Pneuma,

in de kunst .

Evert debusschere
2017-2018
Onderzoek 3
Docent: Frank Maet

0
1
Onderzoek 3 PNEUMA in kunst

Inleiding
Pneuma is de levensgeest, adem, de wind. Het is een Grieks woord die adem betekend. In
Religieuze context vaak geest of ziel. Het is onzichtbaar maar overal present. De filosoof
Anaximenes geloofde in één enkel element die de oorsprong zou zijn van alle dingen. Lucht
zag hij als dat element. Hij zegde daarvan: "just as our soul (psyche), being air (aer), holds us
together, so do breath (pneuma) and air (aer) encompass the whole world." Zo zou hij zelfs
lucht als de ene ware god zien. 1 In het christendom werd het woord pneuma vertaald door
geest. Doorheen de kunstgeschiedenis zien we dat de Pneuma op verschillende manieren
beeldend verwezenlijkt werd. Deze essay introduceert het begrip Pneuma aan de hand van
Kunst en architectuur die we doorheen de geschiedenis zien.
Wind kent vele spreekwoorden en gezegden. Daarnaast wordt het beeldend gebruikt voor
de aantoning van emoties of begrippen zoals vooruitgang, groei maar ook verwoesting of
ijdelheid, het lot, de toekomst, eindeloosheid, kilte enzovoort. 2 Om vele beelden tot stand
te laten komen, en hun waarheid te laten spreken, hebben kunstenaars vaak de geest laten
blazen doorheen hun taferelen. Bijvoorbeeld bij Michelangelo’s gewelf-schilderijen in de
sixtijnse kapel. [1] De wind of adem zal dus vanuit het standpunt van inhoud en vorm
bekeken worden.
Vroege Interpretaties en toepassingen van de Pneuma.
De oudste implementaties van wind in het leven van de mens is in muziek. 42.000 jaar terug
werd de fluit, het eerste instrument en ook de oudste blazer gemaakt en bespeeld. [6] Ze
werden gemaakt van mammoetivoor en botten. De eerste fluiten werden gevonden in
Duitsland. Jaren later, reeds voorbij de uitvinding van het zeil, vanaf 250 v.chr. waren er in
het Romeins-Egypte tal van nieuwe uitvindingingen met het oog op lucht en wind.
Onderandere de waterorgel van Ctesibius Van Alexandrië. [7] Dat is een orgel die werkt op
basis van door water samen geperste lucht die door natuurkrachten bv. Zon of waterval door
pijpen wordt geblazen. Gelijkaardig daaraan is de hydraulis, deze werd bediend met
handmatige pompen. Dan was er Heron Van Alexandrië die het windwiel in samenwerking
met een machine uitvond. Dat mondde uit op een wind-gedreven orgel. [8] Een
hedendaagse toepassing van het systeem van de water orgel is te vinden aan de kust van
Croatië in een waterorgel die op een architectonische manier ingebouwd is op de dijk. De
zee zelf drijft die aan. [9] Heron Van Alexandrië was een geducht wetenschapper en
schrijver. Hij schreef onder ander Pneumatica, in twee boeken beschreef hij een
verscheidenheid aan uitvinding die te doen hebben met de lucht en de wind, waaronder de
orgel.3

1
https://www.philosophybasics.com/philosophers_anaximenes.html
2
Vlad Ionescu, Pneumatology, iconologies, ASP, 2017. P 44
3
https://www.britannica.com/biography/Heron-of-Alexandria

2
 In County Meath, Ierland staat een prehistorisch monument genaamd Newgrange. Het is
een oud Neolitisch bouwwerk gemaakt rond 3200 v.Chr. Het was zoals vele
(graf)monumenten in die tijd merkwaardig gebouwd. Op de winter zonnewende, de kortste
dag van het jaar, schijnt de zon doorheen een spelonk die in de muur gemaakt is en verlicht
een volledige gang die parallel daartegenover ligt. De toenmalige bevolking had meer
connectie met de natuur om zichzelf te orienteren. Daarnaast zijn er tekeningen
gebeeldhouwd in de megalieten die opmerkelijk doen denken aan een illustratie van wind.
[2] De mens heeft goed gebruik kunnen maken van wind. Dat zien we in de uitvinding van
het zeil en de molens. 3000 jaar geleden bouwde men in het oude Persië de eerste molens.
Hun wieken waren verticaal en werden gebruikt om te malen en water op te pompen. [3]
Daarnaast had men in Persië en in het oude Egypte “windcatchers”. Deze torens waren al
eeuwenlang op gebouwen geplaats om voor natuurlijke ventilatie te zorgen. [4] 4Nu dienen
wind turbines voor het genereren van energie.
Tijdens de renaissance kwam het schilderen van het pure landschap op. Het landschap van
de Lage Landen werd gekenmerkt door molens en aldus ook de schilderijen. Typisch voor dit
landschap is dat het voor twee derde gevuld is met lucht, bombastische, grijze wolken
massa’s. Op de voorgrond een molen en de achtergrond het plattelandse landschap. Zo’n
werken zijn niet zomaar landschap maar pneuma. Zij uiten de geest van het moment en de
tijd. Rembrandt van Rijn en Jacob Van Ruysdael waren twee schilders die dit goed
verwezenlijkten. De wind kan haast gevoeld worden. [5]
In de Schilderkunst
In de schilderkunst zien we dat de wind, de wolken en de lucht het domein zijn van God , de
goden en de engelen en alles dat goddelijk is. Het is het ideale theater voor verhalen uit de
bijbel en mythes. Vele taferelen spelen zich niet af in de lucht maar in landschappen of
ensceneringen uit de stad. Gelijk waar het tafereel zich afspeelt, vanaf de renaissance zien
we dat er de compositie en afbeelding van figuren zeer dynamisch zijn, alsof ze doorblazen
worden door de wind. Vaak is het zo dat de compositie van groepen figuren zich als een
wind raast door het schilderij. In de vroege renaissance werd er meer statisch weergegeven.
In de (latere) hoogrenaissance was er een grotere dynamiek in de posities die figuren
aannamen. Komt dit door de introductie van olieverf, die vlotter werkt?
Werken van Giotto, Angelico, Mantegna, Botticelli, Bellini, Uccello [10] … die allen tot de
vroegrenaissance behoren zijn gefocust op perspectief en hebben statische figuren-
composities. Later in de hogere renaissance werden figuren dramatischer en dynamischer.
De compositie van het schilderij tijdens de renaissance, leek wel van een zachte bries naar
een storm over te gaan. Doorheen het tafereel werd een sterkere wind geblazen. Er zijn
twee werken aangaande de annunciatie aan Maria, één van Fra Angelico en één van Titiaan,
die ik wil vergelijken met elkaar.[11] Hier zie je duidelijk wat er gaande is. Er is een tijdspan
van een eeuw tussen de verwezenlijking van de twee werken. In Fra’s werk zijn de kleuren
heel wat zachter en is perspectief zeer benadrukt. Hier is er een horizontalisering en rust. Bij
het werk van Titiaan is er een verticalisering en een onrust, de kleuren zijn somberder
geworden en er is een groter contrast tussen schaduw en licht. De centralisering van een

4
http://www.momtastic.com/webecoist/2009/01/25/ancient-green-architecture-alternative-energy-design/

3
compositie die eerder in het begin van de renaissance gebruikt werd is nu naar een
diagonale verticalisering over gegaan. Ik zie die shift als een verandering van geest, letterlijk
in het denken en doen van de kunstenaar en in het werk zelf. Schilders ( en beeldhouwers)
implementeren wind in hun werk om emoties en dramatiek weer te geven. Ook werd zo een
compositie gecreëerd die alles aan elkaar hechtte en een op een nieuwe manier leesbaar
werd. Deze shift in beeldend denken is opmerkelijk tijdens overgang van vroegrenaissance
naar hoog-renaissance. Gelijktijdig zijn ook de Meesters van de lage landen zoals Rubens en
Rembrandt deze stijl aan het toepassen in hun werken.
Diezelfde stormachtige en pneumatische manier van compositie blijft door evolueren en is
te zien in vele modernistische kunstwerken zoals “Het Vlot van De Medusa” en “De Vrijheid
leidt het volk”. De pneuma is hier een middel om de heroïek en de revolutie aan te tonen.
De emoties en melancholie, de vooruitstrevendheid en opwinding. Zoals ook in de werken
van Joseph Mallord William Turner, “Het Slavenschip, 1840” of “The Fighting Temeraire,
1839”.
Aan de andere kant van de planeet, namelijk in China, was de betrekking van de Pneuma tot
kunst niet onbelangrijk. In China waren Caligrafie en Schilderkunst de nobelste der kunsten.
Caligrafie was de bekwaamheid die ieder kunstenaar bezat. Daar is het van belang dat de
schrijfstijl, de authentieke toets, van zijn Caligrafie terug te vinden zou zijn in het schilderij.
Xie He, een schrijver en criticus van de 5e eeuw, schreef in 550 n.C. “ de zes principes van de
Chinese schilderkunst” in zijn boek “Het Record van de Classificaties van de Oude Schilders”.
De zes principes zijn: (in het engels) 5
1 “Spirit Resonance,” or vitality, and seems to translate to the nervous energy transmitted
from the artist into the work. The overall energy of a work of art. Xie He said that without
Spirit Resonance, there was no need to look further.
2 “Bone Method,” or the way of using the brush. This refers not only to texture and brush
stroke, but to the close link between handwriting and personality. In his day, the art of
calligraphy was inseparable from painting.
3 “Correspondence to the Object,” or the depicting of form, which would include shape and
line.
4 “Suitability to Type,” or the application of color, including layers, value and tone.
5 “Division and Planning,” or placing and arrangement, corresponding to composition, space
and depth.
6 “Transmission by Copying,” or the copying of models, not only from life but also the works
of antiquity. 5

5
Uit het boek “The Ku Hua P'in Lu or Old record of the classifications of painters” , He Xie; Yanyuan Zhang,
Leiden : E.J. Brill, 1954. Overgenomen van https://courses.lumenlearning.com/sac-asianarthistory/chapter/the-
six-principles-of-painting/.

4
Hier wordt “spirit resonance”, “de resonantie van de geest”, als eerste en ook belangrijkste
verklaart. Hij zegt dat je niet verder moet gaan als er geen geestelijke resonantie is. Dit is één
gegeven die ik in mijn werk en in het observeren van werk zeer noodzakelijk vind. Een werk
mag nog zo intellectueel hoogstaand of technisch perfect zijn, zonder Geest is het
onaantrekkelijk en niet aangenaam om te observeren. Het eerste principe van de geest die
resoneert is essentieel doordat er éénheid en akkoord word gedeeld, die de kijker aanzet tot
een automatische analyse en een vlotte observatie, het kunstwerk word aantrekkelijk en
draagt bij tot de sterkte van beeldcultuur. Dit kun je in vrijwel alle goeie (schilder)kunst zien,
zoals Picasso, Cézanne, Rubens, Titiaan, Van Gogh, en de lijst kan oneindig lang blijven
doorgaan. De Chinese landschap schilderijen zijn gevuld met die resonantie. Er is vaak een
grote ademruimte en luchtige expressie op het doek waar te nemen. Voorbeelden van zo’n
kunst zijn de schilderijen van Guo Xi - Early Spring, 1072 en Danfengyoulu – painting of
maple and deer, 2011? . [12] Voor de Chinese cultuur is schilderen een extensie van de
adem- de geest. 6 De adem medieert tussen elementen, het gehele schilderij wordt benadert
als een constante interactie tussen tekenen (doorheen de lucht). 7
Meteen valt met dit concept van de geestelijke resonantie een link te maken met de
stroming van de impressionisten. Die hun handschrift en authentieke toets duidelijk lieten
blijken in hun schilderijen. De ene schilderde zorgvuldig met punten en voor berekende
kleurenschema’s, de andere werkte expressief en met haastige toets. Tijdens de tijd van het
impressionisme en de Rococo was er de Chinoiserie, dat is de invoeging van Chinese
elementen in de bouwstijl van Europese of Amerikaanse gebouwen en de namaak van
potten, service en ornamenten uit China. De kunstenaar die hierdoor sterk was beïnvloed en
niet gewoon door de Chinoiserie maar ook door hun prenten is Vincent Van Gogh. Hij had
een specifieke handstijl en toets zoals de Chinezen die ontwikkeld hadden met hun Caligrafie
en inkttekeningen.
Moderne interpretaties en toepassingen van de Pneuma in kunst
Alexander Calder is een kunstenaar die mij aanspreekt omtrent een interpretatie van de
pneuma. Hij spreekt hierover niet uit zichzelf, maar dat is mijn mening na observatie van zijn
werk. Calder is handig in het tekenen en beeldhouwen met ijzerdraad en ontwikkelde een
vroeg zijn karakter. De meest gekende werken zijn z’n zwevende mobiles en installaties. Die
door lucht beweging zachtaardig hangen/zweven. Naast mobiles maakt hij ook
beeldhouwwerken die een onderdeel worden van een landschap. Dit vind ik een mooie
ingreep, die het landschap laat ademen zoals het is. [13] Met zijn mobiles behoord hij tot de
kinetische kunst, doordat de lucht een belangrijke rol speelt in hun presentatie.
Theo Jansen uit Delft, heeft een interessante manier ontwikkeld om de wind te gebruiken.
De Strandbeest.[14] Deze schepsels kunnen volledig op zichzelf bewegen, doordat hun
energie komt door de wind. Het is Theo’s visie om ze volledig zelfstandig te laten leven, op
basis van de wind. Hij ontwikkeld ze elk jaar verder en verder, hij vergelijkt het met de
ontwikkeling van eicellen die de bouwcellen zijn van het fysieke leven. De beesten bestaan

6
Vlad Ionescu, Pneumatology “ an inquiry into the representation of Wind, Air and Breath, p. 22.
7
Vlad Ionescu, Pneumatology “ an inquiry into the representation of Wind, Air and Breath, p. 23.

5
bijna volledig uit PVC. Ze hebben een energie opslagplaats doormiddel van plastiekflessen,
wanneer ze in het water terecht komen of stil vallen, dan schiet het energie reservoir in gang
en kan het zichzelf uit de situatie redden. Deze uitvinding die nog steeds in ontwikkeling is, is
interessant om te volgen en veel belovend naar de verdere ontdekkingen die er zullen
worden gedaan omtrent de ware kracht die er in wind schuilt.
In deze paper beschrijf ik een deel van de kunstgeschiedenis, nog lang niet alles omtrent dit
onderwerp “pneuma”, aan de hand van het aesthetisch kenmerk van de kunstwerken. Zoals
de kunsthistoricus Heinrich Wölfflin het graag zou hebben, een kunstgeschiedenis gebaseerd
op de aestethiek van de werken. 8

8
Vlad Ionescu, Pneumatology “ an inquiry into the representation of Wind, Air and Breath, p. 61.

6
[1]

7
[2]

8
[3]

[4]

9
[5]

10
[6]

[7] [8]

11
[9]

[10]

Afbeelding: Giovanni Bellini, Sacred Allegory, 1490-99, Oil on panel, Uffizi.

[10]

Afbeelding: Paolo Uccello, c. 1470, Oil painting, 65 cm × 165 cm (26 in × 65 in), Ashmolean Museum, Oxford

12
[11]

afbeelding Fra Angelico, Annunciation, fresco, 1450, Convent of San Marco, Florence, Italy.

afbeelding Titian, The Annunciation, 1557, Napoli nel Museo di Capodimonte.

13
[12]

[13]

14
[14]

15
BRONNEN
- Vlad Ionescu, Pneumatology “ an inquiry into the representation of Wind, Air and
Breath, ASP , 2017.
- The Ku Hua P'in Lu or Old record of the classifications of painters” , He Xie; Yanyuan
Zhang, Leiden : E.J. Brill, 1954
- http://www.momtastic.com/webecoist/2009/01/25/ancient-green-architecture-
alternative-energy-design/
- https://www.philosophybasics.com/philosophers_anaximenes.html
- https://www.britannica.com/biography/Heron-of-Alexandria

AFBEELDINGEN
[1] Michelangelo Buonarotti , plafond sixtijnse kapel, 1512.
Geraadpleegd op 19 mei 2018 op
https://nl.wikipedia.org/wiki/Sixtijnse_Kapel#/media/File:CAPPELLA_SISTINA.jpg
Michelangelo Buonarotti, Schepping van Adam, 1511.
Geraadpleegd op 19 mei 2018 op
https://nl.wikipedia.org/wiki/De_schepping_van_Adam#/media/File:Creaci%C3%B3n_de_Ad
%C3%A1m.jpg
[2] New grange, entrance stone
Geraadpleegd op 19 mei 2018 op http://www.sacred-texts.com/neu/celt/cml/img/13600.jpg
[3] Nashtifan windmills
Geraadpleegd op 19 mei 2018 op http://lh3.ggpht.com/-GS41jTCBJ-
A/U8KAnqoGHbI/AAAAAAAAz-w/Pq-Jyo5OB4k/nashtifan-windmills-
4%25255B2%25255D.jpg?imgmax=800
[4] Windcatcher Bad Gir Yazd geraadpleeg op 19 mei 2018 op
https://nl.wikipedia.org/wiki/Windvanger#/media/File:Bad_Gir_Yazd_Dolat_Abad.jpg
[5] Windmolens Jacob Van Ruysdael en Rembrandt Van Rijn,
Geraadpleegd op 19 mei 2018 op
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/The_Mill-1645_1648-
Rembrandt_van_Rijn.jpg/1228px-The_Mill-1645_1648-Rembrandt_van_Rijn.jpg
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ef/Jacob_Isaaksz._van_Ruisdael_014.j
pg
[6] Earliest Instrument found in Germany, BBC News , Science & environment. Geraadpleegd
op 14 mei 2018 op http://www.bbc.com/news/science-environment-18196349

16
[7] Waterorgel geraadpleegd op 14 mei 2018 op
https://nl.wikipedia.org/wiki/Waterorgel_%28instrument%29#/media/File:Wasserorgel.png
[8] Modern reconstruction of wind organ and wind wheel of Heron of Alexandria (1st
century AD) according to W. Schmidt: Herons von Alexandria Druckwerke und
Automatentheater, Greek and German, 1899 (Heronis Alexandrini opera I, Reprint 1971), p.
205, fig. 44; cf. introduction p. XXXIX geraadpleegd op 14 mei 2018 op
https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_wind_power#/media/File:Heron%27s_Windwheel.
jpg
[9] Nikola Bašić, sea organ, Zadar Croatia, 2005.
Geraadpleegd op 14 mei 2018 op
https://zarocroatia.files.wordpress.com/2013/07/10-organ.jpg
[10] Giovanni Bellini, Sacred Allegory, 1490-99, Oil on panel, Uffizi.
Geraadpleegd op 18 mei 2018 op https://www.jessewaugh.com/blog/2013/1/2/the-sacred-
allegory-of-giovanni-bellini
Paolo Uccello, c. 1470, Oil painting, 65 cm × 165 cm (26 in × 65 in), Ashmolean
Museum, Oxford,
Geraadpleegd op 18 mei 2018 op
https://en.wikipedia.org/wiki/The_Hunt_in_the_Forest#/media/File:Hunt_in_the_forest_by
_paolo_uccello.jpg
[11] Fra Angelico, Annunciation, fresco, 1450, Convent of San Marco, Florence, Italy.
Geraadpleegd op 18 mei 2018 op
https://en.wikipedia.org/wiki/Annunciation_%28Fra_Angelico,_San_Marco%29#/media/File:
ANGELICO,_Fra_Annunciation,_1437-46_(2236990916).jpg
Titian, The Annunciation, 1557, Napoli nel Museo di Capodimonte. Geraadpleegd op 18 mei
2018 op https://commons.wikimedia.org/wiki/Titian#/media/File:Titian_-
_The_Annunciation_-_WGA22821.jpg^
[12] Early Spring, Guo Xi, 1072, Ink and wash painting, National Palace Museum, Taipei,
Taiwan. Geraadpleegd op 19 mei 2018 op https://www.wikiart.org/en/guo-xi/early-spring-
1072
Danfengyoulo, maple and deer, unknown date
Geraadpleegd op 19 mei 2018 op
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Media_needing_categories_as_of_14_Augus
t_2015#/media/File:Danfengyoulu.png

17
 [13] ALEXANDER CALDER, FIVE SWORDS, 1976, SHEET METAL, BOLTS, AND PAINT. 17' 9"
X 22' X 29', CALDER FOUNDATION, NEW YORK. Geraadpleegd op 18 mei 2018 op
http://collection.stormking.org/artist/alexander-calder/
Alexander Calder, tripes, 1974, sheet metal, bolts and paint, 144” x 132” x 118” ,
Calder Foundation New York.
Geraadpleegd op 18 mei 2018 op
https://www.botanicgardens.org/exhibits/sculpture-alexander-calder#&gid=null&pid=2
[14] theo Jansen, Strandbeest, PVC and plastic, 2008
Geraadpleegd op 18 mei 2018 op
http://blog.kineticarchitecture.net/wp-content/uploads/2008/05/strandbeest_6.jpg
Theo Jansen, Strandbeest, PVC and plastic
Geraadpleegd op youtube op 18 mei 2018 op
https://i.ytimg.com/vi/PG2Xv2ivZZU/maxresdefault.jpg

18
19