OTPORNOST MATERIJALA

Doc. Dr Strain Posavljak, dipl. inž.

1 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 PREDMET I ZADACI OTPORNOSTI
MATERIJALA
 Otpornost materijala je posebna naučna
disciplina kojom su obuhvaćeni inženjerski
metodi proračuna:
 Čvrstoće,
 Krutosti i
 Stabilnosti
delova mašina i konstrukcija.

2 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Čvrstoća je sposobnost konstrukcije da izdrži
zadato opterećenje, a da joj pri tome naponi ne
pređu određenu granicu i da ne dođe do njenog
popuštanja.
 Krutost je sposobnost konstrukcije da se
odupre opterećenjima i da se ne deformiše
iznad određene granice.
 Stabilnost je sposobnost konstrukcije da zadrži
ravnotežni oblik pri deformacijama koje
odgovaraju zadatom opterećenju.
3 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
  Osim naziva OTPORNOST MATERIJALA
koji je tradicionalan i ne odgovara stavrnosti, u
literaturi se srećemo i sa nazivom NAUKA O
ČVRSTOĆI.
 U svetskoj literaturi srećemo sljedeće nazive:
 STRENGTH OF MATERIALS (na engleskom)
 СОПРОТИВЛЕНИЕ МАТЕРИЯЛОВ (na ruskom)
 FESTIGKEITSLEHRE (na nemačkom)
 RESISTANCE DES MATERIAUX (na
francuskom)

4 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Otpornost materijala predstavlja osnovu za:
 Proračun mašinskih elemenata i
 Teoriju konstrukcija.
 Međutim, kao što je Otpornost materijala
nečemu osnova, tako i ona ima svoje osnove.
 Njene osnove su:
 Matematika (u teorijskom smislu)
 Mehanika (u teorijskom smislu)
 Fizika (u teorijskom i eksperimentalnom smislu)
 Nauka o materijalima (u teorijskom i
eksperimentalnom smislu)
5 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
  Osvrnimo se na Mehaniku kao teorijsku
osnovu, ito na njena dva dela:
 Statiku i
 Dinamiku.
 Statika proučava zakone slaganja sila i uslove
ravnoteže materijalnih tela pod dejstvom sila.
 Dinamika proučava kretanje materijalne tačke
i materijalnih tela pod dejstvom sila.

6 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Materijalna tela koja su predmet statike i
dinamike, posmatraju se kao kruta tela.
 Kruto telo je telo koje se pri delovanju
spoljašnjih sila ne menja oblik (ne deformiše
se), tj. rastojanje mu se između bilo koje dve
tačke ne menja.
 Suprotno krutom telu je čvrsto ili
deformabilno telo.

7 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Čvrsto telo je telo koje pri delovanju
spoljašnjih sila menja oblik (deformiše se) tako
da mu se rastojanje između bilo koje dve tačke
generalno razlikuje od rastojanja koje je bilo
pre dejstva sila.
 Otpornost materijala proučava čvrsta tela.
 Svakom čvrstom telu mogu se pridružiti
sljedeća tri parametra:
 Opterećenje (spoljašnje sile),
 Geometrija (dimenzionisani oblik) i
 Materijalnost (materijal sa svojim osobinama).

8 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Iz “igre” sa ova tri parametra proizilaze
zadaci Otpornosti materijala.

9 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Prvi zadatak
Poznati su opterećenje i materijal od kojeg će
se izraditi neka konstrukcija ili neki njen deo,
zadatak je da se odredi geometrija sa kojom će
biti zadovoljeni uslovi čvrstoće, krutosti i
stabilnosti.
NAPOMENA: Ovaj zadatk se često sreće pri
projektovanju novih mašina i uređaja i još se
zove zadatkom dimenzionisanja.

10 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Drugi zadatak
Poznati su geometrija i opterećenje
konstrukcije. Zadatak je da se odredi raspodela
napona i deformacija i na sonovu toga odabere
materijal potrebne čvrstoće.

11 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Treći zadatak

Poznati su geometrija i materijal za izradu.

Zadatak je da se sprovede analiza napona i
deformacija i na osnovu toga odredi dozvoljeno
opterećenje konstrukcije.

12 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Glavni zadatak Otpornosti materijala je
iznalaženje povoljne geometrije konstrukcija i
delova koji ih čine, uz što je moguće manji
utrošak materijala, a da uslovi čvrstoće,
krutosti i stabilnosti pri zadatom opterećenju
budu zadovoljeni.

13 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 FIZIČKE OSOBINE MATERIJALA
 Ako se sve tačke čvrstog tela po rasterećenju
vraćaju u prvobitane položaje kaže se da je
materijal od kojeg je telo napravljeno,
elastičan.
 Materijal može biti:
 Idealno elastičan i
 Delimično elastičan.

14 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Eksperimentima je pokazano da su do određene
granice elastični:
 Čelik,
 Liveno gvožđe,
 Drvo,
 Kamen.
 Materijal je neelastičan (plastičan) ako se sve
tačke čvrstog tela po rasterećenju ne vrate u
prvobitne položaje, zbog čega telo ostaje trajno
deformisano.

15 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Viskoelastičani materijali su materijali kod
kojih dolazi do puzanja (pri konstantnom
opterećenju čvrstog tela imamo rast
deformacija u vremenu) i relaksacije (u
deformisanom čvrstom telu naponi opadaju u
vremenu).
 Materijal čvrstog tela je homogen ako su mu
sve čestice iste. U suprotnom je nehomogen
(čestice su mu međusobno različite).

16 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Materijal je izotropan ako su mu fizičke
osobine svake čestice u svim proizvoljno
izabranim pravcima iste. U suprotnom je
anizotropan.
 Materijal je ortotropan (ortogonalno
izotropan), tj. ima različite fizičke osobine u
dva ili tri ortogonalna pravca (npr. kompoziti)

17 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 OBLIK TELA
 Većina rešenja Otpornosti materijala odnosi se
na trodimenzionalna tela jednostavnijeg oblika
kao što su:
 Štapovi,
 Grede,
 Ploče i
 Ljuske.
 Štapovi i grede spadaju u linijske noseće
elemente i kod njih je jedna dimenzija (dužina)
znatno veća od druge dve (širine i visine).
18 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
  Štap je kao linijski noseći element opterećen
samo u jednom ito podužnom pravcu,
zateznom ili pritisnom silom ili momemtom
uvijanja.
 Greda može biti opterećena i upravno na
podužnu osu.
 Zavisno od oblika osa štapovi (grede) mogu
biti:
 Pravi,
 Blago zakrivljeni,

19 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Krivi,
 Prostorno savijeni.
 Primer uvijenog štapa je burgija.
 Površinski noseći elementi su ploče i ljuske.
Kod njih je jedna dimenzija (debljina) znatno
manja od druge dve (širine i dužine).
 Ploče su ravni površinski noseći elementi, dok
su ljuske zakrivljeni površinski noseći
elementi sa srednjim površinama podjednako
udaljenim od spoljnih površina.
20 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
  Na ovom kursu Otpornosti materijala
uglavnom će se razmatrati:
 Pravi štapovi (grede) i
 Ravanske ili prostorne konstrukcije sastavljene od
više pravih štapova (greda).

21 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Neki od mogućih oblika linijskih nosećih elemenata

22 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Neki od mogućih oblika linijskih nosećih elemenata

PLOČA LJUSKA

Površinski noseći elementi

23 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 SPOLJAŠNJE SILE
 Spoljašnje sile koje deluju na konkretno čvrsto
telo mogu biti:
 Površinske i
 Zapreminske.
 Površinske sile su posledica kontakta
konkretnog čvrstog tela sa drugim telima i
sredinom koja ga okružuje.

24 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  U zapreminske sile ubrajamo:
 Težinu (sile gravitacije),
 Centrifugalne sile,
 Inercijalne sile,
 Sile magnetnog privlačenja (odbijanja).
 Površinske sile se u proračunima inženjerskih
konstrukcija (u zadacima otpornosti materijala)
prikazuju kao kontinualna (konstantna ili
promenljiva) opterećenja.

25 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Za primere nekih od površinskih sila mogu se
uzeti:
 Pritisak tečnosti,
 Pritisak gasa,
 Težina snega,
 Pritisak vetra, ...
 U poseban slučaj spoljašnjih sila spadaju
koncentrisana opterećenja (koncentrisane sile i
koncentrisani momenti) koja su rezultat
uprošćavanja i svođenja na tačku.

26 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Zapreminske sile deluju na svaku česticu
čvrstog tela i srazmerne su njegovoj masi.
 Prema načinu delovanja u vremenu spoljašnje
sile mogu biti:
 Statičke i
 Dinamičke.
 Statičke sile se ne menjaju u vremenu.
Postepeno rastu do neke konačne (radne)
vrednosti, a zatim ostaju konstantne, pa se zato
pojave ubrzanja i inercijalnih sila može
zanemariti.

27 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Dinamičke sile mogu biti:
 Udarne (trenutne, kratkotrajne) i
 Promenljive u vremenu (stohastički promenljive ili
promenljive po određenom zakonu).

Ilustracija
sila u
vremenu

28 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 UNUTRAŠNJE SILE I NAPONI
 Unutar čvrstog tela opterećenog spoljašnjim
silama, između delića (kristala, molekula,
atioma), pojavljuju se dodatne unutrašnje sile
koje se protive delovanju spoljašnjih sila.
 Za opisivanje unutrašnjih sila uveden je pojam
napona.
 Da bi opisali unutrašnje sile i objasnili pojam
napona poslužićemo se metodom fiktivnog
(zamišljenog) preseka.

29 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Zamišljen
a ravan

Zamišljeni
presek

30 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 ΔFn ΔFn
= p n, srednje lim = pn
ΔA n ΔA n →0 ΔA
n

pn – Ukupni napon u tački T na ravni sa normalom n

31 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Napon je vezan za tačku i za određenu ravan, koja prolazi kroz
tu tačku, a definisana je normalom n.

Napon u tački T(x,y,z) za ravan

definisanu normalom n je
p n = p n (x, y, z )
⇓
ZAKLJUČAK: Napon je
funkcija koordinata tačke T.

32 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Napon pn se u opštem
slučaju, saglasno
prikazanoj slici, ne
poklapa sa normalom n, i
može se razložiti u na
komponente u prvcu
normale n i tangenti t1 i t2 ,
komponente
σ n ,τ n1 ,τ n 2

σn – Normalni napon
τn1, τn2 – Tangencijalni
(smičući) naponi

33 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Posmatrano na nivou Dekartovog koordinatnog
sistema, moguće je generisati sliku napona u
tom sistemu.

Naponi u Dekartovom koordinatnom sistemu

34 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Kroz proizvoljnu tačku opterećenog čvrstog
tela može se posmatrati beskonačno mnogo
zamišljenih preseka sa beskonačno mnogo
normala n i napona pn.
 Dokazano je kako je dovoljno je pznavati
komponente ukupnih napona pni (i=1,2,3) za
3 međusobno ortogonalna preseka da bi se
odredili komponentni naponi za bilo koji
proizvoljni presek.

35 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Za čvrsto telo u Dekartovom koordinatnom
sistemu tri međusobno ortogonalna preseka
treba posmatrati kao preseke dobijene
ravnima paralelnim ravnima tog sistema.
 Devet (3x3=9) komponenti napona vezanih
za ravni xy, yz, i zx Dekartovog
koordinatnog sistema jesu komponente
tenzora napona.
 Tenzorom napona se definiše naponsko
stanje u proizvoljnoj tački opterećenog
čvrstog tela.

36 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Matrični zapis tenzora napona
je oblika
σ x τ yx τ zx 
[σ ] = τ xy σ y τ zy 
τ xz τ yz σ z 
 
U ovom tenzoru imamo
jednakost napona τ xy = τ yx
τ yz = τ zy Dokaz imamo na 39.
τ zx = τ xz slajdu.

37 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Komponente tenzora napona su
pozitivne ako im je:
- Na pozitivnim stranama smer
pozitivan i
- Na negativnom stranama
smer negativan.

Komponente tenzora napona su

negativne ako im je:
- Na pozitivnim stranama smer
Komponente tenzora napona negativan i
na stranama elementarne - Na negativnom stranama
zapremine smer pozitivan.

38 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Posmatrajmo komponente
tenzora napona u pravcu x ose
i odgovarajuće sile.

Iz nulte sume momenata oko

središnje ose z1 sledi

∑ M z1 =(τ yx dzdx ) 2 −
dy

− (τ yx dzdx ) = 0
dy
2 Komponente tenzora napona
u pravcu x ose
⇓ Po analogiji su τ = τ
yz zy
τ xy = τ yx
τ zx = τ xz

39 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 DEFORMACIJE

 Čvrsta tela opterećena spoljašnjim silama

menjaju oblik i dimenzije (deformišu se).
 Za opisivanje promene oblika i dimenzija
uveden je pojam deformacija.
 U opštem slučaju razlikujemo:
 Dužinsku i
 Ugaonu deformaciju.

40 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Dužinska deformacija (dilatacija e)

Δd ij
= ε ij, srednje
d ij

Srednja dužinska
deformacija

Δd ij
lim = ε ij
d ij →0 d ij

Dužinska
deformacija

41 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Dužinska deformacija (dilatacija) je vezana za tačku i pravac.

Za tačku T(x,y,z) i pravac n imamo dužinsku

ε n = ε n (x, y, z )
deformaciju (dilataciju)

⇓
ZAKLJUČAK: Dužinska
deformacija (dilatacija) je funkcija
koordinata tačke T.

Za ose x, y i z Dekartovog koordinatnog sistema,

dužinske deformacije (dilatacije) označavamo sa
εx , εy , εz

42 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Ugaona, smičuća deformacija, deformacija klizanja

Ugaona, smičuća
deformacija,
deformacija
klizanja γ,
predstavlja
promenu pravog
ugla.

lim
d ij →0, d ik →0
(< N N N
j i k )
− < N 'j N i' N 'k = γ jk

43 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Ugaona deformacija je vezana za tačku i
ravan.
 Za tačku T(x,y,z) i ravni xy, yz, zx
Dekartovog koordinatnog sistema, ugaone
deformacije označavamo sa
γ xy , γ yz , γ zx

 Kao što tenzor napona definiše naponsko stanje

u proizvoljnoj tački opterećenog čvrstog tela,
tako tenzor deformacija definiše deformaciono
stanje.

44 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 Matrični zapis
tenzora deformacija
je oblika 1 
 1
 εx γ yx γ zx 
εx ε yx ε zx  2 2
 1 1 
[ε ] = ε xy εy ε zy  =  γ xy εy γ zy 
 2 2 
ε xz
 ε yz ε z   1
ε z 
1
γ
 2 xz
γ yz
2 

45 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 PRETPOSTAVKE OTPORNOSTI
MATERIJALA

 Pretpostavke o materijalu:
 Materijal je neprekidan,
 Materijal je homogen i izotropan
 Materijal je linearno elastičan
 Pretpostavke o deformacijama:
 Deformacije su male u poređenju sa dimenzijama
tela
 ε ≈ 0.001 (0.1 %)

46 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  Pretpostavke o silama:
 Spoljašnje sile su statičke.
 Pretpostavka o nezavisnosti delovanja
opterećenja (princip superpozicije):
 Ukupan rezultat uticaja svih opterećenja jednak je
algebarskom zbiru uticaja svih pojedinačnih
opterećenja.
 Pretpostavka o uslovima ravnoteže:
 Uslovi ravnoteže se definišu uvek u odnosu na oblik
i dimenzije konstrukcije pre njene deformacije.

47 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 FA = ∑ FA (Fi )
FB = ∑ FB (Fi )

Ilustracija principa
superpozicije

48 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 NEKE JEDINICE SI SISTEMA
SI Koristi se
Dužina m cm
Površina m2 cm2
Sila N kN
Moment Nm kNcm
Napon Pa* kN/cm2
Linijsko pomeranje m cm
Ugaono pomeranje rad rad, stepen

* N
1 Pa = 1 2
m

49 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 VEZA NAPONA I DEFORMACIJE –
HUKOV ZAKON
 Naponi i deformacije su posledica delovanja
opterećenja (spoljašnjih sila) na konkretnu
konstrukciju.
 U kakvoj su vezi napon i deformacija?
 Robert Huk (Robert Hook, 1635-1703) je
prvi eksperimentalno dokazao linearnu
zavisnost sile F i izduženja opruge Dl. On je
1660. objavio rad pod naslovom “Ut tensio
sic vis” (“Onakva deformacija kakva sila”).
50 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011
 • Huk je ovu zakonitost formulisao 1676., a
zvanično ju je objavio 1678.
Linearna zavisnost
između sile F i
izduženja opruge Dl,
prema Huku se definiše
Zategnuta opruga prostim izrazom
F = k ⋅ Δl
F – Sila izražena u [N]
k – Koeficijent krutosto opruge
izražen u [N/m]
Dl – Izduženje izraženo u [m]

51 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 • Linearna zavisnost između sile i odgovarajuće
deformacije koja važi za idealno elastično telo
(do granice proporcionalnosti) poznata je kao
Hukov zakon.
• Na osnovu slike zatezanja štapa silom F
• možemo zaključiti
da takođe važi F = k ⋅ Δl

Zategnuti štap

52 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 E = tgβ

F ∆l l ∆l
F = k ⋅ Δl ⇒ =k⋅ =k⋅ ⋅
A A A l
⇓ Ilustracija Hukovog
∆l zakona
σ = E ⋅ε =ε
l
Hukov zakon
σ- Normalni napon
E – Modul elastičnosti uveden od strane Tomasa Junga 1807.
ε - Dužinska deformacija (dilatacija)

53 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 POASONOV KOEFICIJENT
 Posmatrajmo deo zategnutog štapa kružnog
poprečnog preseka.
 Neka je materijal štapa:
 Homogen,
 Izotropan i
 Idealno elastičan (do granice proporcionalnosti).

54 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 σ = E ⋅ ε poduž .

Deo zategnutog štapa kružnog poprečnog preseka

Slučaj zatezanja: ∆l > 0 ε ∆l

poduž . =
∆d < 0 l

Slučaj pritiska: ∆l < 0 ε ∆d

popreč . =
∆d > 0 d

55 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 • Za izotropne materijale koji podležu Hukovom
zakonu, eksperimentalno je ustanovljena veza
poprečne i podužne dilatacije
ε popreč . = −ν ⋅ ε poduž .

• Koeficijent proporcionalnosti n u gornjem

izrazu naziva se Poasonov koeficijent (uveo
ga Simon Dany Poisson 1828.).

56 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 - Metali, generalno .......... 0,25<n<0,35
0 < ν < 0,5 - Čelik .............................. n≈0,3
- Guma ............................. n≈0,5
- Staklo ............................. n≈0

57 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 ZAPREMINSKA – KUBNA DILATACIJA
 Posmatrajmo ponovo deo zategnutog štapa
kružnog poprečnog preseka.
 Neka je štap opterećen na zatezanje.

Deo zategnutog štapa kružnog poprečnog preseka

58 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

  ∆l 
Dužina: l1 = l + ∆l = l ⋅ 1 +  = l ⋅ (1 + ε z )
 l 

 ∆d 
Prečnik: d1 = d + ∆d = d ⋅ 1 +  = d ⋅ (1 + ε popreč . )
 d 
Površina
d12 ⋅ π π 2
poprečnog A1 = ( ) (
= ⋅ d ⋅ 1 + ε popreč . = A ⋅ 1 + ε popreč .
2
)2

preseka: 4 4

 ∆V 
Zapremina: V1 = V + ∆V = V ⋅ 1 +  = V ⋅ (1 + ε V )
 V 

∆V
εV =
V Zapreminska dilatacija

59 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 A = A ⋅ (1 + ε ) (
= A ⋅ 1 −ν ⋅ ε z )
2 2
1 popreč .

V1 = A1 ⋅ l1 = A ⋅ 1 −ν ⋅ ε z ⋅ l ⋅ (1 + ε z ) =
( )2
V1 = A1 ⋅ l1 ⇒
= V ⋅ (1 −ν ⋅ ε z ) ⋅ (1 + ε z )
2

l1 = l ⋅ (1 + ε z ) ⇓
( )
V1 = V ⋅ 1 − 2νε z +ν 2ε z2 ⋅ (1 + ε z ) =
= V ⋅ (1 + ε z − 2νε z − 2νε 2
z + ν ε
2 2
z + ν εz
2 3
)

60 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 ( )
V1 = V ⋅ 1 − 2νε z +ν 2ε z2 ⋅ (1 + ε z ) =
= V ⋅ (1 + ε z − 2νε z − 2νε 2
z + ν ε
2 2
z + ν εz
2 3
)
⇓
2νε z2 ≈ 0 V1 = V ⋅ [1 + (1 − 2ν ) ⋅ ε z ]
ν 2ε z2 ≈ 0
ν 2ε z2 ≈ 0 Male veličine
ν 2ε z3 ≈ 0 višeg reda

61 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 V1 = V ⋅ [1 + (1 − 2ν ) ⋅ ε z ]
∆V
⇒ εV = = (1 − 2ν ) ⋅ ε z
V1 = V ⋅ (1 + ε V ) V
⇒

ε x + ε y + ε z = −ν ⋅ ε z −ν ⋅ ε z + ε z = (1 − 2ν ) ⋅ ε z

εV = ε x + ε y + ε z ⇐

∆V ≥ 0 ⇒ (1 - 2ν ) ≥ 0 ⇒ ν ≤ 0,5

62 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011

 ZADATAK
Na osnovu donje slike izvesti izraz za zapreminsku
deformaciju.

63 OTPORNOST MATERIJALA 3/23/2011