UNIVERZITET U TUZLI

TEHNOLOŠKI FAKULTET U TUZLI

AGRONOMIJA

MORFOLOGIJA INSEKATA
SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA
ENTOMOLOGIJA

Radio: Profesor/ica
Husejnagić Aldin Dr. sci. Isat Skenderović,
Mehanović Belmin

Tuzla, februar, 2020.

 SADRŽAJ

UVOD ........................................................................................................................................ 3

1 Opšte karakteristike insekata .............................................................................................. 4

2 Glava insekata..................................................................................................................... 5

2.1 Eksteremiteti glave ...................................................................................................... 6

3 Grudi insekata ..................................................................................................................... 9

3.1 Grudni eksteremiteti .................................................................................................. 10

4 Trbuh insekata .................................................................................................................. 12

5 Zaključak .......................................................................................................................... 14

6 Literatura .......................................................................................................................... 15

2
 UVOD

Entomologija (grč. entomon – insekt, logos – nauka), je vrlo stara zoološka disciplina. Ona
je grana zoologije koja proučava inskete, građu njihova tijela i način života. Obim toga
znanstvenog područja golem jer razred insekata po brojnosti vrsta prelazi sve preostale
životinje i biljke, osim mikroorganizama. Dosad je opisano više od 1 mil., a po nekima čak i
1,5 mil. vrsta insekata. Iz praktičnih razloga razvila se iz entomologije posebna grana,
primijenjena entomologija, koja se dijeli na medicinsku, veterinarsku, poljoprivrednu i
šumarsku entomologiju.

Kao i razne druge nauke i naučne discipline, Aristotel je dao značajan doprinos, te se smatra i
ocem i utemeljivačem entomologije. U njegovim spisama se nalazi podaci o insektima, zajedno
sa stonogama, paucima i crvima. Dugo vremena je prošlo od Aristotela do pojave novih
naučnika koji su ostavili dubok trag i dali veliki doprinos entomologji, a neki odnjih su:
Wotton, Mouffet, Redi, Malpigi, Carl Line i mnogi drugi.

Insekti su suhozemni zglavkari. Izvanderdno su prilagođeni životu na kopnu, gdje su naselili

sve ekološke niše, a neki se su prilagodili na život u vodi. Vrlo su rasprostranjeni, te naseljavaju
sve zoogeografske i klimatske oblasti, a najbrojni su u tropskim u suptropskim. Neke vrste su
prilagođene ekstremin uslovima Antarktika, a sa druge strane ima i onih koji naseljavaju i
pustinje. Za one insekte koji se tokom evolucije naselili različite pećine, došlo je do velikih
promjena u samoj morfologiji i biologiji vrsta, što je bilo od krucijalnog značaja za
preživljavanje u takvim uslovima.

3
1 Opšte karakteristike insekata

U morfološkom pogledu, insektze odlikuje zajednički plan građe po kojem se jasno

razlikuju od drugih artropoda. Na telu insekata možemo da razlikujemo tri jasno izdvojena
regiona između kojih se najčešće nalaze suženja. Ti regioni su:

 glava (caput), sastoji se od 6 segmenata,

 grudi (torax), sastoji se od 3 segmenta,
 trbuh (abdomen), sastoji se od 11 segmenata.

Građa. Segmenti glavenog regiona međusobno čvrsto srastaju tako da obrazuju hitinsku čahuru
na kojoj se ne raspoznaju granice segmenata. Oblik glave dosta varira u okviru klase insekata.
Glavu možemo podeliti na dva regiona: procefalon, gnatocefalon. Na glavi se nalazi par antena
i tri para usnih ekstremiteta, koji čine usni aparat.

Grudi insekata su jasno diferncirane u tri segmenta. Na grudima imaju tri para ekstremiteta za
hodanje, po čemu su i dobili ime Hexapoda. Kod velikog broja na zadnja dva grudna segmenta
su razvijena krila koja im omogućavaju letenje. Insekti koji nemaju krila su izdvojeni u posebnu
potklasu Apterygota, a nasuprot njih su Pterygota.

Za abdomen insekata je tipično da je izgrađen od 11 segmenata, s tim što je poslednji, jedanaesti

segment obično dosta zakržljao i u vidu je nastavaka, kao što su lijegalica ili žaoka.

Slika 1. – Osnovna građa insekata.

4
2 Glava insekata

Glava (caput, cephalon), insekata predstavlja čauru sastavljenu od šest segmenata koji su
međusobno srasli tako da se granice među njima uočavaju kao šavovi (suture), dok se kod
progresivnijih formi tragovi segmentacije i šavova skoro pa potpuno gube. Oblik i veličina
glave jako variraju, kao i strukture koje se nalaze na njoj. Oblik glave može biti: izdužen,
okrugao, pljosnat, jajast.

Glava je građena od procefalona i gnatocefalona. Procefalon ima dva segmenta, akron i

interkalarni. Na procefalonu se nalaze složene oči, antene i ocele. Na gnatocefalonu se nalaze
četiri segmenta, a zadnja tri nose po par usnih ekstremiteta (mandibule i dva para maksila).

Glava je sa spoljašnje strane zaštićen čvrstom i jakom hitinskom čahurom na kojoj se

zadržavaju šavovi od segmenata. Na glavi se nalaze dva otvora, na prednjoj strani usni otvor
oko koga su raspoređeni usni ekstremiteti, a na zadnjoj potiljačni ili okciputalni otvor koji
predstavlja vezu glave i tela. Glava insekata sastoji se iz više dijelova.

Occiput (potiljak) se nalazi iznad zatiljačnog otvora, na njega se nastavlja vertex (teme),
prednji dio glave se naziva frons (čelo) i na njemu su usađeni pipci, na čelo se nadovezuje mala
pločica clypeus (glavin štit). Labrum (gornja usna) se nastavlja na glavin štit i zatvara usni
otvor sa gornje strane. Između potiljačnog i usnog otvora se nalazi dio koji se naziva gula
(guša). Sa bočne strane glave se mogu uočiti obrazi ili genae.

Slika 2. – Građa glave insekata.

5
2.1 Eksteremiteti glave

Ekstremiteti glave su nastali modifikacijom nekadašnjih artropodskih nogu. U

ekstremitete glave se ubrajaju antene i usni ekstremiteti.

Antene
Antene su smještene ispred i izmđu očiju. Po obliku i veličini jako variraju. Antene su
člankoviti organi koji se sastoje iz tri glavna dijela: osnovnog članka (scapus) koji je spojen
sa glavom, drške (pedicelus) koja je najčešće kratka i na svom kraju nosi višečlani nastavak,
bič (flagelum). Anten su podeljene na dvije grupe u zavisnosti od toga da li su im svi članci
biča iste ili različite građe na antenae aequales – jednake antene (članci u biču su iste građe) i
antenae inaequales – nejednake antene (članci u biču nisu iste građe).

Antene po obliku mogu biti vrlo različite, ali ipak se može razlikovati nekoliko osnovnih
tipova: čekinjaste, končaste, kugličaste, testeraste, grebenaste, batinaste itd.

Na antenama su smještena čula mirisa, ukusa i taktilna čula. Kod nekih insekata antene služe
za hvatanje plijena (Diptera) ili za pridržavanje ženki (Coleoptera).

Slika 3. – Tipovi antena kod insekata.

6
Usni eksteremiteti

Ekstremiteti gnatocefalona kod insekata formiraju složen aparat prilagođen za uzimanje

različite hrane. On je kod Collembola, Protura i Diplura (za koje se smatra da su naprimitivniji
insekti) uvučen u glavenu kapsulu, pa se označava kao entognatni tip, a kod svih ostalih
insekata on je izbačen iz glavene kapsule i označava se kao ektognatni tip. Na osnovu ovog
karaktera, insekti su podjeljeni u dvije velike potklase: Insecta entognatha i Insecta ectognatha.

U usne ekstremitete se ubrajaju par gornjih vilica (mandibulae), par donjih vilica (maxillae) i
prividno neparna donja usna (labium). Kod insekata postoji više tipova usnih aparata koji su
prilagođeni načinu ishrane. Ksilofagni insekti imaju usni aparat (ortopteroidni tip) za grickanje
koji je najjednostavnije građe i iz koga su se razvili svi ostali tipovi usnih aparata kod ostalih
grupa insekata. Pored usnog aparata za grickanje kod insekata su prisutni još usni aparat za
lizanje i srkanje koji se javlja kod nekih insekata iz reda Hymenoptera, usni aparat za bodenje
i sisanje koji je prisutan kod komaraca, stijenica, biljnih vaši i usni aparat za sisanje koji je
karakterističan za red Lepidoptera.

Usni aparat za grickanje

Usni aparat za grickanje se sreće kod više grupa insekata. Prisutan je kod tvrdokrilaca
(Coleoptera), pravokrilaca (Orthoptera), opnokrilaca (Hymenoptera), mrežokrilaca
(Neuroptera) i kod mnogih larava svih redova insekata u malo jednostavnijem obliku. Ovaj tip
usnog aparata se sastoji iz tri para ekstremiteta i neparne gornje usne (labrum).

Slika 4. – Usni aparat za grickanje.

7
Labrum (gornja usna) je jednostavna neparna ploča koja se nastavlja na glavin štit i zatvara
usni otvor odozgo. Služi za pridržavanje hrane pri grickanju. Njena donja strana je u vidu
nabora, ograničava ždrijelo sa gornje strane i naziva se epipharynx.

Mandibule – Na vrhovima mandbibula se nalaze zubići kojima se sitni hrana. Mandibule se

pokreću snažnim mišićima. Osim funkcije u hranjenju, kod termita, mrava i nekih drugih
insekata služe i za napad i odbranu.

Maksile - Drugi par usnih ekstremiteta bočno su raspoređene oko usnog otvora. Sastavljene su
iz više članaka i podsećaju na artropodsku nogu. Služe za prijem, sprovođenje i fino
usitnjavanje hrane. Sastoje se iz više dijelova, a to su: osnovni članak (cardo), na njega se
nastavlja stipes, koji na kraju nosi dva režnja: unutrašnji i spoljašnji.

Labium je treći par usnih ekstremiteta koji zatvara usni otvor sa donje strane, prividno je
neparan jer je nastao srašćivanjem od dva dijela slična donjim vilicama. Srašćivanje se desilo
uglavnom u dijelovima čepa i stable, dok su najčešće ostali dijelovi i sada vidno parni. Čepovi
su spajanjem obrazovali podbradak (submentum), a stabla bradu (mentum).

Usni aparat za srkanje

Kada se posmatra građa, usnom aparatu za grickanje je nasličniji usni aparat za srkanje, koji je
razvijen kod nekih Hymenoptera. Mandibule se masivne i u ovom aparatu, sa zubićima na
vrhovima i prilagođene za različite funkcije. Osnovna funkcija je da se gricka čvrsta hrana, a
kod nekih vrsta služe i za prevljenje različitih struktura (saće, gnijezda, sjeckanje lišća).
Maksile su izdužene, a maksilarni palpusi se manje-više redukovani. Labijum je također
izdužen, te zajedno sa izduženim dijelom maksila obrazuje cjevastu strukturu koja služe za
srkanje nektra.

Usni aparat za bodenje i sisanje

Usni aparat za bodenje i sisanje se sreće kod nekih Diptera (komaraca, muha, obada), stjenica,
vaši. Kada je u pitanju građa, dosta varira. Najjednostavniji tip je kod stjenica, a čine ga
igličaste mandibule i maksile I koje sa labijumom formiraju strukturu za bodenje i sisanje
tečnosti iz biljaka ili životinja. Usni apaart ženki komaraca u osnovi se sastoji od vrlo izduženih

8
dijelova: mandibula, maksila I, labijuma i hipofarinksa. Sve ove strukture obrazuju vijev koja
je na vrhu zaoštrena i sa zubićima.

Usni aparat za sisanje

Usni aparat za sisanje je rezvijen kodogromne većine Lepidptera. Čine ga izdužene galee
maksila I koje formiraju karakterističnu surlicu, cijev kojom se uzima nektar iz cvjetova
biljaka. Labrum i mandibule su znato redukovani. Primitivniji leptiri imaju usni aparat za
grickanje.

Usni aparat za lizanje

Usni spsrst za lizanje je razvijen kod većine Diptera. Mandibule i maksile su zakržljale.
Labijum je najsnažnije razvijen, na distalnom dijelu je proširen i diferenciran u složenu
strukturu sa žljebovima za upijanje tečne hrane.

3 Grudi insekata

Grudi (Thorax) insekata se sastoji od tri regiona: prothorax (prednje grudi), mesothorax
(srednje grudi), metathorax (zadnje grudi). Kod primitivnijih insekata ovi sdimenti se
morfološki bitno ne razlikuju od abdomnialnih, osim što imaju noge, međutim kod
progresivnijih insekata se oni jasno izdvajaju, međusobno strastaju i formiraju
visokospecijaizovan do tijela.

Svaki grudni segment je satavljen iz četiri hitinske ploče. Gornja grudna ploča nosi naziv
tergum ili notum, donja sternum, a bočne pleurae. Bočne ploče su obično tanje, manje
hitinizirane od gornje i donje ploče. Na granici između donje i bočnih ploča svakog segmenta
grudi se nalaze koksalne jame u koje su usađene noge (pedes), a između gornje i bočnih ploča
srednjih i zadnjih grudi nalaze se krilne jame u koje su usađena krila (alae).

9
 Slika 5. – Dijelovi grudnog segmenta.

3.1 Grudni eksteremiteti

Grudi insekata nose kao ekstremitete tri para nogu (pedes) i to svaki grudni segment po
jedan par. Noge su usađene u posebnim zglobnim čašicama koje se nazivaju koksalne jame i
nalaze se na trbušnoj strani grudnih segmenata. Noge insekata se sastoje iz više dijelova: coxa
(kuk) je osnovni članak koji ulazi u koksalnu jamu, može biti različiog oblika (loptast,
cilindričan) i veličine, trochanter (butni valjak) je najčešće kratak deo jednostavne građe, femur
(but) je obično najrazvijeniji dio noge, zadebljao i snabdjeven snažnim mišićima, tibia (golen)
je koljenasto vezana za but, najčešće tanka sa zadebljalim hitinskim bodljama zvanim ostruge
i tarsus (stopalo) koje se sastoji od 1 do 5 članaka, a završava se kandžama.

Kod insekata se sreće više tipova nogu prilagođenih načinu kretanja insekta, a to su noge za
hodanje, trčanje, skakanje i sl. Noge pored primarne funkcije mogu imati i druge funkcije kao
što su hvatanje plijena, kopanje, nošenje polena itd., pa su se u skladu sa ulogom i tokom
vremena modifikovale kod pojedinih vrsta.

10
 Slika 6. – Dijelovi nogu insekata.

Krila insekata
Kod Pterygota na mezotoraksu i metatoraksu se nalazi po par krila koja ustvari predstavljaju
nabore tjelesnog zida. Krila predstavljaju dodatke srednjeg i zadnjeg grudnog segmenta. Krila
insekata ne spadaju u ekstremitete jer nisu postala od artropodskih nogu. Krila se formiraju kao
kesasti izraštaji tjelesnog zida. Krila su sastavljena od dvije intimno spojene lamele između
kojih se nalaze šuplja zadebljanja koja se nazivaju krilnim nervima (venae). Krilni nervi se
mogu pružati od osnove ka kraju krila i tada se nazivaju uzdužnim nervima ili poprečno
spajajući uzdužne nerve, pa se nazivaju poprečnim nervima. Uzdužni nervi nose nazive: costa,
subcosta, radius, medius, cubitus i analis.

Zajedno sa poprečnim nervima, uzdužni nervi obrazuju mrežu na krilima koja se naziva
nervaturom krila i ima veliki značaj u determinaciji vrsta, te predstavljaju značajan
taksonomski karakter. Kod primitivnijih grupa insekata se sa brojnijom, dobro razvijenom
nervaturom, koja se sastoji od uzdužnih i poprečnih nerava.

Insekti nikada nemaju više od dva para krila, mogu imati samo jedan par krila (red Diptera),
ali mogu biti i bez njih, mogu ih imati samo u vreme parenja (termiti). Oblik krila može biti
različit; trouglast, ovalan, pravougaon, izdužen. Izražen je i trend redukcije zadnjeg krila, koja
su kod većine insekata manja od prednjih. Kod Diptera se zadnja krila redukovana i
transforimrana u njihalice. Kod parazitskih pripadnika, krila su potpuno redukovana.

11
Površina krila je različito građena. Kod nekih se na njoj nalaze dlačice ili ljuspice. Kada je u
pitanju sklerotizovanost, kod nekih su prednja krila jako sklerotizovana (Hetereoptera,
Coleoptera), čvrsta su, te se označavaju kao hemielitre.

Krila su za tijelo insekata povezana preko aksilarnih sklerita koji omogućavaju pokretljivost, a
pored njih postoje medijalni skleriti i tegule. Osnova krila i skleriti su povezani mišićima koji
omogućavaju pokretanje krila. Kod primitivnijih predstavnika Ephemeroptera i Odonata, krila
u stanju mirovanja se ne mogu sklopiti na tijelo, već se drže horizontalno, koso ili vertikalno u
odnosu na tijelo.

Obojenost krila je različita. Neki imaju krila i tijelo slične boje kao i okolina, neki se jarko
obojeni. Ova dva tipa obojenosti imaju različitu ulogu u odbrani od predatora.

Brzina letenja insekata je vrlo raznolika, a najveća registrovana je čak preko 100 km/h.

Slika 7. -građa krila insekata.

1.costa, 2.subcosta, 3.radius, 4.medius, 5.cubitus i 6.analis

4 Trbuh insekata

Trbuh (abdomen) insekata je građen od 11 segmenata i telzona. Ovaj broj segmenata se danas
sreće samo kod Protura i larvi insekata. Kod ostalih insekata abdomen je oligomerizovan, tako
da se broj segmenata kreće od 4 do 10. Na osmom segmentu se nalazi polni otvor, pa se on
označava i kao genitalni segment. Segmenti abodomena su pokretljivi, a ona je od značaja za
različite procese kao što su: disanje kod brzih letača, polaganje jaja i dr.

12
Segmenti su sastavljeni od četiri ploče; gornje (tergum ili notum), donje (sternum) i dve bočne
(pleurae) koje su jako tanke i veoma elastične tako da trbuh insekata može mijenjati svoj
volumen. Segmenti su međusobno povezani rastezljivom kožicom koja se naziva
intersegmentalna membrana i povećava mogućnost promjene dimenzija trbuha što je veoma
značajno kod ženki prije kopulacije (termiti).

Oblik trbuha može biti različit; sedeći, kod koga je prvi trbušni segment iste širine kao grudi
(tvrdokrilci), drškast, kod koga je prvi grudni segment sužen u vidu drške i predstavlja vezu
grudi i trbuha (mravi i ose najeznice).

Adulti insekata na abdomenu nemaju ekstremitete, međutim, oni se diferenciraju kod larvi.
Kod imaga su djelomično ili potpuno redukovani ili transformirani u stile, filamente, trahejne
škrge, cerke, lijegalicu. Stili su nečlankoviti dugi organi sa donje strane poslednjeg segmenta i
parni su, cerci su duži ili kraći člankoviti organi sa leđne strane poslednjeg segmenta i genitalni
dodaci koji nisu isti kod oba pola.

Kod ženki može biti prisutna lijegalica (ovipositor), koja je smještena kod polnog otvora.
Lijegalice mogu biti lažne i prave. Lažne lijegalice su prisutne kod mnogih tvrdokrilaca,
naročito strižibuba (Cerambycidae) i građene su poput teleskopa iz više trbušnih segmenata
koji su jako izduženi i uvlače se jedan u drugi (Hylotrupes bajulus), a prave lijegalice se sreću
kod osa drvenarica (Siricidae), sastavljene su od 6 izduženih i izolučenih izraštaja koji su
međusobno povezani u čvrstu cijev pomoću koje ženke mogu da buše drvo.

Muške kopulatorne strukture također okružuju polni otvor koji se nalazi na devetom segmentu
na vrhu penisa (aedeagusa). Muški genitalni aparat je raznolik, te je skoro pa nemoguće dati
jednu opštu shemu građe. U najprimitibnijem obliku je građen samo od cjevastog aedeagusa.
Vrlo složene kopulatorne strukture nalazimo kod Hymenoptera i one su sastavljene od
bazalnog prstena.

Slika 8. – regionalna diferencijacija tijela insekata.

13
5 Zaključak

14
6 Literatura

1.
2.

Internetski izvori:
1. https://www.bionet-skola.com/w/Insekti#Morfologija_glavenog_regiona
2. https://issuu.com/natalija1106/docs/59537602-entomologija-maceljski-1999/7

15