‫ّ‬

‫جاريخ و جمدو اسالهى‪ ،‬عال ياصدهن‪ ،‬ؽماسه بيغث و دوم‪ ،‬پاييض و صهغحاو ‪ ،46<7‬ؿ ‪85-6:‬‬

‫‪1‬‬
‫روشهای پژوهش رازی در پزشکى‬

‫‪2‬‬
‫فهيمه هخبش دصفىلی‬
‫اعحادياس دايؾگاه آصاد اعالهی‪ ،‬واظذ ػلىم و جعميمات‪ ،‬گشوه جاسيخ و جمذو هلل اعالهی‪ ،‬جهشاو‪،‬ايشاو‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬ ‫چکیده‬

‫دوسه سيغايظ سا آغاص جىشه به ػلىم جصشبی و جفکش ايحمادى دس غشب دايغحهايذ‪ I‬اها سواز بهکاسگيشى سوػ‪-‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫هاى جعميك و ديذگاههاى پژوهؾی دس ػلىم هخحلف به اوايل لشو بيغحن بشهیگشدد‪ .‬با ايى همه دسشهاو‬
‫اعالم دس دوسه ؽکىه جمذو اعالهی‪ ،‬دايؾمًذاو هغلماو بغياس پيؼجش اص غشبياو‪ ،‬آذاس خىد سا با ابحًا بش‬
‫سوػها و بيًؼهاى خاؿ پژوهؾی جأليف هیکشدهايذ‪ .‬دس ايى هياو هعمذ بى صکشياى ساصى‬

‫‪o‬‬
‫(د‪<58/646‬م)‪ ،‬پضؽک بضسگ ايشايی‪ ،‬داساى سوػها و ديذگاههايی بىده اعث که با جىشه بذايها هیجىاو وى‬
‫سا دس سديف پضؽکاو لشوو هفذهن و هصذهن هيالدى دس اسوپا لشاس داد‪ .‬ساصى با ىبؼی يماد و رهًی ولاد و با‬

‫‪e‬‬
‫جأ کيذ بش هؾاهذات باليًی و سوػهاى جصشبی به کاوػ دس ػلىم پضؽکی پشداخحه و سوػهاى هؼمىل دس‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫جعميمات اهشوصيى‪ ،‬چىو بياو هغئله پژوهؼ‪ ،‬اهذاف پژوهؼ‪ ،‬يمذ هًابغ جعميك‪ ،‬پشعؼ و فشميه‪ ،‬آوسدو‬
‫همذهه بعد و يحيصهگيشى سا دس جأليف آذاس اسصؽمًذ خىد بهکاس هیبشده اعث‪ .‬ايى هماله با بشسعی آذاس ههن‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫هعمذ بى صکشياى ساصى دس پضؽکی‪ ،‬يمىيههايی اص کاسبشد سوػها و ديذگاههاى پژوهؾی او سا ػشمه خىاهذ‬
‫کشد که بغياس فشاجش اص صهايه وى و هؾابه سوػهاى اهشوصيى بىدهايذ‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫کلیدواژهها‪ :‬هعمذ بى صکشياى ‪ ،‬سوػ پژوهؼ‪ ،‬پضؽکی اعالهی‪ ،‬المًصورى فىالطب‪.‬‬

‫>‪ .‬جاسيخ دسيافث‪ ،46<7/</48 :‬جاسيخ پزيشػ‪>@FA/>>/?= :‬‬

‫?‪ .‬ساياياهه‪f.mokhber@srbiau.ac.ir :‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ّ‬
‫‪ /@E‬جاريخ و جمدو اسالهى‪ ،‬عال ياصدهن‪ ،‬ؽماسه بيغث و دوم‪ ،‬پاييض و صهغحاو ‪46<7‬‬

‫مقدمه‬
‫بهکاسگيشى سوػ جعميك دس ػلىم هخحلف عابمه دساصى يذاسد‪ .‬دس جمذو غشب‪ ،‬سوػ جصشبی‬
‫دس فهن هغائل و پذيذهها به فشايغيظ بيکى ايگليغی و اذش هؾهىسػ‪ ،‬پيشرفث دايش‪،‬‬
‫بشهیگشدد که دس عال ‪ 4968‬م بهچاپ سعيذ‪ .‬بيکى دس ايى کحاب اص عه هايغ جفکش و دسک‬
‫ِ‬
‫ظميمث‪ ،‬که اص آيها به بث جؼبيش کشده‪ ،‬يام بشده اعث‪ :‬بثهاى لبيلهاى‪ ،‬بثهاى باصاسى و‬
‫بثهاى هذسعه اى‪ @.‬پظ اص او دکاست‪ ،‬فيلغىف فشايغىى (‪ ،)4986-48<8‬کحاب قواعد به‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫کارگيرى ذهى سا يىؽث‪ A‬و افل ؽک دعحىسى سا اسائه کشد که بش هبًاى آو هش لغمث اص يک‬

‫‪S‬‬
‫ايذه بايذ هىسد پشعؼ‪ ،‬جشديذ و آصهىو لشاس گيشد‪ .‬سواز جفکش ايحمادى عبب ايصاد يهنحی ؽذ‬
‫که دس لشوو هفذهن و هصذهن اداهه يافث و دس پشجى ايى هباظد سابشت بىيله و اععاق‬

‫‪f‬‬
‫ييىجىو اکحؾافاجی ايصام داديذ و دايؾمًذايی چىو هًحغکيى‪ ،‬ولحش و ديذسو هن به ايى يحيصه‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫سعيذيذ که رهى هًيمی پذيذههاى شهاو سا بهحش دسک هیکًذ‪.‬‬
‫دس لشو بيغحن سوػؽًاعی جعميك دس سؽحههاى هخحلف ؽکل گشفث و بشاعاط آو‪،‬‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫ػالوه بش جأ کيذ بش اهميث جفکش ايحمادى دس پژوهؼ‪ ،‬عاخحاس فىسى پژوهؼ ييض هىسد جىشه‬
‫لشاس گشفث‪ .‬لضوم يگاسػ چکيذه‪ ،‬همذهه‪ ،‬ىشض پشعؼها و فشميات پژوهؼ‪ ،‬هشوس ادبيات‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫جعميك‪ ،‬يمذ و بشسعی هًابغ‪ ،‬جعليل دادهها و يهايحا خاجمه يا يحيصهگيشى دس ؽکلدهی‬
‫عاخحاس يهايی پژوهؼ‪ ،‬دس ػلىم هخحلف‪ ،‬عخث هىسد جىشه والغ ؽذ‪ .‬ػالوه بش ايى ػًافش‪،‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫دس هش سؽحه هحًاعب با يىع هيالؼه و جعميك‪ ،‬ػًافش ديگشى ييض افضوده ؽذه اعث‪.‬‬
‫اها با هيالؼه دس هحىو ػلم ِی بش شاىهايذه اص دوساو ؽکىه جمذو اعالهی‪ ،‬هیجىاو‬
‫دسيافث که يىيغًذگاو و دايؾمًذاو هغلماو سوػهايی دس جعميك و يگاسػ آذاس خىد بهکاس‬
‫هیبغحهايذ که با سوػهاى شذيذ ؽباهث بغياس داؽحه اعث‪ .‬دس والغ ديشيًگی سواز فشهًگ‬
‫يمذ دس هياو دايؾمًذاو هغلماو‪ ،‬خىد همذههاى بشاى يافحى سوػهاى فعيط پژوهؼ‬

‫‪3. Bacon, Francis, The Advancement of Learning, Ed. By Joseph Devey New‬‬
‫‪York, 1951. Online available: www.libertyfund.Org .‬‬
‫‪4. Descartes, Rene, Rules for The Direction of the Mind, London, 1957.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫سوػهاى پژوهؼ ساصى دس پضؽکی ‪@F/‬‬

‫گشديذ‪ .‬يمذ ػالمايه ساصى بش شاليًىط دس کحاب الشکوک على خاليًوس‪ ،‬يمذ ػلی بى ػباط‬
‫اهىاصى بش بمشاه دس همذهه کحاب طب الملکى و يمذ ابى عيًا بش اسعيى دس قايوو‪ ،‬بيايگش‬
‫ديذگاههاى پژوهؾی ايى يىيغًذگاو هغلماو دسپضؽکی اعث‪.‬‬
‫فشهًگ يمذ هعذود به آذاس يىيايی يبىد‪ ،‬بلکه دس جذاوم ظشکث ػلمی ؽحابايی که با‬
‫يهنث جششمه ؽشوع ؽذه بىد‪ ،‬جأليفات دايؾمًذاو هغلماو ييض هىسد يمذ و بشسعی لشاس‬
‫گشفث‪ I‬چًاوکه ابى عيًا دس يگاسػ قايوو‪ ،‬آذاسى چىو الحاوى و ييض طب الملکى سا هىسد‬

‫‪I‬‬
‫بشسعی و اعحفاده لشاس داد ‪ I‬بؼذها ييض ابىيفيظ دس ؽشظی که بش قايوو يىؽث يظشيه ابى عيًا‬‫‪D‬‬
‫‪S‬‬
‫سا دس گشدػ خىو‪ ،‬که هأخىر اص شاليًىط بىد‪ ،‬سد و گشدػ خىو سيىى سا کؾف کشد‪.‬‬
‫دس هياو دايؾمًذاو و پضؽکاو بضسگ هغلماو که دس داهاو جمذو اعالهی باليذيذ‪،‬‬

‫‪f‬‬
‫هعمذ بى صکشياى ساصى (د ‪646‬ه) ؽيميذاو و پضؽک ايشايی شايگاه همحاصى داسد‪ .‬شىسز‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫عاسجى که ييمه دوم عذه يهن هيالدى‪/‬عىم هصشى سا دس جاسيخ ػلن‪ ،‬ػقش ساصى ياهيذه‪،‬‬
‫هؾاهذات باليًی وى سا بشجش اص شاليًىط دايغحه اعث‪ B.‬ساصى ػلن پضؽکی سا با جصشبه و‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫آصهىو دسآهيخث‪ .‬بشسعی آذاس پضؽکی وى بيايگش سوػها وبيًؼهاى خاؿ پژوهؾی ايى‬
‫دايؾمًذ بضسگ اعث‪ .‬وى اص پيؾحاصاو يگاسػ دائشة المؼاسفهاى پضؽکی اعث‪ .‬کحاب‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫الحاوى فىالطب و هنچًيى المًصورى فىالطب اص اوليى کحب شاهغ پضؽکی دس جمذو‬
‫اعالهی هعغىب هیؽىيذ‪ C‬که دس آيها با يظمی يظشگيش به شًبههاى هخحلف پضؽکی اػن اص‬

‫‪r‬‬
‫آياجىهی‪ ،‬فيضيىلىژى‪ ،‬بيماسىؽًاعی‪ ،‬داسوؽًاعی و دسهاو پشداخحه ؽذه اعث‪ .‬اگشچه دسباسه‬
‫ساصى و آذاس و يىآوسىهاى وى دس پضؽکی‪ ،‬جعميمات هحًىػی ايصام پزيشفحه اعث‪ D،‬ايى هماله‬

‫‪A‬‬ ‫‪ .B‬عاسجى‪ ،‬ششز‪ ،‬جاريخ علن‪.?CF ،‬‬

‫اعحاد ساصى‪ ،‬سا اوليى کحاب شاهغ پضؽکی دس جمذو اعالهی‬
‫ِ‬ ‫‪.C‬هعمماو کحاب فردوس الحکمة اذش ابى سبى ىبشى‪،‬‬
‫دايغحهايذ‪.‬‬
‫‪ .D‬دسباسه ساصى وپژوهؼهاى او دس پضؽکی آذاس هحؼذدى به صباوهاى هخحلف ايصام پزيشفحه اعث‪:‬‬
‫‪See: Max Meyerhof, Thirty-Three Clinical Observations by Rhazes (Circa‬‬
‫‪900 A.D) Isis, Vol. 23, No. 2 (Sep., 1935), pp.321-372; A. R. Neligan,‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ّ‬
‫=‪ /A‬جاريخ و جمدو اسالهى‪ ،‬عال ياصدهن‪ ،‬ؽماسه بيغث و دوم‪ ،‬پاييض و صهغحاو ‪46<7‬‬

‫باسويکشدى هحفاوت و با جکيه بش پژوهؼ دس هياوى آذاس هحؼذد ساصى دس پضؽکی به بشسعی‬
‫سوػهاى جعميك ايى دايؾمًذ بضسگ هیپشداصد‪.‬‬

‫روشهای رازی درپژوهش‬

‫با ايىکه ىب دس سوصگاس ساصى هشهىو آؽًايی هغلماياو با ىب يىياو و آذاس پضؽکاو بضسگی‬
‫چىو بمشاه و شاليًىط بىد‪ ،‬ساصى ممى بضسگذاؽث اىباى يىيايی‪ ،‬سويکشدى ايحمادى به آساء‬
‫آياو دس پيؼ گشفث‪ .‬وى دس الحاوى ممى اظحشام به پضؽکاو هحمذم چىو بمشاه‪ ،‬شاليًىط‪،‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪S‬‬
‫اسيباعىط و پىلظ‪ ،‬ايحماداجی سا ييض هحىشه آياو کشده اعث‪ .‬يمذ ساصى هًقفايه اعث و به ساه‬
‫افشاه يا جفشيو ييفحاده اعث‪ .‬ػًىاو يکی اصکحابهاى ساصى‪ ،‬الشکوک على افضل االطباء‬

‫‪f‬‬
‫خاليًوس‪ ،‬گىياى بضسگذاؽث ايى ىبيب يىيايی به للن هًحمذ اوعث‪ .‬ساصى دس همذهه ايى‬

‫‪o‬‬
‫کحاب يمذ يظشيات کغی چىو شاليًىط سا‪ ،‬اص آو سو که اعحاد بضسگی اعث و ساصى خىد اص‬

‫‪e‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫‪“Rhazes And Avicenna”, The British Medical Journal, Vol.2, No.4484 (Dec.‬‬
‫‪14, 1946), p.919; S. Mahdihasan, “AL-Razi‟s conception of blood as hot and‬‬
‫‪dry: Islamic humorology has been borrowed from the Greek”, Islamic‬‬

‫‪h‬‬
‫‪Studies, Vol.27, No.4 (Winter 1988), pp.355-360; Katouzia Safadi, Mehrnaz,‬‬
‫‪“Les médicaments simples et composés dans le livre Les doutes sur Galien‬‬

‫‪c‬‬
‫‪ou Kitab al-Shukuk „ala Galînûs de Muhammad Ibn Zakariyya al-Razi (IX-‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪X), Analyse des chapitres sur les médicaments simples et composés ou‬‬
‫‪miyamir et qatajanis d‟al-Razi”, Acte du 36ème Congrès International‬‬
‫‪d’Histoire de la Médecine, Tunisie, 1998; Katouzian, “Les hiéras,‬‬
‫‪médicaments composés prescrits par Abu Bakr Muhammad Zakariyya‬‬
‫‪Razi”, Actes du ‘The first national congres on Iranian studies’, Tehran, Iran‬‬
‫‪(juin 2002).‬‬
‫هنچًيى يک‪ :‬هماله اسصؽمًذ ههشياص کاجىصياو ففذى‪H ،‬هصلظ‪ ،‬هعلی بشاى جبادل يظش ػلمی و عشآغاص جأليف يک‬
‫سعاله اص هعمذ صکشياى ساصى‪،G‬هدله جاريخ علن‪ ،‬ػ@‪ ،‬جابغحاو ‪ I @E-?D ،>@EA‬يصن آبادى‪ ،‬هعمىد‪H ،‬عيماى‬
‫ىبی ابىبکشهعمذ بى صکشياى ساصى‪ ،G‬هعارف اسالهى‪ ،‬ػ>‪ ،‬ؽهشيىس ‪ IA=-@C، >@AB‬ييشيىسى‪ ،‬جىسز‪H ،‬صکشياى‬
‫ساصى دايؾمًذ آصهىو گشاى ايشايی‪ ،G‬يؾشيه خراحى ايراو‪ ،‬دوسه ‪ ،>B‬ػ ?‪ ،‬عال ‪ I>@EC‬هىعی جىهاز ايشى‪H ،‬فلغفه‬
‫ػلن صکشياى ساصى‪ ،G‬هًذسز دس وبغايث پژوهؾکذه بالشالؼلىم و‪....‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫سوػهاى پژوهؼ ساصى دس پضؽکی ‪A>/‬‬

‫دسياى دايؼ او بغياس يىؽيذه اعث دؽىاس هیدايذ‪ ،‬اها بالفافله هیافضايذ‪H :‬ايًها هايغ اص يمذ‬
‫هى بش ايذيؾههاى شاليًىط يمیؽىد و اىميًاو داسم که اگش او صيذه هیبىد‪ ،‬هشا جعغيى‬
‫‪E‬‬
‫هیکشد‪.G‬‬
‫‪F‬‬
‫ساصى بيؾحش آذاس پضؽکی خىد سا با همذهههايی گىيا و ظاوى يکاجی اسصؽمًذ آغاص‬
‫کشده و دس آيها به هذف خىد اص جأليف آيها اؽاسه يمىده اعث‪ I‬هرال دس همذهه کحاب الشکوک‬
‫اص واکًؼ هشدم يغبث به ػًىاو و هىمىع آو که يمذ آساء شاليًىط‪ ،‬پضؽک ياهذاس شهاو‬
‫کهى‪ ،‬اعث اظغاط بين کشده‪ >=،‬و دس همذهه کحاب االبدال المسحعملة فى الطب و العالج‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫?>‬

‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫هیيىيغذ اص آيصا که هش داسويی دس هش شايی يافث يمیؽىد‪ ،‬الصم اعث ىبيب بذايذ که چه‬
‫داسوهايی سا هیجىاو به شاى داسويی ديگش اعحفاده کشد‪ >>.‬عپظ هیگىيذ با وشىد اىالػات‬
‫و هيالبی دس ايى صهيًه‪ ،‬جا کًىو کحابی هغحمل دس ايى هىمىع به يگاسػ دسيياهذه اعث‪.‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫هنچًيى دس همذهه کحاب هى اليحضره الطبيب‪ ،‬ممى اؽاسه به ظذيد هًغىب به پياهبش‬
‫اکشم(ؿ) دسباسه ػلن االدياو و ػلن االبذاو‪ ،‬هذف اص يگاسػ کحاب خىد سا چًيى‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫باصهیگىيذ که فنال دس آذاسؽاو اص ادويه و اغزيهاى دس دسهاو بيماسىها يام هیبشيذ که شض‬
‫دس خايه هلىک بهدعث يمیآيذ و هى اص هميى سو بش آو ؽذم جا سعالهاى دسباسه دسهاو‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫بيماسىها با ادويه و اغزيهاى که دس دعحشط همگاو اعث و ػمىم هشدم آيها سا هیؽًاعًذ‪،‬‬
‫@>‬
‫بًگاسم‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪ .E‬ساصى‪ ،‬الشکوک على افضل االطباء خاليًوس‪ ،‬يغخة خيی هلک‪.> ،‬‬
‫‪ .F‬ابىسيعاو بيشويی بشاى ساصى‪ ،‬پًصاه و پًس اذش دس پضؽکی سا بشهیؽماسد‪.‬‬
‫=>‪ .‬ساصى‪ ،‬الشکوک‪ ،‬هقعط هقيفی لبيب ػبذالغًی‪ IA@ ،‬همى‪ ،‬القولًح‪ I@@-?E ،‬همى‪ ،‬برء السااعه‪ I>? ،‬هموى‪،‬‬
‫رسالة فى الفصد‪.?> ،‬‬
‫>>‪ .‬همى‪ ،‬االبدال المسحعملة فى الطب و العالج‪.>D ،‬‬
‫?>‪ .‬همايصا‪.‬‬
‫@>‪ .‬همى‪،‬هى اليحضره الطبيب‪.F ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ّ‬
‫?‪ /A‬جاريخ و جمدو اسالهى‪ ،‬عال ياصدهن‪ ،‬ؽماسه بيغث و دوم‪ ،‬پاييض و صهغحاو ‪46<7‬‬
‫ساصى دس همذهه کحاب ُ‬
‫الددرى و الحصبة ييض ايگيضه يگاسػ کحابؼ سا اشابث‬
‫دسخىاعث هشدى فامل رکش کشده که اص او خىاعحه بىد کحابی عىدهًذ دسباسه آبله بًىيغذ‪.‬‬
‫ساصى هیگىيذ چىو دسباسه آبله هيچ يک اص لذها کحاب کاهل و هغحملی يًىؽحهايذ‪ >A،‬به‬
‫يگاسػ ايى کحاب همث گماسده‪ ،‬عپظ عيضده فقل کحاب خىد سا بهاخحقاس هؼشفی کشده‬
‫‪>B‬‬
‫اعث‪ .‬ساصى عبب جأليف کحاب برء الساعة سا گفثوگى با وصيش ابىالماعن هعمذ بى ػبذالله‬
‫دايغحه که دس شمغ پضؽکاو گفحه بىد بيماسىها دس ىىل سوصها و هاهها افشاد سا هبحال هیکًذ و‬

‫‪I‬‬
‫دسهاو آيها سوصها و هاهها به دساصا هیکؾذ‪ I‬و ساصى ييض دس پاعخ وى گفحه بىد بيماسىهايی هن‬‫‪D‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫هغحًذ که سوصها و هاهها فشدى بذايها هبحال اعث‪ ،‬اها فىسا لابل دسهاوايذ‪ I‬چًيى بىد که وصيش‬
‫اص ساصى خىاعث کحابی دس ايى باسه بًىيغذ ‪ I‬و وى ييض بااؽحياق به جأليف ايى کحاب همث‬
‫‪>C‬‬
‫گماسد‪.‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫يکی اص شاهغجشيى همذهههاى ساصى‪ ،‬ديباچهاى اعث که بش کحاب المًصورى فى الطب‬
‫يىؽحه اعث‪ .‬وى دس ايى همذهه پظ اص جقشيط بذيى يکحه که کحاب سا بشاى ابىفالط هًقىس‬
‫بى اععاق عاهايی‪ >D‬يىؽحه‪ ،‬دسباسه جمغين کحاب به ‪ 46‬باب عخى گفحه اعث‪ I‬عپظ هش باب‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫سا به بخؼهايی جمغين و با ظشوف ابصذ ؽماسهگزاسى يمىده اعث جا يافحى هش هيلب آعاو‬

‫‪h‬‬
‫باؽذ‪ >E.‬ساصى دسهمذهه‪ ،‬جؼشيف شالب جىشهی اص ‪H‬پضؽکی‪ G‬ييض اسائه هیکًذ‪ .‬وى پضؽکی سا‬

‫‪c‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪ .>A‬ساصى‪ُ ،‬‬
‫الددرى و الحصبة‪ ،‬هحششن هعمىد يصن آبادى‪.@> ،‬‬
‫‪ .>B‬ابىالماعن هعمذ بى ػبذالله بى ابىػلی هعمذ بى يعيی ػبيذالله بى يعيی بى خالاو (د‪ )@>@.‬وصيش الممحذس‬

‫‪A‬‬
‫(=?@‪?FB-‬ق) خليفه ػباعی (يک‪ :‬ابى شىصى‪ ،‬المًحظن‪ )C>/>@ ،‬با جىشه به جاسيخ وفات ابى خالاو و ساصى (هشدو‬
‫دس @>@ه) کحاب برءالساعه بايذ آخشيى اذش ساصى باؽذ‪.‬‬
‫‪ .>C‬ساصى‪ ،‬برءالساعه‪.>? ،‬‬
‫‪ .>D‬ابىفالط هًقىس(ض =‪ )?FC-?F‬ظاکن عاهايی سى دسصهاو ساصى بىد‪ .‬به دػىت وى ساصى به سى باصگؾث و‬
‫هغئىليث بيماسعحاو ايى ؽهش سا پزيشفث‪ .‬ساصى کحاب ىب المًصورى سا به يام وى کشده اعث (جاريخ سيسحاو‪-C ،‬‬
‫‪.)?FB‬‬
‫‪ .>E‬ساصى‪ ،‬المًصورى فى الطب‪ ،‬هحششن هعمذ ابشاهين راکش‪.C= ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫سوػهاى پژوهؼ ساصى دس پضؽکی ‪A@/‬‬

‫هًشى هیدايذ که هذفؼ اعحىاس يگهداؽحى جى اعث و آو سا به دو بخؼ جمغين هیکًذ‪ I‬دس‬
‫بخؼ يخغث عخى اص ؽيىه جًذسعحی و يگهذاؽث آو (بهذاؽث) اعث و دس بخؼ دوم‪ ،‬اص‬
‫دسهاو عخى هیسود‪ >F.‬وى عپظ مشوست آهىصػ پضؽکی و يافحى پضؽک ؽايغحه سا يادآوس‬
‫هیؽىد‪ ?=.‬هش يک اص ابىاب المًصورى فى الطب داساى يک هذخل يا پيؼدسآهذ اعث که‬
‫چاسچىب بعد آو فقل سا هؼيى هیکًذ‪ I‬دس پاياو هش باب ييض خالفهاى اص آو اسائه‬

‫ساصى هًگام وسود به هبعد شذيذ‪ ،‬اص آذاسى که هحمذهاو دسباسه آو يىؽحهايذ ياد‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬ ‫هیؽىد‪.‬‬

‫‪S‬‬
‫هی کًذ‪ .‬وى دس ايى يادکشد گاه به رکش يام يىيغًذگاو و آذاس آيها بغًذه‪ ،‬و جقشيط کشده که ايى‬
‫آذاس سا به هيالؼه گشفحه اعث‪ I‬گاه ييض يظشيات هخحلف آياو سا با هن همايغه کشده و به يىػی‬

‫‪f‬‬
‫هيالؼه جيبيمی پشداخحه اعث‪ I‬چًاوکه دس فقل آغاصيى کحاب القولًح به اسصيابی آذاس لذها‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫دسباسه لىلًس پشداخحه و يمىيههايی اص يظشيات يادسعحی سا که دس باب دسهاو لىلًس دس کحب‬
‫هخحلف خىايذه اعث يمل و يمذ هیکًذ‪ ?>.‬وى دس آغاص کحاب االبدال ييض به هيالؼه اذش ظًيى‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫بى اععاق دس ايى هىمىع _که هأخىر اص هماله شاليًىط دس ابذال اعث_ هنچًيى خاهع‬
‫اسيباعىط و خاهع قدين و خاهع خديد پىلظ اؽاسه کشده‪ ،‬ممى همايغه آيها با يکذيگش‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫هیيىيغذ ظًيى بى اععاق يغبث به عايش دايؾمًذاو هحمذم دسک دسعثجشى اص ابذال داؽحه‬
‫اعث‪ ??.‬ساصى دس همذهه المًصورى فى الطب ييض هًابغ خىد سا هؼشفی هیکًذ‪ .‬او کحاب‬

‫‪r‬‬
‫خىد سا بياو گىؽههايی اص فى پضؽکی هیدايذ که اص کحب بمشاه و شاليًىط و اسيباعىط‬
‫بهدعث آوسده اعث‪ .‬وى هنچًيى به اعحفاده اص آذاس پضؽکايی که بؼذ اص آياو آهذيذ‪ ،‬چىو‬

‫‪A‬‬ ‫‪ .>F‬ساصى‪ ،‬المًصورى فى الطب‪.C= ،‬‬

‫=?‪ .‬هماو‪.C> ،‬‬
‫>?‪ .‬همى‪ ،‬کحاب القولًح‪.@? ،‬‬
‫??‪ .‬همى‪ ،‬االبدال‪ ،‬هماو‪.>D ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ّ‬
‫‪ /AA‬جاريخ و جمدو اسالهى‪ ،‬عال ياصدهن‪ ،‬ؽماسه بيغث و دوم‪ ،‬پاييض و صهغحاو ‪46<7‬‬
‫@?‬
‫پىلظ‪ ،‬اهشوو‪ ،‬ظًيى بى اععك‪ ،‬يعيی بى هاعىيه و ديگشاو ييض اؽاسه کشده اعث‪.‬‬
‫ساصى دس فقل اول کحاب ُ‬
‫الددرى و الحصبة با ايحماد اص کغايی که هؼحمذيذ شاليًىط‬
‫دسباسه آبله هيلبی يًىؽحه چًيى اظهاس يظش کشده اعث که ايى کغاو آذاس شاليًىط سا يا هشگض‬
‫يخىايذهايذ يا دس آيها بهدلث يظش يکشدهايذ‪ I‬صيشا شاليًىط دس هماله دوم اص کحاب‬
‫قاطاخايس‪ ?A‬هشهمی سا بشاى دسهاو بؼنی اهشاك اص شمله آبله جىفيه کشده و دس ابحذاى‬
‫هماله چهاسدهن اص کحاب يبض‪ ?B‬ييض به ايذاصه يک ففعه يکاجی دسباسه آبله يىؽحه اعث‪.‬‬
‫جغلو ساصى بش ايى هًابغ به يعىى اعث که ظحی به شملهاى که شاليًىط دس ؽشض لغمث‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪S‬‬
‫چهاسم اص کحاب جيمائوس افالىىو يىؽحه و به ايى بيماسى اؽاسهاى کىجاه کشده‪ ،‬اسشاع داده‬
‫اعث‪ ?C.‬وى عپظ هیافضايذ اگش کغی بگىيذ که شاليًىط دسهايی هخحـ آبله پيؾًهاد و‬

‫‪f‬‬
‫ػلحی بشاى بيماسى بياو يکشده‪ ،‬ساعث گفحه اعث‪ ?D.‬ساصى دس پاياو هیيىيغذ اص شاليًىط‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫هميى همذاس که اص آو ياد کشده‪ ،‬دسباسه آبله بالی هايذه اعث‪ ،‬دس ػيى ظال با بيًؾی هعممايه‬
‫ايى اظحمال سا پيؼ هیکؾذ که ؽايذ هيالبی ديگش دس کحب يىيايی هىشىد باؽذ که جا صهاو‬
‫وى به ػشبی جششمه يؾذهايذ‪ ?E.‬او خىد بشاى عًصيذو ايى اظحمال به عشاؽ کغايی که با‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫صباوهاى عشيايی و يىيايی آؽًا بىدهايذ سفحه و اص آيها دسباسه اظحمال وشىد کحبی اص شاليًىط‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫دسباسه آبله پشعيذه اعث‪ I‬اها آيها ييض چيضى افضوو بش آوچه ساصى هیدايغحه ييفضودهايذ‪.‬‬
‫عشايصام ساصى با اظهاس ؽگفحی اص ايىکه شاليًىط با آو همه اهحمام به بياو ػلل و دسهاو‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫@?‪ .‬ساصى‪ ،‬المًصورى فى الطب‪.C=،‬‬

‫‪ .?A‬کحاب قاطاخايس جأليف شاليًىط دس ىبيؼث هؼالصات اعث که جىعو ظبيؼ بى العغى االػغن دس دوساو‬
‫هحىکل خليفه ػباعی به ػشبی جششمه ؽذه اعث (هعمىد يصن آبادى‪ ،‬ال ُددرى و الحصبة‪.)@C ،‬‬
‫‪ .?B‬کحاب يبل شاليًىط که ظًيى بى اععك آو سا به عشيايی و عپظ ظبيؼ بى االػغن آو سا به ػشبی بشگشدايذ‪،‬‬
‫(هماو شا)‪.‬‬
‫ُ‬
‫‪ .?C‬همى‪ ،‬الددرى و الحصبة‪.@C ،‬‬
‫‪ .?D‬همايصا‪.‬‬
‫‪ .?E‬همايصا‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫سوػهاى پژوهؼ ساصى دس پضؽکی ‪AB/‬‬

‫بيماسىها‪ ،‬بش هىمىع دسهاو آبله چؾن بغحه‪ ،‬با لاىؼيث هیگىيذ دس هياو هحأخشاو هيچ کظ‬
‫‪?F‬‬
‫به فىست شذى دسباسه ػلل و دسهاو بيماسى آبله چيضى يًىؽحه اعث‪.‬‬
‫ساصى دس کحاب المًصورى فى الطب سوػ خىد سا دس شمغآوسى يظشيات عايش ىبيباو‬
‫دسباسه يک هىمىع بياو کشده اعث‪ .‬بش پايه ايى سوػ‪ ،‬وى يظشيات آياو سا با دلث و يکحهبيًی‬
‫اص البهالى يىؽحههايؾاو اعحخشاز و خالفه کشده اعث‪ @=.‬وى هنچًيى دس هباظد هخحلف‬
‫با ىشض آساء دايؾمًذاو يىيايی و هغلماو آيها سا با يکذيگش عًصيذه اعث‪ .‬وى دس کحاب‬
‫االبدال‪ ،‬دسهؼشفی گياهايی که خىاؿ هؾابهی داسيذ‪ ،‬ييض يظشيات دايؾمًذاو يىيايی و‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪S‬‬
‫>@‬
‫پضؽکاو هغلماو سا هيشض و همايغه کشده اعث‪.‬‬
‫ساصى آذاس پضؽکیاػ سا اغلب با پشعؼهايی پيشاهىو هىمىع آغاص هیکًذ‪ .‬دس کحاب‬

‫ٌ‬
‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫الددرى و الحصبة هیيىيغذ‪H :‬يخغث به رکش عبب جىليذ ايى بيماسى پشداخحه‪ ،‬هیپشعين‬‫ُ‬
‫چشا ظحی يک يفش هن اص ايى بيماسى هقىو يمیهايذ‪ @?.‬هنچًيى دس آغاص رسالة فى جقدين‬

‫@@‬

‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬
‫الفواکه و جأخيرها على الطعام‪ ،‬با اؽاسه به اخحالف پضؽکاو بش عش جمذم هيىه بش غزا و يا‬
‫بالؼکظ‪ ،‬دو پشعؼ هيشض يمىده و به آيها پاعخ داده اعث‪.‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬ ‫دیدگاههای پژوهشى رازی‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫يىآوسىهاى هعمذ بى صکشياى ساصى هذيىو جأ کيذ ايى دايؾمًذ بضسگ بش سوػ جصشبی و‬
‫هؾاهذات باليًی اعث‪ .‬اهشوصه اهميث ػلىهی چىو ؽيمی و فيضيک دس پضؽکی بهخىبی‬
‫سوؽى ؽذه اعث و ؽاخههاى هخحلف ػلىم پضؽکی چىو بيىؽيمی‪ ،‬بيىفيضيک‪ ،‬فيضيک‬

‫‪A‬‬ ‫‪ .?F‬ساصى‪ُ ،‬‬

‫الددرى و الحصبة‪.@D ،‬‬
‫=@‪ .‬همى‪ ،‬المًصورى فى الطب‪.C=،‬‬
‫>@‪ .‬يک‪ :‬همى‪ ،‬االبدال‪ I?>-?? ،‬ساصى دس خىاؿ گياه داسچيى يظشيات شاليًىط‪ ،‬ديىعمىسيذوط و ابى هاعىيه سا‬
‫هيشض هیکًذ‪ I‬هنچًيى العاوى‪.BB ،@CA /?@ ،‬‬
‫?@‪ .‬همى‪ ،‬الصذسى و العقبه‪ ،‬هماو‪.@D ،‬‬
‫@@‪ .‬همى‪ ،‬رسالة فى جقدين الفواکه و جأخيرها على الطعام‪.AC-D ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ّ‬
‫‪ /AC‬جاريخ و جمدو اسالهى‪ ،‬عال ياصدهن‪ ،‬ؽماسه بيغث و دوم‪ ،‬پاييض و صهغحاو ‪46<7‬‬

‫پضؽکی‪ ،‬ههًذعی پضؽکی و ‪ ...‬دس خذهث جعميمات پضؽکی دسآهذهايذ‪ .‬دس جاسيخ ػلن‬
‫پضؽکی دس غشب‪ ،‬وسود دو ػلن ؽيمی و فيضيک سا به ػالن پضؽکی دس دوسه سيغايظ‪ ،‬هشهىو‬
‫دايؾمًذى عىئيغی به يام پاساعلغىط‪4874-47<6( @A‬م) هیدايًذ‪ .‬او بش ايى افل که‬
‫پضؽکی و ػلن جصشبی بايذ دس کًاس هن لشاس گيشيذ‪ ،‬پاى هیفؾشد‪ .‬وى بهويژه ؽيمی سا ساهی‬
‫هیدايغث که به پضؽک دس فهن ػملکشد بذو کمک هیکًذ و هًبؼی بشاى داسوهايی اعث که‬
‫عبب دسهاو هیؽىد‪ .‬پاساعلغىط اص هىادى چىو شيىه و اسعًيک به ايذاصه گياهاو داسويی‬
‫دس دسهاو بيماسىها اعحفاده هیکشد و پيشواو او‪ ،‬هؼشوف به ياجشوکميغثها‪( @B،‬هحخققاو‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪S‬‬
‫‪@C‬‬
‫ؽيمی پضؽکی) ساهؼ سا ديبال کشدهايذ‪.‬‬
‫ساصى که يظشيات پضؽکیاػ دليك و ظاکی اص بهکاسگيشى جصشبه و آصهايؼ اعث‪ ،‬پظ‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫اص عالها آصهايؼ و جصشبه دس کيميا واسد ػشفه پضؽکی ؽذ‪ @D‬و به هميى دليل بيؼ اص هش‬
‫پضؽک پيؼ اص خىد بش اهميث ػلن جصشبی والف بىده اعث‪ .‬ساصى ػالوه بش يگاسػ دو اذش‬

‫‪v‬‬ ‫‪e‬‬
‫هغحمل به يام اقراباذيى و الصيدية دس داسوؽًاعی‪ ،‬بخؾی اص کحابهاى ديگش خىد چىو‬
‫الحاوى‪ ،‬المًصورى فى الطب و عايش سعالههاى پضؽکی خىد سا به داسوهاى هفشد و هشکب‬

‫‪h‬‬ ‫‪i‬‬
‫اخحقاؿ داده اعث‪ .‬يظشيات وى دليك و ظاکی اص جصشبه و آصهايؼ اعث‪ .‬ساصى داسوها سا‬
‫با عه هًؾأ گياهی‪ ،‬ظيىايی و کايی هؼشفي کشده اعث‪ .‬وى دس المًصورى فى الطب شيىه سا‬
‫بشاى دسهاو گال و ؽپؼ جىفيه هیکًذ‪ @E.‬هنچًيى دس بخؼ هغمىهيثها اص هغمىهيث با‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫شيىه عخى بههياو آوسده و هؼحمذ اعث که اگش شيىه ىبيؼی باؽذ خىسدو آو خيشى ايصاد‬

‫‪A‬‬
‫‪34. Paracelsus‬‬
‫‪35. Iatrochemists‬‬
‫‪36. Bynum, William, History of Medicine, 39.‬‬
‫ىشفه آو که پاساعلغىط (د >‪>BA‬م) دس هخالفحی آؽکاس با ظکمث يىيايی و ىب بمشاه و شاليًىط‪ ،‬يکی اص آذاس‬
‫شاليًىط سا دس دايؾگاه باصل به آجؼ کؾيذ‪ I‬دس ظالی که ساصى دس عشاعش کحب پضؽکیاػ اص آذاس بمشاه و شاليًىط‬
‫بهشه بشده اعث‪ .‬ويليام بايًىم ايى ػمل پاساعلغىط سا دليل بش اىالع ايذک او اص ىب يىيايی هیدايذ (‪.)ibid, 34‬‬
‫‪ .@D‬همى‪ ،‬الفصول فى الطب‪.BB ،‬‬
‫‪ .@E‬همى‪،‬المًصورى‪.?>B ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫سوػهاى پژوهؼ ساصى دس پضؽکی ‪AD/‬‬

‫يمیکًذ و فمو عبب دسد ؽکن هیؽىد‪ .‬وى بشاى اذبات ايى هذػا گفحه اعث شيىه سا به‬
‫هيمىيی که دس خايه داؽث‪ ،‬خىسايذ و سفحاس وى سا جعث يظش گشفث و هؾاهذه کشد که هيمىو‬
‫ديذاوهايؼ سا به هن هیفؾشد و ؽکمؼ سا با دعثهايؼ فؾاس هیداد‪ @F.‬بذيى جشجيب ساصى‬
‫=‪A‬‬
‫سا هیجىاو اوليى دايؾمًذى دايغث که آصهايؼ داسو سا بش سوى ظيىايات ايصام داده اعث‪.‬‬
‫الددرى و الحصبة دسباسه جؾخيـ افحشالی بيماسىهاى آبله و عشخک‪ ،‬ؽشض‬ ‫وى دس کحاب ُ‬
‫باليًی دليمی اص ايى دو بيماسى اسائه کشده و عشخک سا اص آبله خيشياکجش دايغحه اعث‪ .‬دس ايى‬
‫اذش بيماسىهاى آبله و عشخک اص هشظله پيؾگيشى‪ ،‬پيؼ آگهی‪ ،‬دسهاو جا هشالبثهاى دوسه‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪S‬‬
‫>‪A‬‬
‫يماهث بشسعی ؽذهايذ‪ .‬ساصى دس سعالهاى ديگش با ػًىاو اهثلة هى قصص المرضى و‬
‫حکايات لًا ‪ ،. . .‬ؽشض ظال عیوعه بيماس هبحال به بيماسىهاى يادس سا که جؾخيـ آيها‬

‫‪o‬‬ ‫‪f‬‬
‫دؽىاس بىد‪ ،‬گشد آوسده اعث‪ .‬ؽشض ظالها همشاه با ذبث يام بيماس‪ ،‬ػالئن بيماسى‪ ،‬سوػ‬
‫?‪A‬‬
‫هؼالصه و يحيصه دسهاو اعث‪.‬‬

‫‪e‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪iv‬‬ ‫‪ .@F‬همى‪ ،‬المًصورى‪.A>D ،‬‬
‫=‪ .A‬کلىد بشياسد (@>‪>EDE->E‬م) فيضيىلىژيغث فشايغىى اص اوليى کغايی اعث که دس جاسيخ پضؽکی شذيذ غشب اص‬
‫کاسبشد سوػهاى ػلمی دس پضؽکی عخى گفحه و جأ کيذ کشده اعث که پضؽکی بايذ هبحًی بش آصهايؼ باؽذ‪ .‬وى‬

‫‪r‬‬ ‫‪c‬‬
‫آصهايؼ بش سوى ظيىاو سا الصم دايغحه و جأ کيذ هیکًذ که يحايس ظافله اص آصهايؼ بش سوى ظيىاو کاهال هًيبك بش‬

‫‪See: Lafollette, Hugh, Niall Shanks, “Animal Experimentation: Legacy of‬‬

‫ايغاو اعث‪.‬‬

‫‪A‬‬
‫‪Claud Bernard”, International Study in The Philosophy of Science, 1994,‬‬
‫‪pp.195-210.‬‬
‫دس خىس رکش اعث که ابىػلی عيًاپضؽک بضسگ ايشايی بيؼ اص هفث لشو لبل اصکلىد بشياسد‪ ،‬بخؾی اص کحاب قايوو‬
‫خىدسا با ػًىاو ‪H‬ؽًاخث آذاس داسوها اص ىشيك آصهايؼ‪ G‬به آصهايؼ داسوها اخحقاؿ داده اعث‪ .‬ابى عيًا ممى‬
‫ؽمشدو ؽشوىی چىو ايذاصه‪ ،‬غلظث و دهاى داسو بشاى آصهايؼ بشسوى ظيىاو‪ ،‬جأ کيذ هیکًذ که يحايس ظافله‬
‫يمیجىايذ کاهال دس هىسد ايغاو فذق کًذ (ابى عيًا‪ ،‬القايوو فى الطب‪.)?FA/> ،‬‬
‫>‪ .A‬همى‪ ،‬الددرى و الحصبة‪.F= ،‬‬
‫‪42. Meyerhof, Max, Thirty Three Clinical Observations by Rhazes, 1936.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ّ‬
‫‪ /AE‬جاريخ و جمدو اسالهى‪ ،‬عال ياصدهن‪ ،‬ؽماسه بيغث و دوم‪ ،‬پاييض و صهغحاو ‪46<7‬‬

‫با هشوسى بش آذاس پضؽکی ساصى هیجىاو دلايك هؾاهذات باليًی او سا دس جىفيف‬
‫بيماسىها و دسهاو آيها دسيافث‪ I‬وى دس بيؾحش آذاس خىد هؾاهذات باليًی و جصاسب خىد سا با‬
‫خىايًذه دس هياو گزاؽحه اعث‪ .‬او گاه جصىيض بشخی اص داسوها سا با لاىؼيث يحيصه بخؼ و‬
‫هؤذش هؼشفی کشده اعث و گاهی ييض بشخی داسوها سا هايه کمک به بيماس دس جعمل بيماسي‬
‫هیدايذ‪ A@.‬وى خافه دس دو کحاب افلیاػ‪ ،‬الحاوى فى الطب و المًصورى فى الطب‪،‬‬
‫باسها به جصاسب خىد اؽاسه کشده اعث‪ I‬بشاى يمىيه دس المًصورى بيماسى شزام سا با رکش‬
‫ػالئن و پيؼآگهیهايؼ وفف يمىده اعث‪ .‬عپظ به جىفيف دليك بيماسى پشداخحه و‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪S‬‬
‫دسهاوهاى هخحلف سا هحًاعب با هشاظل پيؾشفث بيماسى جىميط داده اعث‪ .‬وى به دسهاو‬
‫شزام با گىؽث هاس اؽاسه کشده و يىؽحه يىشىايی سا که گىؽث چهشهاػ دس ظال يشمؽذو و‬

‫‪f‬‬
‫ييض دچاس سيضػ هى بىده‪ ،‬با فقذ و خىسايذو جشکيبی اص گىؽث هاس و گياهاو داسويی هؼالصه‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫کشده اعث‪ .‬ساصى دس سويذ ايى دسهاو ػالوه بش داسو‪ ،‬جغزيه هًاعب‪ ،‬اعحشاظث کافی‪ ،‬آبجًی‬
‫پيىعحه و اعحفاده اصهليىها سا به بيماس جصىيض کشده اعث‪ .‬ساصى هیگىيذ پظ اص ؽؼ هاه‬
‫‪AA‬‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫ساصى دس آهىصػ ىب باليًی ييض جىفيههاى اسصؽمًذى داسد‪ .‬وى عش صدو به‬
‫بيماس کاهال بهبىد يافث‪.‬‬

‫‪h‬‬
‫بيماسعحاوها و هؼايًه بيماساو‪ ،‬جعث يظش اعحاد سا بش هش هعقل پضؽکی الصم هیدايذ‪.‬‬
‫هنچًيى دس ؽًاخث پضؽک خىب‪ ،‬جصشبيات باليًی او سا هؼياس ههمی دايغحه اعث‪ AB.‬ابى‬

‫‪c‬‬
‫‪r‬‬
‫ابی افيبؼه اص جؾکيل هصالغی خبش هیدهذ که ساصى دس هياو ظلمههاى هحؼذدى اص‬
‫دايؾصىيايؼ هیيؾغث و يمىيههاى بيماس و بيماسى سا هىسد بشسعی لشاس هیداد‪ AC.‬دس سعاله‬

‫‪A‬‬
‫@‪ .A‬دس هيالؼه آذاس ساصى به هًگام هؼشفی بيماسىها و دسهاوها باسها اؽاسه ؽذه اعث که با خىسدو ايى داسو‪ ،‬ايى دسد‬
‫ً‬
‫ظحما بشىشف هیؽىد چىو خىد ايى داسوها سا به بيماساو دادم و يحيصه سا هؾاهذه يمىدم‪.‬‬
‫‪ .AA‬همى‪ ،‬المًصورى فى الطب‪. @=@-@=? ،‬‬
‫‪ .AB‬هماو‪.?E>-?E= ،‬‬
‫‪ .AC‬ابى ابی افيبؼه‪ ،‬عيوو االيباء فى طبقات االطباء‪.?B@/? ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫سوػهاى پژوهؼ ساصى دس پضؽکی ‪AF/‬‬

‫ايارخات‪ AD‬به للن ساصى‪ ،‬يکی اص ايى هصالظ هًاظشه دليما گضاسػ و دؽىاسىها و سوػهاى‬
‫دسهاو بيماسى شزام بهبعد گزاؽحه ؽذه اعث‪ .‬وى ػللی چىو ىىاليیبىدو هذت‪،‬‬
‫چگىيگی جعىل بيماسى و هؾابهث ػالين آو با بيماسىهاى پىعحی سا اص داليل دؽىاسى‬
‫دسهاو شزام هیدايذ‪ I‬عپظ به ػالئمی چىو افضايؼ ظشاست بذو‪ ،‬بههنسيخحگی هضاز‪،‬‬
‫واسويگی پلکها‪ ،‬عخث ؽذو اػنا‪ ،‬سيضػ هى و آب چؾن و گشفحگی فذا اؽاسه کشده‬
‫‪AE‬‬
‫شزام ياؽی اص ػلث عىدا بش آيها اشماع داسيذ‪.‬‬
‫اعث‪ ،‬ػالئمی که پضؽکاو دس جؾخيـ ِ‬
‫ژسفبيًی و يکحهعًصیهاى ساصى افكهاى شذيذى دس دايؼ پضؽکی گؾىد‪ .‬وى دس‬
‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫يمًاک سا‪ ،‬بشاى ظفظ فعث‪ ،‬بهحش اص گشم و خؾک دايغحه اعث‪ AF.‬هنچًيى‪ ،‬وى اص‬
‫يخغحيى پضؽکايی اعث که دس دسهاو بيماسىها به عبک صيذگی جىشه کشده اعث و‬
‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫گفحاس دهن المًصورى‪ ،‬جأذيش اللين بش عالهث سا هىسد جىشه لشاس داده و ؽهشهاى عشد و‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫جىفيههايی شهث ايصام وسصػ فبعگاهی و پشهيض اص الکل داسد‪ B=.‬هميى ديذگاههاى‬
‫پژوهؾی‪ ،‬ساصى سا دس سديف پضؽکاو لشوو هفذهن و هصذهن دس غشب لشاس داده اعث‪.‬‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫همايغهاى گزسا هياو ساصى با جىهاط عايذ يهام>‪49;<-4954( B‬م)‪ ،‬اسصػ ؽيىههاى‬
‫باليًی و جصشبی ساصى سا ييک باصهیيمايذ‪ .‬جىهاط عايذ يهام سا اص بضسگجشيى پضؽکاو باليًی‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪ .AD‬همالهاى دس هؼشفی کاهل ايى سعاله اص ههشياص کاجىصياو چاپ ؽذه اعث‪:‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪Katouzian Safadi, Mehrnaz, “Les Hiéras, Médicaments Composés Prescrits‬‬
‫‪par Abu Bakr Muhammad Zakariyya Razi”, Actes du ‘The first national‬‬
‫‪congres on Iranian studies’, Tehran, Iran, juin 2002.‬‬
‫‪ .AE‬کاجىصياو ففذى‪ ،‬ههشياص‪H ،‬هصلظ‪ ،‬هعلی بشاى ‪IG...‬کاجىصياو دس ايى هماله به يکحهاى اؽاسه کشده که ساصى دس‬
‫دسهاو شزام ؽيش بشيذه سا به ػًىاو هليى‪ ،‬به شاى گىؽث هاس که سوػ دسهايی شاليًىط بىد‪ ،‬جصىيض کشده اعث‪ ،‬دس‬
‫ظالی که پيؾحش اؽاسه ؽذ که وى دس طب المًصورى‪ ،‬جشکيبی اص داسو‪ ،‬گىؽث هاس و هليى سا بشاى دسهاو بيماسى جىفيه‬
‫کشده اعث‪.‬‬
‫‪ .AF‬ساصى‪ ،‬المًصورى فى الطب‪.?=D ،‬‬
‫=‪ .B‬هماو‪.?AB ،‬‬
‫‪51. Thomas Sydenham‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ّ‬
‫=‪ /B‬جاريخ و جمدو اسالهى‪ ،‬عال ياصدهن‪ ،‬ؽماسه بيغث و دوم‪ ،‬پاييض و صهغحاو ‪46<7‬‬

‫دس جاسيخ پضؽکی غشب دايغحه و او سا بمشاه ايگليغی ياهيذهايذ‪ B?I‬صيشا بش اذش کىؽؼ وى‬
‫پضؽکی دس لشو هفذهن هيالدى جبذيل به ػلمی جصشبی ؽذ‪ .‬او سا پذس ػلن پضؽکی شذيذ هن‬
‫خىايذهايذ‪ .‬عايذ يهام هؼحمذ بىد که پضؽکی بايذ با وفف کليًيکی دليمی همشاه باؽذ و با‬
‫اىميًاو اص جؾخيـ فعيط بيماسى‪ ،‬بايذ داسوها سا به فىست جصشبی يافث‪ B@.‬جفکش عايذ‬
‫يهام سا يميه ػيفی دس پضؽکی باليًی دس غشب دايغحهايذ که عبب ؽذ پضؽکاو پظ اص او به‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬
‫ىبمهبًذى بيماسىها بيًذيؾًذ‪ BA.‬ايى دس ظالی اعث که ساصى‪ ،‬ياصده لشو پيؼ اص او‪ ،‬بش لضوم‬
‫هؾاهذات باليًی و ذبث ػالئن و يؾايهها جأ کيذ داؽث‪ .‬او گفحاس دهن المًصورى فى الطب‬

‫‪BC‬‬

‫‪f‬‬ ‫‪S‬‬
‫سا به جبها اخحقاؿ داد و هياو جبی که ػالهث بيماسى اعث و جبی که خىد بيماسى اعث‬

‫ساصى هنچًيى دس هبعری با ػًىاو ‪H‬آصهايؼ پضؽک‪ G‬هؼياسهايی بشاى عًصؼ‬

‫‪BB‬‬
‫جفاوت لائل ؽذ‪.‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫کاسآصهىدگی پضؽکاو هيشض هیکًذ اص شمله‪ :‬ايظ با کحاب‪ ،‬فهن هيالب‪ ،‬هنيؾيًی با‬
‫فيلغىفاو و اهليث گفثوگى با آياو‪ ،‬چگىيگی هىاشهؽذو با بيماساو‪ ،‬دلث دس هؼايًه‪ ،‬عابمه‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫دعحياسى هؼايًات با ظنىس اعحاداو و ايىاع بيماسىهايی که دسهاو کشده اعث‪ .‬وى‬
‫بیجصشبگی دس هؼايًه سا ػيب بضسگی بشاى پضؽک بهؽماس آوسده و بش لضوم دايؼ پضؽکی و‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬
‫هؼايًات باليًی به ػًىاو دو افل ههن بشاى پضؽکاو جأ کيذ کشده اعث‪.‬‬

‫‪r‬‬
‫با بشسعی آذاس هعمذ بى صکشياى ساصى دس پضؽکی‪ ،‬هیجىاو به سوػها و ديذگاههاى پژوهؾی‬

‫‪A‬‬
‫وى دعث يافث که وى سا با پضؽکاو لشوو هفذهن و هصذهن هيالدى دس اسوپا بشابش هیيهذ‪.‬‬
‫نتیجه‬

‫‪52. Bynum William, 37.‬‬

‫‪53. Ibid.‬‬
‫‪54. Ibid, 38.‬‬
‫‪ .BB‬ساصى‪ ،‬المًصورى فى الطب‪.B=F ،‬‬
‫‪ .BC‬هماو‪.?E> ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫سوػهاى پژوهؼ ساصى دس پضؽکی ‪B>/‬‬

‫ساصى دس جذويى آذاس پضؽکی خىد اص جفکش ايحمادى‪ ،‬سوػهاى جصشبی و جيبيمی و هؾاهذات‬
‫باليًی بهشه بشده اعث‪ .‬وى هنچًيى دس بياو هغأله پژوهؼ‪ ،‬اهذاف و ايگيضههاى پژوهؼ‪،‬‬
‫يمذ هًابغ و پيؾيًه جعميك هغيشى سا پيمىده اعث که به سوػهاى اهشوصيى جعميك ؽباهث‬
‫بغياسى داسد‪.‬‬

‫‪I‬‬ ‫‪D‬‬ ‫کتابشناسى‬

‫ابى ابی افيبؼة‪ ،‬اظمذ بى لاعن‪ ،‬عيوو االيباء فى طبقات االطباء‪ ،‬لاهشة‪ ،‬جعميك ػاهش يصاس‪5664 ،‬م‪.‬‬

‫‪S‬‬
‫ابى شىصى‪ ،‬المًحظن فى اخبار الملوک و االهن‪ ،‬جعميك هعمذ ػبذالمادس ػيا و هقيفی ػبذالمادس ػيا‪،‬‬
‫بيشوت‪ ،‬داسالکحب الؼلمية‪4<<5 ،‬م‪.‬‬

‫‪f‬‬
‫ابى عيًا‪ ،‬القايوو فى الطب‪ ،‬بيشوت‪ ،‬داساظياءالحشاخ الؼشبی‪4759 ،‬ه ‪.‬‬

‫‪e‬‬ ‫‪o‬‬
‫جاريخ سيسحاو‪ ،‬هقعط هلک الؾؼشا بهاس‪ ،‬جهشاو‪ ،‬پذيذه خاوس‪4699 ،‬ػ‪.‬‬
‫ساصى‪ ،‬االبدال المسحعملة فى الطب و العالج‪ ،‬جهشاو‪46;6 ،‬ػ‪.‬‬
‫همى‪ ،‬برء الساعه‪ ،‬سعائل ىبی هعمذ بى صکشياى ساصى ‪ ،‬دايؾگاه ػلىم پضؽکی ايشاو‪46;7 ،‬ػ‪.‬‬
‫همى‪ُ ،‬‬

‫‪i‬‬ ‫‪v‬‬
‫الددرى و الحصبة‪ ،‬هحششن هعمىد يصن آبادى‪ ،‬دايؾگاه جهشاو‪46:4 ،‬ػ‪.‬‬
‫همى‪ ،‬الحاوى فى الطب‪ ،‬جقعيط هيرن خليفه ىؼيمی‪ ،‬داس اظياء الحشاخ الؼشبی‪ ،‬بيشوت‪4755 ،‬ه ‪.‬‬
‫همى‪ ،‬رساله فى جقدين الفواکه و جأخيرها على الطعام‪ ،‬سعائل ىبی هعمذ بى صکشياى ساصى‪ ،‬دايؾگاه ػلىم‬

‫‪c‬‬ ‫‪h‬‬ ‫پضؽکی ايشاو‪46;7 ،‬ػ‪.‬‬

‫همى‪ ،‬رسالة فى الفصد‪ ،‬سعائل ىبی هعمذ بى صکشياى ساصى‪ ،‬دايؾگاه ػلىم پضؽکی ايشاو‪46;7 ،‬ػ‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫همى‪ ،‬الشکوک‪ ،‬هقعط هقيفی لبيب ػبذالغًی‪ ،‬لاهشة‪ ،‬داسالکحب‪4759 ،‬ه ‪.‬‬
‫همى‪ ،‬الشکوک على افضل االطباء خاليًوس‪ ،‬يغخه خيی‪ ،‬جهشاو‪ ،‬کحابخايه هلک‪ ،‬ػ ‪.78:6‬‬
‫همى‪ ،‬الفصول فى الطب‪ ،‬جعميك يىعف بيگ باباپىس‪ ،‬جهشاو‪46<5 ،‬ػ‪.‬‬
‫همى‪ ،‬القولًح‪ ،‬جقعيط فبعی هعمىد ظاهی‪ ،‬ظلب‪4766 ،‬ه ‪.‬‬
‫همى‪ ،‬المًصورى فى الطب‪ ،‬هحششن هعمذ ابشاهين راکش‪ ،‬هقعط ظاصم بکشى فذيمی‪ ،‬دايؾگاه ػلىم‬
‫پضؽکی جهشاو‪ ،‬جهشاو‪46;: ،‬ػ‪.‬‬
‫همى‪ ،‬هى اليحضره الطبيب‪ ،‬هقعط هعمذ اهيى النًاوى‪ ،‬لاهشة‪ ،‬داس سکابی للًؾش‪474< ،‬ه ‪.‬‬
‫عاسجى‪ ،‬ششز‪ ،‬جاريخ علن‪ ،‬جششمه اظمذ آسام‪ ،‬جهشاو‪4669 ،‬ػ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ّ
46<7 ‫ پاييض و صهغحاو‬،‫ ؽماسه بيغث و دوم‬،‫ عال ياصدهن‬،‫ جاريخ و جمدو اسالهى‬/B?

‫ هعلی بشاى جبادل يظش ػلمی و عشآغاص جأليف يک سعاله اص هعمذ‬،‫هصلظ‬H ،‫ ههشياص‬،‫کاجىصياو ففذى‬
.‫ػ‬46;7 ‫ جابغحاو‬،6 ‫ ػ‬،‫ هدله جاريخ علن‬،G‫صکشياى ساصى‬
‫ ؽهشيىس‬،4‫ ػ‬،‫ هعارف اسالهى‬،G‫عيماى ىبی ابىبکش هعمذ بى صکشياى ساصى‬H ،‫ هعمىد‬،‫يصن آبادى‬
.‫ػ‬4678
‫ عال‬،? ‫ ػ‬، >B ‫ دوسه‬،‫ يشريه خراحى ايراو‬،G‫صکشياى ساصى دايؾمًذ آصهىو گشاى ايشايی‬H ،‫ جىسز‬،‫ييشيىسى‬
.‫ػ‬46;9
Bacon, Francis, The Advancement of Learning, Ed. By Joseph
Devey New York, 1951; Online available: www.libertyfund.Org
Bynum, William, History of Medicine, Oxford, 2004.
I D
f S
Descartes, Rene, Rules for The Direction of the Mind, London, 1957.
Lafollette, Hugh, Niall Shanks, “Animal Experimentation: Legacy of
Claud Bernard”, International Study in the Philosophy of Science,
1994.

e o
Katouzian Safadi, Mehrnaz, “Les Hiéras, Médicaments Composés
Prescrits Par Abu Bakr Muhammad Zakariyya Razi”, Actes du
the First National Congres on Iranian Studies, Tehran, Iran (juin
2002).

i v
------, “Les Médicaments Simples et Composés Dans le Livre Les
Doutes Sur Galien ou Kitab al-Shukuk „ala Galînûs de
Muhammad Ibn Zakariyya al-Razi (IX-X), Analyse des chapitres

h
sur les médicaments simples et composés ou miyamir et qatajanis
d‟al-Razi”, Acte du 36ème Congrès International d’Histoire de la

c
Médecine, Tunisie, 1998.

A r
Meyerhof, Max, Thirty Three Cclinical Observations by Rhazes,
1936.
Neligan, A.R., “Rhazes and Avicenna”, The British Medical Journal,
Vol. 2, No. 4484 (Dec. 14, 1946).

www.SID.ir