SEMINARSKI RAD

Predmet: EKOLOŠKI MENADŽMENT I ODRŽIVI RAZVOJ

Izvori zagađenja životne sredine

 Izvori zagađenja životne sredine

Profesor: Student:
Dr Dragica Ilić Todorović Mladen Dinić

SADRŽAJ

1. UVOD..............................................................................................................................3
2. IZVORI ZAGAĐENJA ŽIVOTNE SREDINE...............................................................4
3. MOTORNA VOZILA I ZAGAĐENJE VAZDUHA.......................................................6
3.1. EMISIJA POLUTANATA KOD MOTORNIH VOZILA PUTEM ISPARAVANJA
GORIVA IZ KARBURATORA I REZERVOARA i PUTEM ULJNOG SISTEMA......6
3.2. IZDUVNI GASOVI I EFEKTI ZAGAĐIVANJA VAZDUHA................................7
3.3. REDUKCIJA OLOVA U BENZINU......................................................................10
4. SAOBRAĆAJNA BUKA..............................................................................................12
4.1. POJAM, VRSTE I SUBJEKTI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE OD BUKE.......12
4.2. VOZILO KAO IZVOR BUKE...............................................................................13
4.3. UTICAJ BUKE NA ORGANIZAM.......................................................................14
5. ZAKLJUČAK................................................................................................................16
6. LITERATURA...............................................................................................................17

2
 Izvori zagađenja životne sredine

1. UVOD

Stanje ekoloških uslova urbanih sredina postalo je svakodnevna tema kojom se bavi
savremeni svet. Sve veća koncentracija stanovništva u gradovima i mestima sa razvijenim
komunikacijama, razvoj i napredak tehnike i tehnologije, stalna težnja ljudi za brzim
kretanjem, doveli su svet u situaciju da se sukobljava sa sve ozbiljnijim problemima
zagađenosti atmosfere prouzrokovane, između ostalog, i motornim vozilima.

U mnogim delovima sveta osećaju se posledice klimatskih promena, a činjenice ukazuju

da drumski transport, koji još uvijek u velikom meri zavisi od nafte ima udeo od 14% u
ispuštanju štetnih gasova u atmosferu, što direktno utiče na ljudsko zdravlje i rezultuje
brojnim respiratornim oboljenjima.

Antropogeno zagađivanje životne sredine je i zagađivanje kao posledica saobraćaja.

Saobraćaj je izvor značajnih pritisaka na životnu sredinu – kroz zagađenje vazduha i
ostalih medija životne sredine (emisije iz procesa sagorijevanja fosilnih goriva i stvaranje
otpada), stvaranje buke i pritisaka na biodiverzitet, zemljište i obalsko područje usled
izgradnje saobraćajne infrastrukture. Saobraćaj učestvuje u ukupnom zagađivanju
atmosfere sa oko 50% i jedan je od najvećih zagađivača u današnje vreme. Stoga se na
antropogeno zagađivanje životne sredine koje je posledica saobraćaja mora
obratiti poseba pažnja.

Tema mog rada jeste izvori zagađenja životne sredine i u nastavku rada navešću brojne
izvore koji, emitujući toksične materije, zagađuju životnu sredinu. Objasniću i načine na
osnovu kojih se smanjuje emisija polutanata kod motornih vozila, i to putem izduvnih
gasova, isparavanja goriva iz rezervoara i karburatorskog sistema i putem uljnog sistema.
Na samom kraju rada, obrazložiću i pojam i vrste buke i njeno nepovoljno delovanje kao
fizičke pojave na organizam čoveka.

3
 Izvori zagađenja životne sredine

2. IZVORI ZAGAĐENJA ŽIVOTNE SREDINE

Supstance koje zagađuju životnu sredinu nazivaju se zagađujuće materije, a izvorna

zagađenja, tj. procesi koji pod spoljašnjim ili unutrašnjim uticajom odaju štetne materije
u okolinu, nazivaju se zagađivači životne sredine.1

Zagađivače životne sredine možemo podeliti na:

 prirodne i
 veštačke.

Prirodni izvori zagađenja vazduha ili vode ne mogu se lako kontrolisati i za njih obično
ne postoji potreba kontrole zbog opisane adaptacije čoveka i njegove okoline na
koncentracije polutanata iz takvih izvora. Stoga su važniji antropogeni izvori zagađenja
vazduha i vode, jer su oni ti koji smanjuju kvalitet čovekove okoline, pa ako su
nekontrolisani, dovode do njene postepene degradacije.2

Prirodni zagađivači nastaju dejstvom prirodnih pojava, kao što su: vulkanske erupcije,
peščane oluje, šumski požari, kosmička prašina, močvare, mineralni i termalni izvori,
okeani i sl. Veštački zagađivači su stvoreni radom čoveka i to indirektnim ili direktnim
procesima, a to su:
 izvori zagađivanja vezani za eksploataciju sirovina (rudnici, hemijska industrija);
 izvori zagađivanja vezani za transportna sredstva vazdušnog, vodenog i kopnenog
saobraćaja;
 izvori zagađivanja vezani za poljoprivredne delatnosti (zaprašivanje, zagađivanje
usled hemizacije i sl.);
 izvori zagađivanja vezani za komunalni otpad (deponije, smetlišta i sl.);
 izvori zagađivanja vezani za transformaciju goriva u neki drugi izvor energije
(termoelektrane, toplane i sl.).

Pojam zagađivanja životne sredine znači izmjenu kvaliteta, praćen negativnim

posledicama. Materije u obliku tečnih, čvrstih i gasovitih stanja, nakon dospevanja u
ekosistem rasejavaju se ili migriraju u njegovim prirodnim komponentama. Pri tome
izazivaju poremećaje i promene koje predstavljaju zagađivanja, a koja mogu biti:
hemijska, hidrohemijska, radioaktivna, fizička, termička, biološka i druga.

1
Anđelković, B., Krstić, I., Tehnološki procesi i životna sredina, Jugoslovenski savez društava inženjera i
tehničara zaštite, Niš, 2002, str. 32.
2
Tuhtar, D., Zagađenje zraka i vode, „Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1990,
str. 274.

4
 Izvori zagađenja životne sredine

Hemijsko zagađivanje predstavlja svaku promenu hemijskog sastava životne sredine

(vazduha, vode, zemljišta i hrane). Prirodne organske materije i organski otpaci stižu u
spoljašnju sredinu, kao krajnji i sporedni produkti industrijske prerade. Negativne
zdravstvene i genetičke efekte izazivaju različiti hemijski elementi, kao što su teški
metali: živa, olovo, cink, bakar i njihova jedinjenja.3

Radioaktivno zagađivanje podrazumeva promenu u radijacionom balansu spoljašnje

sredine, koje je izazvano ljudskom delatnošću. Ono se može shvatiti kao svako povećanje
stepena radioaktivnosti iznad vrednosti prirodnog radioaktiviteta i predstavlja najopasniji
oblik zagađivanja životne sredine.

Fizičko zagađivanje životne sredine obuhvata zagađivanje čvrstim otpadom, termičko

zagađivanje, čađ, prašinu i buku. Zagađivanje čvrstim otpadom naročito je izraženo u
urbanim i industrijskim područjima. Pod termičkim zagađivanjem podrazumeva se svako
povišenje temperature izazvanom ljudskom delatnošću. Čađ i prašina predstavljaju
poseban oblik fizičkog zagađivanja. Prašinu čine sitne čestice nastale u razgrađivanju
različitog materijala, koje se nalaze manje ili više raspršene u atmosferi. Pored čistih
fizičkih efekata čađ izaziva veoma štetne posledice po zdravlje ljudi, jer sadrži
kancerogene materije koje preko disajnih organa i kože dospevaju u organizam. Buka je
poseban oblik fizičkog zagađivanja. Kao zvučno talasno kretanje, ona izaziva štetne
efekte na slušni aparat i psihu ljudi. Izvori buke mogu da budu prirodni i veštački.
Prirodna buka je manjeg intenziteta. Potiče od prirodnih fenomena i životnih aktivnosti
organizama, pa je čovek na nju adaptiran. Veštački izvori buke su raznovsni, te se ona
razlikuje po poreklu, intenzitetu i trajanju.

Biološko zagađivanje obuhvata sve poremećaje funkcionisanja ekosistema usled

prisustva štetnih materija hemijskog, fizičkog ili radioaktivnog porekla, što može da
dovede do prekomernog porasta populacije različitih, često patogenih organizama.

Detaljnije poznavanje izvora emisije polutanata postiže se izradom katastra emisije.

Katastar emisije predstavlja poimenično navođenje svih važnih izvora emisije s njihovim
opisom i procenom količine zagađenja koje se iz tih izvora emitira. Zavisno o zahtevanoj
tačnosti i vrsti informacija koje se žele dobiti, katastar emisije može biti napravljen u
vidu grube procene, zatim kao brzi pregled, te kao detaljni katastar. Prve dve vrste
katastra daju odgovor samo o veličini prosečne godišnje emisije zagađenja, dok detaljni
katastar omogućava procene još i sezonske, dnevne, pa čak i satne emisije.4

3
Anđelković, B., Krstić, I., Tehnološki procesi i životna sredina, Jugoslovenski savez društava inženjera i
tehničara zaštite, Niš, 2002, str. 33.
4
Tuhtar, D., Zagađenje zraka i vode, „Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1990,
str. 274.

5
 Izvori zagađenja životne sredine

3. MOTORNA VOZILA I ZAGAĐIVANJE VAZDUHA

Motori ugrađeni u vozilima skoro isključivo pripadaju grupi motora sa unutrašnjim

sagorevanjem, koji pri transformaciji hemijske energije u mehanički rad izbacuju u
atmosferu produkte potpunog ili nepotpunog sagorevanja. Pored izduvne cevi na vozilu
postoje i drugi izvori zagađenja, ali je ona ipak najznačajniji emiter i problemi vezani za
nju su najkomplikovaniji i predstavljaju jedino pravo rešenje problema smanjivanja
izduvnih gasova.

Motori sa unutrašnjim sagorevanjem, bilo da se koriste u motornim vozilima ili u druge

svrhe (stacionarna primena), glavni su izvori pojedinih polutanata. Oni učestvuju sa oko
73% u ukupnoj emisiji ugljik-monoksida, sa 56% u emisiji ugljik-vodonika i sa 50% u
ukupnoj emisiji oksida azota. Motorna vozila su relativno mali emiteri čestica i oksida
sumpora. S obzirom na veličinu, svrhu, tip motora i vrstu goriva, motori sa unutrašnjim
sagorevanjem emituju različite količine polutanata. Najznačajniji polutanti koje motorna
vozila emituju su: ugljikovodonici, ugljik-monoksid i oksidi azota.5

Emisija ovih polutanata zavisi od niza faktora, kao što su: projekt i radni uslovi motora,
način njegovog rada i sastava goriva. Emisija polutanata kod motornih vozila ide putem
tri sistema: izduvni gasovi, isparavanje goriva iz rezervoara i karburatorskog sistema i
putem uljnog sistema. Količina emitovanih polutanata zavisi ne samo od konstrukcije
motora, već i od toga da li se vozilo kreće, od nadmorske visine, klimatskih uslova i dr.

Motorna vozila snabdevena dizel-motrima u odnosu na motorna vozila sa benzinskim

motorima emituju manje polutanata. U odnosu na benzinske motore, dizel-motori
ispuštaju samo 1/10 ugljik-monoksida, dok je stepen emisije ugljiko-vodonika približno
jednak stepenu emisije benzinskih motora. Emisija ugljiko-vodonika isparavanjem je niža
jer ovi motori imaju zatvoreni sistem ubacivanja goriva, a i samo gorivo je manje hlapivo
(T. klj. 180-260ºC).

3.1. EMISIJA POLUTANATA KOD MOTORNIH VOZILA PUTEM

ISPARAVANJA GORIVA IZ KARBURATORA I REZERVOARA I PUTEM
ULJNOG SISTEMA

Za kontrolu isparavanja goriva iz karburatora i rezervoara služi sistem recirkulacije para

ugljik-vodonika u motoru. Druga mogućnost smanjenja emisije ugljik-vodonika je
izmjenom svojstava benzina.

5
Đuković, J., Zaštita životne okoline, Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1990,
str. 90.

6
 Izvori zagađenja životne sredine

Ta izmjena može biti redukcijom hlapljivog dela goriva ili zamjenom C4 i C5-olefina
odgovarajućim parafinima, koji su manje reaktivni od olefina. Sprečavanje emisije
isparavanjem je jeftinije, pa se ovaj problem uglavnom i rešava kod novih automobila.

Emisija ugljikovodonika iz uljnog sistema se sprečava ili smanjuje ugradnjom posebnog

sistema (ventilacije), koji zahvata ugljik-vodonike i vodi ih zajedno sa vazduhom u
proces sagorijevanja u motoru, umjesto da odlaze u atmosferu.

Međutim, ovo može uzrokovati začepljenje sistema ventilacije gasova, što se danas
otklanja upotrebom specijalnih deterdženata, koji otklanjaju naslage uljnih tvari na
ventilima.6

3.2. IZDUVNI GASOVI I EFEKTI ZAGAĐIVANJA VAZDUHA

Ugljenmonoksid, azotni oksidi i formaldehid smatraju se tipičnim predstavnicima

zagađenja vazduha poreklom od motornih vozila i mogu ispoljavati različite efekte na
ljude.

Ugljenmonoksid je gas bez boje, mirisa i ukusa.Vrlo je zapaljiv i sa vazduhom obrazuje

eksplozivnu smešu. U vodi se praktično ne rastvara. Veoma je otrovan, tako da ima
sledeće dejstvo na organizam čovjeka: onesvešćivanje, kao i akutno i hronično trovanje,
zavisno od količine CO.

Oksidi azota smeša su različitih oksida azota NO, NO2, N2O4, N2O3 itd. Azotmonoksid,
NO, nastaje direktnom sintezom iz elemenata pri sagorevanju tečnih goriva na visokim
temperaturama, u motorima sa unutrašnjim sagorevanjem. Prouzrokuje respiratorne
probleme i toskičan je za živi svet. Najveću neposrednu opasnost predstavljaju dioksid
azota NO2 i njegov polimer N2O4. Dioksid azota NO2 je gas mrke boje sa
karakterističnim mirisom. Postojan je do granične temperature 620°C. Na toj temperaturi
disocira u azotmonoksid NO i kiseonik O. NO2 kod čoveka može izazvati otok pluća,
razdraženje sluzokože nosa i očiju i sl.

Sumpordioksid je gas bez boje, oštrog mirisa. Dobro se rastvara u vodi i pri tome stvara
sumpornu kiselinu. Kod čoveka može izazvati nadraživanje očiju, grla, kašalj, trovanje.

Formaldehid je bezbojan gas, oštrog mirisa. Lako se rastvara u vodi. Lako može
razdražiti respiratorne puteve i sluzokožu očiju i nosa kod čoveka.

6
Đuković, J., Zaštita životne okoline, Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1990,
str. 259.

7
 Izvori zagađenja životne sredine

Ugljovodonici u atmosferu dospevaju najvećim delom kao sastojci izduvnih gasova

automobila. To su pretežno alkeni. Daju izduvnim gasovima neprijatan miris i
razdražujuće osobine. Policiklični aromatični ugljovodonici nosioci su kancerogenog
dejstva izduvnih gasova. Najopasniji među njima je benzo(a)piren. Uništavaju biljni svet.
Kancerogeni ugljovodonici se izdvajaju iz čađi, a čađ sama po sebi nije toksična. Čađ je
tvrdi filtrat izduvnih gasova koja se u osnovi sastoji od čestica ugljenika. Osnovne
smetnje od čađi su smanjenje vidljivosti i pojava neprijatnog osećanja prljanja vazduha.

Smanjenje emisije ugljikovodonika i ugljik-monoksida u izduvnim gasovima vrši se

pomoću dve metode. Jedna se temelji na ubacivanju vazduha u ispust sagorelih gasova,
gde je temperatura još visoka, čime se nastavlja dalja oksidacija (izgaranje)
neoksidovanih ili delimično oskidovanih supstanci. Druga metoda se temelji na
projektovanju takvih cilindara kao i podešavanju odnosa vazduh-gorivo da bi gorenje bilo
efikasnije, a time i sadržaj ugljikovodonika i ugljik-monoksida u izduvnim gasovima
manji.

Za još uspešnije smanjenje ove emisije u izduvnim gasovima u postupku istraživanja su

termalni reaktor i katalitički konvertor. Dosadašnji rezultati su pokazali uspešno
smanjenje sadržaja ugljik-monoksida u izduvnim gasovima primenom ovih metoda.

Osnovni princip rada termalnog reaktora se zasniva na obezbeđivanju zadovoljavajuće

temperature i vremena koji su potrebni za što potpuniju oksidaciju ugljikovodonika i
ugljik-monoksida.7 To se postiže ugradnjom većeg izlazog gela za gasove i dovodom
vazduha da bi se osigurala potrebna oksidirajuća atmosfera. Problem ovoga rešenja javlja
se u izdržljivosti konstrukcionih materijala. Rezultati testa sa automobilom koji je prešao
150.000 kilometara su pokazali da se uz pomoć ovakvih uređaja emituje svega 27 ppm
ugljikovodonika (uobičajeno oko 900 ppm) i 0,65% ugljik-monoksida (obično je do
3,5%).

Katalizator sistema katalitičkog konverora potpomaže potpunije sagorevanju nesagorivih

ili delimično sagorivih spojeva u izduvnim gasovima. Međutim, današnje rešenje
kataličkog konvertera ima dosta nedostataka. Najveći problem je taloženje olova iz
benzina na katalizatoru čime se smanjuje njegova moć konverzije. Upotrebom benzina
koji je bez sadržaja olova, a koji se komercijalno proizvodi, omogućava uspešnu primenu
katalitičkih konvertora. Rezultati eksperimenata pokazuju da se uz pomoć katalitičkih
konvertora u izduvnim gasovima može smanjiti sadržaj ugljikovodonika do 50 ppm i
ugljik-monoksida do 0,5%.

7
Đuković, J., Zaštita životne okoline, Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1990,
str. 259.

8
 Izvori zagađenja životne sredine

Smanjenje emisije oksida azota u izduvnim gasovima je kompleksan problem. Pri

izgaranju goriva u cilindrima zbog visokih temperatura nastaje azot-monkisid, koji
napušta motor sa izduvnim gasovima. Jedan od načina smanjenja emisije azot-monoksida
je vraćanje dela izduvnih gasova u motor, čime se smanjuje temperatura sagorevanja i
njegov nastanak. Tako se eksperimentalno uspio smanjiti sadržaj azot-monokisida u
izduvnim gasovima na nivo koji je manji od 280 ppm.

Smanjenje emisije azot-monoksida može se postići i upotrebom specijalnog katalitičkog

konvertora. Temelji se na radu motora sa bogatijom smešom, pri čemu nastaje dosta
ugljik-monoksida, koji uz pomoć katalizatora reaguje sa azot-monoksidom dajući azot i
ugljik-dioksid. Ova reakcija zahteva reducirajuću atmosferu, što je suprotno oksidirajućoj
atmosferi, koja je potrebna za smanjenje emisije ugljik-vodonika i ugljik-monoksida. Za
rešenje ovog problema može se koristiti razdeljeni sloj katalizatora, tako da se na prvom
delu smanjuje azot-monoksid, a u drugom ugljikovodonici i ugljik-monoksid. Međutim,
smetnje koje katalizatoru čini olovo kod ovog katalitičkog konvertora su izraženije.
Olovo se dodaje benzinima u količinama od oko 0,6 g/L (kao metala), a u obliku tetra-etil
i tetra-metil olova.

Najefikasnija metoda smanjenja emisije olova iz motornih vozila je smanjenjem

njegovog sadržaja u benzinu ili u potpunom njegovom izbacivanju iz upotrebe, što se,
kao što je naglašeno, danas provodi u pojedinim industrijski razvijenim zemljama, i
zamenjuje se olovni sa bezolovnim benzinom.

Zagađenje vazuha koje potiče iz automobila u budućnosti se može smanjiti promenom

stila življenja i načina putovanja. Ako bi ljudi mogli stanovati bliže radnim mestima, te
više putovati sredstvima masovnog prevoza, smanjila bi se upotreba automobila u lične
svrhe. Zamena automobila drugim sredstvima prevoza, npr. biciklom, dovela bi ne samo
do smanjenja zagađenja vazduha nego i do poboljšanja zdravstvenog stanja gradskog
stanovništva, koje je danas, usled smanjenih fizičkih aktivnosti, ozbiljno ugroženo. U
međuvremenu, dok se ne reši pitanje kontrole emisije polutanata iz motora s unutrašnjim
sagorijevanjem, u praksi mnogih zemalja se preduzimaju određene planske mere kao
načini kontrole zagađenja vazduha koje potiče od saobraćaja. Najčešće se primjenjuju
mere kojima se:8
 kontroliše saobraćaj;
 favorizira javni prevoz na račun individualnog i
 reguliše prostorno planiranje – kontrola zagađenja vazduha od saobraćaja.9

3.3. REDUKCIJA OLOVA U BENZINU

8
Tuhtar, D., Zagađenje zraka i vode, „Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1990,
str. 121.
9

9
 Izvori zagađenja životne sredine

Olovo u vazduhu gradova potiče, primarno, iz ispusnih plinova automobila. Kao

pogonsko gorivo za automobil upotrebljava se smesa vazduha i benzina. Automobliski
benzin u stvari predstavlja smesu raznih hidrokarbona.

Visoke koncentracije olova zabeležene u urbanim sredinama i nepovoljno dejstvo olova

na zdravlje ljudi ukazuje na potrebu da se značajno smanji dopuštena količina olova u
benzinu. Pretpostavlja se da u prirodnim uslovima sadržaj olova u vazduhu dostiže
koncentracije 5x10-4 µg/m3, a u urbanim sredinama čak 1-3 µg/m3. Sadržaj olova u
vazduhu urbanih sredina je direktno zavisan od veličine grada; veći je u većim
gradovima, tako da su određene maksimalne koncentracije ovog polutanta i do 44 µg/m 3
vazduha. Koncentracije olova u vazduhu velikih gradova se povećavaju 5% godišnje.

Ispitivanja su pokazala da su koncentracije u vazduhu urbanih sredina veće u toku dana

nego u toku noći, na što verovatno utiče intenzitet automobilskog saobraćaja.

Najvažniji izvori čestica ili para olova u vazduhu su motori sa unutrašnjim sagorevanjem.
Najveći deo olovnih alkila u benzinu (kojih ima oko 0,6g/l, računato na čisto olovo),
izlazi u vidu čestica ili para iz motora. Računa se da prosečno svaki automobil na
benzinski pogon izbaci u okolnu atmosferu oko 81 mg olova/kilometar vožnje. Izračunato
je da se u SAD svake godine u atmosferu izbaci oko 200.000 t olova na ovaj način, a u
Evropi oko 25.000 t.

Zavisno od stanja u kome se nalazi (veličine čestica, vrste olovnog spoja ili pare), olovo
ostaje u vazduhu duže ili kraće. Pretpostavlja se da je 75% čestica olova koje izbace
motore sa unutrašnjim sagorijevanjem veličine koja je manja od 0,9 µm, tako da lebde u
vazduhu.10

Ispitivanja su pokazala da je sadržaj olova u vazduhu mnogo veći u blizini saobraćajnica i

da se udaljenjem od njih koncentracije smanjuju. Na sadržaj olova u vazduhu u blizini
saobraćajnica utiču:
 intenzitet prometa;
 meteorološki uslovi;
 padavine;
 vrsta saobraćajnice, i dr.

Poznato je da se aditivi koji sadrže olovo dodaju benzinu radi boljeg i ekonomičnijeg
rada motora. Ono povećava mogućnost otpora goriva na nekontrolisan fenomen
10
Đuković, J., Zaštita životne okoline, Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1990,
str. 76.

10
 Izvori zagađenja životne sredine

sagorijevanja, koji može rezultirati značajnim gubljenjem snage motora, ozbiljnim

posledicama na motor i povećanjem koncentracije azotnih oksida. Upotreba olova
predstavlja najjeftinije rešenje da se spreče ove nepovoljnosti.

Procenjuje se da su male količine olova od 0.1 g/l dovoljne da spreče brže propadanje
sedišta ventila. S druge strane, olovo može imati nepovoljno dejstvo na svećice i izduvni
sistem motora, imajući u vidu da 25-40% olova biva zadržano u izduvnom sistemu, ulju
za podmazivanje i filteru za ulje.11

Zahtevi za smanjenje sadržaja olova u benzinu mogu se ostvariti na dva načina:

1. Izmena na motoru, tako da radi sa gorivom sa manjim procentom olova, i
2. Izmena na gorivu, tako da ono primenom drugih aditiva zadrži sadašnji oktanski
broj, koji zavisi od stepena kompresije motora.

Pored negativnosti koje olovo ima na čovekovo zdravlje, treba istaći da se olovom iz
motornih vozila zagađuje i zemljište pored puta, podzemne vode i poljoprivredne kulture.

Nesumnjiva je uloga i značaj prisustva olova u gorivu, međutim, sa složenijim uslovima

proizvodnje i većim finansijskim ulaganjima, funkciju olova mogu obaviti i drugi aditivi.
To ukazuje na mogućnost ograničenja olova u gorivu, koje će doprineti povećanju cene
proizvodnje goriva i njegove potrošnje.

Opredjeljujući se između većih ulaganja u proizvodnju i iskorišćenje goriva i

zdravstvenih efekata ograničenja olova u gorivu, nesumnjivo je da prioritet treba dati
zdravlju građana, posebno mlađih, koji su od prekomernih koncentracija olova
najugroženiji.

11
Beara, G. Saobraćaj i životna sredina, Aranđelovac, 1985, str. 33.

11
 Izvori zagađenja životne sredine

4. SAOBRAĆAJNA BUKA

4.1. POJAM, VRSTE I SUBJEKTI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE OD BUKE

Buka se često definiše kao čujna akustična energija koja negativno utiče ili može uticati
na zdravlje ljudi i njihovo fizičko, mentalno i društveno dobro.

Buka predstavlja svaki neželjen ili štetan zvuk. Ublažavanje buke u gradovima, a time i
otklanjanje posledica koje ona izaziva, danas je vrlo značajan zadatak svih stručnjaka koji
se bave pitanjem poboljšanja uslova života. Buka koju proizvodi saobraćaj motornih
vozila u gradu sa izuzetkom naselja bližih aerodromu, velikim gradilištima i specifičnim
industrijskim zonama, svakako je glavni uzročnik ometanja svakodnevnog života čoveka
koji živi u urbanoj sredini.

Buka može biti trajna, isprekidana i impulsna. Najčešća buka je isprekidana buka.

Buka u urbanim sredinama može se podeliti na :

1. Buku u radnoj sredini
 buka koju stvara uređaj na kome radnik direktno radi;
 buka koju stvaraju ostali uređaji, i
 buka koju stvaraju tzv. neproizvodni izvori – npr. uređaji za ventilaciju i
klimatizaciju i zvuci iz okoline – npr. saobraćaj
2. Buku u životnoj sredini
 saobraćajna buka;
 buka koja se čuje iz industrijskih postrojenja;
 ulična buka različitog porekla (kafići, igrališta i sl.), i
 buka u domaćinstvima.12

Pored motornih vozila, problem saobraćajne buke još složenijim čine uslovi odvijanja
saobraćaja u gradu, u kojima se u već formiranim urbanim celinama kreće znatno veći
broj vozila od onoga za koji su ulice projektovane, a fasade zgrada, poređane u
neprekidnom nizu sa obe strane kolovoza, omogućuju višestruku refleksiju buke.

12
http://www.vtszr.edu.rs/legacy/images/stories/Predmeti/ekologija/ekologija_buka_kao_zagadjivac_zivotn
e_sredine_28032011.pdf

12
 Izvori zagađenja životne sredine

4.2. VOZILO KAO IZVOR BUKE

Buka motornih vozila rezultat je rada velikog broja uređaja i sistema, od kojih svaki
proizvodi buku manjeg ili većeg intenziteta. Iako jedan ili dva elementa odlično
predstavljaju dominantne izvore, svi ostali doprinose stvaranju ukupne emisije buke
vozila.

Kao najznačajniji izvor buke izdvajaju se:

 izduvni sistem;
 usisni sistem;
 motor – buka sagorijevanja i mehanička buka;
 sistem za hlađenje, i
 gume.

Izduvni sistem je potencijalno najveći izvor buke na vozilu. Buka usisnog sistema je
proizvod otvaranja i zatvaranja usisnih ventila, odnosno prolaska i zaustavljanja protoka
vazduha u cilindar.

Buka motora sa unutrašnjim sagorevanjem je proizvod sila mehaničkog porekla i dejstva

gasova na klip, koje rezultira od procesa kompresije i sagorevanja u cilindru motora, što
proizvodi vibracije spoljnih zidova bloka koji emituju buku.

Proces sagorevanja predstavlja najznačajniji izvor buke motora. Efekti sagorevanja na

nivou buke kod dizel i benzinskih motora značajno zavise od pritiska u cilindru. Kod oba
tipa motora, buka se menja za oko 10 dB u zavisnosti od promene pritiska.13

Motorska kočnica, takođe, može biti značajan izvor buke.

Buka mehaničkog porekla prouzrokovana je radom zupčanika za pogon mehanizma za

razvođenje smeše, ventila, pumpe za dovod goriva, sistema za podmazivanje, menjača,
sistema za prenos i drugih pomoćnih uređaja.

Pumpa za gorivo emituje buku visokih frekvencija koja se pri radu motora meša sa
bukom drugih izvora, pa stoga ukupnu buku motora, praktično ne uvećava.

Prenosni mehanizam motornih vozila takođe vrši emisiju buke.

13
Beara,G. Saobraćaj i životna sredina, Aranđelovac, 1985.god., 47.str.

13
 Izvori zagađenja životne sredine

Buku sistema za hlađenje uglavnom stvara ventilator. Problem buke ventilatora stalno se
zaoštrava sa porastom snaga motora, jer se motori veće snage moraju intenzivnije hladiti.
Zbog toga buka sistema za hlađenje značajno zavisi od konstrukcije ventilatora, njegove
obodne brzine, kao i od hladnjaka za vodu, odnosno oblika saća. Ostali komponentni
izvori buke rashladnog sistema su od drugorazrednog značaja.

Buka od dodira gume i puta nastaje usljed povećanja pritiska vazduha i njegovog
strujanja kroz protektore guma i neravnine na putu. Za brzine ispod 50 km/h buka nije
značajno izražena, dok pri brzinama većim od 80 km/h ona postaje dominantna.14

4.3. UTICAJ BUKE NA ORGANIZAM

Buka, kao jedna od najrasprostranjenijih i najneprijatnijih šteta koja se sreću u naselju

utiče na: pažnju, snižava radnu sposobnost, djeluje na neurovegetativni sistem, oštećuje
sluh i izaziva niz različitih promjena u organizmu.

Najpoznatije proučeno štetno dejstvo je dejstvo buke na uho. Najviše se oštećuje prijem
zvuka za visoke učestanosti. Buka nanosi ozbiljnu štetu organizmu u celini i pojedinim
sistemima.

Buka većeg intenziteta, sama, ili udružena sa drugim agensima, dovodi do niza
poremećaja i tegoba kao što su glavobolja, zujanje u ušima, vrtoglavica, osjećanje straha,
povećana razdražljivost i emocionalne labilnosti. Takođe, pod dejstvom buke, nastaju i
poremećaji endokrinih žlezda (tireoidne, hipofize i nadbubrežne žlijezde), i motorne
funkcije želuca.

Buka može uticati i na san. Hronični poremećaj sna može dovesti do:
 psihosomatskih oboljenja, posebno kardiovaskularnih bolesti;
 neuroze;
 straha i
 agresivnosti.

U spavaćoj sobi, jačina buke ne sme prelaziti sledeće parametre: LAeq.8h = 30 dB, a
maksimalna jačina ne bi smela premašiti LA = 45 dB.15

14
Beara, G., Saobraćaj i životna sredina, Aranđelovac, 1985, str. 51.
15
http://www.vtszr.edu.rs/legacy/images/stories/Predmeti/ekologija/ekologija_buka_kao_zagadjivac_zivotn
e_sredine_28032011.pdf

14
 Izvori zagađenja životne sredine

Buka, takođe, utiče i na pojavu drugih oboljenja i patoloških stanja, kao što su: ulkusna
bolest, povišenje nivoa šećera u krvi i sl., kao posledica neurohumoralnih uticaja na rad
organa, tkiva i žlezda.

U sledećoj tabeli navedeni su najviši dozvoljeni nivoi spoljašnje buke.

Najviši dozvoljeni nivo spoljašnje buke db(A)

Napomena prostora
dan noć
Područja za odmor i rekreaciju, bolničke zone i
oporavilišta, kulturno-istorijski lokaliteti, veliki 50 40
parkovi
Turistička područja, mala i seoska naselja,
kampovi i školske zone 50 45
Čisto stambena naselja 55 45
Poslovno-stambena područja, trgovinsko-stambena
područja, dečija igrališta
60 50
Gradski centar, zanatska, trgovačka,
administrativno-upravna zona sa stanovima, zone
65 55
duž auto-puteva i magistralnih saobraćajnica

Industrijska, skladišna i servisna područja i Na granici zone, buka ne sme da prelazi nivoe u
transportni terminali bez stanovanja
zoni s kojom se graniči

15
 Izvori zagađenja životne sredine

5. ZAKLJUČAK

Drumski saobraćaj doprinosi mnogim problemima u životnoj sredini, jer je zavisan od

neobnovljivih fosilnih goriva, naročito nafte. Prouzrokuje buku i zagađenje vazduha,
zemljišta i vode, biološke i društvene uticaje, kao i uticaje zbog upotrebe zemljišta, koji
mogu delovati lokalno na elemente životne sredine (na primer na zdravlje stanovništva
zbog smoga), regionalno (emisije izduvnih gasova utiču na kiselost), pa čak i globalno
(gasovi koji utiču na zagrevanje atmosfere i promenu klime).

Emisija iz vozila se sastoji od nekoliko stotina jedinjenja. Značajne materije – zagađivači

uključuju materije u obliku tečnih ili čvrstih čestica, ugljen-monoksid, ugljen-dioksid,
azotni i sumporni oksidi i ugljovodonici, koji se zajedno nazivaju isparljiva organska
jedinjenja.

Emisije iz vozila takođe uključuju trajna jedinjenja, koja mogu ostati u životnoj sredini
mnogo godina, kao što su teški metali (olovo, kadmijum, poliaromatični ugljovodinici i
organohlor).

Istraživanja pokazuju da 50% aerozagađenja u gradovima potiče od saobraćaja. Postoji

čitav set međunarodnih direktiva, od Evropske direktive o zaštiti vazduha od zagađenja i
praćenju njegovog kvaliteta u urbanim sredinama, preporuka Svetske zdravstvene
organizacije, do domaćeg Pravilnika o graničnim vrednostima emisije, metodama
merenja itd., koji regulišu oblast zagađenja vazduha. Naši sadašnji pravilnici iz ove
oblasti su usklađeni sa prethodnim evropskim pravilnicima i prvilnicima SZO, ali se radi
na njihovoj harmonizaciji sa propisima EU.

16
 Izvori zagađenja životne sredine

6. LITERATURA

Zakoni:

1. Zakona o zaštiti od buke u životnoj sredini, “Službeni glasnik RS”, br. 36/2009 I
88/2010
2. Zakon o zaštiti životne sredine, “Službeni glasnik RS”, br. 135/2004, 36/2009 –
dr- zakon, 72/2009 – dr. zakon

Knjige:

1. Anđelković, B., Krstić, I., Tehnološki procesi i životna sredina, Jugoslovenski

savez društava inženjera i tehničara zaštite, Niš, 2002.
2. Bajin, D. Saobraćaj u gradskoj ulici – ekološki aspekt, Zadužbina Andrejević,
Beograd, 1996.
3. Beara,G. Saobraćaj i životna sredina, GIRO „Napredak“, Aranđelovac, 1985.
4. Tuhtar, D., Zagađenje zraka i vode, „Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Sarajevo, 1990.
5. Đukić, V., Osnovi zaštite životne sredine, Panevropski univerzitet ˮAperion“,
Banja Luka, 2008.
6. Đuković, J., Zaštita životne okoline, Svjetlost“, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Sarajevo, 1990.

Internet izvori:

1. http://www.vtszr.edu.rs/legacy/images/stories/Predmeti/ekologija/ekologija_buka
_kao_zagadjivac_zivotne_sredine_28032011.pdf
2. http://www.apeironsrbija.edu.rs/icama2009/034_Momcilo%20Zatezic
%20%20Saobracaj%20i%20zivotna%20sredina%20u%20sistemu%20.pdf
3. http://www.biljeizdravlje.rs/code/navigate.php?
Id=331&editionId=23&articleId=126
4. http://www.chem.bg.ac.rs/~grzetic/predavanja/Osnovi%20hemije%20atmosfere
%20i%20zagadjivaci%20vazduha/AUTOMOBILSKI%20SAOBRACAJ%20I
%20ZASTITA%20ZIVOTNE%20SREDINE.pdf

17