Μουσική εστί και φιλοσοφία.

Φιλοσοφική αντανάκλαση της μουσικής έκφρασης

Η ιστορική απαρχή της μουσικής, τοποθετείται παράλληλα με την

εμφάνιση του ανθρώπινου είδους, το οποίο εκ φύσεως ήταν και είναι
δεσμευμένο με τα ¨εξελικτικά¨ ερωτήματα, θεμέλιος λίθος για τη
γέννηση της φιλοσοφίας. Η μουσική που συμπορεύεται με τον άνθρωπο
σαν διάμεσο μεταξύ αυτού και της φύσης που τον περιβάλλει,
εξασφαλίζει την πνευματική ισορροπία που οδηγεί στον φιλοσοφικό
στοχασμό.
Η μουσική είναι και ήταν πάντα συνδεδεμένη με το φιλοσοφικό
στοχασμό. Ξεκινώντας από τον ακρογωνιαίο λίθο του Ευρωπαϊκού
πολιτισμού και κουλτούρας, δηλαδή την αρχαία Ελλάδα, εντοπίζουμε
άπειρα παραδείγματα που συνδέουν τη μουσική με τη φιλοσοφία. Ο
φιλοσοφικός στοχασμός του Πυθαγόρα περί μουσικής των σφαιρών, που
αναφέρεται στις δονήσεις των ουράνιων σωμάτων και στην παραγωγή
της λεγόμενης συμπαντικής μουσικής, μαρτυρεί τη ζωτική σημασία της
για την ύπαρξη του ανθρώπου. Ο ίδιος φιλοσοφικός στοχασμός
αναπτύσσεται και από τον διάσημο μαέστρο του 20 ου αιώνα, Bruno
Walter: “Ως πλάσμα της φύσης, υποκείμενο στις επιδράσεις που ασκούν
τα κοσμικά γεγονότα πάνω σε καθετί το επίγειο, ο άνθρωπος πρέπει να
βρισκόταν, από τις απαρχές της ανθρωπότητας κάτω από την επιρροή
αυτής της συμπαντικής μουσικής. Ο οργανισμός του συνηχούσε με τις
δονήσεις αυτής της μουσικής και προσλάμβανε τους ρυθμικούς παλμούς
της. Σ' αυτά τα κοσμικά φαινόμενα που μαρτυρούν τη βαθύτερη ουσία του
σύμπαντος και από την επίδραση τους στην ανθρώπινη εξέλιξη οφείλεται,
μάλλον, η προδιάθεση του ανθρώπου για τη μουσική...” 1. Εξάλλου ο

1 Walter,Bruno, περί μουσικής, εκδόσεις printa, Αθήνα, 2004, σ.l3

1
Γκαίτε στο 2° μέρος του Φάουστ (του οποίου ο επίλογος
χρησιμοποιήθηκε ως κείμενο στο 2° μέρος της 8 ης συμφωνίας του
Mahler) τοποθετεί τον Άριελ να λέει για την ανατολή του ήλιου : “Στων
πνευμάτων τα ώτα ήδη με ήχο η νέα μέρα απλούται.”2 Αυτό το
απόσπασμα μαρτυρεί την κοσμογονική σημασία του ήχου και
υποδηλώνει την ύπαρξη της συμπαντικής μουσικής - πρωτογενές υλικό,
για τον πνευματικό κόσμο. Μαρτυρεί, επίσης, την εκ φύσεως προδιάθεση
του ανθρώπου για τη μουσική.
Ο Πλάτωνας στην φιλοσοφική του πραγματεία “Νόμοι”, βιβλίο 7°,
στίχος 812c 3, υπογραμμίζει την ευεργετική επίδραση της μουσικής πάνω
στις ψυχές των νέων, η οποία είναι φάρος στην αναζήτηση του δρόμου
προς την αρετή. “Αθηναίος: Αν θυμάμαι καλά, είπαμε ότι οι εξηντάρηδες
υμνωδοί του Διονύσου πρέπει να είναι άτομα ιδιαίτερα ευαίσθητα στο
ρυθμό και στη μουσική σύνθεση ,ώστε να ξεχωρίζουν την καλή από την
κακή μίμηση, όταν βρίσκονται μπροστά σε καλές ή κακές παραστάσεις. Τις
πρώτες πρέπει να τις προβάλλουν και να τις τραγουδούν στο κοινό για να
μαγεύουν τις ψυχές των νέων, και να τους παροτρύνουν να τις κάνουν
οδηγούς τους στην αναζήτηση του δρόμου που φέρνει στην αρετή.”
Δεσπόζουσες φιλοσοφικές ιδέες όπως η ψυχή, η αρετή, η αναζήτηση, που
απασχόλησαν όλους τους σημαντικούς φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας
και μετέπειτα, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του Πλάτωνα συνδέονται
άμεσα με τη μουσική.
Κατά τον 15° και 16° αιώνα το αρχαιοελληνικό πνεύμα
αναγεννιέται στην Ευρώπη και τα φιλοσοφικά ρεύματα του
“Ουμανισμού” και του “Νεοπλατωνισμού” κυριαρχούν κατά την
Αναγέννηση . Η μουσική που είχε ήδη ,από το τέλος του 13 ου αιώνα,
ξεκινήσει να ξεφεύγει από την εκκλησιαστική αποκλειστικότητα, σαν μια

2 Η μετάφραση είναι του Κυριάκου Γ. Σαμέλη

3 Πλάτων, Νόμοι,τόμος4ος, εκδόσεις κάκτος, Αθήνα, 1992, σ.90-91

2
από τις ελευθέριες τέχνες (Artes liberales), στηρίζει τη δημιουργία της
και τη δόμηση της σε αυτά τα φιλοσοφικά ρεύματα. Ο άνθρωπος που
είναι πλέον το φιλοσοφικό επίκεντρο επηρεάζει τη μουσική τεχνοτροπία
και δόμηση, αφού περνά σε πρώτο πλάνο η ατελής (όπως ο άνθρωπος σε
σχέση με το θεό), δυαδική ρυθμική οργάνωση που συνδέεται με τη
δυαδική αναλογία μεταξύ των αριθμών της σειράς Φιμπονάτσι. “ Ο ι
θεωρητικοί της Αναγέννησης πίστευαν (συμφωνώντας με την Πλατωνική
και Αριστοτελική θεωρία ) ότι η ύπαρξη της μουσικής δικαιώνεται μόνον
αν η μουσική τεθεί στην υπηρεσία της διαμορφώσεως του χαρακτήρα και
της αρετής ... Για παράδειγμα ο Vincenzo Galilei στο έργο του Dialogo
della música antica e della moderna αναφέρει: Αν o μουσικός δεν έχει τη
δύναμη να οδηγεί τη ψύχη του ακροατή σε ότι την ωφελεί τότε η επιστήμη
και η γνώση του πρέπει να θεωρηθούν ουτιδανές και μάταιες , γιατί η
τέχνη της μουσικής θεσπίσθηκε και κατατάχθηκε στις ελευθέριες τέχνες
μόνο γι' αυτό το σκοπό και κανέναν άλλο.” 4

Όλα αυτά αποδεικνύουν τους κοινούς στόχους της μουσικής και

της φιλοσοφίας, δηλαδή την πνευματική καλλιέργεια, τη διαμόρφωση
χαρακτήρα και την αναζήτηση της αρετής. Πέραν τούτου κοινό
χαρακτηριστικό των δύο είναι η ρητορική, η οποία στη μεν φιλοσοφία
θεωρείται αυτονόητο εκφραστικό μέσο και στη δε μουσική πρότυπο προς
μίμηση. Αυτή η άποψη ενισχύεται από το γεγονός ότι κατά τη Baroque
εποχή (1600-1750) η μουσική θεωρείται γλώσσα (música reservata,
θεωρία των φιγούρων) και η δόμησή της στηρίζεται στις αρχές της
ρητορικής, όπως αυτές περιγράφονται στο βιβλίο Institutio Oratoria του
Quintilani . Ο ίδιος ισχυρισμός μπορεί να στηριχτεί και από το άρθρο
Rhetorics and music του The new groove dictionary of music and
musicians.

4 Monroe C. Beardsley, ιστορία των αισθητικών θεωριών, ελληνική έκδοση , εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, 1989,
σ.123

3
 Ο φιλοσοφικός στοχασμός που πλαισιώνει τη μουσική δημιουργία
μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα, της οποίας κύριο μέλημα είναι η
χαλιναγώγηση της διαφωνίας και η εξισορρόπηση της συμφωνικότητας,
μετατρέπεται σε κεντρική ιδέα στις συνθετικές προσπάθειες του 20 ου
αιώνα. Επαναστατικές συνθέσεις, όπως το κονσέρτο της σιωπής του John
Cage ή το κονσέρτο εγχόρδων για 4 ελικόπτερα του Stockhausen,
αποδεικνύουν ότι η μουσική σύνθεση του 20ου αιώνα είναι φιλοσοφικός
στοχασμός που εκφράζεται με ήχους.

Όλα αυτά μαρτυρούν την αδιαμφισβήτητη σχέση μεταξύ της

μουσικής και της φιλοσοφίας. Με κύριο εκφραστικό μέσο της τον ήχο, η
μουσική ήταν, είναι και θα είναι πάντα ρητορική έκφραση των
σημαντικότερων φιλοσοφικών στοχασμών, καρποί της απαράμιλλης
ανάγκης για λύση των αιώνιων “γιατί”, “πως” και “τι”. Αντανακλώντας
τη συμπαντική αρμονία, η μουσική παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στη
διαπαιδαγώγηση, στην πνευματική καλλιέργεια και αποτελεί κύρια πηγή
των ηλεκτρομαγνητικών εντυπώσεων που τροφοδοτούν τις
πνευματικοβιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου· συμπεράσματα που
απορρέουν από το φιλοσοφικό στοχασμό περί μουσικής έκφρασης.

Δρ. Ιάκος Δημητρίου

15.02.2011, Λευκωσία