The Debatable matters in the first four acts of Avijnyanasakuntalm

Drama.

‘अिभ ानशकु तलिम या य य नाटक य थमाङ्कचतु येषु

िवतिकतिवषयानां िद दशनमेकम’्
ड. िदलीपकुमारप डा
सहयो य यापकः
घाटालरवी शतवािषक महािव ालयः
महाकिवकािलदास य असामा यकृितः स ाङ्किविश म् अिभ ानशकु तलम् इित नाटकं
सवजनिविदतम् ।अ महाभारतीयकािहनीषु शापवृ ा तं संयो य ु ोपा यानं स ाङ्किविश नाटके
प रणतं कृतः किवः ।पर तु अ य िप किवना शापव ृ ा त य साफ़ याथ य नं ि यते तथािप
त थानां कािहनीनां यौि कतािवषये सम य नं न दीयते ।एतदथ अ य नाटक य कािहनीनाम्
अिनवायता ,अकृि मता ,यौि कता चे यादीनां िवषये िकि चत् िद दशनमेव मया अ आलोिचतम् ।

थामाङ्क य िवतिकतानां िवषयानाम् आलोचनम् :

क)ऋिषक व य तीथ थानात् परिदवसे एव प ािधककालं या य य य
ासङ्िगकता अि त न वा ?
अ य िवषय य अलोचनायाः ाक् के षाि चत् िवषायानाम् आलोचनं कत यम् । थमतः य य
क यिचत् य य अनु ानकाले वहिदवसं यावत् िविच यसं हं ,ऋषीणाम् आम ण च योजनम्
।य य िनराप ा अिप त योजनम् । मत यं यत् ,िकमिप िन य योजनीयं यं ऋषीणां परिदवसाथ
न स चनीयम् ।एतदथ य य यस चयिवषयः आ म थानां आवालवृ विनतानां समीपे
उतसवतु यमेकं यते ।
अ जायते ,िकम् ॠिषणा क बेन तीथ थानात् ाक् अ य य य पवू तिु तसमापनं कृतम्
अथवा दु य त य आ मवासाथ नाट्यकारेण अवा तर पेण एव य य अवतारणं कृतम् ?इित
िववे यम् ।यिद ऋिषः य य योजनीयता उपल धम् अकरोत् तिह य समापना तरम् एव तीथगमनम्
अकरोत् अथवा त य अवतमानात् य य िनराप ािवषये यव थािद समापनम् अकरोत् ।अतः व ंु
श यते यत् ,ऋिषणा य य योजनं न अनभु तू म।्
ि तीयतः आ म ा ते नृपेण दु य तेन सह सिश य यं तापसैकेन नृपं आ म य
िन प यय ि यादशनाथम् आम णं कृ तम् , यो रे च उ ं ,महिषक ब इदानीमेव अथात् अ
यषु े एव सोमतीथ गतः ।अतः ,दीघिदवसात् ाक् तीथगमनाथ क बः य य योजनं नानभु तू ः
तिु तिवधानं वा कतु न समथः इित व ंु न श यते ।पुनः तपोवन य एव एके न तापसेन रा ः समीपे
िन प वधमि यािवषयः उि लिखतः ,पर तु य र ाथ कोऽिप अननु यः न यते । एत मात् व ंु
पारयािम यत् ,आ मे ाक् क यािप य य तिु तः रा सभीितवा थमिदवसे नासीत् ।अिप च
परिदवस य पूवा े एव नपृ य समीपे य र ाथम् अनरु ोध ापनं ल यणीयम् ।अतः ायः
ादशवादनसमया तरे एव य य योजनं तिु तिवधानं वा अनभु तु ं भवित ।
पनु रिप ल यणीयं यत् ,िवदषू क य चे या एव उ िदवसे नपृ ेण मगृ या थिगता अभवत् ,अ यथा
ऋषीणाम् अनरु ोध य ागेव राजा िनगतो भिवतमु हित ।प ािधककालं या य य ः यदा तदा एव
भवित ,त याथ च ततु ी यािद िन योजनम् इ यिप अिच तनीयम् ।यतः ऋषीणां समीपे अ य य य
िनराप ायाः भीित एतत् गु बपणू यत् ,नपृ ं िवना के वलं कितपयैः सै यैः अ य य य र ा अस भवम्
।पर तु दु य तेन एतत् न ायते यत् ,कितिदवसं या य यझान ानकालम् ?यतः तेन अिनिद कालं
यावत् आ मवासारथं रा यर ािवषये कोऽिप िनदशः न े रतः ।ल यणीयं यत् ,यः राजा ष ाक ं े
एकिदवसाथ बगगमनकालेऽिप िवदषू के न िपशुनं रा यर ाथ िनदशदानिवषये न िव मृतमभवत् ,कथं
स अिनिद काल यािपय ानु ानात् रा यर ाथ िनदश ेषणं न अकरोत् ? बिवरोिधिच िमदम् ।यिद
एतत् म यते यत् ,तपोवने रा आगमनम् आकि मकम् ,अय च य ः ायशः अनु ेयः
साधारणय िवशेषः ,तथािप िवतकः भवेत् यत् ,यि मन् साधारणय े रा उपि थितः न वा छनीयः िकं
त य य य िनराप ािवषये कुलपतेरिप िच ता न कत या ?यतः तत् अकृ बा स कुलपितः सोमतीथ
गतः ।पुनः यिद अ रा ः उपि थितः आव यका ,तिह सम रा य य सवि मन् तपोवने ितिदनम्
अनु ेयय े कितसख ं क य दु य त य योजनं भिव यित इ यिप िच तनीयम् ।
पनु ः िच तनीयं यत् ,क बेन त य अवतमाने आ मप रचालनिवषयः क योप र य त अभवत् ?नाटके
के वलमु म् आ मवािसिभः दु य तः य र ाथम् अनु यते ।पर तु िकम् अयम् अनरु ोधः
दशस ानाम् ऋषीणाम् ?इ य यािप उ रं नाि त ।अतः एतत् व ंु श यते यत् ,मु यतः रा
आ मवासं पूवरागं च अिभल य सङ्गित-साम ज य-कािह यिनवाय ब च ित ि दानम् अकृ बा
अयं य कािह यः प रक पनं भवित ।
 ख)शकु तलायाम् अितिथसेवायाः भारापण य यौि कता िवचारः
य िप आ मपािलता तथािप कािलदास य शकु तला सक ु ु मारावयवयु ा कोमल बाभावा च । पनु ः
तदानी तनकाले आ मेषु साधारणाितथेः महातेजानाम् ॠषीणाम् आगमनमेव वहलांशे एव ल यते
।अयं िवषयः ऋषेः क ब य न अ ातः । राजानाम् अिप भय य कारणम् ऋिषः दवु ासाः इित महाभारते
यते ।अतः ई श य ऋषेः आगमनस भावना बेऽिप कथं क बेन शकु तलयाम् अितिथसेवायाः भरं
समिपतम् इित िववेचनीयम् ।सखी येषु शकु तलापे या अनसयू ा ई शदािय बपणू काय िनपणु ा इित
थम-ि तीय-तृतीयाङ्के च त या यु प नमित बात् ,अचपल बभावात् ,संयमात् ,गभीरिच ताश े ः
,सार या च ायते ।य िप शकु तलायाः बभावमाधुय ातीतं ,त च अितिथसेवायाः
अ यतमयो यता ,तथािप महापरा ा तानाम् ऋषीणां समीपे सावलील पेन अव थाना य
मानिसक ढता त य ना तीित व ंु पारयािम ।यतः त या ा कािलदासोऽिप सखीसङ्गं िवना तां
रङ्गम चे अनीतंु न समथ भवाित ।एतत् न िच तनीयं यत् ,शकु तला न अितिथपरायणा ,पर तु मगृ -
हसं -मयरू े यादयः एव त याः अितथयः ,न तु कोपन बभावाः ऋषयः ।

ग)वृ ा तरालात् दु य तेन सखी य य िव भालाप वण य सुयोगः तथा

वेतसलताकु जे नाियका-नायकयोः िमलन यारचन य वा तवता अि त नवेित ?
अि मन् िवषये आलोचनायाः ा काले आ म य िकि चत् प रचयं दात यम् ,येन
बाभािवक पेणवै मािणतं भिव यित आलो यघटना य य सघं टनम् अस भवम् । थमतः य िप
क बः न संसारी ,तथािप नाटक य ि तीयाङ्के तृतीयाङ्के च ऋषीकुमाराणाम् उ लेखात् एतत्
मािणतं भवित यत् ,आ मः गृहीऋषीणाम् अिप वासयो य आसीत् ।शकु तलायाः पितगृहगमनकाले
क ब य उपदेशात् ससं ारजीवन य अितवा तव म यािवषये अिप त य अिभ ता आसीत् इित ायते
।अतः एतत् व ंु पारयािम यत् ,ऋिषकुमारकुमारीिभः सह क बा म य जनसं या दशसह ाद् अिप
अिधका ।
ि तीयतः अि मन् तपोवने नायः िव दमु ा म् अिप संरि त थानं न यते ,पर तु ऋषीणां नान –
फ़लपु पचयन-सिमधाहरणैः तथा ऋिषकुमाराणां वा य डाथ सम तपोवने िवचरणम् अवा रतम्
आसीत् ।एत ाित र ं त काले िह दसु माज य र णशीलतायाः नवयौवनोि नानां त णीनां
तपोवन ा तपय तं गमनं िनिष मासीत् ।अनेन कारणेन क बः शकु तलायाः आिभ ायस बेऽिप
वयःसि ध णं िवचा य तेन सह सखी य य गमनाथम् अनमु ित दानं न अकरोत् ।एत च
र णशीलसमाज यव थायाः िनदशनम् ।
अतः एतद ् िस ाि ततं यत् ,इदं तपोवनं सह ािधकमनु या यिु षतं य रमणीनां गमनागमनं िनयि तं
पर तु पु षाणाम् अवा रतगितः ।अतः इ शे तपोवने कथं िनभतृ ेन दु य तेन वृ ा तरालात्
उि नयौवनानां तापसवाला याणां िव भालाप वणं लाव यिनरी ण च स भवं अथच के नािप न
म् इित िच तनीयं क कि पत वा ।अिप च यिमदं यथा न ऒिच ययु ं तथैव रा ्या
वा तविव म् ।यतः यिमदं यथा न थम ेममु धनवीन णियनः तथैव थानमिप न िनजनम् ।अतः
अि मन् जनार ये य िनजन थान ा ाि रे व अस भवा त कथं िमलन यारचनं स भवम् इ यिप
िच तनीयम् ।अनेन कारणेन महाभारते दु म त कु तलयोःइदं िमलनं िनभतृ े कुिटरा य तरे एव
संघिटतमासीत् ।

ि तीयाङ्क य िवतिकतिवषयानाम् आलोचनम् :

क)िवदूषक य चा रि कवैिश ् य ् या दु य तेन किथतं णयवृ ा तं प रहासमा म्
इित िवदूषकं िनकषा िव बासयो यं भवेत् न वा ?
िवदषू कः रा नमसहचरः ।यिद िवदषू कं िनकषा शकु तलायाः णयवृ ा तं स य पेण बीकृतं
अभवत् ,तिह नपृ ेण शकु तला या यानम् यथा अस भवम् ,नाट्यकार य च उ े यं तथा यथम्
भिवतमु हित।एतदथ ि तीयाङ्क य अि तमे राजधा याः यावतनात् ागेव नपृ ेण िवदषू कः उ ः –
“वय य,ऋिषगौरवादा मं ग छािम ।न लु स यमेव तापसक यकायाम् ममािभलाषः ।प य
–

ब वयं ब परो मथो मृगशावैः सममेिधतो जनः ।

प रहासिवजि पतं सखे परमाथन न गृ तां वचः ॥”१

पनु ः प चमाङ्के नपृ ेण शकु तला या यानकाले अिप हसं पिदकां सा बनादानाथ नाट्यकारे ण
िवदषू कः िवदू रतः ।षड्व सरा तकालाित मे अङ्गुरीयक ा य तरम् अनतु ापद ध य रा ो यो रे
िवदषू के न उ म् –“न िव मरािम ।िक तु सव कथिय बा अवसाने पनु ः बया प रहासिवज पः
एषः न भूताथः इित आ यातम् ।मया अिप मृि प डविु ना तथा एव गृहीतम ।”२
अ आलोिचत यं यत् ,िकं स यमेतत् िवदषू कः मिृ प डविु ः ?रा प रहास पेण किथतं वृ ा तं िकं
तेन िव बासयो यम् ?वृ ा तालोचनया सवमेतत् प र कृतं भिव यित ।ि तीयाङ्के िवदषू के न मगृ ायाथ
आहारक ं य ं भवित ।अि मन् सङ्गे त य एतदिप िच ताकारणं यत् ,शकु तलया सह णयाथ
राजा न आ मं य ंु इ छित ।आ म यागाभावात् त य दरु व था अिप न दरू ीभतू ा भिवतमु हित ।अतः
त य ईदशॄ ायाः दरु व थायाः कारणं शकु तला इित तेन उ म् ।अतः एत मात् व ंु पारयािम यत् ,यदा
नपृ -शकु तलयोः िवषयः कै ि दिप न ायते तदा िवदषू के न तत् ातम् ।अतः िवदषू क य
खरविु चातयु िकं अनेन न माणीयते ?
अिप च राजा ब णयिपपासाच रताथताथ वा तः आ िमकानाम् अनरु ोधात् मगृ यािनषेधमकरोत्
िवदषू क च िनकषा यदा शकु तला सङ्ग य अवतारणम् अकरोत् तदा िवदषू क य चातयु यु ः
प रहासः ल यणीयः ।तेन उकं तापसवालां ित रा आसि ः िम खजरभ ु णात् परं
िति तिडभ णस शा ।अतः य य िवदषू क य ईदशॄ ः साथकोपमापणू ः प रहासः ,िकं त य
जडविु भवेत् इित िच तनीयम् ।
अन तरं यदा ॠषीणाम् अनरु ोधेन राजा आ मं गमनाथ स मतोऽभवत् ,तदा अिप िवदषू क य
प रहास छलेन वैदू यपणू ा उि ु ू ला ते अ यथना ३’इित
यते इ येवम् –‘एषा इदानीम् अनक
।अतः ईदशॄ ेन ायक ु े न िवदषू के न राजविणतं णयव ॄ ा तं कथं प रहास पेण गहॄ ीत यम् एतत्
पाठकानां िच तनीयम् ।
प चमाङ्क य ार भे अिप िवदषू क य भिू मका िच तनीया । थमतः आ मात् यावतनकाले
प रहासेनािप िवदषू के न राजा शकु तलावृ ा तं न िज ािसतम् ।येन सह राजा शकु तलािवषये एतत्
सवम् आलोिचतम् ,तेन िम ेण आचरणिमदं िकं यिु सङ्गतम् ?पनु ः राजपु याः अनितदरू े
उपि थतदशकवृ द य राजपुरोिहत य च स मुखे का यिदवालोके शकु तला योितमियमिू तना नीता
अभवत् ,य ु अिव बा यम् अलौिकक च ।अिप च नपृ ेण शकु तला याग य वृ ा तिमदं जासु
चा रतं न भवित इ यिप अ बीकायम् ।यिद एतत् भवेत् तिह अ तःपरु तः यागमनात् परं कथं
िवदषू के न त न तु म् ?यिद तेन इदं तु मभवत् तिह कथं प रहास छलेनािप
शकु तला याग पिन रवृ ा तिवषये िकि चदिप म त यं न कतु पारयित ?यतः वृ ा तिमदं के वलं
मासष क य ।अिप च येन िवदषू के न सह राजा सववृ ा तं अश ं ीकृतं ,कथं तेन सह त य च र ोप र
समागतं मुिनक या याग पं कलङ्कजिनतवृ ा तं न अंशीकृ तम् ?इ यिप िच तनीयम् ।अतः
ई शकलङ्िकतराजच र यु वृ ा तिवषये रा िवदषू क य च मौनता िकं यिु यु म् ?
ख)ि तीयवारम् आ मगमनं रा अव यक यमासीत् न वा ?
तपोवनं राजरि तम् ।अ सवधमकमानु ानं बच े प रदशनं ,वृ ॠिषषु ा ापनं ,आ मदशनेन
पु याजनम् एतत् रा अव यक य यम् बाभािवक च ।पर तु राजा पवू िदवसे आ िमकानाम्
आ बानात् परमिप उ ं एकं कायमिप अकृ बा परिदवसे पनु ः आ मगमनाथ उपाया बेषियतंु
िवदषू कम् अनु यते ।त य च गमनकारणं न उ कमकरणम् अिप तु णय यापारे िन पि करणम्
।अतः िकं एतत् राजक य यम् ?कोऽिप व ंु श यते यत् ,यथा अनसयू ा अवदत् ,िविश ाितथेः
समागमात् आ म य ीविृ भवित तथा राजा सिख यं िनकषा एव आ म य शुभाशभु िवषये ातः
अभवत् ।अतः ऋिषषु संवादसं हम् अनाव यकम् ।एतदु रे व यं यत् , थमतः अनसयू ायाः उ रं
िनता तमेव सौज यमल ू कम् ।अनेन सह राजकत यपरू ण य कोऽिप स व धः नाि त ।ि तीयतः
शकु तलायाः उप र अितिथसेवायाः भारं य यमासीत् न तु आ मप रचालनायाः ।अतः सिख य य
समीपे नपृ य आ िमकधमकमिवषये अनसु धानं िनता तमेव हा यकरम् ।अनेन एतत् िच तनीयं यत्
पनु वारम् आ मदशनािभलाषः रा अव यकत यानाम् अङ्गः न वा ?

ृतीयाङ्क य िवतिकतिवषयानाम् आलोचनम् :

क)रा सदमनाथ रा परा मिवषये उ नां साम ज य अि त न वा ?
ततृ ीयाङ्क य थमे िव क भकांशे यजमानिश येन घोिषतं ,य ार भकाले िव नसिृ कारीणां
रा सानां िवताडनाथ दु य तेन वाणः न सयं ोिजतः ,के वलं त य याश देन ते रा साः
पलाियताः ।अनेन िवघोषणेन ोतवृ ृ द य एतत् ानं भिव यित यत् ,रा साः परा ा त-
देवे सख-ससागराधरणीपितदु य तिवषये ई शाः भीताः यत् ,य िव निनवारणाथ िकमिप
क ं दु य तेन नानभु तू म् ।पर तु एतत् न वा तविच म् ।यतः अ य अङ्क य अि तमे यते
,स यासमागमे ते रा साः त य परा ा त य वीरपु ष य समुपि थितम् उपे य एव पनु ः
य वेिदकायाः चतिु दिश उपि थताः अभवन् ।अतः य य धनक ु य टङ्कारे णैव रा साः
पलायनं कुवि त ,ते पनु ः कथं त य उपि थितम् उपे य ते ?अव था योम ये बिवरोिधता
यते न वा इित िवचायः ।
प चमाङ्के ऽिप रा तप यािव निवषयक ो यो रे क बिश य येन उकं ,धमकमर क य
दु य त य राज बे तप यािव न य काऽिप स भावना नाि त । सङ्गतः उ ले यं यत्
,दु य त य राज बे तपोवने धमर ाथ काऽिप थािय यव था त काले नासीत् इित ि तीयाङ्के
अ मािभः द ॄ म् ।अ ल यणीयं यत् ,रा उपि थितस ेऽिप य रा साः य िव नकरणाथ
सचे ाः भवि त ,त राजधा यां राजकाय यपतृ काले रा अनपु ि थ यां के वलं त य
नाममिह ना एव रा साः य िव नकायषु िवरताः भिव यि त ,िकम् एतत् िव बासयो यम्
?अतः एषा उि रिप असाम ज यपणू ा ।यिद िशष य य इयं राज शसं ा के वलं सौज याथम्
इित म यते ,तथािप अयम् आ यिवषयः ,राजा तयोः िश ययोः िम या शंसया गिवतो भू बा
म त यं कृतः –साथकः त य राजमिहमा इ येवम् ।

ख)गौत या शङ्गरवादयेन च सह आ मवासकाले रा घिन ता

प चमाङ्के च त जिनत य रा िति यायाः साम ज यता ।
ि त याङ्के के वलं सारिथना सह राजा प ािधककालं या य आ मे य यसत् इित यते
।अ मनिु नदशानसु ारतः राजा न अितिथः स वेदिविहतकमणः र कः ,यतः अितथेः थािय बं
न एकरा यािधकम् ।एतदथ मननु ा उ म् –
“एकरा तु िनवस नितिथवा णः मृतः ।
अिन यं िह ि थतो य मा मादितिथ यते ४ ॥ ”
अि मन् प ािधककाले क ब य अभावात् अ य िविश ाितथेः प रचयाथ नासयू प यायाः
गौत याः िश या ग ययोः शङ्गरवािदिश ययो राजसाि न यं बाभािवकम् ।अतः एत मात्
एतत् व ंु श यते यत् ,आ मवासकाले नपृ ेण दु य तेन सह मातुः गौत याः यथा
अितसाि न यम् सघं िटतमासीत् तथैव शाङ्गरवािदिश य य यािप तेन सह
अितसाि न यमासीत् ।
पर तु प चमाङ्के यदा शकु तला गा धविववाह य माणदशियतमु ् असमथा अभवत्
त काले उ पवू प रिचतैः सह रा ः काचन उि - यिु ः ल णीया –

गौतमी =ननू ं ते श ावतारा य तरे शचीतीथसिललं व दमानायः म्

अङ्गुलीयकम् ।
राजा =( सि मतम् ) इदं तत् यु प नमित ैणिमित यदु यते ।
...........................................................
...............................................................
गौतमी = महभाग,न अहिस एवं म ियतमु ् ।तपोवनसवं िधतः अनिभ ः अयं जनः कै तव य ।
राजा = तापसवृ े ,

ीणामिशि तपतु बमानषु ीषु

सं यते िकमुत याः ितवोधव यः ।
ाग त र गमनात् बमप यजात –
म यैि जैः परभृताः खलु पोषयि त ५ ॥ ( ोकः -५म् -२२ )
अ ल णीयं यत् ,प श्आिधककालं या य आ मवासकाले यया गौत या सह रा ः
साि न यमासीत् ,य याः प रचयया स तु ः अभवत् ,के वलं ष मासा परमेव स राजा तया वृ मातःु
व यं ु बा यथा ोधाि बतो भवित तथैव राजमख ु ात् अिप “तापसवृ ६ ’इित श दः अिप िनसतृ ो
भवित य तु अका यः ।पनु ः यङ्गेन स राजा गौतमीम् अस मािनतम् अिप करोित “इदं तत्
तु प नमित ै णिमित यदु यते ७ ’इ यनेन वा येन ।न के वलम् एतत् अनेन नपृ ेण उ िश योऽिप
य परोनाि त अस मािनतो भवित –‘भोः स यवािदन् ८’इित यङ्गो या ।अतः एत मात् एतत् व ंु
श यते यत् ,रा ः िवशेषप रिचतेन सह ईदशॄ ाप रिचतवत् यवहारं कथं यिु यु ं सङ्गत बा
?शाङ्गरव य वा यालापेऽिप एतत् न लि शतं यत् ,िकं राजा त य पवू प रिचतं न वा ?तेन अिप राजा
ऎ बयम ः अधःपातकः इतु ः ।िकमथम् एतािन वा यािन ु बा राजा यथाथत बानसु धान य
िनदशदानं नाकरोत् इ यिप िच तनीयम् ।
ग)गा धविववाहः कु तलायाः सखी य य अवतमाने सघं िटतोऽभवत् न वा ?
अय य उ रदानाथ या यान यदशनम् आव यकम् ।पितगृहगमनकाले यी शकु तलायाः
सङ्िगनः आसन् ते दु य तशकु तलयोः गोपनिववाह य यथा ना य दिशनः तथा च दवु ाशसः
शापवृ ा तमिप तेषाम् अ ातम् ।राजद म् अिभ ान पम् अङ्गुरीयकम् अिप शकु तलया म्
।अतः नृपेण सा तारणाका रणी ,राजमिहिषपद य अनिु चतािभलािषणी ,कुलटा इ यादयैः ितर कृ ता
भवित ।अ यािशते या याने या अिप राजा व चक पेण अिभयु ः भवित ।ल यणीयं यत्
,शकु तला महारा ीपदम् अलंकरणं क र यित इित ित िु तः नपृ ात् अनसयू या एव गहृ ीता अभवत् ।
अ ः उ थािपता भबेत् ,ये स यौ शकु तलायाः िन यसहचय ,या यां शकु तला-नपृ योः िमलनं
अतीव रहिस संघिटतम् ,ये िमलन य गोपनीयतासरु ायां सदा सचे ौ ,िदवस ये गते सित राजस देशम्
अ ा य तरं या शकु तला ययोः समीपे दीघिदनं यावत् दय य आितः य मकरोत् ,िकमथ
शकु तलया त याः ई शभा यिवपययेऽिप तयोः यदशन य िवषयः उ थापनं न कृ तम्
?अ या यजनकिमदं न वा इित िवचायम् ।
कोऽिप एतत् ब ंु श यते यत् ,गा धविववाहकाले सखी य य उपि थितः न यते ।एतत् बीकृते
सित शकु तला-नपृ योः औिच यवोधः अतीव हीनतमः इित बीकायः ।पर तु एतत् न स भवम् ।अिप
च सखी य य अवतमाने एव गा धविववाहः संघिटतः इित बीकृते स यिप अिबसंवािदत पेण एतत्
बीकाय यत् ,पणू ि हरे दषु तशकु तलयोः थमिमलनं सखी य य साहायेन एव सघं िटतम् ।अतः
शकु तलादषु तयोः पूवराग य अनरु ाग य च य दिशनी सखी यमेव ।
एतत् अिप ल यणीयं यत् ,यथा शकु तला सखी य य य दशनिवषयः न उ थािपतः तथैव
सखी यं या यानकाले न उपि थतम् ।अतः तयोः य दशन य योजनमासीत् न वा इित
िवचायम् ।
अिप च यदा एक या नायाः स मानिवषये ः उ थािपतओ भवित ,यदा रा ः च र िवषये ः
उ थािपतो भवित ,तदा िकमथ राजा क बा मं ग बा कृतिवषय य स धानं न अकरोत् ?िकं
योजनमासीत् ता िणकिस ा त हण य ?िकमेतत् राजकत यम् ?इित सव िच तनीयम् ।

चतथ
ु ाङ्क य िवतिकतिवषय यैक य आलोचनम् :

क)दीघमासष क यान तरं चतुथाङ्क य थमे विणता सखी य य िति या

युि यु म् न वा ?
अ याः आलोचनायाः ाक् सखी य य क दशॄ ी िति या जाता अभवत् ति षये ानं योजनम्
।एतदथ तयोः उि ः िन ने दिशता अभवत् ।चतथु ाङ्के भाते श या यागान तरम् अनसयू ायाः उि ः
ल यणीया ।तया उ म् –
“न मे उिचतेषु अिप िनजकरणीयेषु ह तपादं सरित ।काम इदान सकामो भवतु येन
अस य धे जने शू य दया सखी पदं का रता ।अथवा दुवाससः शापः एषः िवकारयित
।अ यथा कथं स राजिषः ता शािन म िय बा एताव काल य लेखमा मिप न िवसज ृ ित । ्
इतः अिभ ानम् अङ्गुलीयकम् अ मै िवसजृ ामः ।दुःखशीले तपि बजने कः अ य यताम्
।ननु सखीगामी दोषः इित यविसता अिप न पारयािम वास ितिनवृ य तातका यप य
दु य तप रिणताम् आप नस बां शकु तलां िनवेदियतुम् ९ ”इित ।
आि मन् समये ि य वदा अवदत् ,दैववा या क बः शकु तलािवषयकं सब वृ ा तं ा बा ति मन्
िदवसे एव पितगहृ ेषणाथम् आ बासदानं करोित । इय च दैववाणी –

“दु य तेनािहतं ते जो दधानां भूतये भुवः ।

अवेिह तनयां नि नगभा शमीिमव ”१० ॥ इित ।
ासङ्िगक मेण अ ः जायते ,दीघमासष कान तरि प कथं शकु तलायाः गभ णं मातुः
गौत या ना द ॄ म् ?सखी येन िववाहािद यापारं शापवृ ा त च माता गौतमी िकमथ न ाता अभवत्
?शकु तलायाः आित य खलनं य िप क ब य समीपे ेषणे सखी य य भीितरासीत् तथािप िकमथ
ता यां माता गौतमी न ािपता ?कै ः वचनैः सखी यं गभभारा ा तं ,दिु तायु ं दीघिदवसं यावत्
सा बना दानं कु तः म ?यतः दु य तः अ यािशतः यो यवरः इित अनसयू ा एव किथता ,िववाह य
च माणि प शकु तलायाः ह तगतमासीत् ।अिप च दवु ाससः शापः अ यथः इित ते ाता तथैव
िदवस यान तरं यदा रा ः वाता न आगता तदा अिभशापेनैव रा ः ई शा िव मृितः इित
बाभािवकिच तनं भवेत् ।पर तु अनसयू ा भतु िच ताभावनया एतद् आिव कृ तम् इित क क पनम् ।
पनु िकमथ सखी यं दीघमासष क य यवधानेऽिप ऋषीणां ेषणिवषये न िच तनम् अकरोत्
?शकु तलायाः अितक णाव थादशनेऽिप अनसयू ा क बं सववृ ा तं अ ा य पवू वत् िकमथ नाटकम्
अकरोत् एतदिप िच तनीयम् ।एतदिप ल णीयं यत् ,िदनात् िदना तरं पितिच तने िनम ना शकु तला
यदा मरणाप ना तदा सखी ि य वदा त याः सुखिन ायाः स देश हणे अग छत् ।िकम् यिमदं
यिु सङ्गतम् ?यतः सखी यं शकु तलायाः िनि तिन ायाः काऽिप यव था हणं न कृता ।
ू ्या कािलदास य अ यां रचनायां उ कारे ण वहिन
आः सवाि तमे व ंु पारयािम यत् ,य िप थल
अयौि कािन वा यािन य ते तथािप कािलदास य सव बमिभ ानशकु तलिमित
सावजिनकिस ा तम् ।
पादटीका :
१. ि तीयाङ्क य अ ादश ोकः (२/१८) ,पृ ाङ्कः -१६८
२. ष ाङ्के पृ ाङ्कः -४१३
३. ि तीयाङ्के पृ ाङ्कः -१६१
४. मनसु िं हता –तृतीयोऽ यायः – ोकसं या -१०२ ,पृ ाङ्कः -३८६
५. प चमाङ्के पृ ाङ्कः -३५५ -३५७
६. प चमाङ्क य ािवश ं ित ोकः ,पृ ाङ्कः -३५७
७. प चमाङ्के पृ ाङ्कः ३५५
८. प चमाङ्के पृ ाङ्कः ३६६
९. चतथु ाङ्के पृ ाङ्कः २४९
१०. चतथु ाङ्क य चतथु ोकः ,पृ ाङ्कः २५२

सहायकाः थाः
वसःु अिनलच ः,अिभ ानशकु तलम् –सं कृ तवक
ु ् िडपो ,किलकातातः कािशतम्
च वत स यनारायणः,अिभ ानशकु तलम् –प चमसं करणम,् सं कृतपु तकभा डारः
,किलकातातः कािशतम्
व ोपा यायः डः मानवे द,ु मनसु िं हता –ततृ ीयसं करण,ं सं कृतपु तकभा डारः ,किलकातातः
कािशता