Povratak na sadržaj

DIMENZIONISANJE CEVOVODA U DALJINSKOM GREJANJU SA

OSVRTOM NA SAMOREGULISANJE CEVNE MREŽE

PIPELINE SIZING IN DISTRICT HEATING WITH RRESPECT TO

SELFBALANCING OF THE NETWORK

Autor: Mr Radoje Kremzer, dipl. inž. maš., „Biro KREMZER”

U radu je prikazano dimenzionisanje сеvnе mreže (npr. za sistem daljinskog

grejanja) na osnovu raspoloživog jediničnog pada pritiska, za razliku od
uobičajenog dimenzionisanja na osnovu preporučene brzine strujanja u cevi.
Ovaj način dimenzionisanja cevovoda utiče na sniženje investicionih troškova, a
može se primeniti za balansiranje (regulisanje) cevne mreže vеć samim
izborom dimenzija cevi. Za deonice bliže izvoru toplote (odn. pumpnom
postrojenju) dobijaju se na osnovu većih raspoloživih jediničnih padova pritiska
manji prečnici сеvоvоdа. Na taj način smanjuju se investicioni troškovi za cevnu
mrežu, a pojednostavljuje i olakšava njeno regulisanje.

This paper presents the pipeline sizing (e.g. for the district heating system),
based on the available specific pressure drop, as opposed to the usual sizing
based on the recommended flow velocity in the pipe.
This method of pipe sizing affects the reduction of investment costs and can be
applied for balancing the pipe network, just by selecting pipe sizes. For the
sections closer to the heat source (or pumping plant) smaller pipe diameters are
obtained on the basis of larger available specific pressure drop. In that way the
investment cost for a distribution network is lower and network balancing is
eaisier.

Ključne reči: dimenzionisanje cevovoda, jedinični pad pritiska, daljinsko

grejanje, regulisanje cevne mreže, sniženje troškova
Key words: pipeline sizing, specific pressure drop, district heating, network
balancing, costs reduction

1. UVOD

Daljinsko grejanje ima više značajnih prednosti u odnosu na lokalne izvore

toplote. Neke od njih su:

- stepen korisnosti većih jedinica izvora toplote je znatno viši nego kod
lokalnih izvora, što direktno doprinosi energetskoj efikasnosti;
- veća je mogućnost korišćenja domaćih energetskih izvora, čime se
smanjuje zavisnost od skupe uvozne energije;
- bolje se prati i reguliše rad toplotnog izvora, u zavisnosti od spoljašnjih
meteoroloških uslova;
 Povratak na sadržaj

- veća pouzdanost i sigurnost rada postrojenja;

- smanjenje broja zagađivača omogućuje lakšu primenu mera za sanaciju
aerozagađenja, itd.

Jedan od osnovnih elemenata postrojenja za daljinsko grejanje je cevna mreža,

vrelovodna mreža. Ona ima zadatak da izvrši prenos toplote, odn. nosioca
toplote, od izvora do svakog pojedinačnog potrošača.

Ispravna raspodela toplote po potrošačima u sistemu daljinskog grejanja zavisi

od više činilaca, ali najviše od pravilnog hidrauličkog proračuna, odn.
dimenzionisanja cevne mreže. Zbog toga je potrebno posvetiti posebnu pažnju
njenom dimenzionisanju i ostvarivanju potrebne funkcionalnosti.

2. ZNAČAJ DIMENZIONISANJA CEVNE MREŽE

Hidraulički proračun vrelovodne mreže je jedna od najvažnijih faza u njenom

projektovanju i eksploataciji. Sam hidraulički proračun obuhvata:

- određivanje prečnika cevi za sve deonice mreže;

- određivanje padova pritiska (napora) u svim deonicama;
- određivanje pritiska i raspoloživog napora u različitim tačkama mreže, a
posebno kod potrošača.

Rezultati dobijeni hidrauličkim proračunom vrelovodne mreže predstavljaju

osnovu i za druge značajne aktivnosti u vezi sa njenom realizacijom i
eksploatacijom, kao i celokupnog sistema daljinskog grejanja, kao što su:

- određivanje količine materijala i visine ulaganja u vrelovodnu mrežu;

- određivanje uslova rada mreže i izbor načina priključenja potrošača;
- izbor regulacije rada mreže i priključenih potrošača;
- uregulisavanje mreže (balansiranje) u cilju ostvarivanja pravilne
raspodele nosioca toplote i dovođenja potrebne količine toplote svakom
potrošaču.

3. NAČINI DIMENZIONISANJA CEVNE MREŽE

U literaturi je moguće sresti uglavnom dva načina dimenzionisanja vrelovodne

mreže, tj. određivanja prečnika cevi pojedinih njenih deonica.

Prvi način prilikom izračunavanja prečnika cevovoda koristi preporučene brzine

za strujanje vode kroz cevi (lit. 1, 2, 3).

Preporučene (ekonomski povoljne) brzine kreću se od 1 do 3 m/s, u zavisnosti

od konkretnog slučaja. Prečnik cevi se izračunava kao
 Povratak na sadržaj

•
m
d=2 ,
π ρv

gde su:

- d (m) - unutrašnji prečnik cevi,

•
- m (kg/s) - maseni protok kroz deonicu,
- ρ (kg/m3) - gustina nosioca toplote,
- v (m/s) - preporučena brzina strujanja u cevi.

Gubitak, odn. pad pritiska izračunava se za svaku deonicu i proverava se za

trasu svakog potrošača na osnovu ukupnog raspoloživog napora.

Mana ovakvog načina dimenzionisanja ogleda se u tome na se ne vodi računa

o položaju konkretne deonice u cevnoj mreži. Zbog toga se često u praksi
dešava da se deonice dimenzionisane na ovaj način pojavljuju kao „usko” grlo,
ako se nalaze relativno daleko od toplotnog izvora, odn. pumpnog postrojenja.

Drugi način dimenzionisanja deonica (lit. 4) koristi izraz za pad pritiska:

∆p = f (ρ, λ, L, v, d) ,

gde su novouvedene oznake:

− ∆p (Pa) - pad pritiska na deonici,

- λ - koeficijent otpora trenja,
- L (m) - dužina cevi na deonici, dvostruka dužina deonice,

Uz ovaj izraz uvode se i sledeći odnosi:

•
v = f ( V , A) , A = f (d) , λ = f (k, d) .

gde su:
•
- V (m3/s) - zapreminski protok u deonici,
- A (m2) - površina poprečnog preseka cevi,
- k (m) - apsolutna hrapavost cevi,

Odavde se izražava:
•
∆p = Rv V 2 L,

gde je:
 Povratak na sadržaj

0,25
8 ρ k
RV (kg/m ) = 0,0894 5,25
jedinični pad pritiska.
d

Na osnovu ovog izraza moguće je odrediti prečnik cevi u zavisnosti od

raspoloživog jediničnog pada pritiska:

d = f (Rv, ρ, k) .

Sličan način proračuna daju i lit. 5, 6 i 7.

4. PREPORUČENI NAČIN DIMENZIONISANJA CEVI

U ovom radu predlaže se sledeći način dimenzionisanja cevovoda, koji je u

potpunosti prilagođen proračunu vrelovodne mreže.

Predloženi način pogodan je za primenu na računaru, a može poslužiti i kao

osnova za kompleksnije proračune (izračunavanje hidrauličke karakteristike
cevovoda, odn. mreže, uregulisavanje mreže, itd.).

Dimenzionisanje cevne mreže (magistralnog vrelovoda i svih priključnih grana),

izbor prečnika cevi i proračun hidrauličkih karakteristika vrši se na osnovu:

- konfiguracije vrelovodne mreže;

- dispozicije postojećih i budućih potrošača toplotne energije;
- toplotnog opterećenja potrošača.

Određivanje prečnika cevi vrši se za svaku deonicu mreže posebno. Deonica

vrelovodne mreže je deo cevovoda u kojem su protok vode i prečnik cevovoda
konstantni.

Pre izračunavanja prečnika cevi određuje se maksimalni raspoloživi pad pritiska

u vrelovodnoj mreži, H (bar).

Ova vrednost zavisi od konkretnih uslova u svakom pojedinačnom slučaju (tip

pumpnog postrojenja, nazivni pritisak instalacije itd). Na osnovu toga i
dvostruke udaljenosti najdaljeg potrošača od toplotnog izvora, L (m), određuje
se minimalni raspoloživi jedinični pad pritiska R (Pa/m),

H x 105
R= .
L

Dimenzionisanje deonice vrelovoda vrši se na osnovu jediničnog pada pritiska u

istoj. Pad pritiska u deonici izražava se kao:
 Povratak na sadržaj

ρ λ L v2
∆p ( Pa) = (1)
2d

(Za početak se ne uzima u obzir udeo lokalnih otpora u ukupnom padu pritiska,
koji iznosi 3-10%.)

Jedinični pad pritiska na deonici se izračunava kao:

∆p ρ λ v2
R= = (2)
L 2d

Ovde „L” predstavlja dvostruku dužinu trase od toplotnog izvora do dotične

deonice.

Koristeći zavisnosti:

v = V , (3)
A

•
Q
V = (4)
ρ c ∆t

d π
2
i A = (5)
4

dobija se:

0,8106 λ Q2
R= (6)
ρ d5 c 2 ∆t2

gde su:

- Q (kW) - toplotno opterećenje deonice,

- ∆t (oC) - razlika temperatura vode na potisu i povratu vrelovoda.

Odavde se direktno dobija:

0, 2

d=
0,8106 λ p Q2 
(7)
 ρ R c2 ∆t2 
gde je:

- λp- pretpostavljeni koeficijent otpora trenja.

 Povratak na sadržaj

Za ovako izračunati računski prečnik određuju se prvi veći i prvi manji

standardni prečnik cevi. Koristeći izraze (3), (4) i (5), kao i

vd
Re = (8)
ν

gde su:

- Re - Rejnoldsov broj,
- ν (m2/s) - kinematska viskoznost,

određuje se tačnija vrednost za koeficijent otpora trenja:

λ = 0,11 (k/d + 68/Re)0,25 (9)

Sada se iz izraza (6) izračunavaju jedinični padovi pritiska deonice za ove

standardne prečnike. Za dalji rad usvaja se onaj standardni prečnik za koji je
jedinični pad pritiska na deonici bliži zadatom, odn. raspoloživom.

Gustina (ρ), specifična toplota (c) i kinematska viskoznost (ν) određuju se iz

analitičkih zavisnosti ovih veličina od temperature vode, za srednju temperaturu
u vrelovodu. Ove vrednosti se koriste u proračunu sa dovoljnom tačnošću.

Kao sto se vidi, podaci potrebni za dimenzionisanje jedne deonice vrelovoda su:

- toplotno opterećenje deonice Q (kW),

- raspoloživi jedinični pad pritiska R (Pa/m),
- pretpostavljeni koeficijent otpora trenja (λp),
- projektna temperatura u potisnom vodu t1 (oC),
- projektna temperatura u povratnom vodu t2 (oC),
- apsolutna hrapavost cevi k (m).

Na ovaj način vrši se izbor optimalnog prečnika cevi, s obzirom na bitnu

karakteristiku strujanja - pad pritiska.

5. SAMOREGULISANJE VRELOVODNE MREŽE

Vrelovodna mreža u većini slučajeva predstavlja složen hidraulički sistem.

Njeno projektovanje i eksploatacija zahtevaju, između ostalog, poštovanje nekih
strogo utvrđenih pravila kako bi se do potrošača dovela potrebna količina
toplote. Ova pravila se, pak, zasnivaju na prirodnim zakonima, tako da njihovo
nepoštovanje dovodi do problema u ispravnom snabdevanju potrošača
toplotom.
 Povratak na sadržaj

Količina vode u pojedinim deonicama i kod pojedinih potrošača rezultat je

slobodne raspodele protoka. Ovakva raspodela se spontano uspostavlja u
vrelovodnoj mreži, na osnovu prirodnog zakona da je u zatvorenoj mreži pad
pritiska duž svake strujnice, odn. do svakog potrošača, jednak.

Zadatak regulacije je da se hidrauličke karakteristike mreže koriguju tako da

svaki potrošač dobije potrebnu količinu toplote (odn. protok nosioca toplote) uz
jednak pad pritiska za svakog od njih. To se u praksi najčešće svodi na
prigušivanje protoka (povećanje otpora strujanju) kod potrošača bližih toplotnom
izvoru.

Ispravnim dimenzionisanjem vrelovodne mreže može se ostvariti ravnomeran

pad pritiska za sve, ili bar veliku većinu potrošača, čak i bez velikih zahvata u
predajnim stanicama. Ispravno dimenzionisanje vrelovodne mreže u smislu
ovog rada znači da se prilikom izračunavanja prečnika cevi neke deonice kao
polazni podatak koristi odgovarajuća vrednost raspoloživog jediničnog pada
pritiska (R). Ova vrednost može da se odredi za svaku deonicu u zavisnosti od:

- udaljenosti deonice od toplotnog izvora, odn. pumpnog postrojenja;

- već utrošenog raspoloživog napora na prethodnim deonicama.

To praktično znači da će raspoloživi jedinični pad pritiska za deonice koje

snabdevaju samo potrošače bliže izvoru biti veći nego za one koje snabdevaju i
udaljenije potrošače. Tako će prečnici cevi za bliže deonice biti manji nego da je
za celu mrežu korišćena ista vrednost raspoloživog pada pritiska. Višak
raspoloživog napora za bliže potrošače u odnosu na udaljenije utrošiće se tako
u cevima, a ne prigušivanjem u podstanicama.

Nakon izračunavanja prečnika cevi svih deonica mreže potrebno je proveriti

ukupni pad pritiska za svakog potrosača. U slučaju neravnomernosti pada
pritiska za pojedine potrošače moraju se promeniti prečnici cevi za
odgovarajuće deonice, tako da se ova neravnomernost sto više smanji. U praksi
se ovo dešava veoma retko.

Za finu regulaciju količine toplote po potrošačima na raspolaganju stoji

regulaciona armatura u predajnim stanicama.

Na ovaj način moguće je ostvariti značajne uštede u investicionim troškovima,

bez povećanja pogonskih troškova za rad pumpanja. Takođe, mreža je u velikoj
meri "samouregulisana", što znači da se znatno smanjuje potrebno prigušenje u
predajnim stanicama potrošača.

Ovaj postupak dimenzionisanja može se vrlo brzo i efikasno izvesti na računaru,

formiranjem radne tabele sa karakteristikama deonica, koja služi kao model
mreže. Osim za dimenzionisanje deonica mreže, ovakav model može da služi i
za različite analize i proveru varijantnih rešenja.
 Povratak na sadržaj

Literatura

1. Handbuch für den Rohrleitungsbau, Berlin, 1989.

2. Handbuch für den Heizungsingenieur, Berlin, 1984.
3. Rohrleitungen in Dampfkraftwerken und dampfverbrauchenden Betrieben,
VDI Verlag, Düsseldorf, 1960.
4. Vujović, Đurković: Daljinsko grejanje, Književne novine, Beograd, 1984.
5. Nikolaev: Proektirovanie teplovih setei, Moskva, 1965.
6. Đuričković: Toplotne mreže, Glas, Banja Luka, 1987.
7. Sokolov: Tolifikacija i toplotne mreže, Građevinska knjiga, Beograd, 1985.
8. Genić: OPTIMIZACIJA PREČNIKA CEVOVODA, Predavanje održano
30.11.2010. u Inženjerskoj komori Srbije