You are on page 1of 6

Human Rights in the Mrichhakatikam – An observation

“मृ छकिटकिमित करणे मानवािधकारः : एकः समी णः”


ड.िदलीपकुमार प डा
सहयो य यापकः
घाटालरवी शतवािषक महािव ालय

सािह यं समाज य दपण व पम्। यथा दपणे ित छिवः ितिवि बतं भवित तथैव सािह येऽिप
समाज य ित छिवः ितिवि बतं यते। अ माकं भारतवष सािह यपर परा बह ाचीनकालतः
समागता। अ याः पर परायाः आिदतमं िनदशनं वैिदकसािह यिमित ना ना प रचीयते। ऋिष-
पर परायाम य सािह य य चलनं सामािजके वासीत्। त परवि िन काले सामािजकानां तृि िवधानाय
आन दाय च लौिककसं कृतसािह यपर परायाः आिवभावः। त लौिककसं कृतसािह येषु यका यं
समाज य सव तरीयानां मनु याणां तिृ िवधाने अ य यां भिू मकां पालयित। एतेषु महाकिवना शू के ण
िवरिचते मृ छकिटकिमित यका ये मानवािधकारः कथमासीत् अिप च व मानसमाजे त य हण-
वजनिवषये आलोचियतंु यते।
मानवानामिधकारः इित मानवािधकारः। अि मन् जगित मानवाः िह वबुि बलात् मनु येतरे षु
े पेण प रग यते। पर तु समाजेऽि मन् मनु ये विप े तािवचारो यते। त पु षाः वबाहबलात्
ी यः े िमित म य ते। े तायाः अ मात् रणात् िह मानवािधकार य अवमानना आर यते। अ माकं
शा ेषु नारी-पु षयोः समतािवषये य िप वारं वारं यू ते-
“ि धा कृता मनो देहम न पु षोऽभवत।्
अ न नारी त यां स िबराजमसजृ त् भःु ॥ इित। ”१
पर तु काय े े िह त य असगं ितः दरी यते पनु जाितगतिद ु अिप य िप मनु याणाम् एक वम्
उ ो यते-
“ ा णोऽ य मख
ु मासी ाहः राज यः कृतः।
ऊ तद य य ै यः पद् यां शू ो अजायत॥”इित। २
पर तु ाचीनकालतः अ ाविध त य वैसा यं प रल यते। अधनु ा कालः प रव ते। समाज य सव तर य
मनु याणां सावजिनकमानवािधकारसङ्घोऽिप व ते। अतः उपयु े यका ये ितफिलतमानवािधकार य
सा यं वैसा य च वतमानमानवािधकारे षु क यं ितफिलतं व ते तदालो यते।
इदानी तनकाले िव ेऽि मन् सावजिनकमानवािधकार य ि ंशदिधकाः धाराः सि त। ताः धाराः
पथृ क् पथृ पू ेण येक य देश य सिं वधाने िवराज ते। १९४८ सवं सर य िदसे बरमास य
दशतमिदनाङ्के आ तजाितकमानवािधकारघोषणायां सावजिनक पेन एतेषां मानवािधकाराणां योगो
यते। अिप च ष मौिलकधाराः सि त। ते यथा – १.सा य यािधकारः २. वत तायाः अिधकारः
३.शोसन य िव े अिधकारः ४.धम य वत तायाः अिधकारः ५.सं कृतेः िश ायाः चािधकारः
६.शासनताि क ितिवधान य अिधकारः। एतेसां लङ्घनेऽिप द डिवधानं यते। मानवािधकारलङ्घने
भारतीयसिं वधान य ३६सं यकधारानसु ारं सव च यायालये पनु २२६सं यकधारानसु ारम्
उ च यायालये च यायं ा मु ् आवेदनं कतु श यते।
मृ छकिटकिमित करणं महाकवेः शू क य अ य या कृितः। यका यिमदं सं कृतसािह य य
मागाित र म्। ाचीनकाले चिलतं राजताि कनायक वं प र या य नाट्यकारे ण अ समाज य
साधारणः जनः चा द ः नायक पेण अिपतः। न के वलं नायकिवषये इयमिु ः नाियकािवषयेऽिप।
अि मन् करणे े नाियके ा येते। तयोः धाना तु गिणका वस तसेना ि तीया च साधारणी गिृ हणी धतू ा।
यका येऽि मन् समाज य बहिवधं वैिच यं प रल येते। यका येऽि मन् ितफिलतो मानवािधकारः
आलो यते।
अि मन् समाजे सव िह कु ािप मानवािधकार य पालनं कु ािप लङ्घन च यते त कालेऽिप
इयम् अव था दरी यते। अधनु ा मृ छकिटकिमित करणे ा मानवािधकारै ः सह इदानी तकाल य
मानवािधकाराणां सा यं वैसा य च मानवािधकार य धाराणसु ारे ण आलो यते।

 मानवािधकार य थमसं यकधाराणसु ारं येकं जन य सवि मन् िवषये समानािधकारोऽि त।


पनु सवान् ित सौ ात ॄ वं दशनीयिमित। पर तु समाजे सव िह अ य यिभचारो यते।
अि मन् करणेऽिप मानवेषु चरमवमानना यते। धनी-द र योः िवभेदो धनीनां वािधकार य
अप योगः राजब धपु रजनानां राजवदाचरणं यथे छािभलाषपरू णं इ यादय बहिवधाः
असंगतयः य ते। चा द ादयेषु स पु षेषु यथा सवान् ित सौ ात ॄ वं मानिवक व च यते।
यथा चा द य ब धु ीितः चा द ं ित मै ेय-चणू वृ ादीनां िम वं सव प र च शकार य
अपराध य मा दाने चा द य मानिवकता प र ायते। अ अ माकं मौिलकािधकारे षु
समानािधकार य योगो यते।

 ि तीयसं यकधाराणसु ारं ततृ ीयधाराणसु ार च जाित-धम-वणािदभेदेन क यािप अवमानना न


कु यािदित। पनु सव समानभावेन वाधीनभावेन च जीिवतंु मतं काशियतंु श नवु ि त म।
ाचीनकालतः अ ाविध अ य मा यता अमा यता च सव िह यते। अि मन् करणे सवं ाहक
इित च र े जा य तरं यते। स बौ धमण दीि त आसीत।् अ तु मौिलकािधकारे षु
धम य वत तायाः अिधकार य योगो यते। अ धम हणे य िप सामािजके षु िकमिप
मानवािधकारलङ्घनं न यते - “अहमेतेन ुतकरापमानेन श य मणको भिव यािम।
त संबाहको तू करः श य मणकः संवृ इित म यािन आ यया एतािन अ रािण।”३ पर तु
अ यधमधा रनं जनं ित लोकानाम् अवमानना यते। त काले बौ धम ाहीजनानां दशनमिप
अमङ्गलसचू कम् आसीत्- “कथमिभमुखमना यदियकं मणक-दशनम।् ”४ पनु शकार य
यवहारे ण तान् ित लोकानाम् अव ा ायते - “त यां वं पु क र यां परु ाण-कुलु थु-यषु -
सबलािन दू यग धीिन चीवरािण ालयिस। तत् वामेक हा रकं करोिम।”५ त काले
वाधीणभावेन जीवनधारणं सवषां समीपे समानं नासीत्।
 मानवािधकार य चतुथसं यकधाराणसु ारे ण ‘दास था’ इित िनिषद् या। कोऽिप काि च जनान्
य य पेण े तंु न श नवु ि त म। मृ छकिटक य समाजे अ य मानवािधकार य यिभचारो
यते। वस तसेनायाः प रचा रका मदिनका वस तसेनादीनां समीपे कृतदासी आसीत।् यां
वप नी पेण ा ंु मिु पणं दात यिमित- “िकं बस तसेना मो यित वां िन येण।”६ पनु
बस तसेनायाः उि तः ा यते “यिद मम व छ दः तदा िवना अथ सव प रजनमभिू ज यं
क र यािम।”७ अिप च अ डायां परािजत य संबाहक य कृतदास थािवषये आलोचना
ा यते। त संबाहकः यिद वपरािजतमणॄ ं दातंु न श नोित म चेत् माथुर य समीपे दास पेण
थात यिमित- “दशसवु ण य ो तु करः पलाियतः पलाियतः त हृ ाण।”८ पनु त य
ऋणमोचनिवषये उ यते- “भिण यिस तं कुलपु म-् हत तव ग डः।”९
 मानवािधकार य प चमसं यकधाराणसु ारे ण क यिप जन य िनपीडणम् अ याचारम्
अमानिवकता न दशणीया इित। पर तु समाजेऽि मन् इदं िनपीडणं वारं वारं यते।
मृ छकिटके ऽिप अ य सा यं यते। पिथ शकारे ण वस तसेनायाः बलपवू क हणे छायां
मणक य अवमाननायां वस तसेनायाः ह याकरणे चा द य अपराधं िवना मृ यदु डदाने च
बहिवध थाने मानवािधकार य अवमानना यते।
 मानवािधकार य षट्सं यकधाराणसु ारं स सं यकधाराणसु ार च िवचारगतसहायता धनी-द र ौ
उभौ सम भावेन ा ंु समथ । बस तसेनाहनन पका य दि डत य चा द य िवचारे य िप
शकारे ण िवचारकान् रोिचतमु ् ऐ छत् पर तु िवचारकै ः माणा वेषणािदिन कायािन स य या
कृतािन। अिप च माणानसु ारे ण िह द डिवधानं कृतम।् अ तु मौिलकािधकारे षु
शासनताि क ितिवधान य प रक पना यते।
 मानवािधकार य नवमसं यकधाराणसु ारं यथे छया अपराधं िवना क यािप आव करणं न
भवेिदित। पर तु योितषशा ाणसु ारे ण पालके न आयक य आव करणे अयं यिभचारो यते -
“भोः अहं खलु िस ादेश-जिनत-प र ासेन रा ा पालके न घोषादानीय िवशसेन गढू ागारे ब धनेन
व ः।”१०
 समाजेऽि मन् कम े े वत ता यते। अि मन् यका येऽिप कम े े तथा विृ हणे
वत ता आसीत।् य िप ाचीनसािह येषु मनु यानां जीिबकािवषये मनु येषु हीनम यता
कु ठाबोध प रल यते। यथा कािलदास य अिभ ानशकु तले धीबरविृ धारणाथ स धीबरः
राजपु षाणां अव ां ा ः। कपटभाषया त य जीिबकायाः उपहासः कृतः “िवशु इदानीम्
आजीवः।”११ सं कृत यका ये अयं यिभचारः अ य ािप यते। य ा भवत,ु मृ छकिटक य
समाजे मनु येषु वजीिवका हणे वत ता आसीत।् अ य करण य नायकः चा द ः ा णः
स निप सयजमानािदविृ ं प र य य वै यविृ ं गृहीतवान।् अिप च सवं ाहकः चा द य
गा मदकः आसीत्। चा द य द र ाव थां स अ डास आसीत।् अ डा िह आसीत्
त य जीिवका। शिवलकोऽिप आसीत् उ चकुलजात ा णसतु ः। सोऽिप वविृ ं प र य य
चौयविृ ं गृहीतवान।् ति मन् शा े स पारदश आसीत।् अ य करण य नाियका वस तसेना
गिणकादिु हता। समाजेऽि मन् गिणकाक या गिणका िह भवित। पर तु अि मन् करणे
एकजनास ा गिणकादिु हता वस तसेना वगणु ःै वधःू इित उपािधं ल धवती। अधनु ा समाजेऽि म
गिणका समाजसेवी पेण प रचीयते। त याः मातःु विृ ः अ त याः ितब धका नासीत।् पनु
वीरक-च दनकौ ज मसू ेण नािपतौ तथा ौरकमका रणौ। पर तु तौ वगणु ने राजकमचा रणौ
तः। विृ हणे इयं वत ता अधनु ािप मानवािधकार पेण ा यते।
अि मन् ु ब धे मानवािधकार य आलोचनायाम् इदानी तिव े चिलतानां मानवािधकाराणं
सा यं वैसा य च प र ायते। शा ं सािह य च अ माकं ाचीनसमाज यव थापयालोचनायां
माण व पम।् एषां पयालोचनया िह त कलीनसमाजतः गहृ ीतव तुिवषये ातंु श यते।
विृ हणािधकारः धम य वत तायाः अिधकारः शोसन य िव े वत तािवषये च बहिवधानाम्
अिधकाराणाम् अनवु नम् इदानी तनमानवािधकारे षु यते। पनु ाचीनसमाजे चिलतानां
अमानिवकधाराणां वजनं खलु मानवािधकारे षु यते। पर तु अधनु ािप समाजेऽि मन् मानवािधकाराणां
लङ्घनं प रल यते। अ व यं यत् आधिु नककाके ऽि मन् अ माकं ाचीनमन ताि वकतायाः प रव नं
क यिमित। अधनु ा समाज य सव तरे नारी-पु षयोः समकम मता समद ता च दरी यते तथािप
पु षेषु मानवािधकाराणाम् अप योगो यते। एतदव थायाः प रव नं कु यिदित शम।्
त यसू ािण
१.पु षसू म-् १०.९०.१२
२.मनसु ंिहता-३.५६
३.मृ छकिटकम् स पा.ड.उदयच व दोपा यायः ि तीयाङ्कःप.ृ १३१।
४.मृ छकिटकम्,त यैव, स माङ्कः प.ृ ३४२।
५.मृ छकिटकम्, त यैव, अ माङ्कः प.ृ ३४९।
६.मृ छकिटकम्,त यैव,चतुथाङ्कः,प.ृ १८८।
७.मृ छकिटकम्,त यैव,चतुथाङ्कः,त ैव।
८.मृ छकिटकम,् त यैव,ि तीयाङ्कः,पृ.९६।
९.मृ छकिटकम,् त यैव,ि तीयाङ्कः,पृ.१३०।
१०.मृ छकिटकम,् त यैव,ष ाङ्कः,पृ.३०४।
११.अिभ ानशकु तलम,् स पा.स यनारायणच व ,ष ाङ्कः,पृ.३७९।

सहायकाः थाः
१.शू कः,मृ छकिटकम,् स पा.ड.उदयच व दोपा यायः,कलकाता,सं कृ त बक
ु ् िडपो,२००७( थम काशः)।
२.म डल कानाइलालः,मानवािधकार ओ सुर ा,कलकाता,वाणी संसद पाविलिशं हाउस,२०१९( थम काशः)।
३.लेिभन िलया, मानवािधकार,िद ली, याशनाल बुक ा ट,२०१८(पनु मु णः)।

You might also like