Slobodan Miladinovic ETNICKI ODNOSI I IDENTITETI Za Stampu 2

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/280302629
Etnički odnosi i identiteti: između sukoba i saradnje
Book · January 2009
CITATIONS READS
0 164
1 author:
Slobodan Miladinović
University of Belgrade
20 PUBLICATIONS 17 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
CYBER CRIME AND THE LINKS TO IRREGULAR MIGRATION AND HUMAN TRAFFICING View project
“Сто година (од стварања) Југославије” or "One Hundred Years (From Establishing) Of Yugoslavia" View project
All content following this page was uploaded by Slobodan Miladinović on 23 July 2015.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

ETNIČKI ODNOSI I IDENTITETI
Etnički odnosi i identiteti
Prof. dr Slobodan Miladinović
Prvo izdanje
Recenzenti
Prof. dr Živko Surčulija
Prof. dr Branimir Stojković
Prof. dr Slobodan Antonić
Za izdavača: Dekan, prof. dr Nevenka Žarkić-Joksimović
Izdavač:
Fakultet organizacionih nauka
Jove Ilića 154. Beograd
Štampa: Kragulj, Beograd
Tiraž 200 primeraka
ISBN 978-86-7680-179-4
CIP – Каталогизација у публикацији

Народна библиотека Србије, Београд
323.1(497.11),
316.347(497.11)
МИЛАДИНОВИЋ, Слободан, 1957-

Etnički odnosi i identiteti: između sukoba i saradnje /
Slobodan Miladinović, - Beograd : Fakultet organizacionih nauka, 2009 (Beograd :
Kragulj) – 147 str. : tabele, grafikoni ; 21 cm
Тираж 200. - Napomene i bibliografske reference uz tekst - Bibliografija: str. 141-

149.
ISBN 978-86-7680-179-4
а) Етнички односи – Србија б) Национални идентитет - Србија

COBISS.SR-ID 156096268
ETNIČKI ODNOSI I
IDENTITETI
Između sukoba i saradnje
Beograd, 2009.
SADRŽAJ
Predgovor ..........................................................................................7
Kolektivni identitet u fragmentisanom društvu ..........................11
Vladajuće elite, nacionalizam i raspad Jugoslavije .....................29
Elite i raspad .................................................................................29
Elite i nacionalizam ......................................................................31
Identiteti nacionalnih manjina i evrointegracijki procesi...........47
Okviri identifikacije - globalno stanje ..........................................48
Nacionalne preferencije................................................................52
Nacionalnost kao determinanta identiteta.....................................58
Stanje međunacionalnih odnosa....................................................79
Etničke distance i nacionalna tolerancija .....................................87
Identitet u zoni najveće distance: brak i državna funkcija.........99
Etnička i socijalna distanca prema Romima..............................113
Romi – marginalna društvena grupa...........................................113
Pitanje prevazilaženja deprivilegovanog položaja i socijalna
Integracija Roma u društvo srbije...............................................127
Završna reč ...................................................................................135
Literatura ......................................................................................139
PREDGOVOR
Društveni prostor Srbije je, bio i ostao, u stalnom raskoraku

između različitih interesa (istorijskih, nacionalnih, ekonomskih,
socijalnih, grupnih, privatnih, ličnih itd.). Nasleđe prethodnih vekova
opterećuje ne samo našu sadašnjost već i našu budućnost,
onemogućava nam da se uključimo u savremene razvojne tendencije
i neprestano, iznova i iznova, generiše nove etničke sukobe. Ovi
sukobi u nedogled održavaju socijalnu fragmentaciju i segmentaciju.
To je za posledicu imalo da na ovim prostorima sukobi postanu i
ostanu način života koji traje već vekovima i ima male izglede da se
u skorijoj budućnosti promeni. Među brojnim i raznovrsnim
sukobima koji su potresali ovaj prostor, posebnu važnost za
razumevanje budućih događaja ali i za svaku potencijalnu socijalnu
akciju na njihovom prevazilaženju, imaju oni koji su u svojoj
pozadini imali etnički kontekst.
Dakle, socijalna i istorijska slika društva Srbije je takva da je
ono bilo i ostalo opterećeno brojnim unutrašnjim protivrečnostima1.
Neke od njih su nasleđene iz ranijih perioda a neke su produkt
novijih dešavanja. U nizu tih protivrečnosti posebnu pažnju sigurno
zaslužuju one koje potiču od etnički mešovitog sastava stanovništva,
bez obzira što današnji društveni prostor, koji se nalazi pod okriljem
pravnog sistema Republike Srbije, možemo smatrati etnički relativno
homogenim (procentualno učešće nacionalnih manjina po popisu iz
2002. iznosi 17,14%2).
Problematika etničkih odnosa u Srbiji, i uopšte na zapadnom
Balkanu, spada u red problema koji zaslužuju posebnu pažnju kako
od strane stručnjaka za društvene nauke svih profila tako i političara,
diplomata, kreatora javnog mnjenja i svih oni čije akcije mogu da
utiču na njeno kretanje.
Ova studija predstavlja pokušaj da se ukaže na neke aspekte
ovog problema ne bi li probudila širi interes za sveobuhvatnijim
1 O unutrašnjim društvenim protivrečnostima je bilo više reći u Slobodan

Miladinović: Društvo u raskoraku, Nova srpska politička misao, Beograd, 2008.
2 Ovaj podatak važi za prostor Srbije bez Kosova na kojem, iz poznatih razloga, nije
bilo moguće izvršiti popis.
Slobodan Miladinović:
razmatranjem tokova etničkih nesporazuma ali i na moguće pravce

njihovog prevazilaženja. Upravo prevazilaženje ovih problema
predstavlja jedan od ključnih uslova integracije našeg društva u šire
međunarodne tokove a pre svega u tokove evropskih integracija ali i
integracije manjinskih etničkih zajednica u društvo Srbije.
Izuzev prvog poglavlja koje predstavlja razmatranje pitanja
kolektivnog identiteta u fragmentisanom društvu, ostala poglavlja su
bazirana na analizama terenskih istraživanja.
U poglavlju Vladajuće elite, nacionalizam i raspad
Jugoslavije analiziraju se podaci istraživanja Društvena struktura i
kvalitet života, obavljenog neposredno pred raspad Jugoslavije3
(1989/90), dobijeni na poduzorku za nosioce ključnih (elitnih)
položaja u društvu (političare i privredne rukovodioce – menadžere
državnih preduzeća). Radi se o bateriji pitanja koja se odnose na
utvrđivanje vrednosnih stavova o prisustvu ne/nacionalističke
vrednosne orijentacije.
U poglavljima Identiteti nacionalnih manjina i
evrointegracijski procesi i Stanje međunacionalnih odnosa i
evropske perspektive analiziraju se nalazi istraživanja Karakteristike
odbrambene svesti mladih u višenacionalnoj zajednici (koje je
realizovano pred raspad Državne Zajednice Srbije i Crne Gore -
decembar 2005) obavljenog na prostorima guste koncentracije
pripadnika brojnijih nacionalnih manjina4.
U poslednja tri poglavlja se analiziraju rezultati istraživanje
Stanje etničkih odnosa u Srbiji – etničke distance. (podaci su
prikupljeni tokom aprila 2007)5.
Ovde prikazani podaci prate dva istorijski prelomna trenutka
relevantna za razumevanje aktuelnog stanja međunacionalnih odnosa
na našem socijalnom prostoru: raspad SFR Jugoslavije i raspad
Državne Zajednice. S druge strane, ovde prikazani podaci govore o
vrednosnim podelama iz kojih se može konstatovati podela javnog
3 Istraživanje je realizovao Konzorcijum instituta društvenih nauka Jugoslavije.

4 Rezultati ovog istraživanja su šire prezentirani u Dragan Kolev: Osnovne
karakteristike odbrambene svesti mladih u višenacionalnoj zajednici, Fakultet
Bezbednosti Univerziteta u Beogradu, Beograd 2007.
5 Istraživanje je realizovao istraživački tim časopisa Nova srpska politička misao za
potrebe Službe za nacionalne manjine i ljudska prava Vlade Republike Srbije.
8
mnjenja na dva dela s tim da jedan deo predstavlja relativno trajan

konfliktni potencijal dok drugi deo iskazuje spremnost na
uspostavljanje odnosa međunacionalne saradnje i tolerancije.
Ovde prikazani rezultati nesumnjivo govore o tome da krize
međuetničkih sukobljavanja na našem prostoru imaju duboke korene
te da se ne mogu lako prevazilaziti, odnosno da predstavljaju
relativno trajnu istorijsku konstantu. Takođe govore i o tome da
postoji potencijal za prevazilaženje osnova sukobljavanja. Naravno,
tok budućih događaja zavisi pre od objektivnih činilaca, među
kojima posebno treba istaći privredni razvoj mada ne treba
zanemariti ni spoljnopolitički ali ni unutrašnjepolitički faktor.
Stabilna ekonomska situacija može podstaći ljude sa ovih prostora da
razmišljaju o svojoj budućnosti u kategorijama razvoja, mira i
koegzistencije različitih društvenih subjekata na istom društvenom
prostoru, umesto, kao što to danas mnogi čine, da razmišljaju o tome
ko je glavni krivac za njihovu nezavidnu ekonomsku i uopšte
socijalnu situaciju i da ga, naravno, nalaze tamo gde ga nema – u
susednim etničkim i religijskim grupama.
9
KOLEKTIVNI IDENTITET U FRAGMENTISANOM
DRUŠTVU
Društvo Srbije je, po više kriterijuma, parcijalizovano,

fragmentisano, dezintegrisano i zatvoreno, razdirano različitim
unutrašnjim deobama. U njemu danas egzistira veći broj etničkih
zajednica koje sa podozrenjem gledaju jedna na drugu i veći broj
religijskih grupa među kojima ne postoji mnogo tolerancije i
dijaloga. Socijalne podele su zaoštrene već godinama i to po više
osnova. Jaz između bogatih i siromašnih je velik1. Društvena
struktura se zatvara za socijalni uspon pripadnika nižih društvenih
slojeva2 i to posebno pripadnika mlađih generacija3. Društvo
funkcioniše na dva paralelna nivoa4. Jedan nivo predstavlja oficijelno
društvo sa zvaničnom privredom i zvaničnim institucionalnim
sistemom. Drugi nivo predstavlja društvo formirano oko
nezvaničnog, tzv. sivog, sektora privređivanja. I pored novije
fiskalizacije privrede sivi sektor još uvek nije otišao u zaborav. On i
dalje funkcioniše stvarajući ponekad od pripadnika nižih društvenih
klasa i slojeva, a posebno od onih koji pripadaju marginalnoj klasi
ljude visokog socijalnog statusa u sivoj ili polusivoj zoni.
Problem je u tome što svi delovi socijalne strukture ne
uspevaju da se stope u jednu homogenu strukturu društva Srbije. Ova
1 O ovome vidi više u: Biljana Bogićević, Gorana Krstić i Boško Mijatović:

Siromaštvo u Srbiji i reforma državne pomoći siromašnima, Centar za liberalno-
demokratske studije, Beograd 2002; Biljana Bogićević; Gorana Krstić; Boško
Mijatović i Branko Milanović: Siromaštvo i reforma finansijske podrške
siromašnima, Centar za liberalno-demokratske studije, Beograd, 2003; Slobodan
Miladinović: “Siromaštvo i kultura siromaštva u postsocijalističkoj tranziciji Srbije”,
u Savremeni Balkan u kontekstu geokulture razvoja, kulture mira i
evrointegracijskih procesa, Filozofski fakultet, Niš, 2005.
2 Miladinović, Slobodan: “Vertikalna društvena pokretljivost u Jugoslaviji”,
Sociologija 2/1993.
3 Vidi šire u Slobodan Cvejić: Društvena pokretljivost u postsocijalističkoj
transformaciji, Filozofski fakultet, Beograd, 2004. (doktorska disertacija)
4 Vidi u Danilo Mrkšić: “Restratifikacija i promene materijalnog standarda”, u M.
Lazić (ur) Račji hod, Filip Višnjić, Beograd 2000. str. 237-292; Danilo Mrkšić;
“Dualizacija ekonomije i stratifikaciona struktura”, u Mladen Lazić (ur): Razaranje
društva, Filip Višnjić, Beograd, 1994.
činjenica, sama po sebi, možda i ne bi predstavljala veliki problem

da se društvo Srbije nije našlo na rubu tranzicionih i globalizacijskih
procesa. Danas, kada se Evropa integriše i unificira, većina iole
značajnijih političkih i socijalnih faktora u Srbiji se manje-više slaže
da se i mi moramo približiti Evropi i njenim integracionim
procesima.
Sve bi bilo u redu da nas ne mori činjenica da je društvo
Srbije bogato brojnim unutrašnjim protivrečnostima5. Međutim, radi
se o “bogatstvu” koje nam ne donosi veliku korist. Naprotiv, te
protivrečnosti svakodnevno stvaraju ili održavaju uslove za
generisanje potencijalnih sukoba ključnih aktera društvenog života
(klasno-socijalnih, etničkih i religijskih grupa, “razvijenih” i
nerazvijenih regija, ruralnih i urbanih područja itd.). Na žalost, ne
radi se o protivrečnostima i sukobima koji predstavljaju prirodnu
osnovu socijalne dinamike iz kojih bi trebalo da se iznedri novi
socijalni kvalitet. Reč je o retrogradnim procesima koji degradiraju
sva nastojanja da Srbija uđe u red modernih društava integrisanih u
evropske tokove.
Fragmentacija jugoslovenskog društva je svoj konačni
podstrek dobila donošenjem trećeg ustava 1974. Godine da bi kao
sociološki problem bila evidentirana već tekom osamdesetih6.
Razaranjem jedinstvenog državnog, političkog i kulturnog prostora s
početka devedesetih otvara se široki front, u suštini, nacionalističkih
ideja i pokreta, podržanih primitivnim, često primitivnim do granica
prostačkog, vrednosnim okvirom, obojenih filozofijom samouverene
osrednjosti i površnošću obojenom estradnim kičem i neizostavnom
arogancijom vlasti i dela trabantske opozicije.
5 Vidi u Slobodan Miladinović: “Srbija i Crna Gora: problem unutrašnjih

protivrečnosti i evropske integracije”, Tehnologija kultura i razvoj – 9, Palić 2002;
Slobodan Miladinović: “Protivrečnosti kulturno-istorijskog nasleđa kao faktori
(dez)integracije Srbije u evropske tokove”, u Modeli kulturne politike u uslovima
multikulturnih društava na Balkanu i evrointegracionih procesa, Filozofski fakultet,
Niš, 2004; Slobodan Miladinović: “Etničko-religijske protivrečnosti kao faktori
(dez)integracije Srbije u evropske tokove”, Društvene promene kulturni i etnički
odnosi i evrointegracijski procesi na Balkanu, Filozofski fakultet, Institut za
sociologiju, Niš, 2004; Slobodan Miladinović: Društvo u raskoraku, NSPM,
Beograd, 2009.
6 Vjeran Katunarić: Dioba društva, Sociološko društvo Hrvatske, Zagreb, 1988.
12
Kultura sa ideologizovanim nasleđem iz doba jednopartizma

i dalje ostaje žrtva ideoloških ataka na svest običnog čoveka a mnogi
identiteti, koji su u trenucima otvaranja društva, počinjali da se
javljaju postaju ugroženi i dovedeni u pitanje. Kao posledica
fragmentacije učvršćuje se kulturno zagađenje. Ekspanzija estradnog
kiča i šunda su samo prvi znaci otvorene erozije vrednosnog sistema
koja već u prvoj polovini devedesetih dobija katastrofalne razmere
koje se prepoznaju kako na strukturalnom tako i na kulturnom nivou.
Sve ovo, na nivou globalnog društva, na prostorima bivše Jugoslavije
prati pojava sivog sektora privređivanja i mafijaških novobogataša
kao i niza drugih manifestacije duboke krize poput krize morala,
koju obeležavaju brutalnost i vulgarnost koje postaju naša medijska i
životna svakodnevica, retradicionalizacije obojene
(neo)patrijarhalizmom, (neo)nacionalizmom ali i agresivnom
pseudoreligioznošću što sve neminovno vodi kulturnom, političkom i
socijalnom zatvaranju društva i otvorenoj ksenofobiji i
marginalizaciji manjinskih grupa.
Kolektivni identitet u fragmentisanom društvu ne može biti
drugačiji do fragmentisan i parcijalizovan, razbijen na veći broj
podidentiteta obeleženih nacionalnim, religijskim, teritorijalnim i
socijalnim predznacima. I ovde se, naravno, javlja kao problem
činjenica da se pojedinačni podidentiteti ne stapaju u jedan relativno
homogen kolektivni identitet već se često nalaze kao unutrašnje
nekonzistentni i međusobno protivrečni, pa čak i ne mnogo
prijateljski nastrojeni. Problemi koji iz ovoga slede se reflektuju kako
na unutrašnjem planu tako i na spoljnopolitičkom planu. U krajnoj
liniji problem se svodi na ukupno zaostajanje društva Srbije za
razvijenim delom sveta i otežavanje/onemogućavanje integracije
društva i države u svetske, i posebno u evropske, integracione
tokove.
Ovakvo stanje stavlja na dnevni red dilemu da li društveni i
državni prostor Srbije treba urediti po građanskom ili po
nacionalnom modelu i pitanje kako, u skladu s tim, treba
formirati/definisati kolektivni identitet. Državnost, državljanstvo i
kolektivni identitet uvek idu zajedno, te je stoga logično očekivati da
tamo gde nije moguće uspostaviti stabilne veze državne pripadnosti i
ličnog i kolektivnog identiteta nije realno očekivati ni kolektivnu
stabilnost a posebno ne stabilnost državne zajednice. Bivša
13
Jugoslavija je upravo bila tipičan predstavnik države u kojoj je na

delu sve vreme njenog postojanja bila kriza identiteta. Stara
ideološka floskula: “šest republika, pet naroda, četiri religije, tri
jezika, dva pisma i jedna država” imala je praktičnu valjanost samo u
ideološkom značenju kao mera oficijelno poželjnog stanja ali ni u
kom slučaju nije predstavljala odraz realnog stanja a još manje je bila
mera kolektivnog identiteta njenih stanovnika/građana. Bivša
Jugoslavija se raspala iz mnogo razloga. Među njima svakako nije
zanemarljiva činjenica da se relativno malo ljudi osećalo
Jugoslovenima. Veliko je pitanje koliko je njih sebe iskreno
percipiramo kao Jugoslovene. Tu verovatno spadaju oni iz mešovitih
brakova i to verovatno onaj deo poteklih iz ovakvih brakova koji je
živeo van svojih matičnih republika. Iz ovoga se može pretpostaviti
da je jugoslovenstvo pre bilo odbrambeni mehanizam proizišao iz
izgubljenog ili nedefinisanog identiteta nego osećanje realnog
identiteta.
Naravno treba imati u vidu da Srbija ima dugu državotvornu
istoriju i tradiciju te da Srbija kao država ima stare simbole koji već
vekovima označavaju njen nacionalni i državni identitet (grb,
zastava, jezik, pismo, vera, mitovi, predanja i dr.). Srbija takođe ima
i svoj istorijski životni prostor koji se, manje-više, uklapa u njene
državne granica. Činjenica da značajan broj pripadnika srpskog
naroda živi van njenih oficijelnih državnih granica ne bi trebalo
značajnije da remeti poslednju konstataciju. Veći problem
predstavlja činjenica da danas, s početka XXI veka, Srbija
definitivno predstavlja nacionalno mešovitu sredinu u kojoj
nacionalna osećanja kako većinskog, srpskog, tako i ostalih,
manjinskih, naroda nisu na adekvatan način istorijski iživljena. Bolje
reći, radi se o državi u kojoj su, tokom prethodne dve decenije,
nacionalna osećanja kanalisana pogrešnim tokom u pravcu mržnje i
sukobljavanja. Politička kriza (koja je počela početkom osamdesetih
a koja je tokom devedesetih predstavljala tragično finale ekonomske
krize evidentirane još ranih šezdesetih a koja ni do danas nije
sanirana – naprotiv) imala je za posledicu upravo stvaranje
nacionalnog identiteta (kako matične srpske tako i manjinskih nacija)
koji bi bio zakoniti naslednik svih nedostataka nadnacionalnog,
jugoslovenskog internacionalističkog identiteta, u kom se granice
etničkih grupa (doživljenih kao osnovne referentne grupe)
14
predstavljaju kao granice nepomirljivih ideologija na relaciji mi –

oni. Naravno, prenaglašavanje nepomirljive prirode ovih granica (a
koje je pokrenuto iz centara političke moći7) je otvorilo put oštrom
sukobljavanju. Posle pola veka političke represije, demokratizaciju
društva su najspremnije dočekale upravo one snage kojima sve
vreme vladavine komunizma nije bilo dozvoljeno da progovore -
nacionalisti i šovinisti. Prvi su zagovarali obnovu tradicionalnih
nacionalnih vrednosti a drugi su se okrenuli ratnohuškačkoj retorici i
zagovaranju otvorene nacionalne netrpeljivosti i mržnje. Oficijelne
strukture političke vlasti su vrlo brzo našle svoj deo interesa u
plasiranju i kanalisanju ekstremnog nacionalizma i šovinizma,
deklarativno radi prevazilaženja svih nedostataka socijalističkog
perioda, a stvarno radi postizanja lične koristi.
Reč je o vrlo kompleksnoj pojavi čije se poreklo ne može
jednoznačno utvrditi. Aktuelni nacionalizam na našem prostoru ima
veći broj izvora. Između ostalog, on je posledica “kulturnog nasleđa”
i raznih etničkih stereotipija koje se socijalizacijskim procesom
nekritički prihvataju i ispoljavaju kao truizmi. Nacionalistički stavovi
se mogu ispoljavati i kao izraz konformizma. Tada pojedinac suočen
s činjenicom da treba da bude prihvaćen i vrednovan prema grupnim
normama nekritički prihvata nacionalističke stavove ne toliko zbog
svoje saglasnosti s njima koliko zbog očuvanja svog statusa unutar
date grupe i potrebe da bude sličan drugima.
Značajan psihološki izvor nacionalizma predstavljaju
frustracije tj. nemogućnost zadovoljavanja sopstvenih potreba i
postizanja željenih ciljeva. Reč je o tome da pojedinci svoje
nezadovoljstvo i krivicu za opšte stanje projektuju na pripadnike
drugih naroda i teže agresivnom ponašanju kao obliku ličnog
rasterećenja8. Prisustvo frustracija na našem prostoru, koje su vodile
oživljavanju ekstremne varijante nacionalizma (šovinizma) nije
potrebno posebno dokazivati. One su produkt političke i privredne
krize. Siromaštvo, beda i nemaština, kada uđu u društveni život,
pokreću različite mehanizme racionalizacije postojećeg stanja.
7 Slobodan Miladinović: “Doprinos vladajućih elita raspadu Jugoslavije”,

Sociologija, 2/2000.
8 Ivan Šiber: “Psihologijski aspekti međunacionalnih odnosa”, Kulturni radnik,
Zagreb, 1988. str 14-16.
15
Racionalizacije, ako se ne kreću u prostoru naučnog saznanja, lako

postaju predmet demagoškog oblikovanja. Praktično ishodište ovoga
je da se traže (i nalaze) krivci za sopstvene frustracije van prostora
sopstvene grupe (najčešće se radi o etničkim i religijskim grupama).
U takvoj situaciji je lako uperiti prstom u proizvoljno izabran deo (ili
čak čitavu) susedne etničke ili religijske grupe, pogotovo ako se radi
o onima koji imaju bolji standard (Hitlerovo prokazivanje Jevreja
tridesetih godina XX veka npr.), odnosno na onaj deo koji živi na
(prividno) razvijenijem području9 ili, još lakše, ako između susednih
etničkih i religijskih grupa postoji tradicionalno rivalstvo. Laži,
manipulacije i poluistine su provereni instrument u izazivanju
sukoba. Ideolozi (burnih vremena) se uglavnom i služe takvim
instrumentima tako da nije postojalo razloga da ideolozi dešavanja
na našem prostoru reaguju drugačije.
Nije potrebno posebno dokazivati da se u burnim vremenima
lako gubi socijalni identitet (dovoljno ilustrativan primer je
ekonomsko propadanje srednje klase ili marginalizacija radništva i
njihovo prevođenje u sivi sektor). Gubitak socijalnog identiteta (kao,
često vodećeg identiteta pojedinca i grupa) pokreće prirodnu težnju
ka traženju nove identifikacione matrice. Naravno, treba naglasiti da
u kriznim vremenima sloboda ličnog izbora u pronalaženju i
prihvatanju novih identifikacionih matrica za sobom povlači veliki
rizik. Vreme kriza često zahteva društvenu homogenizaciju te lični
izbor mora biti ukalupljen u globalna kretanja. Umesto ličnog izbora,
koji može produkovati niz neželjenih posledica, pojedincima se nudi
unapred kreiran (heteronoman) kolektivni identitet udenut u
ideološku potrebu datog trenutka.
9 Na našem prostoru je ova teza bila izuzetno eksploatisana upravo zbog

neravnomernog razvoja bivše Jugoslavije. Nekadašnje republičke elite i režimski
intelektualci su optuživali jedni druge da se neke druge republike ekonomski
razvijaju a njihove elite bogati na račun ostalih republika. Naravno, prebrojavanje
nije nikom dalo za pravo ali su zato te teze, kao nebrojeno puta javno izgovorene,
prihvatane u javnosti, bez kritičkog preispitivanja, kao istinite. Umesto da se ovakve
teze analiziraju u kontekstu komandno-planske privrede i raspodele društvene i
političke moći, one su prenesene u ravan međunacionalnih odnosa i time davale
dodatni impuls generisanju međunacionalne netrpeljivosti. O ovome detaljnije u:
Ljubomir Madžar: “Ko koga eksploatiše?”, u Nebojša Popov (ur) Srpska strana
rata, Republika, Beograd, 1996.
16
U današnje vreme, i pored svih modernizacijskih i

globalizacijskih trendova, nacionalni identitet važi za najobuhvatniji
i najsloženiji oblik kolektivnog identiteta i jedna od glavnih funkcija
mu je da pruža kako emocionalni sadržaj tako i kulturni okvir za
političko delovanje pojedinaca. Ništa manji značaj nema i za
stvaranje moderne države (čije bi ključne institucije nacionalnog
sadržaja bile stajaća vojska, birokratski aparat, univerzitet) i moderne
privrede zasnovane na industrijskom načinu proizvodnje10. Doduše
ne treba zanemariti ni njegovu ulogu generatora međunacionalnih
sukoba (ratova) koji se vode za osvajanje životnog prostora ali i za
preraspodelu međunarodnog uticaja kao ni ulogu u definisanju
kolektivnog iskustva zajednice (istorijsko pamćenje, mitovi,
simboli). Sve ovo posebno dolazi do izražaja u uslovima ekonomske
i političke nestabilnosti kada na scenu stupaju dezintegracioni
procesi koji prirodno vode ka cepanju društva po najrazličitijim,
prirodnim i neprirodnim, granicama. Tada je nužno racionalizovati
krizu a racionalizacija je najlakše izvodiva kada se mogu
identifikovati lako prihvatljivi krivci za aktuelne društvene probleme.
Za krivca je najjednostavnije proglasiti pripadnika grupe prema kojoj
postoji bilo kakav oblik istorijskog rivalstva a to su najčešće druge
etničke ili verske grupe. U nedostatku takvih njihov supstitut može
biti bilo koja manjinska grupa (u modernom dobu je izbor zaista
širok).
Istraživanja nacionalne vezanosti sprovedena u
jugoslovenskom društvu od polovine šezdesetih do kraja
osamdesetih kazuju da je u kasnijem periodu došlo do objektivnog
pogoršavanja međunacionalnih odnosa. S druge strane neka
istraživanja obavljena uoči i u vreme kulminacije društvene krize
kazuju da priličan broj građana smatra da je nacionalna pripadnost
isuviše uzak okvir za identifikaciju11 što, samo po sebi već dovoljno
govori o fragmentaciji društva ali, unutar nje, i o fragmentaciji
kolektivnog identiteta.
10 Vladimir N. Cvetković: “Nacionalni identitet i (re)konstrukcija institucija u Srbiji

(ideologije, obrazovanje, mediji) ”, Filozofija i društvo, 19-20/2001-02. str. 51-75.
11 Ljiljana Baćević: “Nacionalna svest omladine” u Srećko Mihailović (ur) Deca
krize, IDN, Beograd, 1990. str. 149-153.
17
U istraživanju obavljenom samo par godina ranije (na

omladini) ustanovljeno je da 55.7% ispitanih izražava slabu (do
potpunog odsustva) nacionalnu vezanost, dok snažnu do ekstremnu
nacionalnu vezanost izražava 2.4% mladih. Teritorijalno, ona je bila
najveća na Kosovu i kod pripadnika albanske nacionalnosti (srednju,
snažnu i ekstremnu vezanost izražavalo je 78.6% mladih Albanaca).
Najniži stupanj nacionalne vezanosti je registrovan u Bosni i
Hercegovini (u sva tri stepena 35.4%, od toga snažnu vezanost
izražava 0.7% a ekstremnu 0.0%). U tom kontekstu etnocentrizam
kod Srba i Crnogoraca je pokazivao prvenstveno tragove
tradicionalizma i patrijarhalne solidarnosti dok su kod Srba bili
vidljivi i tragovi nacionalne zatvorenosti. Hrvati su pokazivali,
možda neočekivano, nizak stepen nacionalne zatvorenosti i
usmerenosti ka naciji kao vrednosti. Takođe je vidljivo da je među
onima koji su se nacionalno deklarisali postojala jaka jugoslovenska
nacionalna preferencija (kod 42.1% Srba, 25.5% Hrvata, ali samo
kod 2.7% Albanaca, kod ostalih manjinskih naroda zbirno 39.9%
itd)12.
Narastanje nacionalizma kao dominirajućeg oblika društvene
svesti, koje je usledilo uoči i posle raspada bivše Jugoslavije teško da
se može smatrati isključivo za kulturno nasleđe determinisano
nacionalno mešovitim sastavom stanovništva, odnosno da je reč o
jednoj autohtonoj pojavi. Pre bi se moglo tvrditi da je nacionalistička
svest produkt konkretnih društveno-istorijskih dešavanja. Nekoliko
ranijih istraživanja, u tom kontekstu, nalaze da jedan od uzroka koji
dovode do međunacionalnih konflikata treba tražiti u postupcima
političkih rukovodilaca koji favorizuju nacionalno pitanje i daju mu
preterani publicitet13. To samo potvrđuje pretpostavku da je elita14
12 Sergej Flere: “Odnos mladih prema etnosu” u Položaj, svest, i ponašanje mlade
generacije Jugoslovena: preliminarna analiza rezultata istraživanja, Centar za
istraživačku, dokumentacionu i izdavačku delatnost predsedništva konferencije
SSOJ, Beograd i IDIS, Zagreb, 1986. str 131-149.
13 Dragomir Pantić: Jugoslovensko javno mnenje o nekim aspektima
međunacionalnih odnosa, IDN, Beograd, 1967. i Anđelka Milić: Mišljenje građana
o uzrocima teškoća u međunacionalnim odnosima i njihovo shvatanje
jugoslovenstva, IDN, Beograd, 1972. Slobodan Miladinović: “Doprinos vladajućih
elita raspadu Jugoslavije”, Sociologija 2/2000.
18
jedan od najznačajnijih subjektivnih činilaca koji su omogućili da

ojača osećanje nacionalne vezanosti i nacionalne introvertnosti do
tačke koja je registrovana u istraživanjima s početka i sredinom
devedesetih.
Danas, deceniju i po po raspadu Jugoslavije i čitavu deceniju
po okončanju ratova društvo Srbije je još uvek pod udarom različitih
kriza (ekonomske, političke, kulturno-ideološke i dr.). Opšta
društvena kriza, između ostalog, još uvek generiše krizu identiteta.
Ovo je, u prvom redu, posledica globalne sistemske krize koja je
produkovala ekonomsku krizu. S druge strane ekonomska kriza
zaoštrava sistemsku krizu čime se ulazi u začarani krug kriznog
razvoja. Da bi se iz njega izašlo potrebno je uložiti mnogo napora da
bi se sistematski reformisao globalni društveni sistem. Naravno,
postavlja se pitanje da li je potrebno oživeti privredu da bi se
demokratizovao politički sistem ili treba demokratizovati politički
sistem da bi privreda mogla da zaživi. Ovo pitanje je neodvojivo od
pitanja značaja i uloge kolektivne svesti u preoblikovanju političkog
i privrednog podsistema društva. Naravno, ovde se radi o
problemima i procesima koje nije moguće poređati hijerarhijski i
tako ih rešavati. Na njihovom razrešavanju mora se raditi simultano.
No, što je najgore, društvo Srbije i dalje ostaje
parcijalizovano, fragmentisano, dezintegrisano i zatvoreno. Veći broj
etničkih i religijskih zajednica ostaje zatvoren u svoje unutrašnje
okvire. Klase i slojevi ostaju unutrašnje heterogeni i međusobno
izolovani. Unutrašnje društvene protivrečnosti još uvek potresaju
14 Z. Golubović, na osnovu analiza struktura moći i vlasničke transformacije u

jugoslovenskom društvu, koja je prethodila međuetničkom ratu, zaključuje da je
međunacionalni rat podstican sistematski “odozgo” s ciljem da se zadrži stečena
moć koja se od 1970-tih sve više premeštala i koncentrisala u rukama nacionalnih
elita (Zagorka Golubović: “Stavovi prema nacionalnim problemima” u Z.
Golubović, B. Kuzmanović i M. Vasović: Društveni karakter i društvene promene u
svetlu nacionalnih sukoba, Filip Višnjić, Beograd, 1995. str. 225). Ovakvo gledište
podržavaju i Bora Kuzmanović (B. Kuzmanović: “Social Distanc Towards
Individual Nations”, M. Lazić: Society in Crisis, Belgrade 1995) i Silvano Bolčić (S.
Bolčić: Tegobe prelaza u preduzetničko društvo, ICI FF, Beograd, 1994. str. 48.).
Takođe i V. Katunarić tvrdi da nacionalistička ideologija dolazi odozgo iz redova
elita koje se bore za vlast ili učvršćenje postojeće vlasti (V. Katunarić: “Uoči novih
etnopolitičkih raskola: Hrvatska i Bosna i Hercegovina”, Sociologija 3/1991. str.
379.).
19
društvo nesmanjenom žestinom. Nacionalističke provokacije

(verbalni i fizički napadi na nacionalnoj osnovi, pojavljivanje grafita
nacional-šovinističkog sadržaja, povremene neodmerene izjave
političara itd.) podsećaju na sukobe iz bliže prošlosti. Politička i
privredna stabilizacija i međunacionalno (i nacionalno) pomirenje još
uvek nisu na vidiku.
Danas, kada su u toku globalni integracioni procesi, više nije
sporno, da korpusu ljudskih sloboda (pored političkih i ekonomskih
sloboda), treba dodati i kulturne slobode koje su nužan uslov razvoja
a pre svega uspostavljanja i održavanja političke stabilnosti i
funkcionalne demokratije ali i zdrave privrede. Ovde posebno mesto
ima priznavanje prava i sloboda manjinskih grupa da nesmetano
manifestuju svoju manjinsku pripadnost. Diskriminacija etničkih i
verskih manjina otvara put njihovom političkom angažovanju koje će
pre biti destruktivnog nego konstruktivnog karaktera. Na prostoru
Srbije je sudar različitih politika identiteta već doveo do međuetničke
fragmentacije društva što je rezultiralo širenjem nacionalne mržnje i
ugrožavanjem političke stabilnosti, mira i razvoja. Evidentno je da se
na našem prostoru, već dugi niz godina, mnogi povezuju i organizuju
po etničkoj, verskoj, rasnoj ili kulturnoj osnovi te da će to još dugo
ostati dominantna tendencija. Razloge ovome treba tražiti u velikom
broju faktora među kojima posebno treba istaći prodor demokratije
(koja upravo diskriminisanim grupama otvara prostor za borbu protiv
diskriminacije a ona je u ovoj fazi razvoja najrealnije ostvariva
putem unutrašnje konsolidacije), napredak globalizacije i
komunikacija i ubrzani tempo međunarodnih migracija, što otvara
mogućnost razvijanja socijalnog kapitala manjinskih grupa kroz
stvaranje novih savezništava i povezivanje u mreže podrške; čime se
širom sveta stvaraju socijalne i političke mreže koje podržavaju
zahteve manjina za kulturnim slobodama.
Pluralizam je jedan od vodećih trendova savremenog sveta.
On naprosto zahteva toleranciju i razumevanje te s toga kulturne
slobode treba prihvatiti kao osnovno ljudsko pravo bez kog nema
razvoja sve raznolikijeg ljudskog društva sadašnjice i sutrašnjice.
Fragmentaciju društva Srbije treba razumevati upravo iz ugla
kulturnih raznolikosti koje su posledica etnički i religijski izmešanog
stanovništva mada tu ne treba zanemariti i potkulture proizišle iz
različitog socijalnog stanja pojedinih segmenata društva. Iz
20
fragmentacije kao evidentan problem, sledi i problem sa kulturnim,

istorijskim i obrazovnim identitetom velikog dela naše populacije.
Identitet nije jedinstven, već raslojen i mnogostran, i zavisi od
mnogo činilaca. Zbog toga je, u današnje vreme, teško utvrditi
hijerarhiju identiteta. Ovo je, između ostalog, posledica političke i
privredne krize ali i erozije moralnih vrednosti koja je usledila kada
je kriza uzela maha. Nije sporno da pojedinci mogu imati i imaju
višestruke, komplementarne identitete - etničku pripadnost, jezik,
veru i rasu, kao i državljanstvo, socijalno-klasnu pripadnost,
profesiju dostignuti nivo i smer obrazovanja i mnoge druge. Identitet
nije ograničen skup. Naprotiv.
S obzirom da se društvo Srbije odlikuje postojanjem većeg
broja prostorno koncentrisanih etničkih i jezičkih grupa to bi kao
jedno od mogućih rešenja za očuvanje etničkih osobenosti svih
etničkih grupa uz istovremeno očuvanje stabilnosti zajedničke države
(u kojoj živi i jedan većinski narod prema kome se definiše
nacionalni status zajedničke države, službeni jezik i niz drugih
osobenosti) mogla biti asimetrična regionalizacija. U ovakvom
modelu različite etničke zajednice, koncentrisane u pojedinim
regijama, bi imale različite vrste autonomije. Država može uvažiti
neke posebne karakteristike u svojim političkim, administrativnim i
privrednim strukturama i to ne samo manjinskim etničkim grupama
već i matičnoj naciji koja može na pojedinim delovima teritorije
pokazivati različite kulturne i razvojne specifičnosti15. Takve
posebne mere omogućavaju teritorijalno koncentrisanim grupama da
sačuvaju svoj identitet pod okriljem neke državne vlasti, čime se
umanjuje opasnost od izbijanja etničkog nasilja ili uspostavljanja
zahteva za otcepljenjem.
U društvu poput onog u Srbiji to nije jednostavno izvesti.
Inercija socijalno-političkih dešavanja druge polovine osamdesetih i
tokom devedesetih je veoma jaka te ne postoji dovoljno dobre volje
za suživot uz jednaka prava za različite manjinske grupe. Naravno,
15 Skoro svaka velika demokratska država u kojoj postoji etnička ili jezička
raznolikost, u praksi ima neki oblik asimetričnog regionalizma/federalizma -
istaknuti primeri su Belgija, Švajcarska i Španija. Uspeh federalnog uređenja zavisi
od toga da li je pažljivo osmišljen i da li postoji politička volja da se poboljšava
sistem demokratskog funkcionisanja. Ono što je bitno je da takvi aranžmani
uvažavaju postojanje različitosti i istovremeno jačaju lojalnost prema državi.
21
ova je inercija jača na prostorima koji su fizički bliži mestima ratnih

sukoba i na prostorima na kojima se u međuvremenu naselilo dosta
ljudi sa ratnih područja. S druge strane, znatno manju inerciju imamo
na prostorima koji su se našli van domašaja sukoba i gde ljudi,
uglavnom, tragične događaje s prve polovine devedesetih nisu
osećali na sopstvenoj koži. Ovo potvrđuju nalazi istraživanja J.
Živkovića u jugoistočnoj Srbiji, po kojima je čak tri četvrtine
građana saglasno da pripadnicima manjina treba omogućiti da
stvaraju organizacije i udruženja za očuvanje i razvijanje njihove
kulture, da izdaju knjige i druge publikacije na svom jeziku. Dve
trećine ispitanih je saglasno da manjinama treba omogućiti da imaju
svoje političke partije i da se obrazuju na maternjem jeziku. Nešto je
manja saglasnost (između 50 i 60%) s tim da im treba omogućiti da
imaju svoje predstavnike u lokalnim organima vlasti, zatim u
narodnoj skupštini (bez obzira na izborne rezultate), te da imaju
pravo na službenu upotrebu svog jezika podrazumevajući tu i
isticanje natpisa na javnim mestima u naseljima u kojima žive. S
druge strane je veoma indikativan podatak da je tek nešto malo više
od jedne četvrtine ispitanih saglasno s tim da manjine treba da imaju
pravo na teritorijalnu autonomiju16.
Ovi podaci, na prvi pogled, ulivaju optimizam u mogućnosti
razrešavanja mnogih aktuelnih društvenih problema ali ih, ipak, treba
uzeti sa rezervom s obzirom da je uzorkom obuhvaćeno 43.4%
pripadnika većinske (na nivou Srbije) nacije te s obzirom da
odgovori nisu raslojeni prema nacionalnom opredeljivanju ispitanika.
Da je u Srbiji regionalizacija koja bi uvažila manjinsku
specifičnost, u najboljem slučaju, problematična ukazuju neki drugi
nalazi istog autora, dobijeni u okviru istog istraživanja po kojima
samo četvrtina ispitanih (28.4%) smatra da je za ostvarivanje
kolektivnih prava manjina potrebno da se oblast u kojoj žive
organizuje kao region dok se 70.7% ispitanika s tim ne slaže. Ako
ovo dovedemo u vezu s pretpostavkom da ispitana sredina postane
region, postavlja se pitanje kako bi to manjine iskoristile. Čak 26.1%
ispitanika vidi kao ishodište samo to da bi se manjine, vremenom,
izdvojile iz sastava države (dok polovina nema stav o tome a tek
16 Jovan Živković: Manjine i regionalizam, Društvo dobre akcije, Niš, 2005. str. 35-
42.
22
poslednja četvrtina vidi u tome mogućnost da manjine na taj način

potvrde svoju samostalnost, etnički i kulturni identitet). Kada se svi
ovi podaci međusobno povežu postaje jasno da za asimetričnu
regionalizaciju u korist manjina ne postoji dovoljno jaka javna
podrška17. Može se pretpostaviti da bi pripadnici manjina pretežno
bili za dok bi pripadnici matične, srpske, nacije pretežno bili protiv
takve varijante.
Na realnost ove primedbe upućuju i nalazi Ljubiše Mitrovića
dobijeni u okviru projekta “Kulturni i etnički odnosi na Balkanu”
(2003) po kojima ukupno 25.8% ispitanika smatra da su nacionalne
manjine smetnja saradnji među balkanskim narodima dok 70.7% njih
smatra da su one most za bližu saradnju. Gledano po nacionalnoj
pripadnosti 40.1% Srba prihvata prvi stav (smetnja) dok 41.4% njih
prihvata drugi stav (most) Kod pripadnika manjina slika je značajno
drugačija. 15.7% njih prihvata prvi stav (smetnja) a 84.3% prihvata
drugi stav (most).18
Prikazani podaci navode na pomisao da u Srbiji postoji vidna
podela na relaciji većina – manjina te da između ove dve kategorije
već duže vreme postoji dubok jaz koji otežava povezivanje Srbije,
prvo, sa svojim susedima a zatim i sa ostatkom sveta s jedne strane i
s druge strane koji otežava unutrašnju integraciju manjina u društvo
Srbije. Radi se o ozbiljnom problemu koji u današnje vreme
predstavlja potencijalnu prepreku ukupnom društvenom razvoju a
posebno unutrašnjoj političkoj i privrednoj stabilizaciji. Naravno, jaz
se ne stvara samo na relaciji većina – manjina već i unutar same
većine (ali i manjine). Etnička fragmentacija, posmatrano iz ovog
ugla, se pojavljuje, između ostalog, i kao faktor koji podstiče
političku fragmentaciju i to ne samo putem podvajanja većine i
manjine već i putem stvaranja (nepomirljivih) linija razdvajanja
unutar same većine koje su, ne retko, obeležena diskvalifikatorskom,
17 Jovan Živković, Olivera Marković: “Apstraktni pristup regionalizaciji manjinskih

zajednica jugoistočne Srbije”, u Kvalitet međuetničkih odnosa, svest o regionalnom
identitetu i mogućnost saradnje i integracije na Balkanu, Filozofski fakultet, Niš,
2004. str. 66-67.
18 Ljubiša Mitrović: “Regionalni identitet i odnos aktera prema procesima
globalizacije, regionalizacije i evrointegracije Balkana”, Kvalitet međuetničkih
odnosa, svest o regionalnom identitetu i mogućnost saradnje i integracije na
Balkanu, Filozofski fakultet, Niš 2003. str. 26.
23
vrednosno obojenom, retorikom koja pripadnike većine (ali i

manjina) deli na patriote i izdajnike. Praktično, kroz gore prikazane
podatke se reflektuje nedostatak tolerancije i razumevanja različitih
entiteta za potrebu suživota na istom prostoru uz poštovanje
kulturnih raznolikosti i specifičnosti. Drugim rečima, u okviru
većinskog srpskog naroda postoji čvrsto jezgro onih koji u prvi plan
stavljaju nacionalni identitet i smatraju da društvo (i država) moraju
biti obeleženi strogo nacionalnim elementima na račun individualnih
obeležja. Radi se, u suštini, o odbrambenom stavu koji, makar koliko
bio pokrenut iz patriotskih pobuda, u krajnjoj liniji ima suprotan
efekat uz obavezno zatvaranje manjina za saradnju sa većinom i
odbijanje prihvatanja državnog identiteta19. Održavanje ovakvog
stanja, nesumnjivo, vremenom vodi u začarani krug nerazumevanja,
netolerancije i sukoba sa nepredvidivim posledicama. Najnovije
istorijsko iskustvo bi trebalo da nam bude pouka pri kreiranju svake
buduće politike identiteta.
Na početku XXI veka nije sporno da svi ljudi treba da imaju
pravo na očuvanje svog etničkog, jezičkog i verskog identiteta.
Usvajanje politike kojom će se takve razlike priznavati i štititi je
jedini održiv pristup za razvoj društava u kojima su evidentne
etničke, religijske i kulturne razlike. Ekonomska globalizacija na
svetskom nivou i ekonomski prosperitet na lokalnom nivou ne mogu
dati rezultate ako se ne poštuju i ne štite kulturne specifičnosti
pojedinačnih subjekata socijalnog života. S toga je nužno uložiti
maksimalne napore da bi se minimizirao, pa i prevazišao, svaki
19 Ne postoji neizbežna potreba da se bira između državnog jedinstva i priznavanja

kulturnih razlika iako danas mnogi raspaljuju mit o nesaglasnosti etničkog identiteta
i državne pripadnosti te da iz toga ne sledi uspostavljanje kompromisa između
priznavanja pluralizma i uspostavljanja stabilnog stanja u državi. Zagovornici
ovakvih ideja su skloni da veruju da postoji prirodna težnja različitih etničkih grupa
da se nalaze u međusobnom sukobu čime se poštovanje različitosti i održavanje mira
nalazi u relaciji ili – ili, čime se previđa mogućnost da ostvarivanje kulturnih
sloboda znači i veću mogućnost ličnog izbora koja ne bi trebalo da bude ograničena
na tradicionalno shvatanje odnosa različitih (etničkih, religijskih ili kulturnih) grupa.
Iskustvo nekih nacionalno mešovitih sredina rečito govori o tome da kulturna
raznolikost ne mora biti prepreka razvoju. Pre bi se mogla prihvatiti ideja da
nedostatak razumevanja, tolerancije i dijaloga različitih strana usporava razvoj a to
se uglavnom dešava kada ne postoji konsenzus oko pravaca ekonomskog razvoja,
bez obzira da li se radi o nacionalno, religijski i kulturno mešovitoj sredini ili ne.
24
pokušaj (ksenofobičnog) otpora kulturnoj različitosti. Nije potrebno

posebno dokazivati stav da je politička stabilnost prvi uslov
održavanja dostignutog nivoa ekonomskog razvoja i njegovog daljeg
jačanja. Politički nestabilna društva imaju dodatne troškove za
očuvanje opšte bezbednosti (dodatno finansiranje vojske i policije i
niz drugih troškova). Ti dodatni troškovi se vrše na račun
ekonomskog investiranja iz čega sledi da, umesto dodatnog
investiranja u proširenu reprodukciju, politički nestabilna društva
investiraju u održavanje sistema čime tope osnovnu ekonomsku
suspstancu. Posledica ovoga je dugoročni trend opadanja životnog
standarda i osiromašivanja stanovništva. Siromaštvo je danas, na
žalost, globalni svetski fenomen naročito prisutan u fragmentisanim
sredinama prostorima sa živim etničkim religijskim, socijalnim i
drugim sukobima. S toga se sve razvojno orijentisane političke
snage, radi uspešne borbe protiv siromaštva, moraju prihvatiti
zadatka da se izgrade otvorena i kulturno raznovrsna društva. Jedan
od najvažnijih uslova da se to postigne je ekonomska stabilizacija
praćena privrednim razvojem.
Savremeno društvo više nije vezano za ograničenu
identifikacionu matricu. Naprotiv, danas se oblikuju novi mehanizmi
ličnog i kolektivnog identiteta. Nacija je jedan od istorijski mogućih
okvira oblikovanja kolektivnog identiteta jednog dela društva u
određenom periodu njegovog razvoja, Danas se društvena struktura i
socijalni identitet pojavljuju kao međuzavisne kategorije tako da,
danas, ljudi imaju mnogo veće mogućnosti međusobnog povezivanja
nego što je to ranije bio slučaj. U skladu s tim, savremeni čovek nije
upućen isključivo na lokalne askriptivno date okvire identifikacije.
Kroz identitet čoveka savremenog doba se reflektuju društvene
promene koje su proizvod globalnih društvenih povezivanja a
posebno ekonomskih. Identitet pojedinaca i društvenih grupa prestaje
biti obeležen isključivo zatečenim i nasleđenim stanjem stvari već
postaje produkt bavljenja savremenog čoveka samim sobom i svetom
koji ga okružuje a pre svega sopstvenom proizvodnom praksom.
Sada važnu ulogu u oblikovanju identiteta ima bavljenje ljudi
sopstvenom životnom situacijom, razmišljanje o konvencionalnim
pravilima ponašanja i ličnim izborima. Ovo otvara prostor za
razlikovanje virtualnog (ono što neko treba da bude) i aktualnog
socijalnog identiteta (ono što neko jeste). Razdvajanje virtuelnog i
25
stvarnog je moguće na bazi činjenice da su svi, na ovaj ili onaj način,

socijalno etiketirani askriptivnim obeležjima koja odaju socijalnu
pripadnost. Problem se ublažava, pa možda čak i eliminiše ukoliko ih
je moguće prikriti. Međutim ukoliko to nije moguće pojedinci teže
da budu virtuelno u granicama prihvaćenog standarda. Askriptivno
obeležje se pojavljuje kao mera raskoraka između virtualnog i
stvarnog, između onoga što jeste i što treba da bude20. Ukoliko čovek
ne uspeva da realizuje sebe u dimaničnom socijalnom kontekstu
onda mu ne preostaje ništa drugo do da se povede za askriptivnim
obeležjima čime sebi obezbeđuje konformističko utapanje u masu ali
i potencijalnu konfrontaciju sa onima koji pripadaju nekom drugom
askriptivnom krugu nepodudarnom sa njegovim.
Trendovi savremenog doba, nesumnjivo, otvaraju prostor
ličnom izboru u prihvatanju ili kreiranju sopstvenog (individualnog
ili kolektivnog) identiteta. Identitet savremenog čoveka postaje
predmet ličnog napora na definisanju sopstvenog Ja u uslovima
višestrukog izbora i višestrukih šansi koje nam nudi društvena
realnost. Drugim rečima, identitet savremenog čoveka postaje
heterogen i usmeren na najznačajniji aspekt njegovog ukupnog
društvenog statusa i vezan, pre svega za njegovo lično i društveno
postignuće, za razliku od tradicionalnog homogenog identiteta koji je
unapred dat, ne retko istorijski duboko ukorenjen i, gotovo po
pravilu, obavezujući za sve članove društvene zajednice.
Ljudi se opredeljuju između ličnog i grupnog identiteta mada
se, ne retko, dešava da se grupni identitet prihvati kao lični.
Praktično, pojedinac ili grupa su ono što smatraju da jesu (lični
izbor), sem ukoliko nisu naterani da prihvate spolja nametnuti
identitet, što nije redak slučaj, pogotovu kad se radi o nasilnom ili
konformističkom prihvatanju tuđeg identiteta kao svog, (prvi slučaj
je tipičan za razna pokrštavanja ili nametanja etničke pripadnosti dok
je drugi slučaj na našem prostoru često viđen kod Roma21, koji ne
retko, javno prihvataju “spoljni” identitet većinske grupe da bi
20 Inga Tomić-Koludrović; Sanja Knežević: “Konstrukcija identiteta u mikro-makro

kontekstu, Acta Iader”, 1/2004, str. 109-126, navedeno prema: Jenkins, R.: Social
Identity, London, New York, 1976. str. 73.
21 O položaju Roma vidi u Slobodan Miladinović: “Etnička i socijalna distanca
prema Romima”, Sociološki pregled 3/2008.
26
preživeli u njoj, dok intimno zadržavaju svoj “unutrašnji” romski

identitet).
Međutim, možemo govoriti i o identitetu kao askriptivnoj
kategoriji. Dakle, mi smo onakvi kakvim nas drugi određuju. Tada
drugi postavljaju granicu i uvode u razmatranje razliku između sebe i
nas. No, o relativnosti askriptivnog viđenja (tuđeg) identiteta nema
potrebe posebno raspravljati. Reči Ljubiše Rajića su dovoljno
ilustrativne za shvatanje iluzornosti bilo kakve identifikacione
askripcije: “za stanovnike Vračara, ja sam Starograđanin, za Nišlije
Beograđanin, za Vojvođane Srbijanac, za Makedonce Srbin, za
većinu nekadašnjih stranaca sam bio samo Jugosloven, za
Skandinavce sam Balkanac ili Južnoevropljanin, za Azijce
Evropljanin, za crnce belac, za budiste hrišćanin, za birokrate iz EU
stanovnik zapadnog Balkana ili jugoistočne Evrope, i tako
unedogled. I ne samo da lako mogu da skliznem iz jedne kategorije u
drugu, već svaka opštija kategorija, uvršćuje u sebe sve veći broj
užih kategorija, jer, recimo, jedan Vračarac, sem što je stanovnik
beogradske opštine Vračar, može biti i bilo šta drugo”22. Ovo stanje
komplikuje činjenica da svaki pojedinac u razvijenom društvu sa
razuđenim sistemom statusa i uloga može imati i niz podidentiteta
formiranih oko niza askriptivnih ili stečenih karakteristika (starost,
pol, rasa, klasa, zanimanje, obrazovanje, političko opredeljenje,
način života, lokalna, potkulturna ili neka druga pripadnost. Svaki od
mogućih podidentiteta može, u sprezi sa nekim od ostalih identiteta,
davati, kao svoju rezultantu, neograničeno velik broj elemenata koji
mogu formirati najrazličitije identifikacione matrice. Praktično se
otvara mogućnost preuzimanja različitih identiteta u relativno
kratkom vremenskom roku, što sve može biti diktirano različitim
potrebama zavisno od životnih situacija u kojima se možemo
svakodnevno nalaziti. Od trenutka do trenutka različiti podidentiteti
mogu imati veći ili manji značaj te je moguća da u određenim
uslovima naši marginalni identiteti budu jači i značajniji od onih
22 Ljubiša Rajić: “Preduslovi rasprave o identitetu”, u Identitet kao osnova

tranzicije, Evropski pokret u Srbiji, Fridrih Ebert Štiftung, Beograd, 2004. str. 14.
27
identiteta koje uobičajeno možemo smatrati ključnim u našim

životima (npr, nacionalnog identiteta)23.
Postavlja se pitanje da li je u savremenoj Srbiji moguća
individualizacija identiteta. Srbija je socijalni prostor sa jakim
tradicionalnim nasleđem koje, ne retko, predstavlja prepreku
neprestanom preispitivanju i redefinisanju individualnog identiteta i
postavlja oštre barijere između pripadnika različitih etničkih,
religijskih i, uopšte kulturnih, celina. Tradicionalno nasleđe, unutar
kog su vidno prisutni patrijarhalni tradicionalizam, autoritarnost i
kolektivizam kao dominantne vrednosne orijentacije, postavljajući
takve granice potpomaže održavanje etničke, religijske i kulturne
fragmentacije društva. Ove vrste podvajanja ometaju političku
stabilizaciju društva otvarajući prostor za delovanje ekstremistički
orijentisanih političkih stranaka, i neposredno održavaju, na
neodređeno dug rok, političku fragmentaciju društva koja se
prepoznaje kroz postojanje i delovanje nekoliko političkih blokova
unutar kojih različite stranke preraspodeljuju, od izbora do izbora,
svoje birače održavajući već duže vreme uspostavljenu ravnotežu
(razmeru) blokova. Politička fragmentacija, kao posledica kulturno-
istorijske fragmentacije, se javlja, između ostalog, i u funkciji
generatora ekonomske fragmentacije, koja se iskazuje kroz lokalno
zatvaranje privrede njenu lokalnu autarkičnost. Sve ovo je u
neposrednoj vezi sa socijalnom fragmentacijom društva.
23 I ovde možemo citirati reči Ljubiše Rajića koji kaže da čak i kada jedan lekar i
jedan seljak, kao, na primer, članovi SRS (Srpske radikalne stranke), dele isti
nacionalni i politički identitet, oni će se ponašati različito u skladu sa svojim
objektivnim profesionalnim interesima i obojica će se u nekoj kriznoj situaciji pre
okrenuti svojoj profesionalnoj grupi zbog profesionalnog interesa, nego jedan
drugome po liniji političkog interesa (mada će i tada tražiti sebi politički
najsrodnije). Savršen primer tog prekoračenja identiteta vidimo u poslovanju
kriminalnih grupa koje ne pate od etničke sentimentalnosti. (Ljubiša Rajić: Isto, str.
14.)
28
VLADAJUĆE ELITE, NACIONALIZAM I RASPAD
JUGOSLAVIJE
Elite i raspad
Stanovništvu bivše Jugoslavije je krajem osamdesetih

ponuđena, kao ideološki najpoželjnija, nacional-šovinistička matrica.
Površnom posmatraču se moglo činiti da se radi o samoniklom
nacionalističkom obrascu. Međutim, sistematičniji uvid u dešavanja
daje argumente da se radi i o politički generisanom ideološkom
obrascu1.
Nekoliko godina pre raspada Jugoslavije mogle su se javno
čuti teze da republičko-pokrajinske elite imaju udela u nacionalizmu,
te da one nacionalističkom politikom žele zadobiti podršku, odnosno
monopol u tumačenju nacionalnih interesa2. Činjenica je da lokalni
nacionalizmi u Jugoslaviji ne bi imali takav uticaj i ne bi bili
neprekidno u usponu da svoje uporište nisu imali u zvaničnim
političkim strukturama, u nacionalno podvojenim i postrojenim
društveno-političkim organizacijama, pa i samom Savezu komunista
koji se kroz federalizaciju već bio pretvorio u višenacionalnu partiju
osamostaljenih i suverenih republičko-pokrajinskih organizacija.
Raspad SFRJ finaliziran je međunacionalnim ratom. Brojne
političke grupacije koje su nastojale da na ovaj ili onaj način
sprovedu neminovnost sukoba i raspada su to najčešće
argumentovale nacionalnom neravnopravnošću, naravno, sopstvenu
naciju uzimajući kao podređenu i eksploatisanu u dotadašnjoj
Jugoslaviji. Međutim, u bivšoj je Jugoslaviji, iz ideoloških razloga
strogo vođeno računa o nacionalnom pitanju, tako da je činjen niz
mera na uspostavljanju međunacionalne ravnopravnosti (ravnoteže).
Režim je učinio mnogo da bi se uspostavila ravnomerna raspodela
važnijih društvenih položaja među najbrojnijim etničkim grupama,
1 Slobodan Miladinović: “Doprinos vladajućih elita raspadu Jugoslavije”,

Sociologija, 2/2000.
2 Zagorka Golubović: Kriza identiteta savremenog jugoslovenskog društva, Filip
Višnjić, Beograd, 1988. str. 355.
ali s druge je strane malo učinjeno na razbijanju raznih predrasuda

(tipa etničkih stereotipija i dr.) i kulturne tradicije kao i na
kontrolisanju napetosti i sukoba u pravcu izgrađivanja jedinstvene
jugoslovenske kulturne specifičnosti. Dakle, i pored svih nastojanja,
nacija je bila i ostala jedan od bitnih činilaca identifikacije pojedinca
sa kolektivom.
Krize obično prati i rigidna svest većine stanovništva3. Na
jugoslovenskom prostoru autoritarnost kao značajno prisutna
psihološka osobina i patrijarhalni tradicionalizam i autoritarizam kao
dominantne društvene vrednosti su nužno vodili u nacionalizam4.
Narastanjem sistemske krize postaju sve otvorenije, do tad
prikrivane, težnje ka unutrašnjem učvršćivanju (ili proširivanju)
kulturnih, privrednih, političkih i vojnih granica sopstvene nacije u
odnosu na druge. Rezultat toga je da su se sukobi u Jugoslaviji
odvijali ne oko političko-teritorijalnih već oko etničkih granica.
Zaoštravanje sukoba imalo je za svoju posledicu stvaranje niza
političkih organizacija (Srpska narodna obnova, Hrvatska
demokratska zajednica, Srpska demokratska stranka, Stranka
demokratske akcije, Srpska radikalna stranka i dr.) koje su otvoreno
favorizovale nacionalno zatvaranje i konfrontaciju sa ostalim
nacijama5. Lideri tih organizacija i pokreta su se prvenstveno
obraćali onim pojedincima kod kojih je bio naglašen autoritarni
sindrom. Racionalizacija njihovog delovanja bila je okrenuta ka
3 Zagorka Golubović, Bora Kuzmanović, Mirjana Vasović: Društveni karakter i

društvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Institut za filozofiju i društvenu
teoriju i Filip Višnjić, Beograd, 1995. Slobodan Miladinović: “Autoritarni kontekst
eskalacije jugoslovenske krize devedesetih”, Nova Srpska politička misao 1-4/2006.
4 Ovo potvrđuju mnoga istraživanja: M. Lazić: Sistem i slom, Filip Višnjić, Beograd,
1994. Z. Golubović, B. Kuzmanović, M. Vasović: Društveni karakter i društvene
promene u svetlu nacionalnih sukoba, Filip Višnjić, Beograd 1995. S. Mihailović:
Deca krize, IDN, Beograd, 1990; Slobodan Miladinović: Socijalna reprodukcija i
društvena svest vladajućih elita pred raspad SFRJ, Filozofski fakultet, Beograd,
1998.
5 O novoformiranim strankama i njihovim programima opširno je pisano u:
Jadranko Sinković: Hrvatske pozicije, Vijesnik, Zagreb, 1990; D. Đurić, B. Munjin,
S. Španović: Stranke u Hrvatskoj, Radničke novine, Zagreb, 1990. Vukašin Pavlović
(ur) Nove stranke Srbije, Institut za političke studije, Beograd, 1990.; Dušan
Radulović:, Nebojša Spaić: U potrazi za demokratijom, Dosije, Beograd, 1991;
Demokratija ili građanski rat, Beseda, Beograd, 1990.
30
“višim” i “svetim” idejama tipa odbrane “nacionalne samobitnosti”,

“odbrane svog ognjišta i grobova predaka” ali, u kasnijem periodu, i
lojalnosti ka “‘demokratski’ izabranoj vlasti”. Ovakav razvoj
događaja je implicirao, s jedne strane, nametanje “jedinog pravog”
identiteta u obliku zatvorenog nacionalnog identiteta (s napomenom
da su kreatori takvih ideja unapred definisali sadržaj pojma
nacionalnog identiteta u kom nije ostalo prostora za drugačija
tumačenja koja su a priori proglašavana za izdajnička) i, s druge
strane, zahvaljujući konfiguraciji autoritarnosti, bespogovorno
prihvatanje i podržavanje nametnutog, heteronomnog identiteta i
naravno, svih posledica koje iz takvog podržavanje slede, kod
značajnog dela stanovništva.
Elite i nacionalizam
U istraživanju vrednosnih stavova vladajućih elita6, uoči

zahuktavanja jugoslavenske krize, nacionalistička (etnocentristička)
orijentacija je merena na osnovu stepena saglasnosti sa četiri tvrdnje:
(1) "Među nacijama se može ostvariti dobra saradnja ali ne i potpuno
poverenje" (N1) ; (2) "Svaka nacija mora imati svoju državu" (N2);
(3) Čovek se može osećati sasvim sigurnim samo ako živi u sredini
gde je većina pripadnika njegove nacije" (N3) (4) "Nacionalno
mešoviti brakovi moraju biti nestabilniji od drugih" (N4) i na osnovu
odgovora na pitanje "Koliko je za Vas pri izboru supružnika važna
nacionalna pripadnost" (NB).
6 Podaci koji će ovde biti analizirani predstavljaju rezultate istraživanja "Društvena

struktura i kvalitet života" sprovedenog krajem 1989. i početkom 1990. godine na
prostoru tadašnje SFRJ , a koje predstavlja deo makroprojekta "struktura
jugoslovenskog društva". Ovo istraživanje je sprovedeno na poduzorku za
menadžere radnih organizacija i političke funkcionere u Srbiji i Hrvatskoj. U
razmatranje su uzete samo ove dve republike iz više razloga: prvo, one su u
socijalno-strukturalnom pogledu bile relativno ujednačene; drugo, takođe su bile
ujednačene i po stepenu ekonomskog razvoja, čime se mogućnost samostalnog
delovanja ovog, kao i prethodnog činioca, maksimalno ublažava; i treće, ove dve
republike su dale najveći doprinos raspadu Jugoslavije.
31
T-1: (N1) "Među nacijama se može ostvariti dobra saradnja ali ne i potpuno
poverenje7" (%)
1 2 3 4 5 skor
S men. 25.5 8.5 5.7 27.7 32.6 3.33
S pol. 33.6 14.2 8.2 20.9 23.1 2.82
ukupno 29.5 11.3 6.9 24.4 28.0 3.08
H men. 40.8 13.6 4.8 24.5 16.3 2.62
H pol. 61.4 5.0 2.1 20.0 11.4 2.15
ukupno 51.2 9.1 3.5 22.5 13.7 2.37
χ2 p C
Srbija 8.44055 0.077 0.172
Hrvatska 14.92754 0.005 0.222
U ovom istraživanju nacionalna introvertnost kod

pripadnika elite je najznačajnije iskazana kroz saglasnost sa tvrdnjom
"Među nacijama se može ostvariti dobra saradnja ali ne i potpuno
poverenje". U Srbiji potpunu ili delimičnu saglasnost sa ovom
tvrdnjom iskazuje preko polovine pripadnika elite a u Hrvatskoj
nešto malo više od jedne trećine. Posmatrajući samo ekstremne
vrednosti, globalno gledano, u Srbiji je uočljiva ambivalencija a u
Hrvatskoj ekstremno negativan stav (potpuno neslaganje sa ovom
tvrdnjom). Čak ni ambivalencija srpske elite nije striktna. Kod
menadžera je uočljiva veća saglasnost a kod političara veća
nesaglasnost sa ovom tvrdnjom. U okviru istraživanja nacionalnih
odnosa u Hrvatskoj (1984. i 1989) A. Hodžić je ustanovio da je
ukupna populacija u Hrvatskoj iskazivala nešto malo veću saglasnost
sa ovom tvrdnjom od tamošnje elite (51.5% - ukupna populacija a
36.2% elita), što u odnosu na istraživanje izvedeno pet godina ranije
predstavlja porast (tada se ukupna populacija sa ovom tvrdnjom
saglašavala u 40.0% slučajeva8
Zašto je elita u Srbiji sa većom rezervom prihvatala stav
kojim se, i pored mogućnosti dobre saradnje, isključuje potpuno
7 Oznake u tabeli znače sledeće: 1 – uopšte se ne slažem, 2 – uglavnom se ne

slažem, 3 – neodlučan, 4, uglavnom se slažem, 5 – potpuno se slažem, skor
predstavlja srednju vrednost
8 Alija Hodžić: "Etnocentrizam društvenih grupa i nacionalnih zajednica" u M.
Lazić (ur): Položaj naroda i međunacionalni odnosi u Hrvatskoj, IDIS, Zagreb,
1990. str 9.
32
poverenje među nacijama? Dobar deo odgovora na ovo pitanje se

može tražiti u ukupnom političkom kontekstu u ovoj republici, ali i u
novijoj političkoj istoriji.
Prvo, bar kako se verovalo, najveće žarište mogućeg
međunacionalnog sukoba na tlu bivše Jugoslavije, ako ne čak i celog
Balkana pa i Evrope, nalazilo se na Kosovu, integralnom delu
državne teritorije Republike Srbije. Radi se o području naseljenom
pretežno albanskim življem sa kojim se u dosadašnjoj istoriji nije
uspela ostvariti značajnija međunacionalna saradnja. Naprotiv, od
završetka drugog svetskog rata pa do danas uvek je bilo latentnih, od
vlasti namerno prikrivanih, etničkih sukoba. U poslednjih deset
godina postojanja SFRJ (od 1981) ti sukobi postaju otvoreni, tako da
je u nekoliko poslednjih godina ovog perioda u više navrata situacija
ocenjivana kao vrlo ozbiljna, tj. da se radi o napetosti iz koje
direktno može proisteći oružana pobuna. Kosovska kriza je u
kulminacionu fazu ušla krajem 1988 da bi se protegla sve do 1990,
što znači i u vreme prikupljanja podataka za ovo istraživanje9.
Drugo, albanska nacionalna manjina nije bila jedina
nacionalna manjina povodom koje je moglo doći do ozbiljnijeg
konflikta. U Srbiji su veoma brojni i pripadnici mađarske
nacionalnosti ali i jedne kvazietničke grupe - Muslimani. Ovde se
radi o sudaru većeg broja kultura od kojih ni jedna u okviru bivše
Jugoslavije nije uspela na zadovoljavajući način da reši svoje
nacionalno pitanje, uključujući i matičnu srpsku naciju.
Treće, značajan broj pripadnika srpske nacionalnosti je u
okviru SFRJ živeo u drugim republikama, naročito i Bosni i
Hercegovini i Hrvatskoj. Mnogima od njih su bili u živom sećanju
zločini ustaške države, što je u mnogome otežavalo uspostavljanje
međunacionalnog poverenja. I na teritoriji Hrvatske su postojale
oblasti nastanjene pretežno nehrvatskim (srpskim) življem. No,
znatno češće odbacivanje ove tvrdnje od strane hrvatske elite se
može objasniti i činjenicom da srpska, uslovno rečeno, manjina u
Hrvatskoj nije imala teritorijalno političku autonomiju te, prema
tome, nije imala pristup republičkoj i federalnoj vlasti kao zaseban
entitet. To znači da srpsko stanovništvo u Hrvatskoj nije imalo
9 Slobodanka Kovačević - Putnik Dajić: Chronology of the Yugoslav Crisis 1942-

1993. Institute for European Studies, Belgrade, 1994. str. 20-23.
33
institucionalnu mogućnost (izuzev lokalne samouprave) za

pokretanje pitanja svog nacionalnog statusa i svojih nacionalnih
prava, te samim tim u postojećem odnosu snaga nije moglo bitnije
ugrožavati stabilnost sistema na republičkom nivou.
Nacija kao politička zajednica često se izjednačava sa
državom. No, u praksi ovo gledište može biti samo ideal kojem
nosioci nacionalističkih ideja teže. Realnost ostvarenja ovakvog
ideala je izuzetno mala s obzirom da danas postoji mnogo više nacija
nego država10. Svaka nacija teži stvaranju sopstvene države odnosno
stvaranje države predstavlja završni čin političkog konstituisanja
nacije i u već formiranim nacijama država postaje sredstvo
nacionalne homogenizacije i ostvarivanja socijalnog mira u interesu
vladajuće grupe. Drugim rečima, nacionalna država oličava naciju i
to kako pred spoljnim svetom tako i pred sopstvenom javnošću.
U razvoju socijalističke Jugoslavije bile su vidljive dve
osnovne varijante nacionalizma: unitarizam i separatizam.
Unitarizam se kretao u dva smera: s jedne strane postojala je težnja
da se oformi jugoslovenska nacija (ova orijentacija imala je jako
opravdanje u nekim zajedničkim karakteristikama matičnih
jugoslovenskih naroda - npr. isti ili sličan jezik - i velikom broju
građana rođenih u nacionalno mešovitim brakovima) a s druge strane
postojalo je nastojanje da se na bazi različitih istorijskih teza, oformi
unitarna država kojom bi se vladalo iz jednog centra. Separatizam je
imao jedan oblik - nastojanje da se određena teritorijalna celina sa
većinskom etničkom grupom koja na njoj živi otcepi od Jugoslavije.
Takvih ideja bilo je kod kosovskih Albanaca ali i kod dela hrvatske
inteligencije i dela vladajuće elite okupljenih oko tzv Maspoka11.
10 U savremenom društvu postoji veliki broj mogućih kombinacije kojima se rešava

ova težnja, počevši od stvaranja relativno čistih jednonacionalnih država (tipa
Japana ili Koreje) pa sve do stvaranja složenih (federalnih i konfederalnih) država sa
različitim stepenom i vrstom autonomije za različite nacionalne grupe koje u njima
žive. (Dušan Ičević: Kuda ide nacija, Univerzitetska riječ, Titograd, 1986. str 10-
12).
11 Jovan Kesar, Đuro Bilbija, Nenad Stefanović: Geneza maspoka u Hrvatskoj,
Književne novine, Beograd, 1990.
34
T-2: (N2) "Svaka nacija mora imati svoju državu" (%)

1 2 3 4 5 skor
S. men. 80.1 4.3 5.7 6.4 3.5 1.49
S. pol. 75.0 5.9 2.2 4.4 12.5 1.74
ukupno 77.6 5.1 4.0 5.4 7.9 1.60
H. men. 59.9 6.1 6.1 7.5 20.4 2.22
H. pol 65.7 3.6 5.7 12.9 12.1 2.02
ukupno 62.7 4.9 5.9 10.1 16.4 2.13
2
χ p C
Srbija 10.17975 0.037 0.188
Hrvatska 6.40905 0.171 0.148
U skladu s tim treba posmatrati i drugu tvrdnju koja glasi

"Svaka nacija mora imati svoju državu". Većina se odgovora nalazi
na negativnom ekstremu (potpuno odbacivanje). Ovu tvrdnju češće
prihvataju u Hrvatskoj (čak četvrtina njih - u Srbiji ih je upola
manje). Karakteristično je za Srbiju da se sa ovom tvrdnjom slaže
znatno više političara nego menadžera, u Hrvatskoj je obrnuto. A.
Hodžić nalazi da ukupna populacija u Hrvatskoj iskazuje približnu
strukturu saglasnosti sa ovom tvrdnjom kao i tamošnja elita. Razlika
je u tome što je ovom prilikom kod elite (elita - 26,5%, ukupna
populacija 19,7%) ustanovljena za nekoliko procenata veća
saglasnost na račun delimične nesaglasnosti ili neutralnog stava12.
Sam podatak da je 26.5% pripadnika hrvatske elite
zagovaralo ideal nacionalne države ukazuje na činjenicu da je u
hrvatskoj eliti postojalo jako separatističko jezgro za razliku od
Srbije gde je ovu tvrdnju prihvatalo ukupno 13.3% pripadnika elite.
Detaljniji pogled na tabelu kazuje da je u Hrvatskoj potpuno ili
delimično prihvatanje ideala nacionalne države iskazivalo nešto malo
više menadžera (27.9%) nego političara (25.0%). U Srbiji je slika
bila obrnuta, političari su se češće zalagali za ovakav stav (16.9%) od
menadžera (9.9%). Dakle, separatističko jezgro je bilo prisutno u obe
republike s tim da je u Hrvatskoj ono bilo vidljivije. S druge strane u
Srbiji, u kojoj je ono bilo slabije vidljivo, ovaj stav je bio izraženiji u
krugu političara dok je u okviru hrvatske elite on bio prilično
ujednačeno raspoređen na oba sloja elite. Odstupanje vidljivo u Srbiji
se može tumačiti time što su menadžeri radnih organizacija videli
12 Alija Hodžić: Isto, str. 9.
35
svoj interes u poslovnoj saradnji sa preduzećima iz cele Jugoslavije

(domaća roba uglavnom nije bila konkurentna na svetskom tržištu)
dok su hrvatski menadžeri, najverovatnije, izlaz iz privredne krize
videli u sistemskoj transformaciji. Potvrda ovog stava se može naći i
u činjenici da su se, u ono vreme, sistemsko-privredne transformacije
brže odvijale u Hrvatskoj , koja je, uostalom, i fizički bliža
zapadnoevropskim ekonomijama.
S druge strane odbacivanje ove tvrdnje se može dovesti u
vezu sa nacionalno mešovitim sastavom stanovništva u obe
republike. Problemi koji proističu iz mešovitog sastava stanovništva
su bili naglašeniji u Srbiji i to iz više razloga među kojima bi, pre
svega, trebalo istaći pomenutu činjenicu da u Srbiji žive dve brojne
nacionalne manjine koje su imale svoju matičnu državu van teritorije
SFRJ ali i jedna kvazietnička grupa stvorena od slovenskog življa
(pretežno srpskog) sa osobenim (kvazi)nacionalnim identitetom -
Muslimani. Nedorečenosti političkog sistema vezane za dve
nacionalne manjine a stvorene verovatno u nameri trajnijeg rešavanja
nacionalnog pitanja stvorile su niz međunacionalnih problema koji su
se u krajnjoj liniji svodili na davanje većih prava (autonomije)
nacionalnim manjinama na račun matične republike - Srbije.
Zaoštravanjem ekonomske i sistemske krize dolazi i do
zaoštravanja nacionalnog pitanja, sa ispostavljanjem zahteva za
stvaranjem posebne državne zajednice albanske nacionalne manjine
u okviru SFRJ. Nešto blaže tendencije postojale su i u Vojvodini što
je ostavljalo prostora za formiranje raznih međurepubličko-
pokrajinskih (međunacionalnih) koalicija na nivou savezne države,
najčešće usmerenih protiv odluka i politike republičkog rukovodstva
Srbije.
U Hrvatskoj direktnih težnji ka otcepljenju pojedinih
delova republičke teritorije nije bilo, mada je za slučaj raspada
postojala opasnost da oblasti naseljene pretežno srpskim življem
zatraže svoj ostanak u Jugoslaviji. Ova se opasnost počinjala nazirati
već od početka 1990. godine kad je 4. februara u Vojniću na skupu
Jugoslovenske samostalne demokratske stranke najavljena
mogućnost formiranja srpske autonomne pokrajine u Hrvatskoj13.
13 S. Kovačević, P. Dajić: Isto. str. 23.
36
T-3: (N3) "Čovek se može osećati sigurnim samo ako živi u sredini gde
je većina pripadnika njegove nacije" (%)
1 2 3 4 5 skor
S men. 47.5 9.2 5.7 22.7 14.9 2.48
S pol. 53.7 12.5 6.6 18.4 8.8 2.16
ukupno 50.5 10.8 6.1 20.6 11.9 2.32
H men. 69.4 6.1 2.7 15.6 6.1 1.76
H pol. 85.0 2.1 5.0 5.0 2.9 1.39
ukupno 77.0 4.2 3.8 10.5 4.5 1.61
2
χ p C
Srbija 4.07457 0.396 0.120
Hrvatska 15.42073 0.004 0.226
Treća tvrdnja glasi "Čovek se može osećati sigurnim samo

ako živi u sredini gde je većina pripadnika njegove nacije". Kod elite
u obe republike preovlađuje potpuno neslaganje sa ovim stavom (u
Srbiji polovina a u Hrvatskoj tri četvrtine ispitanika). Delimična i
potpuna saglasnost su evidentne u Srbiji (oko trećine ispitanika) i
donekle kod menadžera u Hrvatskoj. Naravno, značajno je pitanje da
li ukupna populacija deli stav elite. U dva navrata izvedena
istraživanja u Hrvatskoj (1984 i 1989) kazuju da je celokupna
populacija u neznatno većem broju prihvatala ovu tvrdnju (približno
svaki četvrti) s tim da je u ponovljenom istraživanju primećeno njeno
nešto veće prihvatanje. Modalni je odgovor u oba navrata bilo
potpuno odbacivanje (51,3% - 1984. i 55,3% - 1989). Elita je u
Hrvatskoj znatno češće (oko 20%) nego ukupna populacija
odbacivala ovakvu tvrdnju s tim da je ovaj trend bio znatno vidljiviji
kod političara nego kod menadžera14.
U vreme koje je neposredno prethodilo istraživanju zbog
zaoštravanja međunacionalnih sukoba na Kosovu je bio angažovan
veći vojni i policijski potencijal. Ovim sukobima prethodio je duži
period inkubacije tokom kog je došlo do većeg iseljavanja srpskog
življa podstaknutog terorom ekstremnih albanskih nacionalista.
Stoga je i razumljivo ovako učestalo prihvatanje četvrte tvrdnje koje
je u Srbiji kod menadžera veća više od dva puta nego u Hrvatskoj a
kod političara skoro tri puta.
37
Ovome treba dodati i narastanje populizma koje je pratilo

pojavu novog harizmatskog lidera (S. Miloševića) koji je, u dosta
prikrivenoj formi, preuzimao imidž nacionaliste pojavljujući se na
onim mestima na kojima se "branila Srbija" - Kosovo Polje,
Gazimestan i sl. Globalno gledano, vreme prikupljanja podataka za
ovo istraživanje bilo je vreme masovne psihoze nacionalne
ugroženosti srpskog naroda. Elita se u Srbiji, svojim odnosom prema
ovoj tvrdnji, s jedne strane uklapala u tu psihozu a s druge strane je
njen ovakav stav predstavljao izraz i osnovu dnevnopolitičkog
pragmatizma motivisanog željom za daljim opstankom u krugu elite.
Značajna saglasnost sa ovom tvrdnjom u Srbiji može biti shvaćena i
kao indikator prestrojavanja do tada komunističko-
internacionalistički orijentisane elite na nacionalistički kolosek.
Ovome treba dodati i to da je latentni sukob (koji je ubrzo
posle prikupljanja podataka za ovo istraživanje prerastao u ratni
sukob) Srba i Hrvata, na onim delovima Republike Hrvatske koji su
bili naseljeni srpskim življem a u kojem su tokom drugog svetskog
rata bili počinjeni brojni zločini nad pripadnicima srpskog naroda od
strane ustaških legija i po zloglasnim "logorima smrti", postajao sve
vidljiviji. Narastanje straha od ponavljanja istorije dobijalo je na
intenzitetu sa osnivanjem (6. januar 1990) i masovnim prihvatanjem
ideologije ekstremne nacionalističke stranke - Hrvatske demokratske
zajednice (HDZ).
Znatno mekšem stavu elite u Hrvatskoj sigurno da nije
toliko bio izvor njena filantropija i internacionalistička opredeljenost
koliko je on bio produkt slabije prisutnog osećaja (fizičke)
nacionalne ugroženosti. U Hrvatskoj u to vreme nije postojala toliko
naglašena potreba za konsolidacijom nacionalno-političke situacije
na unutrašnjem planu već se ona tada još uvek svodila na pitanje
reorganizacije federalne države. Znatno radikalniji pristup rešavanju
hrvatskog nacionalnog pitanja imala je u to vreme kontraelita koja je
stajala na čelu tada još uvek (ilegalne) opozicione Hrvatske
demokratske zajednice u osnivanju.
Ovo, kao i mnogi drugi faktori, je dalo svoj doprinos za
uspostavljanje atmosfere međunacionalnog nepoverenja koje se
znatno jače ispoljavalo kroz vrednosne stavove srpske elite u pravcu
etnocentrizma odnosno nacionalne izolacije.
38
T-4: (N4) "Nacionalno mešoviti brakovi moraju biti nestabilniji od

drugih" (%)
1 2 3 4 5 skor
S men. 68.8 5.7 5.7 12.8 7.1 1.84
S pol. 72.1 9.6 0.7 11.0 6.6 1.71
ukupno 70.4 7.6 3.2 11.9 6.9 1.77
H men. 79.6 4.8 0.7 8.8 6.1 1.57
H pol. 87.1 3.6 1.4 6.4 1.4 1.31
ukupno 83.3 4.2 1.0 7.7 3.8 1.45
2
χ p C
Srbija 6.87740 0.143 0.156
Hrvatska 5.78580 0.216 0.141
Najslabije prihvatana je tvrdnja: "Nacionalno mešoviti

brakovi moraju biti nestabilniji od drugih". Ovaj stav predstavlja
sponu koja povezuje vezanost uz naciju kao društvenu vrednost s
jedne strane i patrijarhalni tradicionalizam i autoritarizam kao
društvene vrednosti s druge strane. Treba naglasiti da je značaj
nacionalno mešovitih brakova u multietničkoj sredini u tome što, u
višegeneracijskom kontekstu, oni mogu predstavljati činilac
etnobiološke i etnokulturne homogenizacije društva15. Prosečna
vrednost saglasnosti (skor) sa ovom tvrdnjom kod obe elite je u
vreme istraživanja bila veoma niska (Srbija 1.77; Hrvatska 1.45).
U pomenutom istraživanju nacionalnih odnosa u Hrvatskoj
ova je tvrdnja u ukupnoj populaciji bila nešto češće prihvatana s
tendencijom smanjivanja prihvaćenosti u ponovljenom istraživanju
(1984. godine potpuno ili delimično slaganje izrazilo je 21,7%
ispitanih a 1989. 18,1% ispitanih). Posmatrano po nacionalnoj
pripadnosti Srbi su, u Hrvatskoj, ovaj stav znatno ređe (1984. -
12,4% i 1989. - 11,2%) prihvatali od Hrvata (1984. - 24,7% i 1989. -
22,0%) Tendencija kretanja prihvaćenosti ovog stava u ukupnoj
populaciji se može bolje sagledati posmatrajući potpuno odbijanje
ovakvog stava. (1984. takvih je bilo 49,8%%; 1989. - 67,0%). Među
Hrvatima se broj onih koji su odbacivali stav o nestabilnosti
nacionalno mešovitih brakova kretao od 45,4% do 62,6%, među
15 Vidi Ruža Petrović: "Etnobiološka homogenizacija jugoslovenskog društva",

Sociologija, 2/1968. i Anđelka Milić, Eva Berković, Ruža Petrović: Domaćinstvo,
porodica i brak u Jugoslaviji, ICI FF, Beograd 1989. str. 236-237.
39
Srbima od 60,2% do 77,6% a kod Jugoslovena od 71,3% do 87,9%

(prvi broj se odnosi na 1984. godinu a drugi na 1989. godinu). Dakle,
vidljiva je bila dugoročna tendencija napuštanja stava o nužnoj
nestabilnosti nacionalno mešovitih brakova. Podaci iz ovde
prikazane tabele kazuju da je elita, u ovom pogledu, išla brže od
ukupne populacije te da je znatno vidljivije odbijala ovako
formulisan stav16.
Stav da je porodica osnovna ćelija društva ima aksiomatski
karakter. U tom kontekstu možemo, između ostalog, tvrditi i to da je
porodica osnovna ćelija nacionalnog grupisanja i nacionalne
homogenizacije. I pored toga što je u periodu posle drugog svetskog
rata kampanja na širenju ideala bratstva i jedinstva imala širok odjek,
čija je jedna od posledica bilo i sklapanje velikog broja nacionalno
mešovitih brakova, očuvan je ideal nacionalno homogenih brakova
karakterističan za tradicionalna društva agrarnog tipa. Pomenuta
kampanja je naročite uspehe u ovoj oblasti ostvarila u nacionalno
mešovitim sredinama kao i kod obrazovanijeg dela stanovništva17. Iz
odgovora na ovo pitanje vidi se da su pripadnici elite (koji su mahom
svi visoko obrazovani i koji su prošli kroz dužu ideološku
preparaciju) usvojili ideal bratstva i jedinstva među nacijama kao deo
svog političkog kreda, te da deklarativno odbacuju stav o nužnoj
nestabilnosti nacionalno mešovitih brakova.
Ovakvo stanje je u skladu sa mnogim istraživanjima
etničke distance u vezi sa brakom. D. Pantić18 je samo nekoliko
godina ranije (krajem 1985) utvrdio široku privlačnost svih
jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina kao potencijalnih
bračnih partnera (u uzorku koji je koristio polovina ispitanika su bili
članovi SK). Najmanje prihvatani bili su Albanci (45%) i Romi
(42%). Manifestne i latentne distance utvrđene po ovom pitanju su
16 Nikola Dugandžija: "Domet nacionalne zaokupljenosti", M. Lazić (ur): Položaj

naroda i međunacionalni odnosi u Hrvatskoj. IDIS,Zagreb, 1990. str 12.
17 Nepunu deceniju i po pre ovog istraživanja (1975) u Vojvodini je svaki četvrti
brak bio etnički heterogaman. Na drugom mestu je bila Crna Gora sa oko 15%
heterogamnih brakova. U Srbiji ih je bilo 13,3% (uže područje 9,9%) a u Hrvatskoj
7,6% što je predstavljalo što je predstavljalo značajniji pad u odnosu na petnaestak
godina pra toga. (A. Milić, E. Berković, R. Petrović: Isto, str. 237).
18 Dragomir Pantić: "Karakteristike socijalne distance kod zaposlenih u društvenom
sektoru SFRJ", Sociologija 4/1987.
40
bile relativno male (latentna 24% a manifestna 14%). No, i pored

toga D. Pantić nalazi najveću prihvaćenost sopstvene nacionalnosti.
Generalni je zaključak da je distanca u vezi sa brakom u odnosu na
stanje od pre dve decenije (kada dve trećine nisu manifestovale
odbojnost ni prema jednom našem narodu ili nacionalnoj manjini)
smanjena19. No, nasuprot istraživanjima socijalne distance, terenski
podaci kazuju da su etnički heterogamni brakovi nestabilniji od
homogamnih. Šezdesetih godina je ukupna stopa razvoda iznosila
12,9 a kod etnički heterogamnih brakova 16,620.
Samo nekoliko godina pre ovog istraživanja je V.
Katunarić21 na istraživanju u Hrvatskoj našao neznatno veće
prihvatanje ovakve tvrdnje i to kod pripadnika hrvatske nacionalnosti
u najvećem procentu (24,7%) a kod ostalih nacionalnosti manje.
Takođe i širi nalazi istraživanja ovog problema kazuju da je ukupna
populacija u Hrvatskoj iskazivala znatno manju saglasnost sa ovom
tvrdnjom (18,6% - 1989. i 21,3% 1984) od elite u ovom
istraživanju22. Komparacijom ovog sa prethodnim istraživanjima
može se tvrditi da po ovom pitanju elita nije bila ni više ni manje
nacionalno opterećena od preostalog dela stanovništva.
Stav o nacionalnoj preferenciji bračnih partnera se može
tumačiti kulturnim determinantama, s tim da takvo tumačenje ima
smisla samo ako u ukupnoj populaciji postoji opšta saglasnost oko
poželjnosti/nepoželjnosti pripadnika pojedinih nacionalnosti za
potencijalne bračne partnere, odnosno po pitanju stabilnosti
nacionalno heterogamnih brakova. U slučaju elite je s neznatnim
razlikama postojala podudarnost sa opšteprihvaćenim stavom cele
populacije.
S obzirom da je porodica osnovna ćelija svakog istorijski
datog globalnog društva to se u okviru ove vrednosti (nacionalizam -
etnocentrizam) može tražiti stepen vezanosti pojedinca za dati
nacionalno-socijalni milje. S obzirom da se konkretna pripadnost
19 Dragomir Pantić: Etnička distanca u SFRJ, IDN, Beograd, 1976.

20 Ruža Petrović: "Etnička heterogamija i stabilnost braka", Sociologija 4/1986. str.
40.
21 Vjeran Katunarić: "Autoritarnost - etnocentrizam - seksizam i društvene grupe",
Sociologija 4/1987.
41
pojedinca nekoj zajednici tokom istorije najčešće vezivala ili za

religiju ili za naciju to se etnocentrizam (vezanost pojedinca za
naciju) kao društvena vrednost može analizirati i kroz opredeljenost
ka sklapanju etnički homogenih brakova.
Jedan od rezultata ideološkog delovanja posle drugog
svetskog rata, u ovoj oblasti, je i "omekšavanje" stava vezanog sa
sklapanje homogenih brakova tako da se u nekim sredinama znatno
povećava učešće nacionalno mešovitih brakova. I ovde se radi o
tome da je jedna od ključnih ideoloških stavki bila ta koja je
insistirala na "bratstvu i jedinstvu naroda i narodnosti". Pozadina
ovog ideološkog stava bila je gušenje nacionalnih osećanja u cilju
razvijanja ideje jugoslovenstva kao okvira etničko-teritorijalne
pripadnosti.
Dakle, putem sklapanja homogenih brakova održava se
kontinuitet nacionalne (etnobiološke) čistote društvenih zajednica.
Kao što se u porodici odvija reprodukcija društva (putem rađanja
novih pokolenja) tako se u porodici, takođe, može odvijati
reprodukcija nacionalne grupe. Pitanje je da li je delovanje
vladajućeg ideološkog obrasca bilo jače od delovanja tradicionalnog
obrasca koji pretpostavlja izbor supružnika iz redova pripadnika
sopstvene nacije.
T-5: (NB) "Koliko je za Vas pri izboru supružnika važna
nacionalna pripadnost" (%)
ne- malo srednje veoma ukupno
važna važna važna važna
S men. 51.1 20.6 18.4 9.9 100.0
S pol. 64.2 16.4 10.4 9.0 100.0
ukupno 57.5 18.5 14.5 9.5 100.0
H men. 63.4 13.8 16.6 6.2 100.0
H pol. 82.9 7.1 6.4 3.6 100.0
ukupno 73.0 10.5 11.6 4.9 100.0
2
χ p C
Srbija 5.37755 0.146 0.138
Hrvatska 14.18699 0.003 0.217
Podaci iz tabela kazuju da je pripadnicima elite, krajem

osamdesetih, uglavnom bila nevažna nacionalna pripadnost kao
jedan od kriterijuma za izbor supružnika (NB). Raspon onih koji su
se izjašnjavali da im je nacionalna pripadnost bila nevažna ili malo
42
važna kretao se, orijentaciono, između 70% (menadžeri u Srbiji) i

90% (političari u Hrvatskoj). Posmatrano po slojevima političari su
ovde tolerantniji od menadžera a gledano po republikama veću
toleranciju iskazuje elita u Hrvatskoj.
U pomenutom istraživanju nacionalnih odnosa u Hrvatskoj
utvrđeni su nešto drugačiji rezultati. Razlika se ogleda u tome što je
u ukupnoj populaciji bilo nešto više onih koji su se izjašnjavali sa
"veoma važno" (14,7%) i "srednje važno" (13,0%) što ukupno iznosi
27,7%). Posmatrano po nacionalnoj pripadnosti ispitanika najveću
važnost nacionalne pripadnosti potencijalnog supružnika pridavali su
Hrvati (18,4% - veoma važno i 15,2% - srednje važno dok je kod
Srba i Jugoslovena ovakav izbor bio višestruko umanjen (Srbi - 3,5%
- veoma važno i 7,1% srednje važno; Jugosloveni 0,5% i 3,2%)23.
Na osnovu prikazanih podataka se može zaključiti da su
nacionalizam i etnocentrizam kao društvene vrednosti bili u
slabljenju (bar kada su u pitanju kriterijumi za izbor bračnog
partnera). Naravno, ova konstatacija važi, pre svega, za elitne slojeve
društva, dakle, za one sa najvišim statusom i obrazovanjem, a oni su
ujedno i najpodložniji ideološkim obrascima. Realno je očekivati da
će neki segmenti opšte populacije pokazivati drugačije tendencije.
Ovo posebno treba očekivati kod ruralnih i nižih obrazovnih slojeva
kod kojih se može očekivati daleko veća vezanost uz
etnocentristički-nacionalistički obrazac.
Odgovori na postavljena pitanja u dosadašnjoj analizi su
posmatrani u odnosu na pripadnost određenom sloju elite. Ovde se
može postaviti pitanje da li postoji značajnija veza ovih (zavisnih)
varijabli sa nekim bitnim strukturalnim i funkcionalnim obeležjima
pripadnika elite (nezavisnim varijablama) kao što su pol, nacionalna
pripadnost, stepen obrazovanja, članstvo u SK, aktivnost u DPO,
starost. Koeficijenti kontigencije i korelacije po posmatranim
obeležjima su niski i ne pokazuju statističku značajnost24 te se može
izvesti zaključak da je pripadnost eliti kao bitno (strukturalno i)
23 Nikola Dugandžija: Isto str. 10.

24 Slične vrednosti koeficijenata kontigencije po posmatranim obeležjima su, u
istraživanju iz 1989, pronađeni i na ukupnoj populaciji u Hrvatskoj (vidi Branimir
Krištofić: "Sociologijski aspekti pripadnosti narodu i/ili naciji", M. Lazić (ur):
Položaj naroda i međunacionalni odnosi u Hrvatskoj. IDIS,Zagreb, 1990. str 19.
43
funkcionalno obeležje posmatranog dela ukupne populacije ključna

determinanta u procesu zauzimanja stavova. Najviša vrednost
koeficijenta kontigencije u Srbiji, za elitu kao celinu, iznosi 0.270 (u
ukrštanju sa školskom spremom) a u Hrvatskoj 0.304 (u ukrštanju sa
nacionalnom pripadnošću). Najviši koeficijenti korelacije su nađeni u
Srbiji u vrednosti od 0.156 (aktivnost u DPO) i u Hrvatskoj 0.223
(nacionalna pripadnost).
No, kod pojedinačnog postaranja menadžera i političara,
kao posebnih funkcionalnih celina u okviru elite, mogu se naći nešto
viši koeficijenti kontigencije i to u ukrštanju zavisnih varijabli sa
nacionalnom pripadnošću. Najviša vrednost koeficijenta
kontigencije, po ovom osnovu, je utvrđena kod menadžera u Srbiji
(0.469 sa tvrdnjom da svaka nacija mora imati svoju državu - što
implicira vezu srednje čvrstine) U Srbiji postoje još dve kombinacije
(kod političara) u kojima je ovaj koeficijent iznad 3.00. Radi se
ukrštanju tvrdnje da se među nacijama ne može ostvariti potpuno
poverenje sa nacionalnom pripadnošću (3.00) i školskom spremom
(3.67). U Hrvatskoj kod menadžera postoje četiri kombinacije sa
koeficijentom iznad 3.00. Radi se o ukrštanju nacionalne pripadnosti
sa tvrdnjama o nemogućnosti ostvarivanja međunacionalnog
poverenja (0.353), idealu nacionalne države (0.346), značaju
nacionalnosti prilikom sklapanja braka (0.340) i stavom da se čovek
može osećati sigurnim samo tamo gde živi većina pripadnika
njegove nacije (0.324). Kod hrvatskih političara je pronađena samo
jedna takva kombinacija i to u ukrštanju članstva u SK i ideala
nacionalne države (0.326). Ovi koeficijenti s izuzetkom najvišeg u
Srbiji ne ukazuju na vezu snažnog intenziteta, što samo potvrđuje
napred iznesen zaključak da je pripadnost eliti bitna determinanta
prilikom zauzimanja ovih stavova.
Takođe se može postaviti i pitanje unutrašnje koherentnosti
različitih komponenti nacionalističke vrednosne orijentacije.
Međusobnim ukrštanjem posmatranih varijabli može se zaključiti da
među njima postoji veza srednje jačine. Najviši koeficijenti
kontigencije pronađeni su, generalno, kod pitanja vezanih za
međunacionalno poverenje (varijable: "Čovek se može osećati
sasvim sigurnim samo kada živi tamo gde je većina njegove nacije" i
"Među nacijama se može ostvariti dobra saradnja ali ne i potpuno
poverenje"). U Srbiji ovi koeficijenti kod menadžera iznose 0.528 i
44
kod političara 0.593 (što je već na granici srednje i jake veze). U

Hrvatskoj on iznosi kod menadžera 0.519 i političara 0.522. Gledano
po republikama, za elitu u celini, ti koeficijenti su nešto niži
(menadžeri 0.534 i političari 0.466). Slična vrednost koeficijenata
kontigencije se nalazi i kod ukrštanja tvrdnje o nestabilnosti
nacionalno mešovitih brakova i pitanja o značaju nacionalne
pripadnosti prilikom sklapanja braka. Jedino u ovoj kombinaciji su
primetni i značajniji koeficijenti korelacije (najviši 0.564 kod
menadžera u Hrvatskoj i najniži 0.187 kod političara u Hrvatskoj). U
svim ostalim kombinacijama njihova je vrednost između 0.406 i
0.527 što ukazuje na vezu srednjeg intenziteta.
* * *
Na osnovu prikazanih podataka generalno se može

zaključiti da su posmatrane elite izražavale deklarativni
nenacionalizam oko ideološki osetljivih pitanja - pitanja vezanih za
česte interpersonalne odnose pripadnika raznih nacija (npr.
nestabilnost nacionalno mešovitih brakova ili značaja nacionalne
pripadnosti pri izboru supružnika). Međutim, veliki broj onih koji su
odbijali mogućnost potpunog poverenja među nacijama kao i
primetan broj onih koji su podržavali, u jugoslovenskim uslovima
manje-više separatističku, tezu da svaka nacija treba da ima svoju
državu razbija idiličnu iluziju o nenacionalističkoj eliti.
Naprotiv, ako se pretpostavi da je elita bila u ono vreme
često nazivana "čuvarem ideologije" to se može opravdano postaviti
pitanje da li su ispitanici uvek davali u potpunosti iskrene odgovore
ili su na postavljana pitanja ponekad davali one odgovore koji su se
od njih očekivali. Bez obzira kako ćemo odgovoriti na ovo pitanje
ipak se može zaključiti da je u obe republičke elite postojao jak
nacionalistički potencijal koji je u slučaju potrebe mogao biti
aktiviran. Kasniji događaji su to i potvrdili. Često prihvatani ideal
nacionalne države i stav o nemogućnosti nacionalnog poverenja došli
su do punog izražaja nepune dve godine kasnije kada je na krvav
način razbijen kontinuitet jugoslovenske državne zajednice.
45
Jedno od velikih pitanja vezanih za raspad Jugoslavije je i

pitanje da li se radi o stihijnom ili dirigovanom procesu i u tom
kontekstu i pitanje da li je vladajuća elita, kao društvena grupa koja
je raspolagala najvećom društvenom i političkom moći, mogla
sprečiti raspad zemlje ili bar raspad sa ratnim ishodom. Iz prikazanih
podataka se može zaključiti da elita nije ni u jednoj republici niti u
jednom svom segmentu bila ideološki (u vezi sa nacionalnim
pitanjem) homogena. Njena spremnost na odbranu državnog
integriteta bila je, dakle, samo deklarativna a deklaracijama nije
moguće ostvariti ni jedan politički program niti postići i jedan
politički cilj. Stoga je i razumljivo da je elita, često svojim
ambivalentnim stavom, dala odlučujući ton konačnom ishodu. Čim
nije postojala spremnost da se otvoreno prizna nacionalistička
opredeljenost, niti spremnost da se oko nacionalnih pitanja i interesa
otvoreno pregovara sa onima koji se zastupali drugačije ideje -
odnosno pripadali drugoj strani u međunacionalnom konfliktu,
razumljivo je da nije bilo ni realnih izgleda da se nešto ozbiljnije
postigne niti na planu očuvanja zajedničke države niti na planu
relativno mirne dezintegracije državne zajednice.
46
IDENTITETI NACIONALNIH MANJINA I
EVROINTEGRACIJKI PROCESI
Socijalni identitet se oblikuje onda kada pojedinac o sebi

razmišlja kroz svoju pripadnost nekoj grupi. Naravno, te grupe mogu
biti vrlo različite i pojedinac se uglavnom više identifikuje sa
grupama koje su, u određenom kontekstu, istaknutije od drugih i u
odnosu na njih razmišlja o razlikama prema pripadnicima drugih
grupa istog reda važnosti. Stoga se socijalni identitet povezuje s
unutargrupnim i međugrupnim ponašanjem iz čega nužno sledi
postavljanje granica prema pripadnicima drugih grupa iste vrste.
Ponašanje podrazumeva preferiranje sopstvene grupe, razlikovanje
različitih grupa, prihvatanje grupnih normi i standarda, privlačnost
sopstvene grupe i stereotipna percepcija pripadnika iste i drugih
grupa, (iz čega ako se radi o etničkim grupama sledi i etnocentrizam
kao specifičan oblik ponašanja). Upravo je poistovećivanje ljudi sa
grupama kojima pripadaju postalo ključna činjenica u objašnjenju
različitih unutargrupnih i međugrupnih pojava, što posebno dolazi do
izražaja kod međunacionalnih sukoba.
Problem je u tome da je društvo hijerarhijski strukturisano te
da se između različitih društvenih grupa postavljaju odnosi obeleženi
različitim (nejednakim) društvenim položajem i različitim
(nejednakim) učešćem u raspodeli društvene moći. U ovom
kontekstu socijalno grupisanje za posledicu može da ima i socijalnu
diskriminaciju. Socijalni identitet se ovde javlja kao deo slike o sebi
koji formiraju pojedinci po osnovu svoje pripadnosti (ili svog
zamišljanja pripadnosti) nekoj grupi. Pripadnost manjini je dovoljan
razlog da su u uslovima ekonomske i posebno političke nestabilnost
pojavi osećaj diskriminisanosti koji može postati i sastavni deo
percepcije sopstvenog društvenog identiteta, bez obzira da li je
osećaj diskriminisanosti zasnovan na realnom stanju.
Nacionalni identitet se pojavljuje kao deo socijalnog
identiteta koji u uslovima globalne nestabilnosti vrlo lako prerasta u
vodeći segment socijalnog identiteta. Nacionalni identitet proizilazi
iz osećaja etničke pripadnosti. Ukoliko na jednom prostoru egzistira
više nacionalnih grupa onda je realno očekivati da će se, zbog
različitih okvira identifikacije razviti i osetljivost na razlike. Upravo

to razlikovanje na relaciji mi - oni predstavlja faktor učvršćivanja
nacionalnog identiteta i neprestanog učvršćivanja razlika u svesti
onih koji preuzimaju različite nacionalne identitete. Praktično,
najjača identifikacija sa sopstvenom grupom se razvija kada granice
među grupama postanu nepropusne, kada statusni odnosi postanu
nestabilni a kada se međusobne razlike doživljavaju kao nelegitimne.
Društvo Srbije je upravo tipičan primer takvog stanja.
Dakle, jedno od ključnih pitanja stabilnosti i funkcionalnosti
nekog društva je pitanje integrisanosti građana u globalni društveni
sistem. Ovo pitanje tim pre dobija na značaju ako se radi o
multietničkoj, multikonfesionalnoj i multikulturnoj sredini. Prisustvo
različitih etničkih grupa, konfesija i kultura na jednom prostoru
nužno otvara i pitanje odnosa različitih delova populacije prema
mogućim okvirima identifikacije. Konkretno, društvo Srbije je
tipičan primer sredine u kojoj na istom prostoru živi veći broj bitno
drugačijih etničkih grupa, grupa koje govore različite jezike, služe se
različitim pismima, ispovedaju različite religije, pozivaju se na
različitu istoriju, tradiciju, kulturu. Radi se o grupama među kojima
se, vrlo često postavljala veoma oštra linija razgraničavanja. Reč je o
grupama koje su u bližoj ili daljoj prošlosti bile, ponekad, u vrlo
oštrim sukobima iza kojih su ostajale teške rane u vidu hiljada
ubijenih ili velika materijalna šteta ali i mnoge druge posledice. Rane
nekih od tih sukoba su još uvek sveže. Stoga je logično postaviti
pitanje koliko su pripadnici pojedinih od tih skupina spremni i
sposobni da prihvate izazove novih vremena i da se orijentišu ka
suživotu, toleranciji, razumevanju međusobnih različitosti i iznad
svega pomirenju. Drugim rečima, koliko su spremni da se
identifikuju sa društvom u kojem žive?
Okviri identifikacije - globalno stanje
Cilj ovog istraživanja je da se utvrdi koje okvire socijalnog

identiteta usvajaju mladi (konkretno radi se o srednjoškolskoj
omladini iz nacionalno mešovitih sredina, pretežno pripadnicima
manjinskih nacionalnosti). Uzorak je ovako konfigurisan da bi se
48
videlo, s jedne strane, da li se pripadnici nacionalnih manjina

prihvataju postojeće državne i političko-institucionalne okvire kao
prihvatljivu identifikacionu matricu te koliko su spremni da prihvate
potencijalne evropske integracije kao okvir i smernicu šireg
socijalnog identiteta1. Značaj ovakvog istraživanja je višestruk. S
jedne strane se naučni značaj ogleda u sagledavanju percepcije
nacionalnih odnosa u sredini koja već duži niz godina funkcioniše u
stanju (često otvorenih) međunacionalnih konflikata. Ti konflikti su
do pre desetak godina imali formu međunacionalnog (građanskog)
rata. Naravno, konflikti su bili podsticani sa raznih strana, ponajviše
iz političke sfere ali dobar deo objašnjenja za takvu situaciju treba
tražiti i u kulturno-istorijskom kontekstu ali i u ukupnoj ekonomskoj
i socijalnoj situaciji u zemlji. Spisak uzroka međunacionalnih sukoba
se ovde ne završava i on nije toliko bitan za analizu istraživanih
rezultata koliko je bitan za utvrđivanje korena svih današnjih
nesuglasica.
Drugi segment ciljeva ovakvog istraživanja predstavljaju
praktična primenljivost dobijenih rezultata. Na osnovu dobijenih
rezultata moguće je projektovati strategije kako za unapređivanje
međunacionalnih odnosa tako i strategije za integraciju nacionalnih
manjina u društvo Srbije, odnosno strategije za približavanje društva
mešovitog etničkog i kulturno istorijskog sastava stanovništva
evrointegracijskim procesima, koje, približavanje, danas za Srbiju
predstavlja razvojni imperativ. Praktično, ako želimo da se
priključimo evropskim integracionim tokovima, moramo izvršiti
unutrašnju integraciju svih subjekata društvenog života. Posmatrajući
stvari u nacionalnom miljeu to znači da je neophodno preduzeti niz
mera čiji je cilj integracija nacionalnih manjina u društveno tkivo
Srbije (bez obzira da li ćemo u bližoj ili daljoj budućnosti imati
državnu zajednicu Srbije i Crne Gore, makar kako se ona u buduće
zvala i makar kakvu političku ili organizacionu formu ona imala). U
protivnom postoji opasnost da nacionalne manjine, umesto da
1 Podatke koji se koriste u ovom radu prikupio je dr Dragan Kolev u okviru rada na
doktorskoj disertaciji Osnovne karakteristike odbrambene svesti mladih u
višenacionalnoj zajednici koja je odbranjena na Fakultetu za bezbednost
Univerziteta u Beogradu 2006. Ovom prilikom se zahvaljujem kolegi Kolevu zbog
toga što mi je ustupio podatke za analizu.
49
predstavljaju most među narodima i državama, (p)ostanu faktor

unutrašnje (ali i šire) dezintegracije.
Podaci su prikupljani tokom decembra 2005. godine u
nacionalno mešovitim sredinama i to u onim mestima u kojima je
bilo dominantno prisustvo etničkih manjina. Podaci su ciljano
prikupljani upravo u sredinama sa visokom koncentracijom
pripadnika manjina da bi se sa većom pouzdanošću utvrdio značaj
(uticaj) nacionalne pripadnosti na stavove ispitanika. Srbija (ne
računajući Kosovo, za koje ne postoje pouzdani podaci) ima oko 7.5
miliona stanovnika. Od toga je 82.86% Srba. Dakle, skoro svaki peti
građanin Srbije je manjinske nacionalnosti. Oko polovine njih živi na
prostorima visoke koncentracije svoje etničke grupe i među njima su
najbrojniji Mađari, Muslimani/Bošnjaci, Rumuni, Albanci i Slovaci.
U Srbiji takođe živi i velik broj Hrvata. Njih ima ukupno oko 70
hiljada i, osim na nekoliko tačaka u Vojvodini, uglavnom nisu
koncentrisani na jednom mestu, već su razbijeni po celoj teritoriji
Srbije2. Takođe treba spomenuti i Rome kojih u Srbiji zvanično ima
oko 108 hiljada s tim da su oni rasuti po celoj teritoriji te se ne može
tvrditi da su koncentrisani na nekom prostoru. Uzorak su činili
srednjoškolci3, pretežno pripadnici nacionalnih manjina (ukupno
884). Radi poređenja podataka sa stavovima većinske nacije dodatno
je ispitano i 360 ispitanika srpske nacionalnosti, srednjoškolaca i
studenata iz Beograda tako da je analizirani uzorak obuhvatio 1244
ispitanika. Ispitivanje je bilo anketnog tipa.
2 Preračunato prema podacima iz Statistički godišnjak Srbije, Republički Zavod za

statistiku, Beograd, 2005, str. 73.
3 Ima dovoljno teorijskog i empirijskog opravdanja verovati da stavovi mladih
odslikavaju stavove odrasle populacije. Ne tako brojna istraživanja pokazuju da čak
i kod veoma male dece (osnovnoškolaca, pa čak i predškolaca) postoji tendencija da
se neke nacionalne grupe vide kao bliske, a neke kao daleke, što proizvodi
prihvatanje ili odbacivanje tih grupa. (Vladimir Mihić i Ivana Mihić: “Etnička
distanca kod dece osnovnoškolskog uzrasta i njihovih roditelja“, Psihologija, 2003,
Vol. 36 (2), 167-182.). Kod dece kao i kod njihovih roditelja postoji gotovo
identičan sled nacionalnosti što se tiče izraženosti etničke distance. Realno je
očekivati da su deca iskrenija od roditelja za koje se može očekivati da se
“dozirano” izjašnjavaju po ovom pitanju zavisno od očekivanih stavova ispitivača i
globalne društvene atmosfere.
50
Problem koji je ovde ispitan je ocena značaja pripadnosti

naciji, rodnom kraju, Srbiji, Državnoj Zajednici Srbiji i Crnoj Gori i
Evropskoj Uniji. Generalno najznačajniji identifikacioni okvir za
nacionalna manjine je rodni kraj sa skorom 4.38, za njim sledi nacija
(skor 4.35), zatim idu Evropska Unija (skor 3.88), Srbija (3.04) i
Državna Zajednica (2.16).
T-1: Ocena značaja pripadnosti4

Naciji Srbiji Rodnom DZ EU
kraju SCG
Nimalo važna (1) 1.6 12.0 1.3 39.1 6.5
Malo važna (2) 2.9 17.7 1.3 26.3 5.3
Osrednje važna (3) 7.6 37.0 10.8 20.1 13.4
Dosta važna (4) 35.2 21.3 31.2 8.2 43.4
Veoma važna (5) 52.7 12.0 55.5 6.2 31.5
Total 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Skor 4.35 3.04 4.38 2.16 3.88
Kramerov V 0.157 0.382 0.178 0.318 0.210
p 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000
St. devijacija 0.862 1.163 0.824 1.206 1.110
Iz podataka se nedvosmisleno vidi da nacionalne manjine

republiku Srbiju, a pogotovo Državnu Zajednicu, ne doživljavaju kao
značajan okvir svog identiteta. Naprotiv na delu su lokalni okviri
identifikacije. Nacija i rodni kraj se prihvataju kao ubedljivo
najznačajnije stavke u definisanju ličnog identiteta. Čak polovina
ispitanih smatra da im je pripadnost naciji veoma važna a trećini je
dosta važna. Slične su razmere i kod ocene značaja pripadnosti
rodnom kraju. Interesantan je nalaz da sve manjinske grupe imaju
prilično ujednačen skor kod ocene značaja pripadnosti naciji i
rodnom kraju. I jedno i drugo se može okarakterisati kao lokalno
nacionalna integraciona preferencija. Radi se o tome da su manjinske
grupe koncentrisane na nekom prostoru te da vezivanje za rodni kraj
predstavlja svojevrsni vid prikrivenog nacionalizma zaodenutog u
formu lokal-patriotizma. Lokal-patriotizam je pojava na koju se
generalno gleda sa odobravanjem i za koju se ne vezuju negativne
4 U tabeli se iznose podaci koji se odnose samo na deo uzorka iz kog su isključeni
Srbi (samo nacionalne manjine).
51
konotacije kao što je to slučaj sa nacionalizmom. Praktično,

vezivanje za naciju gotovo da u svesti većinske etničke grupe
implicira secesionizam dok s druge strane vezivanje za zavičaj ne
izaziva takve asocijacije. U svakom slučaju, prenaglašavanje nacije
kao integracionog okvira baca senku sumnje na mogućnost uspešne
integracije manjinskih nacija u društvo Srbije. Iz ovoga dalje sledi da
je mala izvesnost uspešne integracije društva Srbije u evropske
integracione tokove sve dok manjine ne nalaze svoj interes, ili bar
motivaciju, za suživot u zajedničkoj državi.
Nacionalne preferencije
Napred navedeni podaci dobijaju sasvim novo značenje ako

se posmatraju kroz prizmu nacionalne pripadnosti. Kramerovo V
koeficijenti prikazani u prethodnoj tabeli govore da postoji značajna
veza između nacionalne pripadnosti i prihvatanja Srbije (V=0.382) i
Državne zajednice (V=0.318) kao okvira identifikacije (u oba slučaja
p<0.000). Kod ostalih stavki se može takođe konstatovati značajna
veza sa nacionalnom pripadnošću mada je ona slabijeg intenziteta.
Jedino je veza nacionalne pripadnosti i prihvatanja nacije kao
značajnog identifikacionog okvira, na granici značajnosti što nam
govori o tome da sve manjinske grupe naciji kao okviru identifikacije
pridaju sličan (veliki) značaj.
Najdrastičniji nalazi se vide kod mladih Albanaca koji s
jedne strane prenaglašavaju vezanost za naciju, rodni kraj (vrednost
svih skorova je vidno iznad 4) i Evropsku Uniju a s druge strane,
gotovo u potpunosti odbijaju da prihvate kako Srbiju tako i Državnu
Zajednicu (gde je vrednost skorova ispod 1.5). Gotovo da nije
potrebno komentarisati da se Srbija kao država a takođe i Državna
Zajednica među Albancima doživljavaju kao strano, neprijateljsko,
ako ne čak i okupaciono okruženje. S obzirom na sve ono što se
dešavalo u novijoj istoriji može se zaključiti da je ubedljiva
propaganda albanskih nacionalista ostvarila svoj krajnji cilj a da su
istovremeno mlade generacije Albanaca uskraćene za viđenje ukupne
situacije iz ugla druge (srpske) strane. Mladi Albanci se dobro sećaju
onoga što su lično preživeli s kraja prethodne decenije ali, očigledno,
52
ne znaju šta je sve prethodilo tome. Sistematsko maltretiranje

kosovskih Srba je mračna mrlja u istoriji albanskog naroda koja se,
najverovatnije, krije od mladih naraštaja. Friziranje istorije, kojom
prilikom se druga strana satanizuje a sopstvena predstavlja kao žrtva,
može da ima za posledicu samo dalje produbljivanje netrpeljivosti i
dalje širenje konflikta.
Ovakvi nalazi nisu daleko od tvrdnje da je kreatorima
albanskog nacionalizma i secesionizma njihova sopstvena omladina
samo topovsko meso koje bi trebalo da odigra udarnu ulogu u
ostvarivanju konačnog cilja – secesije. Odbijanje Srbije i Državne
Zajednice kao životnog i identifikacionog okvira nedvosmisleno
kazuje da će albanska manjina još dosta dugo biti okvir, povod i
razlog dubokih sukobljavanja. Ovo predstavlja poseban problem u
vremenu današnjem kada se vode pregovori sa međunarodnom
zajednicom o budućem statusu Kosova i Metohije, delova teritorije
Srbije sa kojih su decenijama unazad sistematski raseljavani, ili bolje
reći proterivani, Srbi koji su tamo vekovima živeli i koji su nekada
na tom prostoru predstavljali etničku većinu. Broj stanovnika Kosova
se, prema popisu, u periodu 1948-1981. povećao 2.18 puta. Za to
vreme je broj Albanaca uvećan za 2.46 puta a broj Srba je uvećan
1.22 puta a Crnogoraca 0.96 puta (umanjenje broja). Drugačije
iskazano, udeo Albanaca je u ukupnoj populaciji sa 68.5 % povećan
na 77.4% a broj Srba je sa 23.6 smanjen na 13.2% a broj Crnogoraca
je smanjen sa 3.9 na 1.7%5. S obzirom da je u posmatranom periodu
evidentirano iseljavanje velikog broja Srba (i Crnogoraca) sa
Kosova, prikazane tendencije se ne mogu smatrati samo proizvodom
prirodnog kretanja stanovništva (u čemu je albanska etnička
zajednica učestvovala sa izuzetno velikim prirodnim priraštajem
(koji je konstantno bio viši od 20‰). Postoji bogata empirijska
evidencija koja potvrđuje da je reč što o tihoj što o otvorenoj torturi
ekstremnih nacionalističkih snaga kosovskih Albanaca. Od većine
Srbi su pretvoreni u manjinu, od manjine su, u sopstvenoj zemlji,
pretvoreni u izgnanike sa sopstvene zemlje.
5 Ruže Petrović, Marina Blagojević: Seobe Srba i Crnogoraca sa Kosova i iz

Metohije, SANU, Demografski zbornik, knjiga II, Beograd, 1989. str. 84-85.
53
T-2: Ocena značaja pripadnosti6

rodnom
naciji Srbiji DZ SCG EU
kraju
Skor 4.64 1.35 4.66 1.45 4.09
Albanci
Std. Dev. 0.786 0.748 0.688 0.846 1.049
Skor 4.50 4.34 4.33 3.73 3.23
Rumuni
Std. Dev. 0.735 0.821 0.909 1.172 1.306
Slovaci Skor 3.73 3.51 3.88 2.59 3.22
Std. Dev. 1.205 1.306 1.308 1.284 1.275
Mađari Skor 4.41 2.92 4.47 1.63 4.11
Std. Dev. 0.711 0.963 0.631 0.739 0.864
Muslimani/ Skor 4.22 3.29 4.23 2.91 3.66
Bošnjaci Std. Dev. 1.070 0.995 0.959 1.164 1.352
Srbi Skor 4.13 3.99 3.95 3.15 3.32
Std. Dev. 1.050 1.126 1.173 1.373 1.345
Ostali Skor 4.00 3.82 4.15 3.44 3.51
Std. Dev. 0.918 1.023 1.226 1.252 1.189
Total 2 Skor 4.28 3.32 4.25 2.45 3.71
Std. Dev. 0.927 1.232 0.962 1.337 1.211
Mladi Mađari takođe visoko vrednuju pripadnost rodnom

kraju, naciji i Evropskoj Uniji. (skor iznad 4). S druge strane
pripadnost državnoj zajednici gotovo da nema za njih značaj (1.63).
Značaj pripadnosti Srbiji je ocenjen sa 2.92 što se može smatrati
prilično dobrom ocenom i naznakom da je u budućnosti moguće
ostvariti mnogo bolju međuetničku saradnju na relaciji Srbi –
Mađari. Izvesnog nezadovoljstva stanjem međunacionalnih odnosa u
zemlji ima kod pripadnika mađarske nacionalne manjine, ali postoji i
dobra volja da se problemi rešavaju u okviru granica Srbije bez
zaoštravanja situacije i otpočinjanja većih konflikata. Čak 18.6%
mladih Mađara smatra da su međunacionalni odnosi loši dok ih
dobrim smatra 24.2%.
6 U tabeli su prikazani podaci koji se odnose na ceo uzorak (nacionalne manjine

zajedno sa Srbima).
54
Muslimansko-bošnjačka etnička grupa pokazuje izuzetno

visoke skorove po svim kriterijumima, što predstavlja svojevrsno
iznenađenje s obzirom na ratne sukobe u Bosni i Hercegovini tokom
devedesetih u kojima su oni bili direktno suprotstavljeni srpskoj
strani7. Ovi sukobi su bili obeleženi ratnim zločinima s obe strane a
najpoznatiji i najmasovniji od njih je streljanje oko 8000 Muslimana
iz Srebrenice. Kad se uzmu u obzir najpotresnije stranice novije
političke istorije ova dva naroda ostaje nejasno da li ovako visoko
vrednovanje značaja pripadnosti Srbiji predstavlja iskren stav ili se
radi o svojevrsnoj političkoj mimikriji. Ima argumenata za obe
tvrdnje, tim pre ako se uzme u obzir da 29.1% njih (dosta više nego
Mađara) ocenjuje lošim stanje međunacionalnih odnosa u Srbiji ali
ih 24.7% (približno kao i Mađari) međunacionalne odnose
procenjuje kao dobre. Zaista je moguće da je na delu politička
7 Stanje mađuetničkih odnosa u Bosni i Hercegovini se može jasno videti iz stanja

etničkih stereotipija i etničke distance pripadnika srpske i bošnjačke nacionalnosti. U
najnovijim istraživanjima su stereotipi prema drugoj strani izrazito negativno
konotirani. Čak 81.02% Bošnjaka Srbe smatra nasilnim a 78.83% okrutnim, 76.64%
gramzivim, 70.07% nacionalistima itd. Nabraja se preko deset negativnih stereotipa
zastupljenih sa preko 50% prihvatanja. S druge strane Srbi navode četiri stereotipije
o Bošnjacima koje su zastupljene sa preko 50% prihvatanja: religiozni - 58.49% (što
ne mora, po sebi, predstavljati negativnu stereotipiju ako zanemarimo da se radi o
religiji koja je bitno drugačija od one koju prihvataju Srbi), nazadni – 54.72%,
primitivni – 53.58%, neiskreni – 51.32%. S druge strane, autostereotipi obe etničke
grupe su uglavnom pozitivno konotirani i ima ih oko petnaest, kod obe strane, koji
su zastupljeni sa preko 50% prihvatanja. Sami sebi su, i jedni i drugi, obično hrabri,
ponosni i uopšte uzev, pozitivni bez i jedne negativne osobine. Zaključak je da su
etnički stereotipi izrazito emotivno obojeni što je, bez sumnje, posledica ratnih
dešavanja. (Vladimir Turjačanin: “Etnički stereotipi mladih srpske i bošnjačke
nacionalnosti u Bosni i Hercegovini“, Psihologija, vol. XXXVII, 3/2004. str. 363-
364.). Drugo istraživanje kazuje da je etnička distanca jednog naroda u odnosu na
drugi veća kod onih odnosa koji zahtevaju veći stepen bliskosti (npr. sklapanje
braka, da živi u susedstvu ili da bude nastavnik u školi koju mu pohađaju deca).
Interesantan je nalaz da veću distancu pokazuju Srbi u odnosu na Bošnjake nego
obrnuto. Srbi prihvataju mogućnost sklapanja braka u 13.9% slučajeva a Bošnjaci u
20.5%, da bude nastavnik u školi u njegovom mestu Srbi odbijaju u 28.8% a
Bošnjaci u 48.1% slučajeva. Jedini odnos prema kojem postoji visoka tolerancija je
“da kao turista posećuje moju zemlju“ koji prihvata 98.8% Srba i 93,9% Bošnjaka.
Od ponuđenih devet odnosa Srbi u natpolovičnoj većini prihvataju dva a Bošnjaci
četiri odnosa. (Srđan Puhalo: Etnička distanca građana Republike Srpske i
Federacija BiH prema građanima bivše SFRJ, Fondacija Fridrih Ebart, Banja Luka,
2003.)
55
mimikrija kao jedna vrsta odbrambenog stava ove etničke skupine u

postkonfliktnom okruženju. Za ovakvu tvrdnju postoji čak i istorijska
argumentacija koja može biti dovedena u vezu sa motivima praktične
korisnosti prilikom primanja Islama. No, s druge strane se može
govoriti i o tome da su domaći Muslimani/Bošnjaci i te kako svesni
svojih srpskih (i uopšte slovenskih) etničkih korena te da se ne mogu
identifikovati ni sa jednom državom (izuzev donekle sa Bosnom i
Hercegovinom), u spoljnom okruženju. Stoga se za njih Srbija kao
okvir identifikacije nameće kao optimalno praktično i logično
rešenje.
Za Rumune i Slovake se može konstatovati visoko
prihvatanje značaja pripadnosti svim ponuđenim entitetima i to za
Rumune čak izuzetno visoko prihvatanje po svim stavkama. Oni čak
pridaju veći značaj pripadnosti Srbiji nego što to čine Srbi. Ranijim
istraživanjima je konstatovano da su, generalno, Rumuni podložni
ubrzanoj asimilaciji8. Ovde prikazani rezultati samo daju dopunsku
argumentaciju za ovaj stav. U sociostrukturalnom smislu Rumuni su
etnička grupa sa nesrazmerno starim stanovništvom u Srbiji i sa
nepovoljnom strukturom urbanog i ruralnog stanovništva i izuzetno
velikim udelom poljoprivrednika (70%) u strukturi zanimanja. S
druge strane Slovaci su, kako brojem tako i udelom (u
Vojvođanskoj) populaciji, relativno stabilni. Podela na protestante i
katolike ne proizvodi unutrašnje sukobe i rascepe. Međutim, oni su
prostorno razbijeni i koncentrisani oko Bačkog Petrovca, Kovačice i
Stare Pazove. Iz tog razloga ne postoji potencijal za etničku političku
mobilizaciju9 (uz to su fizički veoma udaljeni od matice).
U istraživanjima s kraja osamdesetih (D. Pantić) je slika bila
značajno drugačija. Tada se visoko cenio značaj svih nivoa
pripadnosti i to kod svih etničkih grupa. Najviši značaj lokalnoj i
republičkoj pripadnosti su pridavali Mađari (60% i 62%) a
jugoslovenskoj Muslimani (84%) i Mađari (79%). Albanci su sva tri
okvira identifikacije prihvatali u iznosu nešto manjem od polovine
(radi se o oceni značaja pripadnosti kao i veoma i dosta važna). Srbi
su na relaciji lokalna – savezna – republička pripadnost iskazali
8 Vladimir Ilić: Manjine i izbeglice u spletu etnonacionalističke radikalizacije,

Helsinški odbor za ljudska prava, Beograd, 2000. str. 55
9 Vladimir Ilić: Isto. str. 55.
56
sledeće vrednosti: 36% - 51% - 71%. Veliki značaj evropskoj

pripadnosti su sve etničke grupe iskazale natpolovičnom većinom
(najmanje Srbi – 52% a najviše Mađari – 66%). Ako uzmemo u obzir
da su ovi podaci prikupljani u predvečerje međunacionalnih ratova i
u vreme veoma zaoštrenih etničkih konflikata na Kosovu, možemo
posumnjati u valjanost podataka iznetih za Albance. Ovo tim pre ako
njihovo izjašnjavanje dovedemo u vezu sa podacima koji će u daljem
tekstu biti prikazivani10. Pantićevi podaci se bitno razlikuju i od
nalaza Ljiljane Baćević, iz vremenski bliskog perioda, po kojima se
odrednica veoma i prilično važna za lokalnu pripadnost prihvata u
19% slučajeva, za republičku u 26%, jugoslovensku – 57%, i
evropsku u 36% slučajeva11.
Za samo jednu i po godinu koliko je prošlo između ova dva
istraživanja došlo je do krupnih promena koje su bitno izmenile
identifikacione okvire. Međutim, treba naglasiti da ova dinamika ni
tada a ni sad nije bila ujednačena po etničkim grupama. Albanci su i
tada pridavali veći značaj lokalnoj pripadnosti12 od ostalih etničkih
grupa (27%). Interesantan je nalaz da su oni u 34% slučajeva
pridavali veliki značaj republičkoj pripadnosti a u 53%
jugoslovenskoj dok je evropsku orijentaciju iskazalo tek njih 32%.
Preferencije Muslimana su bile sledeća: lokalna – 22%, republička
21%, jugoslovenska 26% i evropska 33%. Srbi su pokazali sledeće
tendencije: lokalna 18%, republička 24%, jugoslovenska 49%,
evropska 40%13. Očigledno da su dešavanja iz devedesetih ostavila
dubok trag na prihvatanje pomenutih okvira identifikacije ili,
preciznije rečeno, da ranije evidentno pogoršavanje međunacionalnih
odnosa (koje se u periodu od šezdesetih do polovine osamdesetih
uočava u nizu istraživanja) svoju kulminaciju doživljava tokom
devedesetih. Pripadnost naciji s kraja osamdesetih uopšte nije bila u
vrhu prioriteta običnog sveta. U međuvremenu je ona postala ključna
odrednica socijalnog identiteta za pripadnike mnogih etničkih grupa
10 Dragomir Pantić: “Širina grupnih identifikacija građana” U Lj. Baćević (ur):

Jugoslavija na kriznoj prekretnici, IDN, Beograd, 1991. str. 236.
11 Ljiljana Baćević: “Nacionalna svest omladine” u S. Mihailović (ur): Deca krize,
IDN, Beograd 1990. str. 147-172.
12 Lj. Baćević: Isto, str. 150.
13 Lj. Baćević: Isto, str. 169.
57
sa prostora Srbije. Današnja slika izgleda kao lik u ogledalu u odnosu

na stanje od pre skoro dve decenije kada je građanima bila najvažnija
jugoslovenska pripadnost a za njom su sledile republička
(pokrajinska), svetska i na kraju lokalna pripadnost.
Nacionalnost kao determinanta identiteta
Tabele koje slede u daljem tekstu nam otvaraju prostor za

ulazak u detalje i otkrivanje finesa u prihvatanju identifikacionih
okvira kod pripadnika pojedinih nacionalnosti. Tabela nam kazuje
kako pripadnici pojedinih etničkih grupa vrednuju značaj pripadnosti
sopstvenoj naciji, odnosno u kojoj meri se nacija prihvata kao
značajan identifikacioni faktor.
T-3: Ocena značaja pripadnosti naciji (%)14

1 2 3 4 5 total
Albanci 0.0 4.1 6.8 10.8 78.4 100.0
Rumuni 0.0 3.1 4.7 31.3 60.9 100.0
Slovaci 7.3 7.3 22.0 31.7 31.7 100.0
Mađari 0.4 1.9 4.9 41.8 51.1 100.0
Muslimani/Bošnjaci 4.9 2.2 12.1 27.5 53.3 100.0
Srbi 3.0 5.1 16.2 27.6 48.1 100.0
Ostali 0.0 10.3 10.3 48.7 30.8 100.0
Total 2.0 3.5 10.1 33.0 51.4 100.0
Naime, već je poznato da nacionalna pripadnost igra veoma

značajnu ulogu u društvenom životu savremenih ljudi. Napred
prikazani skorovi to potvrđuju. Razlike u standardnoj devijaciji
kazuju da na prostoru Srbije različite etničke grupe u različitom
intenzitetu manifestuju nacionalnu vezanost. Najčvršću nacionalnu
vezanost pokazuju Mađari, Rumuni i Albanci dok najslabiju
nacionalnu vezanost pokazuju Slovaci kod kojih uopšte postoji visok
stepen difuzije u prihvatanju svih ponuđenih okvira identifikacije.
Ovakvo stanje je odraz veoma visokog stepena etničke fragmentacije
14 Oznake u ovoj i narednim tabelama znače: 1. nimalo važna; 2. malo važna; 3.

osrednje važna; 4. dosta važna i 5. veoma važna
58
i segmentacije te homogenizacije etničkih segmenata društva. Jedna

od mogućih potvrda i pokazatelja etničke fragmentacije i
segmentacije društva je veoma visok Kramerov V koeficijent (V=
0.723; p<0.000) pri ukrštanju nacionalne pripadnosti roditelja
ispitanika što nedvosmisleno govori o zatvaranju kanala etničke
bračne heterogamije koje je zatvaranje započeto sa prvim naznakama
globalne sistemske krize širih razmera s početka osamdesetih i koje
je još uvek aktuelno15. Nacionalna podvojenost društva se danas, u
doba velike prostorne i socijalne mobilnosti ljudi, kod nas
reprodukuje putem etničke homogamije. Ovo je činjenica koja na
našim prostorima učvršćuje etničke granice kako među pojedincima i
porodicama tako i među pojedinim prostornim regijama. Kao
dominantan obrazac in grupisanja pokazuje se nacionalno grupisanje.
Razlika je u tome da su kod pojedinih nacionalnih skupina granice
poroznije te omogućavaju veću međunacionalnu cirkulaciju dok, s
druge strane, imamo gotovo akvizitnu zatvorenost (ilustrativan
primer su Albanci ili preciznije Albanke koje su u braku gotovo
isključivo sa pripadnicima iste nacionalnosti dok muškarci mogu biti
u braku i sa pripadnicama drugih nacija, čime je praktično
onemogućen nacionalni odliv ali je zato moguć nacionalni priliv
mada ni to nije naročito uobičajeno).
15 Etnički mešoviti brakovi na našem prostoru nisu bili retkost. Delom su oni
prouzrokovani etnički mešovitim sastavom stanovništva a delom i migracionim
kretanjima. Potvrdu ovog stava nalazimo u činjenici da je 1950. godine u celoj Srbiji
bilo sklopljeno tek 7.5% etnički mešovitih brakova. Već 1959. takvih je za trećinu
više - 10.6% a 1979. ih ima 13.8%. Naravno, ovi brakovi nisu bili ravnomerno
raspoređeni na celom prostoru Srbije. Ubedljivo najviše ih je bilo u Vojvodini koja
je karakteristična po dva osnova. Prvo, reč je o prostoru na kojem već dugo živi veći
broj etničkih grupa i, drugo, reč je o prostoru na kojem su se slivale reke imigranata
(kolonisti ali i oni koji su dolazili zbog rastućih potreba za industrijskom radnom
snagom). U Vojvodini je 1956. godine sklopljeno 17.3% etnički mešovitih brakova.
Već 1959. ih je sklopljeno 20.0% a 1973. čak 26% ukupno sklopljenih brakova. U
narednih deset godina se učešće etnički mešovitih brakova u ukupnom broju
stanovnika blago povećalo. (Petrović, 1986: 60.). Treba napomenuti da je u
periodu intenzivnih migracija bila veća stopa razvoda etnički heterogamnih nego
homogamnih brakova. Drugim rečima, mešoviti brakovi su manje stabilni od etnički
homogamnih. Evidentirano je da je učešće heterogamnih u ukupnom broju
razvedenih brakova bilo veće od njihovog učešća u sklapanju braka. (Ilić i Cvejić,
1997: 113-114).
59
Ranija istraživanja takođe pokazuju značajno prisustvo

nacionalnog identiteta nacionalnih manjina. V. Ilić i S. Cvejić nalaze
da od vojvođanskih manjina Slovaci pokazuju najveću nacionalnu
vezanost te da gotovo bez ostatka svoj nacionalni identitet pronalaze
u nacionalnoj istoriji i kulturi. S druge strane, ovi autori nalaze da je
kod Rumuna iskazan najniži nivo nacionalne identifikacije (iako on
uopšte nije mali – preko dve trećine ispitanih)16. Potrebu za etničkom
homogenizacijom prihvata skoro četiri petine Srba, oko dve trećine
Slovaka i Mađara i tek jedna trećina Rumuna17.
Treba napomenuti da ovi autori nalaze jaču potrebu za
etničkom homogenizacijom upravo u etnički homogenim sredinama,
što može predstavljati izuzetno vredan nalaz kako za dalja
istraživanja tako i za svaku buduću političku praksu koja bi imala za
cilj prevazilaženje etničkih protivrečnosti i prihvatanje suživota
različitih etničkih grupa na istom prostoru18. Njihov generalni
zaključak je da vojvođanskom etničkom scenom dominiraju tri
grupe: srpska, mađarska i slovačka. Rumuni pokazuju najslabiju
nacionalnu identifikaciju (za razliku od nalaza ovog istraživanja),
nemaju tendenciju ka nacionalnoj homogenizaciji i gotovo sasvim su
tolerantni prema drugim nacijama i oni se nalaze na periferiji
društvenih zbivanja. Slovake karakteriše intenzivna nacionalna
(nacionalistička) opredeljenost i visoka homogenizacija. Njihova
društvena mobilizacija nema etničko-politički karakter već je
koncentrisana oko etničkih kulturnih institucija. S druge strane
Mađare ne karakteriše veliko zanimanje za nacionalnu istoriju i
kulturu ali su zato u značajnijoj meri politički mobilisani i to
posebno na etnički homogenim i urbanim područjima tako da se
Mađari mogu izdvojiti kao jedina nacionalna manjina koja može
značajno da doprinese definisanju etničkog suživota u Vojvodini.
Iako istraživanja nacionalne vezanosti sprovedena u
jugoslovenskom društvu od polovine šezdesetih do danas kazuju da
je u novije vreme došlo do objektivnog pogoršavanja
međunacionalnih odnosa ipak je evidentno da s druge strane, neka
16 Vladimir Ilić, Slobodan Cvejić: Nacionalizam u Vojvodini, Gradska biblioteka

“Žarko Zrenjanin”, Zrenjanin, 1997. str. 44-47.
17 Isto, str. 47-48.
18 Isto. Str. 47-51.
60
istraživanja obavljena uoči i u vreme kulminacije društvene krize

kazuju da je priličan broj građana smatrao da je nacionalna
pripadnost isuviše uzak okvir za identifikaciju19.
U kojoj meri lokalna zajednica, odnosno rodni kraj ili
zavičaj, može biti okvir identifikacije? Nesumnjivo da danas, u eri
globalnog povezivanja sveta s jedne strane i regionalizacije s druge
strane lokalni prostor i te kako može da ima značaja u životu ljudi.
T-4: Ocena značaja pripadnosti rodnom kraju (%)

1 2 3 4 5 total
Albanci 0.0 1.4 8.1 13.5 77.0 100.0
Rumuni 1.6 1.6 15.6 25.0 56.3 100.0
Slovaci 9.8 7.3 9.8 31.7 41.5 100.0
Mađari 0.0 0.0 7.4 38.2 54.4 100.0
Srbi 4.3 8.4 20.3 22.2 44.9 100.0
Ostali 7.7 2.6 12.8 20.5 56.4 100.0
Total 2.2 3.4 13.6 28.5 52.3 100.0
Podaci kazuju da se mladi različitih nacionalnosti slažu u

jednom a to je da je zavičaj jedan od najjačih okvira formiranja
ličnog i socijalnog identiteta. Gotovo kod svih etničkih grupa su
najviši skorovi upravo kod vrednovanja značaja pripadnosti naciji i
rodnom kraju i oni se kreću u rasponu od 3.88 kod Slovaka do 4.66
kod Albanaca. Pojedinačno, najveći značaj zavičaju kao okviru
identifikacije pridaju Mađari za koje on ima veliki značaj u 92.6%
slučajeva. Drugi na listi su Albanci koji veliki značaj pripadanju
zavičaju daju u 90.5% slučajeva. Slede Rumuni sa 81.3% i
Muslimani/Bošnjaci sa 76.9% prihvatanja. Srbi pridaju manji značaj
pripadanju zavičaju od pripadnika svih brojnijih manjina u Srbiji, tek
njih 67.1% mu pridaje veliki značaj. Radi se o vrlo indikativnim
podacima na osnovu kojih možemo naslutiti da što je veća jezička
barijera između manjine i matične nacije to je veće pridavanje
značaja pripadanju lokalnim okvirima ili drugim rečima to je veće
zatvaranje manjina u lokalne okvire. Ovi podaci se donekle mogu
razumeti činjenicom da su oni prikupljani na prostorima na kojima je
19 Uporedi Ljiljana Baćević: “Nacionalna svest omladine” u Srećko Mihailović (ur)

Deca krize, IDN, Beograd, 1990. str. 149-153.
61
velika koncentracija pojedinih manjina i s te strane bi se radilo o

svojevrsnom lokal-patriotizmu, koji bi trebalo da bude u izvesnoj
meri urođen svim ljudima nezavisno od njihove etničke pripadnosti.
No, ako se ovo dovede u vezu sa odbijanjem značaja pripadnosti
Srbiji i donekle Državnoj Zajednici koje iskazuju, u većoj ili manjoj
meri, pojedine etničke manjine, onda se može naslutiti delovanje
drugih uzroka koje bi trebalo tražiti u stanju međunacionalnih
odnosa, u aktuelnoj političkoj i privrednoj situaciji, a pre svega
vrednosnom sistemu koji je bitno obeležen autoritarnošću i
nacionalizmom20. I ovde se može tvrditi da je, do izvesne mere,
vezivanje za lokalne okvire identifikacije svojevrsan odbrambeni
stav nacionalnih manjina. Za pripadnike posmatranih manjina lokalni
okvir, odnosno zavičaj, je sredina u kojoj se osećaju kao većinska
etnička grupa. Tamo su okruženi pripadnicima iste nacionalnosti, uče
školu na maternjem jeziku, ne osećaju se nacionalno ugroženim, ili
se bar tako osećaju znatno manje nego van lokalnih okvira,
upražnjavaju svoju veru i uopšte kulturu.
Za nas bi trebalo da bude posebno važan podatak u kojoj
meri mladi pripadnici nacionalnih manjina pridaju značaj pripadnosti
Srbiji, tj. u kojoj meri prihvataju da je Srbija njihova država. Već je
konstatovano da je skor ukupnog istraživanog uzorka (uključujući i
Srbe) dosta visok (3.32), uz visoku stopu rasipanja glasova (st. dev. –
1.232). Upravo visoka vrednost standardne devijacije i Kramerovog
V koeficijenta prilikom ukrštanja nacionalne pripadnosti sa ocenom
značaja pripadnosti Srbiji (V=0.382, a kod isključenja Srba iz uzorka
dobija se vrednost V=0.389, u oba slučaja je p<0.000) kazuje da je
nacionalna pripadnost jedna od ključnih determinanti identifikacije
20 Vidi Stjepan Gredelj.: “Dominant Value Orientations”: in Lazić, M. (ed) Society

in Crisis, Filip Višnjić, Belgrade, 1995.; Bora Kuzmanović; Mirjana Vasović:
“Tradicionalistička orijentacija”, u Zagorka Golubović, Bora Kuzmanović, Mirjana
Vasović: Društveni karakter i društvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Filip
Višnjić, Beograd, 1995.; Kuzmanović, B.: “Social Distanc Towards Individual
Nations”, u Lazić, M.(ed): Society in Crisis, Belgrade, 1995.; Bora Kuzmanović:
“Autoritarnost kao socijalno-psihološka karakteristika” u Z. Golubović; B.
Kuzmanović; M. Vasović: Društveni karakter i društvene promene u svetlu
nacionalnih sukoba, Filip Višnjić, Beograd, 1995.; Bora Kuzmanović:
“Authoritarianism” u Lazić, M. (ed): Society in Crisis, Filip Višnjić, Belgrade, 1995.
Slobodan Miladinović: “Autoitarni kontekst eskalacije jugoslovenske krize
devedesetih”, Nova srpska politička misao, 1-4/2006.
62
pojedinaca sa državnom pripadnošću. Praktično, pripadnici različitih

nacionalnih grupa se, po ovom pitanju, na različite načine
izjašnjavaju.
T-5: Ocena značaja pripadnosti Srbiji (%)

1 2 3 4 5 total
Albanci 77.0 13.5 8.1 0.0 1.4 100.0
Rumuni 0.0 3.1 12.5 31.3 53.1 100.0
Slovaci 12.2 4.9 31.7 22.0 29.3 100.0
Mađari 7.6 22.4 46.0 18.6 5.5 100.0
Srbi 4.3 5.7 20.5 25.1 44.3 100.0
Ostali 0.0 12.8 23.1 33.3 30.8 100.0
Total 9.7 14.1 32.1 22.4 21.6 100.0
Albanci ubedljivo minimiziraju (bolje reći čak da negiraju)

značaj pripadnosti Srbiji. Ekstremno negativnu ocenu daje više od tri
četvrtine ispitanih mladih Albanaca dok svaki osmi smatra da mu je
pripadnost Srbiji malo važna. Ono malo Albanaca što pridaje važnost
pripadnosti Srbiji, ili bolje reći, priznaje Srbiju kao svoju državu je
uglavnom rođeno u mešovitim brakovima. Otuda se njihovo
izjašnjavanje pre može shvatiti kao odbrambeni stav nego kao
naznaka mogućeg prihvatanja i formiranja ličnog identiteta (ili bolje
reći identifikacije) sa državom Srbijom. Praktično, iz konfiguracije
odgovora mladih Albanaca se jasno vidi da oni, a zaključak je
moguće proširiti na ukupnu populaciju albanske nacionalne manjine
u Srbiji, u najvećoj meri odbijaju da prihvate državni identitet
građanina Srbije. Ovo je višestruko zabrinjavajući podatak. Pre
svega, radi se o omladini koja pripada regrutnom kontigentu. U
slučaju aktiviranja međunacionalnog sukoba na relaciji Srbi –
Albanci mnogi od njih bi verovatno bili spremni da se angažuju čak i
u oružanoj borbi.
Međunacionalni odnosi Srba i Albanaca imaju dugu istoriju i
njih nije moguće čak ni u naznakama prikazati u kraćem tekstu. Ono
što je bitno reči je da je u bivšoj Jugoslaviji (SFRJ)21 nacionalni ključ
21 Istorija odnosa Srba i Albanaca je dosta starija od države SFRJ. Ono što je bitno
reći u socio-antropološkom kontekstu je da je život seoskog stanovništva Kosova bio
sveden na borbu za opstanak, ljudi su nastojali da žive od sitnog zemljišnog poseda
63
bio osnova za donošenje svih značajnijih političkih odluka (od

kadrovske politike do raspodele sredstava za najrazličitije potrebe).
Gledano u tom kontekstu teško da bi se moglo govoriti o nacionalnoj
koji im je pružao samo minimum za život. Stoga nije neobično da su se sinovi

(posebno kod Albanaca) slali u inostranstvo ne bi li dopunili nedovoljne kućne
prihode. Zbog teških životnih uslova i oštre konkurencije proširena porodica se
pojavljuje kao prirodan okvir za zadovoljavanje niza društvenih potreba te
predstavlja glavni oblik unutargrupne solidarnosti ali i, što je posebno značajno,
predstavlja osnovnu jedinicu za napad i odbranu koja je strogo organizovana u
skladu sa korporativnim i patrijarhalnim principima. Jaka vezanost za (proširenu)
porodicu pogoduje stvaranju nepoverenja prema svima koji nisu rod. Ako se ovo
podigne na viši organizacijski nivo izlazimo na stanovište da je jaka vezanost za
nacionalni okvir vodi u ksenofobiju. U uslovima socijalne atomizacije i
fragmentacije koje obeležavaju oštri sukobi (na ivici borbe za opstanak) svi oblici
lojalnosti van okvira porodice (i nacije) mogu biti samo nepostojani i nepouzdani.
Posledica toga je da se, zavisno od istorijskog trenutka, u lokalnim okvirim vrši
represija jedne nad drugom stranom. Praktično, ako sagledamo viševekovnu istoriju
zajedničkog života dva naroda, teško da možemo reći kome bi trebalo da pripadne
epitet progonitelja a kome žrtve. U vreme Otomanske vladavine vodili su se sukobi
Turaka i Albanaca u kojima je hrišćansko stanovništvo (uglavnom srpsko)
nesumnjivo predstavljalo nezaštićenu i ugroženu stranu. Od Berlinskog kongresa i
utvrđivanja srpsko – turske granice dolazi do međusobnih proganjanja (Srbi progone
Albance iz Srbije a Albanci progone Srbe sa Kosova koje je ostalo Tursko). Tada se
po prvi put u istoriji Kosova postavlja jasna etnička granica Srba i Albanaca.
Balkanski ratovi (1912-1913) rezultiraju pripajanjem Kosova Srbiji. Uloga žrtve se
prebacuje na Albance koji ostaju otvoreno neprijateljski nastrojeni prema Srbiji
(kasnije Kraljevini Jugoslaviji). Praktično je period 1878-1914. bio ključan za sve
što se danas dešava na Kosovu jer je podela između Hrišćana i Muslimana svedena
na etničku podelu Srba i Albanaca. Posle drugog svetskog rata situacije se obrće.
(Ger Dejzings: Religija i identitet na Kosovu, Biblioteka XX vek, Beograd 2005. str.
13-35.). Nije ništa neobično da se u ovakvim okolnostima dominantan obrazac
samoidentifikacije Srba kreće u okviru predpolitičkih i primordijalnih određenja
nacionalnog identiteta (etničko poreklo i istorija). S druge strane osnovni obrazac
samoidentifikacije Albanaca se završava na utvrđivanju negativnih osobina drugih
(primarno Srba). Svet u ovakvoj predstavi Albanaca izgleda kao homogenizacija
Srba protiv Albanaca ali i čitavog sveta sa ciljem umanjenja negativnih posledica
svoje politike na Kosovu. S druge strane Albanci se homogenizuju oko odbrane svog
nacionalnog bića od antialbanskog režima Slobodana Miloševića. Oni sebe
doživljavaju kao dominantnu etničku grupu a ne manjinu i doživljavaju se kao
jedinu naciju u Evropi koja je podeljena etničkim granicama. Ovim se opravdava
samoopredeljenje i nezavisnost albanske nacije jer se ona u slovenskom okruženju
ne doživljava kao subjekt jednak drugima iz čega sledi i uverenje da nastavak života
van sopstvenog “pravnog sistema” vodi u nove sukobe (Dušan Janjić: Kosovo
između sukoba i dijaloga, Forum za etničke odnose, Beograd, 2005. str. 62.).
64
neravnopravnosti. Pripadnici albanske nacionalnosti su stizali do

najviših javnih položaja (tipa predsednika predsedništva SFRJ ili
predsednika predsedništva republike Srbije). Njihova procentualna
zastupljenost u raznim organima vlasti, u obrazovnom procesu, u
izvođenju nastave na maternjem jeziku i nizu drugih mesta je
odgovarala najvišim standardima koje je moderan svet često počinjao
da uvodi tek posle nas. No u relativno povoljnoj političkoj klimi za
normalan suživot Srba i Albanca do njega uopšte nije došlo. Iz
današnje perspektive je gotovo nemoguće dati valjane razloge zašto
je to tako. U igri je verovatno veliki broj faktora među kojima treba
spomenutu neravnomeran ekonomski razvoj SFRJ ali i same Srbije
(Slovenija i delovi Hrvatske su bili značajnije razvijeni od Srbije a
unutar Srbije su Vojvodina i Beograd bili znatno razvijeniji od
njenog jugoistoka gde je inače živela većina albanskog stanovništva).
Čini se da u takvim uslovima političke slobode i nacionalna
ravnopravnost pre pogoduju lokalnoj integraciji i homogenizaciji
onih koji se nalaze u ekonomski lošijoj poziciji. Otvaranje
obrazovnog procesa, posebno visokog obrazovanja na albanskom
jeziku je imalo za posledicu stvaranje nacionalne intelektualne elite
koja je pokušala da izvrši racionalizaciju nepovoljne ekonomske
situacije. S obzirom na ranije stanje nepoverenja, jezičkih,
religijskih, običajnih i, uopšte, kulturnih barijera ali i brojnih (često i
oružanih) sukoba iz dalje i bliže prošlosti, logičan ishod
racionalizacija se okretao ka nacionalnom elementu. Ovome je
veoma doprinosila etnička i prostorna homogenizacija obeležena
jakom etničkom distancom.
Nije potrebno posebno dokazivati da su etnička
sukobljavanja na liniji Srbi – Albanci ušla u začarani krug iz kojeg
je, u dogledno vreme, nemoguće izaći. Između Drugog svetskog rata
i početka osamdesetih ovi sukobi su ideološki prikrivani da bi s
početka osamdesetih došlo do otvorenog manifestovanja albanskog
nacionalizma. Prirodan odgovor na ovo je bilo pokretanje srpskog
nacionalizma. Praktično, od tada pa do danas, imamo polarizaciju
odnosa dva entiteta koju u većoj ili manjoj meri permanentno
obeležava političko nasilje. Na ideološkom planu, od početka
osamdesetih kreće se sa postavljanjem zahteva za formiranje
republike Kosovo unutar SFRJ, što se sa srpske strane opravdano
doživljavalo kao uvod u otcepljenje Kosova od Srbije i Jugoslavije i
65
njegovo osamostaljivanje i pripajanje (potencijalno velikoj) Albaniji.

Normalno, državne vlasti su na ovo odgovorile načinom koji se može
smatrati jedino očekivanim, vojnom i policijskom akcijom. Situacija
se drži pod prividnom kontrolom i u prividnom miru. Međutim,
početak devedesetih je obeležen raspadom Jugoslavije i ratom u
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Srpski resursi (kako ljudski tako i
materijalni) se angažuju na više frontova. Situacija je bila idealna da
albanska nacionalna elita otvori novi front i krene u oružanu akciju
radi otcepljenja od Srbije. Ono što ostaje čudno je kako to da Kosovo
i Albanci ostaju mirni tokom ratova u Hrvatskoj i Bosni i
Hercegovini. Da li je postojao dogovor o nenapadanju dve
nacionalne elite? Na ovo pitanje je teško odgovoriti tim pre što su s
kraja osamdesetih kosovski Albanci organizovali paralelne
institucije, imali paralelan obrazovni sistem pa čak stvorili i
paralelnu državnu vlast. Dakle, postojali su svi uslovi da se otvori još
jedan front čak sa veliki izgledom da se albanski nacionalni ciljevi
ostvare.
Oružane provokacije albanskih snaga na Kosovu počinju da
se javljaju tek po okončanju dejtonskih pregovora i uspostavljanju
mira. Dve godine kasnije (28. februara 1998) otpočinje rat na
Kosovu. Radi se o ratu koji su tadašnje vlasti Srbije skrivale od
sopstvenog naroda, ratu koji odnosi žrtve i stradanja na obe strane.
Godinu kasnije otpočinje bombardovanje NATO snaga koje traje 77
dana posle čega se uspostavlja protektorat međunarodnih snaga na
Kosovu. No, jedan broj Albanaca, od kojih je većina koncentrisana u
tri opštine na samoj granici Kosova (Preševo, Medveđa i Bujanovac)
ostaje pod vlašću Srbije. Nezavisno od ishoda budućih pregovora o
statusu Kosova, koncentracija Albanaca u tri opštine predstavlja
realnu opasnost (bez obzira na njihov relativno mali broj) od
izbijanja novih sukoba u budućnosti.
Da je ovo realna opasnost potvrđuje novije istorijsko
iskustvo vezano za delovanje tzv. Oslobodilačke vojske Kosova
(UQK) ali i za formiranje paravojnih formacija po okončanju vojnih
sukoba na Kosovu i stavljanja istog pod protektorat međunarodne
zajednice (tzv. Oslobodilačka vojska Preševa, Medveđe i Bujanovca
- UQPMB). Drugo, međunacionalni odnosi na relaciji Srbi – Albanci
su do te mere narušeni da se iz današnje perspektive čini nemogućim
suživot na zajedničkom prostoru. Poslednja drastična potvrda ovog
66
stava su dešavanja od 17. marta 200422. Realno je očekivati da iza

ovakvog stava pripadnika albanske nacionalne manjine stoji otvorena
secesionistička težnja koju prihvataju i najmlađe generacije, što samo
ukazuje na duboke korene sukoba dva naroda i, što je najgore, na
realnu nemogućnost razrešavanja međunacionalnih napetosti čak i u
daljoj budućnosti. Treće, posebnu opasnost predstavlja to što se radi
o etničkoj grupi koja ima prilično mladu populaciju i kod koje je
evidentirana visoka stopa nataliteta. Potencijalno ova grupa je u
biološkoj prednosti jer u doglednoj budućnosti može biti značajno
uvećana, što ne važi za ostale etničke grupe koje žive u Srbiji. Realna
je opasnost njenog širenja i inficiranja međunacionalnih odnosa i van
teritorije tri opštine koje su sada značajno nastanjene Albancima.
Novije istorijsko iskustvo upravo upozorava na ovakvu vrstu
opasnosti po mir i bezbednost stanovništva na područjima koja
nastanjuju pripadnici albanske nacionalne manjine.
Veliki značaj pripadnosti Srbiji daje 24.1% Mađara i 41.8%
Muslimana/Bošnjaka. Ostale etničke skupine prihvataju veliki značaj
pripadnosti Srbiji u natpolovičnom iznosu. Skoro polovina Mađara
taj značaj kvalifikuje kao osrednji a malim ga smatra njih 30%. Iznos
od 30% Mađara koji odbijaju da prihvate Srbiju kao okvir svog
društvenog identiteta nije uopšte mali i zanemarljiv. Radi se o
potencijalu za međuetničke sukobe. Mora se priznati da taj broj u
velikoj meri amortizuju oni koji daju pozitivne i neutralne ocene. Ovi
podaci potvrđuju da pitanje “severa Vojvodine” kao potencijalnog
kriznog žarišta nije bez osnova. Međutim, mora se priznati da postoji
veliki broj Mađara koji pokazuju spremnost oblikovanja svog
(društvenog) identiteta oko pripadnosti Srbiji i spremnost za
integraciju u društvo Srbije. Ova spremnost je pozitivan znak s
obzirom da je njihova matična država, Mađarska, danas ekonomski
znatno razvijenija od Srbije. Realizacija potencijalne težnje ka
secesiji od Srbije i pristupanju Mađarskoj bi za njih, evidentno,
značila makar malo poboljšanje životnog standarda i otvaranje
životnih perspektiva, ovo tim prte što je Mađarska član Evropske
Unije još od 2004. god. Dakle, i pored svih potencijalnih prednosti
22 Iscrpan pregled etničkog nasilja na Kosovu, sprovedenog tokom 17. marta 2004 i
nekoliko dana kasnije, dat je u Dragan Popović (ed) Ethnic Communities in Kosovo
2003 and 2004. Humanitarian Law Center, Belgrade 2005. p.p. 163-267.
67
od pristupanja matici, dobar broj Mađara nalazi sebe u državnim

okvirima Srbije.
Naravno, moguće je postaviti pitanje u kojoj je meri
prikazano odbijanje vezivanja socijalnog identiteta za Srbiju
odbrambeni stav. Ovo pitanje je zasnovano na političkom uspehu
ekstremnih nacionalističkih stranaka u nacionalno mešovitim
sredinama. Uspeh Srpske radikalne stranke je evidentan u Vojvodini.
Mnogi vojvođanski Mađari su pod utiskom njihove retorike, koja je
svoju kulminaciju imala tokom ratnih devedesetih godina23. Rat u
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini je završen ali se još uvek zvecka
pretnjama o izbijanju sukoba u Vojvodini. Naravno, retorika
političkih stranaka ima cilj da pridobije biračko telo, ali ako se ona
dovede u vezu sa društvenim učinkom pojedinih političkih snaga
onda se lako može dovesti u lokalni situacioni kontekst mešovitih
sredina. Nacionalizam je povratna kategorija. Ako se pojavi na
jednoj tačci nekog prostora, sasvim je evidentno da će se u najskorije
vreme pojaviti i u nekoj drugoj njoj prostorno i vremenski bliskoj
tačci. Stoga se nacionalno zatvaranje jednog broja Mađara i njihovo
distanciranje od države Srbije može delom objasniti i kao odgovor na
ekstremni srpski nacionalizam i radikalizam. Naravno, uvek ostaje
mesta i za autohtoni mađarski nacionalizam, tim pre što je u novijoj
istoriji srpsko-mađarskih odnosa bilo nacionalnih trvenja,
teritorijalnih pretenzija pa čak ratnih sukoba. U svojoj suštini,
prikazani podaci, iako nisu alarmantni, upozoravaju na moguće
probleme u budućnosti.
Muslimani/Bošnjaci su znatno pozitivnije orijentisani prema
državnoj pripadnosti od Mađara iako imaju neka zajednička obeležja
vezana za njihovo mesto u socijalnom miljeu Srbije. Čak 41.8% njih
pridaje veliki značaj pripadnosti Srbiji uz 37.9% neutralnih
odgovora. Praktično svaki peti Musliman/Bošnjak se negativno
određuje prema državnoj pripadnosti kao faktoru socijalnog
23 Situaciju dodatno komplikuje činjenica da je od 1991-1995. u Vojvodinu

prebačeno više od 200,000 izbeglica (prema evidenciji UNHCR 1995. ih je bilo oko
260,000) što je više od 40% ukupnog broja izbeglica pridošlih u Srbiju. Upravo je
politika radikalskih vlasti u nekim opštinama išla ka tome da su se oni naseljavali na
područjima na kojima pretežno žive Mađari, što je dopunski povećavalo
međuetničke (i socijalne) napetosti na tom prostoru. (Manjine u Srbiji: Helsinški
odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd, 2000. str. 19.)
68
identiteta. Visoko prihvatanje Srbije kao države, od strane pripadnika

ove etničke grupe se može objasniti delovanjem više činilaca.
Svakako najznačajniji od njih je činjenica da su istorijski gledano
domaći Muslimani/Bošnjaci slovenskog porekla i većim delom
srpskih etničkih korena. Radi se o činjenici koja bitno obeležava
njihovo nacionalno biće i ispunjava njihovu nacionalnu svest.
Drugim rečima, radi se o etničkoj grupi koja nema svoju istorijski
utemeljenu matičnu državu van teritorije Srbije24, koja govori
srpskim jezikom, a koja se od onih koji se deklarišu kao Srbi
razlikuje jedino po tome što vodi poreklo od onih delova (uglavnom)
srpske populacije koji su tokom srednjevekovnog perioda, iz
najrazličitijih razloga, primili Islam.
Dakle, jedina bitna razlika domaćih Muslimana/Bošnjaka od
većinske nacije je vera, i to ne mora biti njihova aktuelna
veroispovest i konfesionalna pripadnost već vera u koju su njihovi
preci nekada prešli. Konverzijom su stvoreni uslovi za razlikovanje
pravoslavne i islamizirane populacije kao odvojenih entiteta koji se
međusobno, tokom relativno dugog perioda istorije, nisu mnogo
mešali. Naprotiv, došlo je do njihovog razdvajanja po više osnova.
Tokom druge polovine dvadesetog veka aktuelne državne vlasti su
Muslimane priznali kao etničku grupu i tako ih evidentirali kroz
popise stanovništva. Racionalizacija političke i ekonomske krize s
kraja dvadesetog veka je išla ka nacionalnim podvajanjima u kojima
se Srbi i Muslimani polarizovani kao suprotstavljene snage u
sukobima koji su obeležili raspad bivše Jugoslavije. Jedna od
posledica te polarizacije je masovno buđenje nacionalne svesti
Muslimana, koji u novije vreme sve više počinju da usvajaju izraz
Bošnjaci kao svoje nacionalno ime25.
24 Mada se u javnosti može čuti teza da su Bošnjaci iz Srbije nacionalna manjina

Bošnjaka iz Bosne i Hercegovine. No, ostaje nam da sačekamo ne bi li videli da li
će, u doglednom periodu, ova teza dobiti empirijsko opravdanje.
25 Sam naziv Muslimani je izazivao dosta nesuglasica. Čak su u prvim posleratnim
popisima stanovništva oni koji su se nacionalno izjašnjavali kao Muslimani bili
statistički obrađivani u kategoriji neopredeljeni. Jedan od najvećih argumenata
protiv tog naziva je da se radi o imenu religijske skupine koja je znatno šira od
domaćih Muslimana te da nisu svi oni koji bi trebali da pripadaju muslimanskoj
naciji istovremeno i muslimanske veroispovesti. Ovaj argument je dobijao i posebnu
ideološku težinu u vreme komunizma kada je religijskoj pripadnosti generalno
69
Prosečnom pripadniku muslimansko-bošnjačke nacionalne

skupine se, prema nalazima ovog istraživanja, Srbija javlja kao
prihvatljiv okvir državnog identiteta, uz ogradu da se svaki peti ne bi
složio sa ovakvom konstatacijom. Ostale skupine natpolovičnom
većinom prihvataju Srbiju kao okvir vlastitog državnog identiteta.
Interesantno je napomenuti da Rumuni to čine ogromnom većinom
(84.4%) a da se Slovaci drže nešto malo iznad polovine (51.3%), uz
veliko odstupanje na skali.
Upravo veliki broj neutralnih odgovora Slovaka u odnosu na
prihvatanje države Srbije kao okvira kolektivnog identiteta se može
objasniti činjenicom da njih ima relativno malo i da su koncentrisani
u Vojvodini te da su fizički razbijeni. Najviše ih ima u Kovačici (oko
7.000) što onemogućava stvaranje kritične mase koje bi rezultiralo
socijalnom, političkom i uopšte javnom angažovanošću Slovaka. U
vreme socijalizma etnički ključ je Slovacima otvarao znatno veće
mogućnosti javnog angažovanja nego što je to sada slučaj. Stoga se
ova skupina danas pokazuje kao grupa malog akcionog potencijala
koja bi zbog svoje relativno male brojnosti pre bila sklona asimilaciji
i integraciji u većinu nego mogućnosti preuzimanja uloge aktivnog
subjekta u kreiranju etničkog suživota.
No, posebnu, pažnju, svakako, zaslužuju mladi pripadnici
matične etničke grupe – Srbi. Njihovi odgovori su veoma zanimljivi.
Očekivano bi bilo da se oni masovno identifikuju sa svojom
državom. No, da li su patriotski motivi dovoljno jaki da nadvladaju
sve ekonomske, političke i druge teškoće sa kojima se Srbija sudara i
koje, evidentno determinišu njihovu ukupnu ličnu, socijalnu i
ekonomsku situaciju te da Srbiju, ovakvu kakva ona sada jeste,
dožive kao prihvatljiv okvir socijalne i državne identifikacije? Na
osnovu prikazanih podataka se može zaključiti da nešto, definitivno,
davan negativan ideološki predznak. Stoga se često dešavalo da su pojedinci koji su

usvojili komunističku ideologiju odbijali da se nacionalno izjasne kao Muslimani
već su se izjašnjavali kao neopredeljeni i još češće kao Jugosloveni. Raspadom
Jugoslavije i sam naziv Jugosloven postaje istorijski i ideološki problematičan.
Usvajanje izraza Bošnjak (iako je u opticaju, još mnogo pre najnovijih sukoba, bilo i
drugih izraza npr. Krajišnik – koji je, opet, ideološki bio neprihvatljiv zbog upotrebe
tog naziva da bi se njime obeležili žitelji srpskih krajina u Hrvatskoj) se može
oceniti kao finale u konstituisanju muslimanskog, ili sada bolje reći, bošnjačkog,
nacionalnog identiteta.
70
nije u redu ili sa mladim Srbima ili sa njihovom državom. Njih

sedam od deset smatra da za njih pripadnost Srbiji ima veliku
važnost. Broj nije mali ali kad se uzme u obzir da su to pripadnici
većinske i matične nacije, nacije prema kojoj država nosi ime i
oblikuje svoj međunarodni identitet, onda se podatak da se 20.5%
mladih Srba oseća ravnodušno prema svojoj sopstvenoj državi a da
10.0% njih svojoj pripadnosti Srbiji pridaje mali značaj mora shvatiti
kao ozbiljno upozorenje državnim vlastima, makar koje političke
opcije one bile. Moguće je postaviti i pitanje zašto Srbi ne vrednuju
očekivano visoko pripadnost Srbiji. Njihov skor (3.99) nije mali ali
je ipak niži od očekivanog s obzirom da se radi o njihovoj sopstvenoj
(matičnoj) državi.
Očigledno da su unutrašnje protivrečnosti26, kojima društvo
Srbije obiluje, toliko intenzivne da kod jednog dela, naročito mlade,
srpske populacije gotovo da ne postoji želja da nastave u njoj da
žive. Ovo potvrđuju podaci o velikom broju iseljavanja mladih i
obrazovanih ljudi iz zemlje27. Radi se o tendenciji koja je tokom
devedesetih doživela kulminaciju a koja ni danas, po završetku svih
ratova koje je vodio režim S. Miloševića i po njegovoj smeni s vlasti
i započinjanju demokratskih reformi, još uvek ne jenjava. Ovaj
razlog sigurno da ima velikog odjeka ne samo na opredeljivanje
pripadnika većinske, srpske, nacije već sigurno ima još veći odjek
kod pripadnika nacionalnih manjina, naročito onih koje su u
doglednoj prošlosti učestvovale u otvorenim sukobima sa srpskim
narodom.
Nasuprot visokom vrednovanju značaja pripadnosti naciji i
rodnom kraju ni pripadnost Državnoj Zajednici Srbije i Crne Gore
nije bila visoko vrednovana. Ovde izneti podaci jasno govore da je
javno mnjenje već bilo pripremljeno na raspad zajedničke države, s
26 Vidi šire u Miladinović, Slobodan: Društvo u raskoraku, Nova srpska politička

misao, Beograd, 2008.
27 Ovo je opširno prikazano u Silvano Bolčić: “Iseljavanje radne snage i ‘odliv
mozgova’ tokom 90-tih”, u S. Bolčić, A. Milić: Srbija krajem milenijuma: razaranje
društva, promene i svakodnevni život, ISI FF, Beograd, 2002. str. 159-166.; V.
Grečić, V. Matejić, Đ. Kutlača, O. Mikić: Migracije visokostručnih kadrova i
naučnika iz SR Jugoslavije, Savezno ministarstvo za razvoj, nauku i životnu sredinu,
Institut M. Pupin, IMPP, Beograd, 1996.; Vladimir Grečić: “Novije migracije naših
stručnjaka u inostranstvo”, Međunarodna politika, vol. LIV, br. 1103/2003.
71
obzirom da su ovi podaci prikupljeni samo šest meseci pre

definitivnog razdruživanja Srbije i Crne Gore koje je realizovano 21.
maja 2006. godine.
Među mladim Mađarima (0.4%) i Albancima (2.8%) se
visoko vrednovanje značaja pripadnosti Državnoj Zajednici može pre
naći kao incident nego kao pravilo. I jedna i druga etnička grupa
gotovo da ne pridaju nikakav značaj pripadnosti saveznoj državi.
Naprotiv, Albanci joj pridaju mali značaj u 86.5% slučajeva dok je
kod Mađara takvih 85.9%. Nasuprot njima najveći značaj pripadnosti
saveznoj državi pridaju Rumuni (64.1%) i, naravno, Srbi (44.6%).
Evidentno je da svaki treći mladi Srbin ima negativan stav prema
vrednovanju značaja pripadnosti Državnoj Zajednici a svaki peti ima
ravnodušan (neutralan) stav. Izborom neutralnog stava dominiraju
Muslimani/Bošnjaci (38.5%) i Slovaci (31.7%).
T-6: Ocena značaja pripadnosti DZ SCG (%)

1 2 3 4 5 total
Albanci 73.0 13.5 10.8 1.4 1.4 100.0
Rumuni 4.7 12.5 18.8 32.8 31.3 100.0
Slovaci 24.4 24.4 31.7 7.3 12.2 100.0
Mađari 51.7 34.2 13.7 0.2 0.2 100.0
Srbi 16.5 17.3 21.6 23.8 20.8 100.0
Ostali 7.7 17.9 20.5 30.8 23.1 100.0
Total 32.4 23.6 20.6 12.9 10.5 100.0
Ovakva konfiguracija odgovora već sama po sebi dovoljno

govori o tome da se Državna Zajednica Srbija i Crna Gora, kod
većine njenih stanovnika posmatrala kao nedovoljno jak
identifikacioni okvir. Na pitanje zašto je tako, moguće je dati veliki
broj različitih odgovora. Ovde je dovoljno spomenuti samo
nefunkcionalnost savezne države iz koje je proizilazio veliki broj
praktičnih problema koji su uzrokovali niz konflikata između
republičkih rukovodstava. U Crnoj Gori je postojao jak
secesionistički pokret. U Srbiji su se secesionističke ideje mogu čuti
ali su se one u političkoj javnosti mnogo češće prećutkivale nego što
su se javno izgovarale. Može se smatrati da je ovakva konfiguracija
odgovora delom i rezultat tihe preparacije javnog mnjenja za
konačno administrativno razdvajanje Srbije i Crne Gore koje je
72
usledilo samo pola godine nakon prikupljanja ovih podataka. Može

se pretpostaviti da pripadnici nacionalnih manjina nisu imali razvijen
nostalgičan osećaj za zajedničku državu. Oni su okrenuti ili ka
potencijalnoj secesiji, što je kod Albanaca evidentno ili ka lokalnim
okvirima, što se primećuje kod ostalih etničkih manjina. Jedino
mladi srpske nacionalnosti nalaze dovoljno elemenata koji
opravdavaju zajednički život ove dve države a to se može objasniti,
između ostalog, i nedefinisanim nacionalnim bićem Crnogoraca koje
mnogi smatraju ogrankom srpske etničke zajednica a takođe i
mešovitim srpsko-crnogorskim poreklom velikog broja mladih koji
se nacionalno izjašnjavaju kao Srbi ali su svesni svojih crnogorskih
korena. Kod dobrog dela njih između Srba i Crnogoraca se ne
postavlja nikakva kulturno-istorijska razlika ili posebnost.
U novijim istraživanjima (2001) je utvrđeno da slabljenje
veza Srbije i Crne Gore preferira 44% mladih iz Srbije. Od toga se za
nezavisnost izjašnjavalo 17.78% a za savez nezavisnih država
16.46%. Preostalih 9.65% je za konfederaciju28. Čini se da je sad
situacija, u najboljem slučaju, slična onoj od pre četiri godine. Ako
izuzmemo Rumune i Srbe ostali ne osećaju značajniju vezanost za
Državnu Zajednicu. Ovde odudara jedino kategorija ostali
(pripadnici nekoliko nacionalnih grupa – Hrvati, Bugari,
Jugosloveni, neopredeljeni i neizjašnjeni) koju čine pripadnici
etničkih grupa koje ne karakteriše gusta naseljenost užih područja te
je, stoga, realno očekivati da su oni ili etnički mešovitog porekla ili
dovoljno integrisani u društvo Srbije tako da Državnu Zajednicu
doživljavaju kao recidiv bivše Jugoslavije koja je na svojevrsan
način bila garant nacionalne ravnopravnosti i odsustva nacionalnog
hegemonizma većih etničkih skupina. Jedna od mogućih pretpostavki
koje se mogu izvesti iz ovih podataka je da će eventualno
razdruživanje Srbije i Crne Gore proći bez većih potresa u samom
stanovništvu Srbije. Problemi vezani za razdruživanje bi pre mogli
nastati kao posledica destruktivnog delovanja nacionalistički
(velikosrpski) orijentisanih delova političke elite (prvenstveno onih
iz Srbije) koje, po svaku cenu, žele da drže sve istorijske i etničke
28 Hana David, Iris Jovanović, Biljana Jokić i Jelena Savić: Stavovi mladih iz Srbije
i Crne Gore prema drugim narodima i državama 1999-2001., Centar za antiratnu
akciju, Beograd 2002. str. 79.
73
teritorije srpskog naroda na okupu (što u krajnjoj liniji znači u jednoj

državi).
Danas su aktuelne evropske integracije. Aktuelne državne
vlasti su kao jednu od strateških tačaka svog programa proklamovale
pristupanje evropskim integracionim procesima. O važnosti ovog
poduhvata nije potrebno posebno govoriti. Za Srbiju, ovakvu kakva
je sada, ekonomski opustošenu sa još uvek svežim ratnim ranama, sa
bogatim ljudskim potencijalom i siromašnim ekonomskim
kapitalom, približavanje Evropskoj Uniji je razvojni imperativ. Od
dinamike približavanja Evropi zavisi kolektivna sudbina svih njenih
građana.
T-7: Ocena značaja pripadnosti EU (%)

1 2 3 4 5 total
Albanci 5.4 0.0 17.6 33.8 43.2 100.0
Rumuni 14.1 10.9 34.4 18.8 21.9 100.0
Slovaci 17.1 9.8 17.1 46.3 9.8 100.0
Mađari 3.0 3.0 5.9 57.0 31.2 100.0
Srbi 14.6 13.5 18.6 31.4 21.9 100.0
Ostali 5.1 15.4 28.2 25.6 25.6 100.0
Total 8.9 7.7 15.0 39.8 28.6 100.0
No, veliko je pitanje u kojoj su meri pripadnici različitih

etničkih skupina spremni i željni da se približimo Evropskoj uniji i
da postanemo jedna od njenih punopravnih članica. Iz podataka se
vidi da su mladi svih nacionalnosti u velikoj meri spremni da
prihvate evrointegracione procese. Štaviše, najspremniji su upravo
oni koji u najmanjoj meri prihvataju socijalni identitet definisan
prema državljanstvu (Srbije). Najviši skorovi se nalaze kod Mađara
(4.11) i Albanaca (4.09) dok su najmanji skorovi kod Slovaka (3.22),
Rumuna (3.23) i Srba (3.32). Veliki značaj pripadnosti Evropskoj
Uniji pridaje čak 88.2% Mađara i 77% Albanaca dok to čini 53.3%
Srba.
Objašnjenje ovih podataka treba tražiti u nizu problema sa
kojima se društvo Srbije susreće. Može se pretpostaviti da pripadnici
pojedinih nacionalnih manjina veruju da bi im povezivanje sa
Evropom donelo rešenje niza njihovih problema od ekonomskih,
preko političkih pa sve do ličnih. Jedna od očekivanih posledica
74
priključenja Evropskoj Uniji bi bila i mogućnost povećane

mobilnosti radne snage. To bi značilo otvaranje migracionih kanala
koje bi mnogima omogućilo odlazak u sredine u kojima ima posla.
Praktično, okretanje Evropi za mnoge mlade ljude znači potencijalno
oslobađanje od svih nedaća življenja u Srbiji. Naravno, ovo je
generalna konstatacija koja važi za sve, bez obzira na nacionalnost.
Poseban interes manjina bi se ogledao u činjenici da mogu
biti bliži svojoj matici (što bi posebno trebalo da važi za Mađare s
obzirom da je njihova matična država već postala punopravni član
Unije. S druge strane Slovaci, čija je matična država takođe postala
članica Unije kad i Mađarska, pokazuju izvesnu skepsu (čak 26.9%
Slovaka ne pridaje veliki značaj pripadnosti Uniji dok njih 17.1%
ima neutralan stav po tom pitanju) prema evrointegracijskim
procesima. Ovo je iznenađujući podatak s obzirom na ekonomski
uspeh koji poslednjih godina postiže njihova matica.
T-8: Muslimani i Bošnjaci: ocena značaja pripadnosti29

V St.
1 2 3 4 5 total skor
p dev.
Musl. 0.0 3.4 13.6 23.7 59.3 100.0 4.38 0.103 0.851
naciji
Bošnj. 7.3 1.6 11.4 29.3 50.4 100.0 4.14 0.380 1.155
Musl. 0.0 0.0 23.7 35.6 40.7 100.0 4.17 0.166 0.791
zavičaju
Bošnj. 2.4 4.1 16.3 19.5 57.7 100.0 4.26 0.081 1.031
Musl. 0.0 3.4 42.4 37.3 16.9 100.0 3.68 0.297 0.797
Srbiji
Bošnj. 5.7 22.8 35.8 27.6 8.1 100.0 3.10 0.000 1.028
DZ Musl. 1.7 13.6 50.8 23.7 10.2 100.0 3.27 0.264 0.887
SCG Bošnj. 21.1 20.3 32.5 16.3 9.8 100.0 2.73 0.002 1.242
Musl. 8.5 6.8 16.9 23.7 44.1 100.0 3.88 0.106 1.288
EU
Bošnj. 13.0 8.9 21.1 23.6 33.3 100.0 3.55 0.361 1.374
29 U koloni označenoj slovima V i p u prvom redu za svaku stavku su dati

Kramerovi V koeficijenti a u drugom redu nivo značajnosti (p). V koeficijenti su
izračunati u odnosu na trostepenu skalu - malo važna (1 i 2), osrednje važna (3) i
dosta važna (4 i 5).
75
Već je pomenuto da ima dosta nejasnoća u tumačenju

stavova pripadnika muslimansko-bošnjačke grupe. Njihovi odgovori
u mnogo čemu zbunjuju s obzirom da je ta etnička skupina bila jedan
od aktera ratnih sukoba na teritorije bivše Jugoslavije. Treba
napomenuti da su se ispitanici o nacionalnoj pripadnosti izjašnjavali
na pitanju otvorenog tipa. Dakle nije bio ponuđen popis
nacionalnosti već su oni sami upisivali kako se izjašnjavaju. Odgovor
na neke nejasnoće u vezi sa izjašnjavanjem pripadnika ove grupe
možda treba tražiti, između ostalog, i u tome da se jedan deo
ispitanika izjašnjavao kao Musliman a drugi deo kao Bošnjak.
Naravno, ovde je moguće postaviti pitanje da li različito nacionalno
izjašnjavanje za posledicu ima i drugačije prihvatanje ponuđenih
okvira identifikacije. Da to pitanje nije bez osnova potvrđuje i
prikazana tabela.
Iz podataka se vidi da postoji razlika u izjašnjavanju i ona se
ogleda u tome da Muslimani imaju znatno pozitivnije stavove po
svim stavkama od Bošnjaka. Prikazana konfiguracija odgovora
otvara prostor za postavljanje mnogih pitanja. Pre svega, možemo se
pitati da li je na delu buđenje bošnjačke nacionalne sveti. Mereno
Kramerovim V koeficijentima, izuzev u slučaju ocene značaja
pripadnosti Srbiji i Državnoj Zajednici (za pripadnost Srbiji
V=0.297, p<0.000 a za pripadnost Državnoj Zajednici V=0.264,
p=0.002) ne možemo govoriti o velikoj statističkoj značajnosti niti o
naročito jakoj vezi pripadnosti datom nacionalnom entitetu sa
ponuđenim okvirima identifikacije. Međutim, ova dva podatka mogu
biti signal za predostrožnost povodom potencijalne radikalizacije
bošnjačke manjine. Buđenje bošnjačke nacionalne svesti u domaćim
uslovima može potencijalno generisati nove sukobe koji bi svoj
koren verovatno mogli naći u različitom religijskom poreklu ali,
verovatno, mnogo pre toga u sukobima koji su se tokom devedesetih
odvijali na teritoriji Bosne i Hercegovine. Ovi podaci mogu ukazati i
na moguće stvaranje jezgra islamskog fundamnetalizma i
radikalizma. Naravno, ovi podaci samo daju naznake, konture
moguće konfliktne situacije. Ono što predstavlja problem je činjenica
da se odnos Muslimana i Bošnjaka prema poslednjem popisu
stanovništva (2002) pojavljuje u razmeri 1:7. Drugi problem je u
tome da se radi o izjašnjavanju mladih ljudi, ljudi koji počinju da
ulaze u vojni kontigent i koje je lako pretočiti u topovsko meso za
76
neki potencijalni sukob. Problem je upravo u tome što ja na našim

prostorima sukob već odavno postao način života30 koji se nekritički
prihvata kao normalno stanje. Utešno je to što Srbiju kao okvir
identifikacije prihvata nešto više od trećine Bošnjaka a Državnu
zajednicu nešto više od četvrtine. To znači da i u bošnjačkoj skupini,
slično kao i kod Mađara, postoji zdravo jezgro koje je spremno da
prihvati suživot sa ostalim etničkim grupama u Srbiji kao zajedničkoj
državi te da svoj kolektivni identitet oblikuje u tom smeru. Zdravo
jezgro bošnjačkog dela zajedno sa polovinom Muslimana koji
prihvataju Srbiju kao svoj identifikacioni okvir predstavlja potencijal
za dobru međunacionalnu saradnju sa većinskom nacijom i za
uspešnu integraciju u društvo Srbije. Šta će doneti budućnost to je u
ovom trenutku teško predvideti.
Kako će se na dalje odvijati međunacionalni odnosi na
relaciji Srbi-Muslimani/Bošnjaci ponajviše će zavisiti od toka
ekonomskog razvoja u neposrednoj budućnosti. Iskustvo je pokazalo
da ekonomski prosperitet na najbolji način kanališe međunacionalne
probleme. Tamo gde je privreda jaka, gde ljudi žive u relativno
blagostanju nacionalne razlike se ne nameću kao jedini mogući
odgovor na nerešena pitanja. Tamo gde je na delu ekonomski progres
ne postoji potreba za postavljanjem pitanja ko je kriv za ovo ili za
ono i ne postoji potreba za racionalizacijom bede tipa oni su nam
krivi, oni nas eksploatišu ili oni koče razvoj. Zamenica oni se
uglavnom, u takvim prilikama, koristi da bi se njom obeležio
apstraktni pripadnik druge (najčešće susedne) nacionalne ili
konfesionalne grupe (u sredinama sa rasnim problemom to može biti
i druga rasna skupina). Konkretno, produbljivanje nacionalnih
protivrečnosti na relaciji Srbi-Muslimani/Bošnjaci je izgledno u onoj
meri u kojoj društvo Srbije u budućnosti bude egzistiralo kao
stagnantno društvo. Ekonomski prosperitet će sigurno amortizovati
nacionalne strasti. Razmena roba, usluga i, pre svega, cirkulacija
ljudi će za posledicu imati razvijanje tolerancije i razumevanja
različitosti. Uostalom socijalni konflikti, od onih najblažih pa do
radikalnih, izbijaju tamo gde ima, pre svega, ekonomskih a zatim i
30 Slobodan Miladinović: “Srbija i Crna Gora: problem unutrašnjih protivrečnosti i

evropske integracije”, Tehnologija kultura i razvoj – 9, Institut Mihajlo Pupin i
Udruženje tehnologija i društvo, Beograd, 2002.
77
ostalih (iz ekonomskih problema se generišu i politički) problema.

Drugim rečima, ako se ekonomska stagnacija nastavi (ili još gore ako
se opet vratimo na put ekonomskog sunovrata iz devedesetih)
neminovno će doći do radikalizacije muslimanskog/bošnjačkog
pitanja u Srbiji. Subjektivni i objektivni potencijal sukoba je
evidentan.
Generalno se može konstatovati da među nacionalnim
manjinama ne postoji saglasnost oko prihvatanja ponuđenih okvira
identifikacije. Manjine se mogu podeliti na dve grupe: prvu koja
prihvata Srbiju kao svoju državu (pra svega Rumune i Slovake i
drugu grupu koja nije blagonaklona prema Srbiji kao okviru za svoju
socijalnu identifikaciju (ovde, pre svega spadaju Albanci a delom to
važi za Mađare i Bošnjake). Problem sa drugom grupom je u tome da
se radi o manjinama koje su gusto koncentrisane na pojedinim
delovima teritorije Srbije. Generalni negativan stav albanske
nacionalne skupine je evidentan i on se može objasniti
tradicionalnim neprijateljstvima i sukobima i verovatno neće biti u
skorije vreme značajnije korigovan. Mađarska manjina je podeljena
na većinu koja prihvata svoju državnu pripadnost i manjinu koja nije
prijateljski nastrojena prema državi Srbiji.
Prisustvo druge grupe manjina jasno govori o tome da je
društvo Srbije opterećeno nizom protivrečnosti koje vode poreklo iz
etnički i religijski mešovitog sastava stanovništva s jedne strane te iz
različitih kulturno-istorijskih specifičnosti pojedinih etničkih grupa31.
31 Slobodan Miladinović: “Etničko-religijske protivrečnosti kao faktori

sociologiju, Niš, 2004. str. 109-118. Slobodan Miladinović: Društvo u raskoraku,
Nova srpska politička misao, Beograd, 2008.
78
STANJE MEĐUNACIONALNIH ODNOSA
Stanje međunacionalnih odnosa u nekoj zemlji je očigledan

pokazatelj ukupnog društvenog stanja. Ukoliko je ukupna društvena
situacija, po različitim kriterijumima (ekonomski rast, ukupna
politička situacija, rasprostranjenost socijalno-patoloških pojava tipa
kriminala, korupcije i sl, stanje ljudskih i građanskih prava i sloboda
i sl.) pozitivna utoliko je realno očekivati da će i stanje
međunacionalnih odnosa biti bolje. Ovo posebno dobija na težini ako
se sagledaju stavovi o stanju međunacionalnih odnosa pojedinih
delova populacije (npr. mladi ili pripadnici pojedinih etničkih
skupina) te ako se oni dovedu u unutrašnji (i spoljni) uporedivi okvir.
U ovde prikazanim rezultatima istraživanja pitanja su se
odnosila na procenu stanja međunacionalnih odnosa u Srbiji i
lokalnoj zajednici (decembar 2005.). Praktično, što se radi o širem
entitetu to je ocena međunacionalnih odnosa lošija. Ovi podaci
posebno značenje dobijaju u uslovima političke nestabilnosti i, u
vreme ispitivanja, još uvek neizvesne sudbine Državne Zajednice
kao i pred otpočinjanje pregovora oko sudbine Kosova i Metohije.
Poseban problem je u tome što se radi o veoma mladim ljudima koji
će u najkraćem roku steći biračko pravo ali i stasati za vojsku.
Veliko je pitanje da li se svi oni i u kojoj meri osećaju
ravnopravnim građanima. Naravno, posebno je pitanje da li se ovi
nalazi mogu prihvatiti kao generalni stav ili su samo odraz različitih
vrednovanja pojedinih etničkih grupa sa prostora Srbije. S obzirom
da na ovim prostorima već više decenija postoje što manifestni što
latentni sukobi među pripadnicima različitih nacija, te da je u nizu
ranijih istraživanja registrovano visoko prisustvo nacionalizma kao
jednog od dominantnih vrednosnih okvira ali takođe i velika
rasprostranjenost etničke distance1 ali i različitih etničkih
1 Sergej Flere; Todor Kuljić: “Autoritarizam”, odrednica u Sociološki leksikon,

Savremena administracija, Beograd, 1982.; Slobodan Miladinović: “Etnocentrizam
vladajućih elita pred raspad Jugoslavije”, Nova srpska politička misao, 3-4/19997.;
Laslo Sekelj: “Etnička distanca, ksenofobija i etnonacionalistička manipulacija”,
Sociologija 1/2000.
stereotipija2 koje u odnosima pojedinih etničkih skupina beleže

negativne vrednosti, može se pretpostaviti da pripadnici različitih
etničkih skupina na različite načine sagledavaju međunacionalne
odnose. Potvrdu tačnosti ove hipoteze daju koeficijenti kontigencije
koji kazuju da postoji veza srednje jačine između nacionalnog
opredeljivanja i procene međunacionalnih odnosa.
T-1: Ocena stanja međunacionalnih odnosa u republici (C=0.53, p=0.000)

1 2 3 4 5 total skor st. d.
Albanci 79.7 16.2 4.1 0.0 0.0 100 1.24 0.52
Rumuni 4.7 14.1 59.4 18.8 3.1 100 3.02 0.81
Slovaci 0.0 12.2 61.0 22.0 4.9 100 3.20 0.72
Mađari 2.1 16.5 57.2 18.1 6.1 100 3.10 0.82
Muslimani/Bošnjaci 6.0 23.1 46.2 20.3 4.4 100 2.94 0.92
Srbi 10.8 21.9 53.0 11.9 2.4 100 2.73 0.89
Ostali 2.6 30.8 48.7 10.3 7.7 100 2.90 0.91
Total 10.0 19.2 51.1 15.4 4.3 100 2.85 0.95
Albanci daju najniže ocene. Rumuni, Mađari, Slovaci i Srbi

učestvuju sa nadpolivičnim brojem neutralnih ocena uz izvesan broj
negativnih. Ono što je interesantno je da svaki treći predstavnik
srpske nacionalnosti uviđa da nešto nije u redu sa stanjem
međunacionalnih odnosa u njegovoj sopstvenoj zemlji, u zemlji u
kojoj oni čine matičnu i većinsku etničku grupu. Mnogo
interesantniji su podaci koji govore o pozitivnim ocenama. Realno bi
bilo očekivati da će upravo većinski Srbi braniti dobro stanje u svojoj
zemlji. No, stvarna situacija je nešto drugačija. Najbolje ocene daju
pripadnici slovačke nacionalnosti, zatim slede dve grupacije za koje
se u javnom mnjenju a i kod dela nacionalistički i konzervativno
orijentisanih političkih partija spekuliše da su moguća žarišta
potencijalnih međuetničkih sukoba – Muslimani/Bošnjaci i Mađari.
Generalno, postoji saglasnost mladih da međunacionalni
odnosi u Srbiji nisu baš najbolji mada ne postoji konsenzus oko toga
u kojoj su meri narušeni. Može se pretpostaviti, na osnovu ovih
podataka da postoji bitna razlika između objektivnog činjeničnog
2 Dragomir Pantić: “Changes in Ethnic Stereotypes of Serbs”, Sociologija,

XXXVIII, 4/1996.; Dragan Popadić, Mikloš Biro: “Autostereotipi i heterostereotipi
Srba u Srbiji”, Nova Srpska politička misao 1-2/1999.
80
stanja na terenu i subjektivnog doživljavanja kvaliteta međuetničkih

odnosa. Tradicionalni i noviji sukobi i neprijateljstva pojedinih
etničkih grupa se, izgleda, javljaju kao značajna determinanta
procenjivanja stanja međuetničkih odnosa u Srbiji. Radi se o
sukobima, surevnjivosti i netrpeljivosti koja ima duge istorijske
korene i čiji tragovi ne bogu biti izbrisani jednokratnom akcijom ili u
kraćem vremenskom periodu.
Posebno ozbiljan problem predstavlja kolektivno viđenje
stanja od strane albanske etničke zajednice. To kako njihova
omladina sagledava stanje međunacionalnih odnosa je samo odraz
viđenja odrasle populacije. Radi se o stavu koji je apriori prihvaćen i
koji, kao i svaki apriorizam, teško da može biti korigovan za kratko
vreme. Naprotiv, ukupno političko stanje a sa njim i mnogo toga na
sceni poboljšavanja međunacionalnih odnosa je pomereno na bolje
posle petooktobarskih promena, međutim, to mnogi, pod pritiskom
onoga što se dešavalo pre toga, ne sagledavaju kao mogući istorijski
pomak. Iz ovoga se može videti da pripadnici albanske nacionalnosti
podržavaju secesionizam tj. otcepljenje Kosova od Srbije i njegovo
državno osamostaljivanje. I ne samo to, realno je očekivati da će oni
biti i za odvajanje tri opštine sa ostatka teritorije Srbije na kojima
Albanci čine veoma brojnu nacionalnu manjinu.
Ovo predstavlja problem s obzirom da su se tokom
prethodnih decenija mnogi Srbi sa Kosova preseljavali u druge
delove Srbije, prodajući pre toga, svoja imanja i kuće Albancima.
Praktično, reč je o tome da je tokom dugog niza godina vršeno
etničko čišćenje u pozadini čega su stajale ekstremne snage
albanskog nacionalizma, kojima je bio cilj stvaranje velike albanske
države na prostoru Balkana. Politika velikoalbanskog nacionalizma
je bila usmerena protiv etničkih vrednosti srpskog naroda. Na udaru
su bili najrazličitiji objekti od nacionalnog značenja za srpski živalj
na Kosovu, počevši od crkvi i grobalja pa sve do zvaničnih državnih
simbola i institucija. Praktično, suživot na istom prostoru pripadnika
dva bitno različita naroda, naroda drugačijeg jezika, drugačije
istorije, tradicije, vere, kulture je bio obeležen stalnim trvenjima.
Teško da se može braniti teza da je jedan od ovih naroda, sa svim
svojim obeležjima, bolji ili gori od drugog. Oni su samo drugačiji a
te njihove razlike su bile dovoljne da se ne uspostavi međusobno
razumevanje što je otvorio vrata sukobima.
81
Praktično se može zaključiti da albanska nacionalna manjina

predstavlja potencijal za generisanje budućih međunacionalnih
konflikata. Ovaj zaključak se izvodi kako iz ekstremno loših ocena
međunacionalnih odnosa (koji su u krajnoj liniji samo posledica
dugoročnih trendova) tako i iz činjenice da je Kosovo, na kojem,
inače, većina Albanaca sa teritorije Srbije živi, prostor koji istorijski i
tradicionalno pripada državi Srbiji, da predstavlja prostor koji se
može smatrati kolevkom srpske kulture i duhovnosti, prostor na
kojem se nalazi veliki broj starih srpskih kulturno-istorijskih
spomenika i religijskih objekata i na kojem predstavnici srpskog
naroda žive vekovima. Situaciju dodatno otežava činjenica da se radi
o populaciji mladih, što posebno dobija na težini s obzirom da se radi
o etničkoj zajednici koja se generalno može smatrati populacijom sa
velikim brojem mladog stanovništva.
Iako pouzdanih podataka o prosečnoj starosti pripadnika
albanske nacionalnosti, na prostoru Srbije, nema može se
pretpostaviti da se radi o prosečno, možda, najmlađoj populaciji u
Evropi. Radi se o tome da su sami ispitanici mladi, nezadovoljni
stanjem na terenu, pod velikim uticajem starijih, patrijarhalni, da
pripadaju kulturnom krugu u kojem dominira ratnička tradicija, da su
čast, ponos i dostojanstvo vrednosti koje se visoko kotiraju. Možda
najvažnije od svega je da se radi o uzrasnoj skupini kojom je, zbog
nedostatka životnog iskustva, lako manipulisati.
Ako ovome dodamo najnoviju političku istoriju koja je
obeležena ratom, čije postojanje se pokušavalo ideološki prikriti,
onda je razumljivo da će se pored prikazanih stavova prirodno
pojaviti i ideja revanšizma, koja je uopšteno gledano, veoma prisutna
u albanskom običajnom pravu (npr. kroz krvnu osvetu ali i neke
druge običajno-pravne instrumente i institucije) onda ostaje realan
strah od potencijalnih sukoba srpske i albanske strane. No, da nije
reč samo o potencijalnim sukobima svedoči i činjenica da sukobi, u
najboljem slučaju, tinjaju na Kosovu i posle završetka NATO
bombardovanja od kada je teritorija Kosova pod protektoratom
međunarodne zajednice3.
3 Iscrpan pregled etničkog nasilja na Kosovu, sprovedenog tokom 17. marta 2004 i
nekoliko dana kasnije, dat je u Dragan Popović (ed): Ethnic Communities in Kosovo
2003 and 2004, Humanitarian Law Center, Belgrade, 2005.
82
Srbija je evidentno prostor na kojem se pripadnici manjina

ne prepoznaju kao dominantna, po ma kom osnovu, etnička grupa.
Stoga je realno očekivati da oni, u uslovima globalne društvene
krize, ne nalaze uvek sebe kao jednog od značajnijih subjekata
društvenog života. Naprotiv, ako postoje, a kod nas evidentno
postoje, nesuglasice na relaciji matični narod – manjine, realno je da
će se one manifestovati pre na globalnom državnom nivou nego na
nivou lokalnih zajednica. Ovo tim pre s obzirom da je istraživanje
(prikupljanje podataka) obavljeno na prostoru visoke koncentracije
pripadnika etničkih manjina.
Međutim, podaci kazuju da se čak ni na lokalnom nivou
pripadnici nacionalnih manjina ne prepoznaju dobre međunacionalne
odnose. Ovo je podatak koji bi morao zabrinuti kako političke
strukture tako i sve one koji se, ma iz kog ugla, bave pitanjem
međunacionalnih odnosa. I ovde se pokazuju slične tendencije kao i
u prethodnim slučajevima. Mladi Albanci generalno imaju negativan
stav u proceni stanja međunacionalnih odnosa u opštini u kojoj žive.
I ovoga puta se niko od njih nije izjasnio da se međunacionalni
odnosi mogu smatrati dobrim. Naprotiv, 94.6% njih se izjašnjava da
su loši a čak dve trećine (64.9%) smatra da su veoma loši. Očigledno
da pripadnici albanske manjine generalno imaju negativan stav ne
samo prama stanju međunacionalnih odnosa već da postoji i problem
sa uspostavljanjem bilo kakve ozbiljnije međunacionalne saradnje.
T-2: Ocena stanja međunacionalnih odnosa u opštini (C=0.55, p=0.000)

1 2 3 4 5 total skor st. d.
Albanci 64.9 29.7 5.4 0.0 0.0 100,0 1.41 0.56
Rumuni 6.3 15.6 20.3 43.8 14.1 100,0 3.44 1.11
Slovaci 2.4 14.6 26.8 46.3 9.8 100,0 3.46 0.95
Mađari 46.2 30.2 12.0 9.7 1.9 100,0 1.91 1.07
Muslimani/Bošnjaci 1.6 10.4 39.6 37.9 10.4 100,0 3.45 088
Srbi 7.6 9.2 30.0 41.1 12.2 100,0 3.41 1.06
Ostali 12.8 12.8 33.3 20.5 20.5 100,0 3.23 1.23
Total 24.8 19.2 22.6 25.9 7.6 100,0 2.72 1.30
Nešto bolja, iako još uvek zabrinjavajuća, je situacija sa

mladim Mađarima. I oni u velikom broju (nešto iznad tri četvrtine -
76.4%) smatraju da su međunacionalnu odnosi u njihovoj opštini loši
a nešto manje od polovine ih smatra da su veoma loši. Tek svaki
83
deseti od njih misli da su međunacionalni odnosi dobri. Pripadnici

muslimansko-bošnjačke zajednice znatno pozitivnije ocenjuje
međunacionalne odnose od Albanaca i Mađara. Skoro polovima njih
smatra da su oni dobri a tek svaki osmi (12%) smatra da su loši. Iako
se radi o brojkama kojima ne bi trebalo biti zadovoljan može se
konstatovati da su ovi nalazi, mimo globalnih očekivanja, ipak dobri.
No, mnogo su pozitivniji stavovi mladih pripadnika slovačke i
rumunske nacionalnosti.
Veoma interesantan podatak predstavlja mišljenje mladih
srpske nacionalnosti koji u nešto više od polovine slučajeva
procenjuju da je stanje međunacionalnih odnosa na lokalnom nivou
dobro, svaki treći ima neutralan stav a 16.8% njih smatra
međunacionalne odnose na lokalnom nivou lošim. Ovo mišljenje
mladih pripadnika matične nacije bi trebalo da bude vrlo indikativno,
umesto očekivane pristrasnosti kod njih se uočava izvesan stepen
kritičnosti. Upravo ta kritičnost ukazuje na činjenicu da se
poremećeni međunacionalni odnosi vide i sa većinske strane koja, na
osnovu različitih, manje-više subjektivnih, argumentacija ima osnova
da veruje da se nalazi na svom posedu te da ostali ima da poštuju tu
činjenicu i da se prilagođavaju datoj situaciji. Praktično, umesto
kolektivističko autoritarnog obrasca mladi pripadnici većinske strane
prihvataju neke nove obrasce i potencijalno prihvataju mogućnost da
manjine mogu i treba da budu integrisane u globalni društveni sistem
te da imaju prava na različite oblike manifestacija svoje različitosti.
Kao zaključak može se konstatovati da je društvo Srbije

opterećeno nizom protivrečnosti koje vode poreklo iz etnički i
religijski mešovitog sastava stanovništva s jedne strane te iz različitih
kulturno-istorijskih specifičnosti pojedinih etničkih grupa4. Ove
protivrečnosti predstavljaju jednu u nizu prepreka koje otežavaju
integraciju Srbije u evropske tokove. Ono što je u ovom momentu
posebno bitno je stvoriti ambijent za otvaranje međunacionalnog
poverenja. On se najlakše može podstaći ekonomskim razvojem.
4 Slobodan Miladinović: “Etničko-religijske protivrečnosti kao faktori

sociologiju, Niš, 2004. str. 109-118.
84
Razvojem privrede se sužava spektar pitanja o uzrocima svih

društvenih teškoća tako da se sužava i mogućnost racionalizacije
krize posredstvom etničke nejednakosti i neravnopravnosti. Naravno,
privredni razvoj podstiče i mobilnost radne snage, učenika i
studenata čime se, kroz međusobne komunikacije, razvija tolerancija
i osećaj za potrebu suživota u istom društvu i, naravno, prihvata
društvo sa svim svojim karakteristikama i protivrečnostima, kao
legitimni okvir socijalnog identiteta.
Društvo Srbije je evidentno fragmentisano i to po više
osnova. Iz rezultata istraživanja se jasno vidi da je nacionalna
fragmentacija izuzetno jaka. Kolektivni identitet u fragmentisanom
društvu ne može biti drugačiji do fragmentisan i parcijalizovan5,
razbijen na veći broj podidentiteta obeleženih nacionalnim,
religijskim, teritorijalnim i socijalnim predznacima. Ovde se javlja
kao problem činjenica da se pojedinačni podidentiteti ne stapaju u
jedan relativno homogen kolektivni identitet već se često nalaze kao
unutrašnje nekonzistentni i međusobno protivrečni, pa čak i ne
mnogo prijateljski nastrojeni. Problemi koji iz ovoga slede se
reflektuju kako na unutrašnjem planu tako i na spoljnopolitičkom
planu. U krajnoj liniji problem se svodi na ukupno zaostajanje
društva Srbije za razvijenim delom sveta i
otežavanje/onemogućavanje integracije društva i države u svetske, i
posebno u evropske, integracione tokove.
5 Slobodan Miladinović: “Problem kolektivnog identiteta u fragmentisanom društvu

Srbije”, Kulturni i etnički identiteti u procesu globalizacije i regionalizacije
Balkana, Filozofski fakultet, Institut za sociologiju, Niš, 2005.
85
ETNIČKE DISTANCE I NACIONALNA TOLERANCIJA
Nacionalna tolerancija je višestruko složeno i značajno

pitanje s obzirom da predstavlja višeslojan problem koji ima
dalekosežne posledice na političku ali i ekonomski i svaku drugu
stabilnost nekog društva. Ovo posebno dobija na značaju u društvima
koja su, poput društva Srbije, opterećena brojnim unutrašnjim
protivrečnostima1. Nju možemo na empirijskom nivou posmatrati
kroz dinamiku širenja etničke distance i etničkih stereotipija. Etnička
distanca i etnička tolerancija spadaju u značajne pokazatelje kako
demokratskog tako i konfliktnog potencijala nekog društva. Što je
distanca manja a tolerancija veća to je veći demokratski a manji
konfliktni potencijal i obrnuto što je distanca veća a tolerancija
manja to je manji demokratski a veći konfliktni potencijal
posmatranog društva. S obzirom da društvo Srbije spada u red
postkonfliktnih tranzicionih društava koja teže da se približe
evropskim integracijama to je veoma bitno da se u njemu ove dve
pojave dovedu na optimalni nivo.
U ovom delu će biti analizirani podaci prikupljeni tokom
istraživanja obavljenog aprila 2007.2 godine. Pitanje koje je uzeto u
razmatranje glasilo je: naznačite u kojoj meri prihvatate određene
društvene odnose3 sa pripadnicima pojedinih4 etničkih grupa.
1 Slobodan Miladinović: Društvo u raskoraku, Nova srpska politička misao,

Beograd, 2009.
2 Istraživanje je obavljeno u realizaciji časopisa Nova srpska politička misao pod
rukovodstvom prof. dr Slobodana Miladinovića i Đorđa Vukadinovića na uzorku od
1200 ispitanika na teritoriji Srbije bez Kosova. Biće posmatrana distanca na relaciji
većina (Srbi) – manjine a u razmatranje su uzete sve relevantne manjinske etničke
grupe po osnovu popisa stanovništva iz 2002. godine ali i tri etničke skupine koje
čine pripadnici zemalja koje su se, sticajem okolnosti, na različite načine eksponirale
u kontekstu jugoslovenske i srpske krize protekle dve decenije ali i tokom dužeg
prethodnog istorijskog perioda (Amerikanci, Rusi i Nemci).
3 Ponuđeni odnosi prema kojima se meri etnička distanca su: (1) da budem u braku s
njim, (2) da budem u srodstvu, (3) da mi bude prijatelj, (4) da mi bude šef –
rukovodilac na poslu, (5) da živi u mom susedstvu, (6) da živi u mojoj zemlji i (7) da
ima funkciju u državnoj vlasti. Ponuđeni odgovori za koje su se ispitanici
opredeljivali su sledeći: (1) uopšte ne prihvatam, (2) uglavnom ne prihvatam, (3)
svejedno mi je, (4) uglavnom prihvatam i (5) u potpunosti prihvatam
U nizu ranijih istraživanja međunacionalnih odnosa na

našem prostoru registrovana je velika etnička distanca5. Etnička
distanca evidentirana ovim istraživanjima, praktično, predstavlja
potencijal za dalju međunacionalnu netrpeljivost koja, posledično,
vodi u produbljivanje postojećih konflikata. Zabrinjavajuće je što
veliki deo naše populacije, po nalazima tih istraživanja, nije želeo
prisustvo pripadnika nekih veoma brojnih etničkih skupina iz našeg
najbližeg okruženja u svom susedstvu, u preduzeću u kom radi, u
gradu u kom živi ili u svojoj zemlji, da ne govorimo o tome da je
prihvatanje nacionalno mešovitih brakova sa pripadnicima određenih
etničkih skupina svedeno na minimum ili saglasnost s tim da rade
zajedno, da im budu nadređeni na poslu ili da im deca idu u istu
školu.
Značajno prisustvo etničke distance predstavlja tačku na
kojoj lako može doći do ekspanzije negativnih osećanja i njihovog
prerastanja u veliki politički problem koji nas može ozbiljno udaljiti
od evropskih integracionih tokova. Poseban problem predstavlja i to
što je etnička distanca evidentirana između najbrojnijih nacionalnih
grupa sa našeg prostora: Srba, Hrvata, Albanaca i
Bošnjaka/Muslimana. Veliki problem predstavlja i to što je etnička
distanca realna osnova na kojoj izrasta i mogućnost političke
manipulacije svih onih snaga koje svoj politički interes traže i nalaze
u distanciranju od tokova evropskih integracija.
Primera radi, u ranijim istraživanjima etničkih stereotipija
utvrđeno je da je slika koju Srbi imaju o Albancima (i obrnuto)
ekstremno loša. Već više od decenije konstantno se dobija nalaz da je
stereotip prema Albancima negativniji od ostalih, i predstavljen
skoro isključivo negativnim osobinama6. U ispitivanju građana
4 U razmatranje su uzete sledeće etničke grupe (po abecednom redu): Albanci,

Amerikanci, Bugari, Crnogorci, Hrvati, Mađari, Makedonci, Muslimani, Nemci,
Romi, Rumuni, Rusi, Slovaci, Slovenci, Srbi i Vlasi.
5 Slobodan Miladinović: “Etnocentrizam vladajućih elita pred raspad Jugoslavije”,
Nova srpska politička misao, 1-2/1997.; Laslo Sekelj: “Etnička distanca, ksenofobija
i etnonacionalistička manipulacija”, Sociologija 1/2000.
6 Pantić, Dragomir (1987): Nacionalna svest mladih u Srbiji. Beograd: Istraživačko-
izdavački centar SSO.; Pantić, Dragomir (1996): “Changes in Ethnic Stereotypes of
Serbs”. Sociologija, XXXVIII, 4, 561-583.
88
Srbije tokom prve polovine devedesetih7, 53% ispitanih složilo se s

tvrdnjom “Svi Albanci su primitivni i necivilizovani”. U istraživanju
na beogradskim srednjoškolcima8 (1998), više od polovine učenika
je opisivalo Albance kao složne, agresivne, podmukle, zaostale,
osvetoljubive, dok ih niko nije opisao kao komunikativne,
miroljubive, druželjubive, učtive. Uopšte uzev, Albanci se pojavljuju
kao narod prema kojem se iskazuju najnegativnije stereotipije i
ispoljava najveća etnička distanca.
Generalno se može tvrditi da su stereotipi Srba o
Muslimanima i Albancima isključivo negativno konotirani. I jedni i
drugi se opisuju kao primitivni, ne vole druge narode, prljavi,
nekulturni, drski, neiskreni, svadljivi, sebični, glupi, hladni,
kukavice. I ostale osobine su im na negativnom polu, ali kao manje
izražene im se pripisuje lenjost i negostoljubivost. S druge strane
autostereotip o Srbima je, uglavnom, sastavljen isključivo od
pozitivnih i veoma izraženih osobina. Srbi su gostoljubivi, ponosni,
osećajni, hrabri, vole druge narode, iskreni, nesebični, pametni,
pošteni, čisti, ljubazni, civilizovani. Jedine osobine koje su nešto
manje izražene su: vredni, kulturni i miroljubivi. Prema grupama sa
kojima ne postoji aktuelni konflikt (npr. Rumuni, Bugari i
Makedonci) stereotipije nisu posebno raširene i ne sadrže mnogo
ekstremnih osobina9.
Iz ovoga se može zaključiti da je stanje nacionalne
tolerancije u Srbiji s kraja devedesetih i početka dvehiljaditih bilo na
nižem nivou nego što je bilo pre razbuktavanja dešavanja iz
devedesetih s obzirom da su u ranijem periodu na delu još uvek bile
integrativne i modernizacijske tendencije. Umesto toga, sada se
javljaju lokalizam, nacionalizam i težnju ka autarkičnom zatvaranju
7 Golubović, Zagorka, Kuzmanović, Bora i Vasović, Mirjana (1995): Društveni

karakter i društvene promene u svetlu nacionalnih sukoba. Beograd: Institut za
filozofiju i društvenu teoriju, Filip Višnjić, Beograd 1995.
8 Vlahović, Bojana (1998): Etnički stereotipi i socijalna distanca prema Romima
kod srednjoškolaca. Diplomski rad, Filozofski fakultet u Beogradu. Navedeno
prema: Dragan Popadić, Mikloš Biro: “Autostereotipi i heterostereotipi Srba u
Srbiji”, Nova Srpska politička misao 1-2/1999.
9 Dragan Popadić, Mikloš Biro: “Autostereotipi i heterostereotipi Srba u Srbiji”,
Nova Srpska politička misao 1-2/1999.
89
na rubu evropskih integracionih procesa. Ovde se lokalne (i

nacionalne) integracije i homogenizacije pokazuju kao odbrambeni
mehanizmi kojima se nastoji premostiti civilizacijski jaz stvoren za
vreme vladavina nacionalističkih diktatorskih režima na tlu bivše
Jugoslavije. Zbijanje redova etničkih zajednica se pokazalo kao
jedna od manifestacija uvoda u globalnu društvenu krizu devedesetih
a sadašnja situacija je samo jedna od, golim okom, najvidljivijih
njenih posledica.
T: Stanje etničke distance – srednje ocene

Društveni odnos
brak
srodstvo
prijatelj
rukovodilac
sused
mojoj zemlji
da živi u
Funkcija
vrednost
Srednja
→
Etničke grupe ↓
Albanci 1,79 2,32 3,04 2,47 2,99 3,26 2,24 2,59

Amerikanci 2,70 3,11 3,60 3,08 3,55 3,63 2,39 3,15
Bugari 2,55 3,02 3,63 2,91 3,54 3,68 2,52 3,12
Crnogorci 3,24 3,60 4,00 3,13 3,81 3,92 2,88 3,51
Hrvati 2,57 3,00 3,48 2,86 3,44 3,57 2,49 3,06
Mađari 2,73 3,14 3,67 3,06 3,61 3,75 2,69 3,24
Makedonci 3,16 3,50 3,95 3,25 3,82 3,91 2,76 3,48
Muslimani/
2,03 2,56 3,28 2,71 3,26 3,47 2,48 2,83
Bošnjaci
Nemci 2,73 3,15 3,70 3,33 3,67 3,79 2,59 3,28
Romi 1,99 2,52 3,40 2,72 3,28 3,65 2,60 2,88
Rumuni 2,40 2,87 3,50 2,91 3,46 3,67 2,58 3,06
Rusi 3,32 3,66 4,08 3,45 3,87 3,99 2,87 3,61
Slovaci 2,88 3,25 3,79 3,17 3,68 3,81 2,75 3,33
Slovenci 2,88 3,24 3,78 3,29 3,73 3,84 2,67 3,35
Srbi 4,66 4,65 4,69 4,41 4,58 4,65 4,58 4,6
Vlasi 2,78 3,15 3,74 3,15 3,66 3,83 2,85 3,31
Srednja vredn. 2,78 3,17 3,71 3,12 3,62 3,78 2,75 3,28
Našim istraživanjem je utvrđeno da građani Srbije,

generalno, najveću etničku distancu iskazuju prema Albancima
90
(ukupna srednja vrednost prihvatanja/odbijanja po svim posmatranim

društvenim odnosima za Albance iznosi 2,59), Muslimanima (2,83),
Romima10 (2,88) a od naroda koji ne žive kao nacionalna manjina na
prostoru Srbije prema Amerikancima (3,15) a s druge strane da
najmanju etničku distancu iskazuju prema Srbima (4,6), Rusima
(3,61), Crnogorcima (3,51) i Makedoncima (3,48).
Zanimljiv je podatak da se najveća distanca iskazuje u
odnosu na sklapanje braka koja je najveća prema Albancima (srednja
vrednost 1,79), Romima (1,99) i Muslimanima (2,03). Najmanja
distanca u odnosu na sklapanje braka je, očekivano, prema
većinskom narodu – Srbima (4,66). Ovde je ona ujedno i jedina u
iznosu većem od 4,00. Rusi (3,32), Crnogorci (3,24) i Makedonci
(3,16) su jedine etničke grupe kod kojih je srednja vrednost između
3,00 i 4,00. Iz tabele se vidi da je na delu velika selektivnost kod
prihvatanja/odbijanja pripadnika različitih etničkih grupa kao
potencijalnih bračnih partnera što nedvosmisleno kazuje da je
nacionalna pripadnost značajan činilac koji opredeljuje potencijalni
izbor supružnika te da postoji i jasno vidljiv redosled
prihvatanja/odbijanja posmatranih etničkih grupa a da se bračni i
porodični odnosi pojavljuju kao jedan od najznačajnijh generatora
održavanja i međugeneracijskog prenošenja nacionalnog identiteta.
Drugi društveni odnos u kojem se iskazuje visoka distanca
prema pripadnicima manjina je da imaju funkciju u državnoj vlasti.
Najveće prihvatanje da imaju državnu funkciju se, očekivano,
iskazuje prema Srbima (4,58) dok su ostale etničke skupine
raspoređene u vrlo uskom rasponu od 2,24 (Albanci) do 2,88
(Crnogorci). Zanimljiv je, dakle, podatak da se pripadnici manjina
manje-više ne prihvataju za vršenje državnih funkcija. Nizak nivo
selektivnosti registrovan u izboru potencijalnih vršilaca državne
funkcije prema nacionalnoj pripadnosti kazuje da kod nas
preovladava mišljenje da Srbija treba da pripada Srbima te da, u tom
kontekstu, pripadnike nacionalnih manjina ne treba mnogo pitati.
Dominacija ovakvog gledište predstavlja ozbiljan problem koji može
10 Detaljna analiza etničke i socijalne distance prema Romima data je u Slobodan

Miladinović: “Etnička i socijalna distanca prema Romima”, Sociološki pregled
3/2008.
91
ugroziti nastojanja modernizacijski orijentisanih snaga, koje teže da

Srbiju približe evrointegracijskim procesima.
Odbijanje da pripadnici manjinskih grupa zauzimaju državne
funkcije je znak niskog praga nacionalne tolerancije na političkom
nivou što može predstavljati ozbiljan problem kako u procesu dalje
unutrašnje demokratizacije tako i u procesu integracije nacionalnih
manjina u društvo Srbije (s obzirom da je logično očekivati da one
učestvuju u političkom životu) ali i integracije društva Srbije u
evropske tokove. S druge strane relativno visoko odbijanje sklapanja
braka sa pripadnicima pojedinih manjinskih grupa kazuje da u Srbiji
postoji dosta jak otpor ka međunacionalnom približavanju,
povezivanju i saradnji na individualnom nivou. No da ovaj stav nema
apsolutnu težinu kazuju nalazi za neke druge društvene odnose koji
ipak ulivaju nadu da su moguće međunacionalna saradnja i
tolerancija (npr. da „živi u mom susedstvu“, „da mi bude prijatelj“ ili
„da živi u mojoj zemlji“ gde su čak i najmanje prihvatani Albanci
dobili relativno visoke srednje ocene – 2,99; 3,04; 3,26).
Najmanja etnička distanca je zabeležena u odnosu na
prihvatanje da pripadnici pojedinih etničkih skupina „žive u mojoj
zemlji“ odnosno „da mi budu susedi“. Najmanje prihvaćeni „da žive
u mojoj zemlji“ su Albanci (3,26) što se može smatrati iznenađujuće
visokom ocenom s obzirom na tradicionalne sukobe srpskog i
albanskog naroda kao i s obzirom na najnovija dešavanja oko statusa
Kosova i na povremene talase nasilja Albanaca prema Srbima na
Kosovu ali i s obzirom na ranije nalaze istraživanja etničkih
stereotipija i distance. Srbi su jedina etnička grupa koja je prihvaćena
ocenom iznad 4,00 (4,65) što ne treba posebno objašnjavati s
obzirom da se ovde radi o stavovima većine prema manjini te je
logično očekivati da će autodistanca većine (Srba) prema samima
sebi biti minimalna. Takođe je relativno mala etnička distanca
registrovana i u odnosu na prihvatanje „da mi bude sused“ kojom
prilikom su jedino Albanci dobili ocenu (zanemarljivo) manju od
3,00 (2,99) a jedino Srbi dobili ocenu iznad 4,00 (4,58). Ovako mala
distanca još uvek ne znači prihvaćenost manjina za uspostavljanje
komšijskih odnosa ali ipak kazuje da je danas tolerancija nešto veća
(a distanca nešto manja) nego što je bila nepunu deceniju ranije.
Slična konstatacija važi i za prihvatanje „da mi bude prijatelj“.
92
Generalno najnegativniji stav je zauzet prema Albancima

(ukupna srednja ocena za Albance po svim društvenim odnosima
iznosi 2,53) što se može smatrati očekivanim s obzirom na najnovija
dešavanja povodom kosovske krize. Brojna istraživanja obavljena u
ranijem periodu kazuju da je srpsko-albansko međusobno
odbacivanje uzajamna pojava. U istraživanju obavljenom nešto više
od godine ranije (decembar 2005) utvrđeno je da se među
pripadnicima albanske nacionalnosti Srbija kao država doživljava
kao strano, neprijateljsko, ako ne čak i okupaciono okruženje11. S
obzirom na sve ono što se dešavalo u novijoj istoriji može se
zaključiti da je ubedljiva propaganda albanskih nacionalista i
separatista ostvarila svoj krajnji cilj a da su istovremeno mlade
generacije Albanaca uskraćene kako za viđenje ukupne situacije iz
ugla druge (srpske) strane tako i za vrednosno neutralan pogled na
istoriju srpsko albanskih odnosa. Da ova teza i te kako ima osnova
potvrđuju i brojna ranija istraživanja etničke distance i etničkih
stereotipija. D. Pantić nalazi da s kraja osamdesetih čak 57%
Albanaca izražavalo jaku distancu prema Srbima (u odnosu na
mogućnost sklapanja mešovitog braka) dok je latentnu distancu
izražavalo njih 16%. Slična je situacija bila i kod Srba kod kojih je
60% iskazivalo jaku a 24% latentnu distancu. Stav Albanaca se može
proširiti i na druge narode s obzirom da, generalno, prema drugim
narodima izuzetno jaku i jaku distancu izražavalo njih 69% a slabu i
potpuno odsustvo distance je iskazivalo 19%. U ovom slučaju je kod
Srba situacija bila bitno drugačija 48% ih je izražavalo jaku distancu
u oba modaliteta a skoro polovina slabu do odsustva bilo kakve
distance prema drugima12.
Od srednjih ocena su mnogo ilustrativniji podaci o tome
koliki je pojedinačni iznos prihvatanja i odbijanja pojedinih etničkih
grupa za određene društvene odnose. Ovi podaci potvrđuju redosled
prihvatanja/odbijanja utvrđen posredstvom srednjih ocena ali daju i
precizniji uvid u unutrašnju konfiguraciju odgovora. Ostaje
konstatacija da se najviše odbijaju Albanci s tim da se iz podataka
11 Slobodan Miladinović: „Pitanje socijalnog identiteta nacionalnih manjina i

evrointegracijski procesi u Srbiji“, Sociološki pregled, 2/2006. str. 223.
12 Dragomir Pantić: “Nacionalna distanca građana Jugoslavije“ u Lj. Baćević (ur):
Jugoslavija na kriznoj prekretnici, IDN, Beograd, 1991. str. 188-196.
93
vidi da tri četvrtine građana ne želi Albance kao bračne partnere a da

ih više od polovine građana ne želi na državnoj funkciji. S druge
strane, najveće prihvatanje Albanaca (nešto ispod polovine) je „da
živi u mojoj zemlji“ (48,60%) i „da mi bude prijatelj“ (44,09%) dok
oko dve petine (39,22%) građana prihvata da ih ima za suseda. Za
brak ih prihvata svaki osmi pripadnik većine (12,92%) a za vršenje
državne funkcije skoro svaki četvrti (24,67%). Prihvaćenost
Muslimana/Bošnjaka je za svaki od ovih društvenih odnosa veća za
3-4% u odnosu na Albance a Romi su tek neznatno više prihvatani
odnosno odbijani od Muslimana/Bošnjaka.
Generalno se može konstatovati, na osnovu srednjih ocena,
da na prostoru Srbije postoji evidentna etnička distanca koja se
bazira na sukobima iz bliže ili dalje prošlosti (pre svega prema
Albancima i Muslimanima/Bošnjacima, mada se u nekim odnosima
tu vide i Hrvati – sklapanje braka, vršenje rukovodilačkih dužnosti i
zauzimanje funkcija u državnoj vlasti) odnosno na religijskim
razlikama (pre svega prema narodima koji su islamske a, zatim,
donekle i katoličke veroispovesti) ali i na jezičkim razlikama. Ovome
treba dodati i Amerikance i Nemce prema kojima se, za određene
društvene odnose, uspostavlja jača etnička distanca i zbog njihovog
političkog angažmana (povodom raspada Jugoslavije, ratova iz
devedesetih, sankcija SB UN, i kosovske krize – NATO
bombardovanja) u kojem nisu pokazali vidnu naklonost ka srpskoj
strani.
Značajno slabija distanca je vidna kod naroda sa kojima
srpski narod ima dosta zajedničkog, počev od zajedničke istorijske
sudbine, iste verske pripadnosti ali i sličnog jezika (Crnogorci i
Makedonci). Njima treba dodati i Ruse za koje srpski narod vezuju
najraznolikiji sentimenti i sa njima vezana bliskost po osnovu jezičko
religijskih sličnosti ali sličnih ideološko političkih opredeljenja
tokom različitih perioda bliže ili dalje istorije. Iz tabele se vidi da su
Rusi najpoželjniji partneri za sve posmatrane odnose (jedino se u
pogledu vršenja državne funkcije ispred njih nalaze Crnogorci) što
predstavlja neuobičajeno, čak pomalo euforično pozitivan odnos
prema pripadnicima etničke grupe koja evidentno ne predstavlja
relevantnu nacionalnu manjinu na prostoru Srbije. Ovo se može
objasniti prilično, čak nerealno, velikim očekivanjima (koja generišu
pojedini delovi domaće političke i crkvene elite ali i mnogi njima
94
bliski intelektualci) od ruskih političara i diplomata u razrešavanju

kosovske krize a koja se jakom medijskom propagandom neprestano
plasiraju u javnost.
Treba napomenuti da ovde prikazanu logiku etničkih distanci
narušava jedino (ne)saglasnost s tim „da mi bude šef – rukovodilac
na poslu“. Ono što narušava već utvrđen redosled je da se, posle Srba
i Rusa, za ovaj društveni odnos najviše prihvataju Nemci (3,33) i
Slovenci (3,29) za koje važi stereotip da su radni, pedantni,
organizovani, disciplinovani te se može pretpostaviti da u svesti
građana Srbije postoji uverenje da bi njihovo prisustvo na
rukovodećim mestima naših preduzeća moglo značiti i otvaranje
vrata za potencijalni ekonomski napredak.
Treba upozoriti na poziciju Hrvata (2,86) koja je na ovoj
skali prilično niska i može predstavljati problem zbog toga što oni
predstavljaju relativno brojnu nacionalnu manjinu čija je matična
država naš prvi sused i sa kojom bi trebalo već u (bližoj) budućnosti
da ostvarimo veoma blisku saradnju na različitim poljima. Hrvati
koji žive u Srbiji bi trebalo da predstavljaju most u povezivanju dva
naroda i dve države a zbog svoje brojnosti je logično i da učestvuju u
političkom životu, lokalnoj samoupravi pa, naravno, i da zauzimaju
rukovodeća mesta u preduzećima. U tom kontekstu se ovakva
pozicija (koja je registrovana i kod nekih drugih društvenih odnosa -
npr. „da živi u mojoj zemlji“) mora korigovati a to znači da je
potrebno uložiti puno političkih i drugih napora da dođe do
međunacionalnog pomirenja na relaciji Srbi – Hrvati (što naravno
važi i za druge narode sa kojima su Srbi bili u otvorenim sukobima
tokom novije istorije), integracije Hrvata u društvo Srbije i
uspostavljanja bližih političkih, ekonomskih, kulturnih i drugih veza
dve države i dva naroda. Bez toga mnoga nastojanja na približavanju
evropskim integracijama gube smisao.
Detaljnijim uvidom u dobijene rezultate pokazalo se i da
pojedina individualna i socijalna obeležja ispitanika imaju veći uticaj
na uspostavljanje etničke distance prema pojedinim narodima.
Pokazalo se da su posebno interesantni za razmatranje političko
opredeljenje u smislu partijskog izjašnjavanja kao potencijalnih
glasača, nivo obrazovanja ali i samopercepcija klasnog položaja.
Gledano po političkom opredeljenju tj. stranci za koju bi naš
ispitanik potencijalno glasao na narednim izborima najveću etničku
95
distancu iskazuju potencijalni glasači stranaka nacionalističke i

nacionalne orijentacije (SRS, SPS i DSS) a ubedljivo najmanju
etničku distancu iskazuju glasači Liberalno demokratske partije
(LDP) koji su generalno blagonakloni prema pripadnicima svih
etničkih skupina s tim da i kod njih važe napomene karakteristične za
opštu populaciju da je primetna nešto veća distanca prema
Albancima, Muslimanima/Bošnjacima i Romima ali ne onoliko
izražena kao u opštoj populaciji ili kod glasača stranaka sa
nacionalnim predznakom. Za njima slede glasači Demokratske
stranke i ostalih stranaka demokratske opcije koje se nalaze na
vidnom odstojanju u odnosu na stranke nacionalističke i nacionalne
orijentacije.
Gledano po školskoj spremi, generalno, najveću etničku
distancu iskazuju ispitanici sa završenom osnovnom školom, školom
za KV i VKV radnike i srednjom stručnom školom. S druge strane se
nalaze ispitanici sa završenom gimnazijom, i višim i visokim
obrazovanjem koji iskazuje nešto veću nacionalnu toleranciju.
Između ove dve skupine podeljene prema stepenu obrazovanja
postoji vidljivo odstojanje, lako uočljivo na grafičkim prikazima,
koje iako nije veliko ipak ukazuje na to da, generalno, između nižih i
viših obrazovnih nivoa (gde se linija razdvajanja nalazi između
srednjeg stručnog i gimnazijskog obrazovanja) postoji razlika u
gledištima vezanim za iskazivanje etničke distance i tolerancije.
Gledano prema samopercepciji klasnog položaja, vidno je da
u većini slučajeva oni koji smatraju da pripadaju srednjoj klasi u oba
njena modaliteta (viša srednja i niža srednja) iskazuju znatno manju
etničku distancu (veću toleranciju) od pripadnika gornje i donje klase
i posebno od onih koji ne mogu da se odluče. Zanimljiva je upravo
kategorija onih koji ne mogu da se odluče o tome kako vide svoj
klasni položaj. Oni, u principu, iskazuju najjaču etničku distancu i to
generalno prema svim etničkim grupama posmatranim kroz sve
upitane društvene odnose. Iz ovoga se može pretpostaviti da je
samopercepcija sopstvenog klasnog položaja jedan od onih
sintetičkih pokazatelja kroz koje se može iskazati širi pogled na svet
nekog pojedinca. Činjenica da on nije u stanju da se odluči može da
ukazuje i na njegovu globalnu socijalnu neprilagođenost zbog koje je
takav pojedinac u stanju da se prepusti različitim oblicima socijalno
neadekvatnog vrednovanja društvene situacije i njima primerenog
96
postupanja. U našem uzorku takvih je bilo 12,1% što ukazuje da

mnogi problemi vezani za stanje međuetničkih odnosa u Srbiji imaju,
pored objektivnih, i svoje subjektivne korene. Pretpostavka je da oni
koji ne mogu da se odluče pri samopercepciji svog klasnog položaja
takav stav zasnivaju pre na nezadovoljstvu sopstvenim društvenim
položajem nego na činjenici da se po svojim socijalnim
karakteristikama nalaze između nekih klasnih grupisanja te ne mogu
da odrede koje karakteristike kod njih dominiraju. Da je u pitanju
objektivni kriterijum samopercepcije svog položaja oni bi ipak po
svom vrednosnom okviru naginjali nekoj od klasnih skupina. Ovako
oni generalno dbacuju manjinske grupe dajući im frontalno najniže
ocene prihvatanja za uspostavljanje svih posmatranih društvenih
odnosa. Klasno neopredeljeni nose najveće opterećenje nacionalne
netolerancije koje predstavlja odraz njihovog socijalnog statusa.
Ima dosta argumenata za pretpostavku da su nacionalno
najnetolerantniji oni koji su tokom ratnih sukoba i kasnije tranzicije
doživeli veće socijalne padove. Teorijsku potvrdu ovom stavu daje
A. M. Ros13 koji smatra da čak i u rapidnom ekonomskom rastu
jedan broj ljudi može doživeti socijalni pad ili bar postati
(subjektivno) siromašan ili siromašniji nego što je bio a takvi će
težiti da povrate svoj status iracionalnim sredstvima (to su oni koji
propagiraju rasnu, nacionalnu ili ma koju drugu mržnju, koji
podržavaju demagoge, stvaraju avangarde totalitarističkih partija, u
našem slučaju to su oni koji se priključuju i podržavaju ekstremne
nacionalističke partije i predstavljaju njihovo čvrsto biračko telo).
Ovo je pojava koja je tokom devedesetih i kasnije bila vidna na
našem prostoru što zbog nadiranja velikog broja izbeglica, što zbog
ekonomskog i političkog kolapsa ali i zbog tranzicionog
restrukturiranja. Mnogi su izgubili imovinu, posao, porodice,
društveni status i u njihovoj svesti je došlo do nesklada u
sagledavanju subjektivne i objektivne dimenzije njihovog socijalnog
statusa. Taj nesklad izaziva osećaj nepomirljivosti sa socijalnim
padom i oni postaju lak plen za ekstremističke političke snaga koje
zagovaraju nacionalnu netoleranciju i, generalno, plasiraju govor
mržnje. Tražeći krivca za globalno socijalno rasulo i lični pad oni ga
13 Arnold M. Rose: Sociology: The Study of Human Relations, New York, 1957. str.
256-257.
97
lako nalaze u manjinskim grupama koje nisu u stanju da se odbrane

od često neprimerenih optužbi već bivaju generalno žigosane kao
lako prepoznatljivi dežurni krivci za sve tekuće društvene probleme.
Problemi ove socijalne kategorije se najlakše rešavaju globalnim
ekonomskim razvojem. U ekonomski prosperitetnom društvu nema
potrebe za traženjem krivaca za tekuće probleme.
Karakteristično je da su krivulje (koje ovde zbog njihovog
broja i obima nije moguće prikazati) kojima se može predstaviti
prihvatanje/odbijanje pripadnika pojedinih naroda za posmatrane
društvene odnose uglavnom sličnog oblika kod svih posmatranih
kategorija. Razlika je uglavnom u tome što se proporcionalno
krivulje podižu na viši nivo kod potencijalnih glasača stranaka
demokratske orijentacije, kod onih sa višim nivoom obrazovanja kao
i kod onih koji sebe doživljavaju pripadnicima srednje klase. Ovo
nam kazuje da u društvu Srbije postoji manje-više saglasnost oko
redosleda prihvatanja pripadnika nacionalnih manjina za pojedine
društvene odnose (od bližih ka udaljenijim) a da na razlike u
individualnim gledištima presudno utiču politička opredeljenja, nivo
obrazovanja i uopšte stepen zadovoljstva sopstvenim društvenim i
posebno materijalnim položajem te da se afirmacija pozitivnog stava
generalno može tumačiti i kao znak globalnog društvenog napretka i
obrnuto da se širenje negativnog odnosa prema nacionalnim
manjinama može shvatiti kao znak civilizacijskog opadanja pri čemu
se konfliktni potencijal društva usmerava ka pripadnicima
manjinskih grupa kao potencijalnim „dežurnim krivcima“ za tekuće
društvene probleme. Praktično, jedini način da se prevladaju
opterećenja prethodnog perioda je da se podigne ekonomski i
kulturni nivo ljudi sa ovog prostora. Tako će biti uvećan i potencijal
za objektivno sagledavanje uzroka društvenih kriza čime će se
smanjiti manipulativni potencijal snaga kojima iz različitih razloga
odgovara status quo i nedefinisana politička i ekonomska situacija.
98
IDENTITET U ZONI NAJVEĆE DISTANCE: BRAK I
DRŽAVNA FUNKCIJA
Nacija (nacionalna pripadnost) se tokom novije istorije

pokazala kao jedan od najznačajnijih činilaca socijalne integracije.
Naravno, nacionalna se integracija tokom istorije nije uvek
ostvarivala na jednoobrazan način. Ona se kretala između dve
krajnosti: borbe za uspostavljanje posebnog kulturnog identiteta s
jedne strane i borbe za ostvarivanje “istorijske misije” date
nacionalne grupe s druge strane. Između ostalih, dve društvene
institucije su se vremenom eksponirale kao ključni činioci u
ostvarivanju ovih težnji: porodica i država. Ove institucije su u sebi
uvek nosile potencijal za saradnju i sukob i bile podrška u
ostvarivanju individualnog i kolektivnog identiteta.
Istraživanje etničkih distance otvara prostor za praćenje
mnogih društvenih procesa u nekom društvu. Svakako jedno od
ključnih pitanja koje se može otvoriti ovakvim istraživanjem je
pitanje nacionalne otvorenosti identifikacionih matrica iz koje sledi i
otvorenost za međunacionalnu saradnju svake druge vrste na relaciji
većina manjina. No, otvorenost društva je složen i višeslojan
fenomen i ona se sastoji od većeg broja komponenti koje teško da je
moguće sagledati u radu manjeg obima. Cilj ovog dela rada je da
sagleda mogućnost ostvarivanja razvojnih promena društva Srbije na
osnovu analize etničke i socijalne distance u domenu društvenih
odnosa u kojima se pokazala najveća distanca. Konkretno, radi se o
tome da je istraživanje pokazalo da se najveća distanca uspostavlja
prema jednom od najprisnijih društvenih odnosa – mogućnosti
sklapanja (nacionalno mešovitog) braka ali i jednog od politički
najdelikatnijih društvenih odnosa – vršenja državne funkcije.
Etnička distanca i etnička tolerancija spadaju u značajne
pokazatelje demokratskog i konfliktnog potencijala nekog društva.
Što je distanca manja a tolerancija veća to je veći demokratski a
manji konfliktni potencijal i obrnuto što je distanca veća a tolerancija
manja to je manji demokratski a veći konfliktni potencijal
posmatranog društva. S obzirom da društvo Srbije spada u red
postkonfliktnih tranzicionih društava koje teži da se približi
evropskim integracijama to je veoma bitno da se u njemu ove dve

pojave dovedu na optimalni nivo.
Pitanje koje je uzeto u razmatranje glasilo je: naznačite u
kojoj meri prihvatate pojedine društvene odnose sa pripadnicima
pojedinih etničkih grupa (istraživanje - april 2007).
Istraživanjem je utvrđeno da građani Srbije (većinski Srbi),
generalno, najveću etničku distancu iskazuju prema Albancima,
Muslimanima, Romima i Amerikancima a s druge strane da
najmanju etničku distancu iskazuju prema Srbima, Rusima,
Crnogorcima i Makedoncima.
T-1: Etnička distanca u odnosu na brak (%)

Uopšte ne prihvatam
Svejedno mi je (3)
Srednja ocena
prihvatam (2)
prihvatam (4)
prihvatam (5)
Uglavnom ne
U potpunosti
Uglavnom
St. dev.
rang
(1)
Albanci 66,28 9,38 11,33 5,22 7,79 1,79 1.28 16

Amerikanci 35,81 10,65 20,77 13,25 19,52 2,70 1.54 10
Bugari 37,75 11,98 22,79 11,98 15,50 2,55 1.47 12
Crnogorci 23,06 8,73 20,93 15,85 31,43 3,24 1.54 3
Hrvati 40,36 10,80 18,75 12,14 17,95 2,57 1.54 11
Madjari 34,17 10,31 23,32 12,56 19,64 2,73 1.52 8
Makedonci 23,95 7,21 24,40 18,17 26,27 3,16 1.50 4
Muslimani/Bošnj. 56,51 11,94 14,26 6,68 10,61 2,03 1.39 14
Nemci 35,10 9,96 21,36 14,09 19,48 2,73 1.53 9
Romi 58,93 11,29 13,07 5,16 11,56 1,99 1.40 15
Rumuni 43,77 11,30 20,72 10,04 14,17 2,40 1.47 13
Rusi 22,41 5,18 20,71 21,61 30,09 3,32 1.51 2
Slovaci 30,39 7,57 25,07 17,13 19,84 2,88 1.50 5
Slovenci 31,56 7,91 23,11 16,28 21,13 2,88 1.53 6
Srbi 2,04 0,44 8,61 7,36 81,54 4,66 0.82 1
Vlasi 34,18 9,55 22,10 12,55 21,63 2,78 1.55 7
100
Već je konstatovano da se najveća distanca iskazuje u

odnosu na sklapanje braka koja je najveća prema Albancima (srednja
vrednost 1,79), Romima (1,99) i Muslimanima (2,03). Najmanja
distanca u odnosu na sklapanje braka je, očekivano, prema
većinskom narodu – Srbima (4,66). Ovde je ona ujedno i jedina u
iznosu većem od 4,00. Rusi (3,32), Crnogorci (3,24) i Makedonci
(3,16) su jedine etničke grupe kod kojih je srednja vrednost između
3,00 i 4,00.
T-2: Etnička distance u odnosu na vršenje državne funkcije
Svejedno mi je (3)
Srednja ocena
prihvatam (1)
prihvatam (2)
prihvatam (4)
prihvatam (5)
Uglavnom ne
U potpunosti
Uglavnom
Uopšte ne
St. dev.
rang
Albanci 54,69 8,66 12,64 6,05 17,96 2,24 1.57 16
Amerikanci 49,59 9,30 14,18 6,68 20,23 2,39 1.61 15
Bugari 43,57 9,87 18,03 8,15 20,38 2,52 1.58 12
Crnogorci 35,19 8,28 18,09 10,62 27,81 2,88 1.64 2
Hrvati 45,18 8,93 17,94 7,30 20,65 2,49 1.59 13
Mađari 38,50 8,75 20,65 9,56 22,54 2,69 1.59 7
Makedonci 36,22 8,58 22,13 9,39 23,67 2,76 1.59 5
Muslimani/Bošnj. 45,53 9,12 17,71 7,32 20,33 2,48 1.59 14
Nemci 42,47 9,44 17,60 7,89 22,60 2,59 1.61 10
Romi 40,76 10,14 18,93 8,33 21,83 2,60 1.59 9
Rumuni 40,77 10,62 19,35 8,55 20,70 2,58 1.57 11
Rusi 34,08 8,57 20,11 10,46 26,78 2,87 1.62 3
Slovaci 37,18 8,03 20,67 10,65 23,47 2,75 1.60 6
Slovenci 39,00 9,32 19,82 9,14 22,71 2,67 1.60 8
Srbi 2,63 0,91 11,43 5,72 79,31 4,58 0.92 1
Vlasi 34,56 8,27 21,23 9,83 26,10 2,85 1.61 4
Drugi društveni odnos u kojem se iskazuje visoka distanca

prema pripadnicima manjina je da ima funkciju u državnoj vlasti.
101
Najveće prihvatanje da ima državnu funkciju se, očekivano, iskazuje

prema Srbima (4,58) dok su ostale etničke skupine raspoređene u
vrlo uskom rasponu od 2,24 (Albanci) do 2,88 (Crnogorci).
Zanimljiv je, dakle, podatak da se pripadnici manjina manje-više ne
prihvataju za vršenje državnih funkcija što navodi na zaključak o
postojanju tesne veze nacionalnog i državnog identiteta odnosno na
činjenicu da su nacija, nacionalna pripadnost i nacionalna država,
uprkos svim razvojnim promenama i globalizacijskim trendovima još
uvek izuzetno značajni činioci oko kojih se vodi neprestana borba za
formiranje i stalnu reviziju ličnog i kolektivnog identiteta.
U KOJOJ MERI STE SPREMNI DA STUPITE U BRAK SA PRIPADNICIMA

POJEDINIH ETNIČKIH GRUPA
5
4.66
4.5
3.5 3.32 3.24 3.16

3 2.88 2.88 2.78 2.73 2.73 2.7
2.57 2.55
2.5
2.4
2.03 1.99
2 1.79
1.5
0.5
0
bi
i
i
i
i
i
ci
i
i
ci
ri
ci
ci
ci
i
at
nc
us
as
ar
m
ac
un
an
ja
em
en
Sr
or
an
on
rv
Ro
ug
Vl
ov
ba
R
l im
ad
m
og
ov
ik
ed
H
N
Ru
B
Sl
Al
M
er
us
rn
Sl
ak
m
C
M
M
Radi se o dva bitno različita društvena odnosa koje

karakteriše zajednička karakteristika – visoka društvena distanca u
odnosu na pripadnike ostalih narodnosti ili drugim rečima čvrsta
vezanost za nacionalni identitet. Praktično, brak je jedan od
najprisnijih društvenih odnosa i realno je očekivano da će svaki
pojedinac težiti da za bračnog partnera ima osobu sličnih
kulturoloških i sociostrukturalnih karakteristika, što podrazumeva i
nacionalnu pripadnost. Porodica, koja nastaje iz bračne zajednice je
102
jedan od najznačajnijih stubova društva čija je ključna funkcija

očuvanje zatečenog (u ovom slučaju nacionalnog) identiteta1.
U KOJOJ MERI PRIHVATATE DA PRIPADNICI POJEDINIH ETNIČKIH GRUPA

IMAJU DRŽAVNU FUNKCIJU
5
4.58
4.5
3.5
2.88 2.87 2.85

3 2.76 2.75 2.69 2.67 2.6 2.59 2.58 2.52 2.49 2.48 2.39
2.5 2.24
1.5
0.5
0
bi
si
ti
ci
ri
i
i
ri
i
ci
i
i
ci
ci
as
nc
ac
un
rc
an
va
ga
ja
Ru
Sr
m
en
on
an
Ro
Vl
go
ov
ba
ad
lim
Hr
Ne
Bu
ov
ik
ed
Ru
no
Sl
Al
M
er
us
Sl
ak
Cr
Am
M
M
S druge strane vršenje državne funkcije je jedan od socijalno

najudaljenijih društvenih odnosa, no za njega je takođe vezana
izuzetno visoka distanca. Pitanje zašto je tako je prilično složeno i za
valjan odgovor je potrebno ukazati na veći broj činilaca. Svakako da
bi tu dominantnu temu trebalo da predstavlja činjenica da je društvo
Srbije postkonfliktno društvo te da je još uvek prisutno zaziranje od
pripadnika drugih naroda i posebno od pripadnika naroda sa kojima
je srpska strana bila u konfliktu. Naravno, ovde ne treba zaboraviti ni
činjenicu da su država i nacija u bliskoj vezi, da je novovekovna
država u principu nacionalna institucija te da savremene državne
granice, posebno na evropskom prostoru, manje-više predstavljaju
1 Stoga je sasvim razumljivo da se zastupnici nacionalističkih pogleda na našem

prostoru zdušno zalažu za povećavanje nataliteta bez obzira da li je on najveći u
Evropi (slučaj Albanaca) ili na nivou tzv bele kuge (kao što je to slučaj npr. sa
Srbima ali i većinom drugih naroda sa našeg prostora – npr. Mađarima).
103
nacionalne granice. Moderna država je nacionalna država i ona

istovremeno predstavlja izvor i otelotvorenje nacionalizma.
Posmatrano po oba kriterijuma najveće prihvatanje se
iskazuje prema narodima sa kojima tradicionalno postoje dobri
odnosi (Rusi, Crnogorci i Makedonci). Zanimljiv je podatak da se
Rusi (ne samo prema ovde prikazanim već i uopšte prema ostalim
društvenim odnosima) pokazuju kao najpoželjniji partneri, prema
njima se čak gaji euforično pozitivan odnos. Ovakva pozicija Rusa
nije utvrđena ranijim istraživanjima te se pretpostavlja da se ovde pre
radi o prevelikim očekivanjima od ruskih diplomata i političara u
pogledu konačnog ishoda pregovora o statusu Kosova i Metohije2
nego što je reč o iskrenom emocionalnom odnosu prema Rusima kao
etničkoj grupi, tim pre što njih u Srbiji nema u iole značajnom broju
koji bi obezbedio makar povremene susrete licem u lice koji bi mogli
uticati na stvaranje kakve takve slike o Rusima u svesti običnog
čoveka. Generalno se može konstatovati da je reč o kulturološki i
istorijski bliskim narodima koji su se tokom istorije i brojnih ratnih i
drugih sukoba gotovo uvek nalazili na istoj strani. Reč je o narodima
pravoslavne veroispovesti, sličnog jezika, bliske istorije, tradicije i
kulture.
Posmatrajući srednje ocene koje su dobijene za Srbe i
srednje ocene za pripadnike ova tri naroda vidi se da među njima
postoji vidno odstojanje (u slučaju braka to je ocena 4,66 za Srbe i
3,32 za Ruse a u slučaju vršenja državne funkcije to su ocene 4,58 za
Srbe i 2,88 za Crnogorce kao drugoplasirane) što nedvosmisleno
kazuje da se sopstveni narod posmatra kao referentna grupa odnosno
ključna tačka prema kojoj se određuje sopstveni identitet. To znači
da se prema drugima uspostavlja izvesno odstojanje koje se u odnosu
na kulturološki bliske vidi kao društveno prihvatljiva distanca dok se
prema narodima za koje se ne vezuje tradicionalno prijateljstvo
iskazuje izvesno podozrenje koje može ići čak i do skoro potpunog
odbacivanja ako se za pojedine narode vezuju tradicionalna
2 Podaci za ovo istraživanje su prikupljani neposredno pre nego što je trebalo da

bude objavljen Ahtisarijev plan za rešenje kosovskog pitanja te se stoga i
pretpostavlja da je ovako visoka pozicija Rusa pre izraz očekivanja da će ruski
diplomati povući poteze koji će ostaviti Kosovo u Srbiji nego što je izraz prihvatanja
Rusa kao pogodnih i podobnih za posmatrane društvene odnose.
104
neprijateljstva i netrpeljivosti (kao što je to u posmatranim

društvenim odnosima slučaj sa Albancima).
Na osnovu ovako konfigurisanih podataka se može izvesti
zaključak o postojanju višeg nivoa tolerancije kada je reč o
mogućnostima formiranja i revizije individualnog identiteta (veća
nacionalna tolerancija/manja etnička distanca prema kulturološki
bliskim etničkim grupama) nego što bi to bio slučaj kod formiranja i
revidiranja kolektivnog identiteta gde se registruje veća rigidnost
(distanca) i manja tolerancija u povezivanju sa drugima. Ovome
treba dodati i činjenicu da na nivou individualnog identiteta postoji i
veća selektivnost koja se očituje kroz izuzetno niske stepene
prihvatanja kulturološki i politički najudaljenijih na skali prihvatanja
(primer su Albanci koji se u značajno manjoj meri prihvataju kao
bračni partneri nego kao vršioci državne funkcije) što govori o tome
da se individualni identitet ipak prihvata kao značajniji oblik
identiteta od kolektivnog. Konformizam proistekao iz spoljnih
pritisaka na formiranje kolektivnog nacionalnog identiteta (distanca
u odnosu na vršenje državne funkcije) ima za posledicu frontalno
distanciranje od drugih sa prilično malom razlikom vrha i dna liste.
Razlika srednje ocena vrha i dna hijerarhije u slučaju izbora bračnog
partnera iznosi 1,53 a u slučaju vršioca državne funkcije iznosi 0,64
što nedvosmisleno govori o tome da se individualni identitet
doživljava kao bitno značajnija stavka u ličnom vrednosnom
opredeljivanju od kolektivnog identiteta. Takođe se može tvrditi da
modernizacijski trendovi polako ali sigurno dolaze i u ovaj segment
svakodnevnog života pripadnika društva Srbije. Sloboda izbora
podrazumeva i slobodu izbora sopstvenog identiteta i postavljanja
prioriteta na hijerarhiji identifikacionih uzora.
Nacionalni identitet polako ali sigurno prestaje da bude kruta
odrednica društvenog bića koja zahteva rigidno prihvatanje i
distanciranje od ostalih kao što se to često očekivalo tokom druge
polovine osamdesetih i devedesetih ali i u ranijoj prošlosti. Može se
pretpostaviti da će u bližoj budućnosti neki drugi oblici identiteta
(profesionalni, obrazovni, socijalno-klasni, statusni) imati sve veću
105
ulogu u odnosu na nacionalni identitet3. Ovde je potrebno napraviti i

izvesnu ogradu u odnosu na period od pre par decenije kada je
ideološki stvaran jugoslovenski kolektivni nacionalni identitet i kada
je bilo vidno sklapanje velikog broja nacionalno mešovitih brakova.
Tu se radilo o ideološkoj iznudi u kojoj je jedan oblik nacionalnog
identiteta supstituisan drugim a da to nije proizvodilo suštinske
izmene u obrascima formiranja identifikacionih matrica.
Koliko da je vrh hijerarhije u posmatranim društvenim
odnosima ujednačen toliko je njeno dno nepodudarno. U vezi sa
sklapanjem braka kao najnepoželjniji partneri se pojavljuju Albanci
(1,79), Romi (1,99) i Muslimani/Bošnjaci (2,03). S druge strane se
kao najnepoželjniji vršioci državne vlasti pojavljuju Albanci (2,24),
Amerikanci (2,39) a za njima sa nešto većim prihvatanjem slede
Muslimani/Bošnjaci (2,48), Hrvati (2,49), Bugari (2,52). Generalno
se može konstatovati relativno mala razlika između prvoplasiranih
Crnogoraca i poslednjih Albanaca (2,88 : 2,24) iz čega se može
izvesti zaključak da se kontrola nad državnom vlašću doživljava kao
strateški veoma značajan politički resurs koji bi trebalo da bude
uglavnom pod kontrolom pripadnika matičnog naroda. Prihvatanje
ostalih naroda na pozicijama državne vlasti se nalazi u međuprostoru
između pretežnog odbijanja (npr. Albanci i Amerikanci) i neutralnog
stava (Crnogorci, Rusi, Vlasi).
Poredeći nalaze za ova dva društvena odnosa (i dovodeći ih
u vezu sa nalazima vezanim za ostale posmatrane društvene odnose)
se može konstatovati da sa velikom strateškom važnošću konkretnog
društvenog odnosa ide i veće etničko zatvaranje. Ako se radi o
odnosima koji se smatraju značajnim na individualno psihološkom
nivou tada se gradi hijerarhija socijalno prihvatljivih i prikladnih
grupa sa kojima se dati odnos uspostavlja, što se vidi na primeru
braka na kojem se vidi veća disperzija etničkih grupa od onih koje se
u znatnoj meri prihvataju do onih koje se u većoj ili manjoj meri
odbacuju. Ako se radi o odnosima na kolektivnom nivou tada se
posmatrane grupe koncentrišu oko neke ravnotežne tačke tako da je
raspon između najviše prihvatanog i najviše odbijanog relativno mali
3 Vidi Slobodan Miladinović: “Problem kolektivnog identiteta u fragmentisanom

društvu Srbije”, Kulturni i etnički identiteti u procesu globalizacije i regionalizacije
Balkana, Filozofski fakultet, Institut za sociologiju, Niš, 2005.
106
(u konkretnom slučaju kada je reč o vršenju državne funkcije taj

raspon iznosi 0,64) što znači da se prema pripadnicima ostalih
naroda uglavnom uspostavlja odnos relativnog odbijanja (ili
relativnog prihvatanja). Ova relativnost bi trebalo da zavisi od toga
da li se radi o konfliktnom, postkonfliktnom ili relativno
prosperitetnom društvu.
Društvo Srbije je postkonfliktno društvo i u toj vizuri treba
posmatrati dobijene rezultate. Može se pretpostaviti da bi
narastanjem međuetničkih konflikata generalno bile smanjene
srednje ocene prihvatanja pripadnika pojedinih naroda za vršenje
državnih funkcija ali da se ne bi bitno povećavao raspon između
najmanje i najviše prihvatanog. Ustvari, realno je očekivati da bi tada
na delu bila nacionalna homogenizacija koja bi vodila nacionalnoj
isključivosti što znači da bi nacionalna pripadnost kao determinanta
ličnog i kolektivnog identiteta samo dobila na intenzitetu. Tačnost
ove teze potvrđuju brojni istorijski događaji kao što su etnička
čišćenja i ratovi oko uspostavljanja nacionalnih granica i sl koji su
upravo vodili nacionalnom zatvaranju i uspostavljanju izražene
etničke distance.
Od srednjih ocena koje predstavljaju samo okvirni pokazatelj
rasprostranjenosti etničke distance mnogo su značajnije frekvencije
pojedinačnih odgovora kojima se iskazuje prihvatanje odnosno
odbijanje posmatranih društvenih odnosa sa pripadnicima pojedinih
etničkih grupa. U tom smislu se kao najnepoželjniji bračni partneri
pokazuju Albanci (75,75%). Natpolovično odbijanje sklapanja braka
se iskazuje i prema Romima (70,22%), Muslimanima/Bošnjacima
(68,45%) ali i prema Rumunima (55,07%) i Hrvatima (51,16%).
Ovde treba napomenuti da se Albanci, Romi i Muslimani/Bošnjaci u
potpunosti odbijaju kao potencijalni bračni parteri u natpolovičnom
iznosu. S druge strane su jedino Rusi prihvaćeni u natpolovičnom
iznosu (51,61%). Za njima slede Crnogorci (47,20%) i Makedonci
(44,35%). Pored ovih podataka značajno je napomenuti i kakvo je
prihvatanje najčešće odbacivanih. Albanci se prihvataju u 12,92%
slučajeva, Romi u 16,71% a Muslimani/Bošnjaci u 17,29% slučajeva
što ukazuje na činjenicu da i pored svih istorijskih sukoba i
protivrečnosti te kulturno istorijskih, sociostrukturalnih i drugih
razlika ali i vrlo živih negativnih etničkih stereotipija postoji
potencijal za međunacionalnu saradnju i uspostavljanje međusobnog
107
poverenja ali i za otpor eventualnoj diskriminaciji po etničkoj osnovi.

Procenti iskazani za ove tri etničke skupine, iako nisu veliki, su u
političko praktičnom smislu ohrabrujući jer obećavaju pokretanje
međunacionalne saradnje sa mrtve tačke i otvaranje kanala
integracije manjina u društvo Srbije a posebno onih etničkih grupa sa
kojima je matični srpski narod bio u dugogodišnjim sukobima ili
prema kojima je često izražavao diskriminatorski odnos (primer
Roma).
Frekvencije odgovora na pitanje o prihvatanju pripadnika
pojedinih naroda za vršenje državne funkcije nedvosmisleno kazuju
da većina pripadnika matičnog naroda smatra da bi Srbijom trebalo
da upravljaju Srbi. Iako se radi o relativno udaljenom društvenom
odnosu primećuje se velika etnička distanca što se ne bi moglo reći
za druge društvene (relativno udaljene) odnose pa čak i za neke
relativno bliske odnose (kao na primer da živi u mom susedstvu, da
mi bude prijatelj, da živi u mojoj zemlji i sl.) kod kojih je utvrđeno
mnogo veće prihvatanje pripadnika svih naroda. Već je konstatovano
da po ovom pitanju srednje ocene daju prilično ujednačenu skalu
prihvatanja svih manjinskih grupa no pogled u frekvencije ocena
ipak otkriva da ne postoji tako visoka ujednačenost u prihvatanju
svih manjinskih naroda. Može se konstatovati da su najčešće
odbijani, i to čak u rasponu od dve trećina do polovine, Albanci
(63,36%), Amerikanci (58,90%), Muslimani/Bošnjaci (54,65%) i
Hrvati 54,10%). Za njima sa natpolovičnim odbijanjem slede Bugari,
Nemci, Rumuni i Romi. Vrh ove liste ukazuje na to da građani
Srbije, pripadnici matičnog naroda, ne žele da vide na državnoj
funkciji uglavnom pripadnike naroda sa kojima su Srbi u bližoj
prošlosti bili u ratnim sukobima, odnosno one koji su se u tim
sukobima eksponirali kao zastupnici interesa suprotne strane. Ovom
skupu se mogu pridodati i oni prema kojima se gaje negativne
stereotipije (npr. Romi).
Interesantan je nalaz da se u prvoj polovini nalaze i
pripadnici naroda sa kojima Srbi tokom istorije nisu dolazili u
sukobe, štaviše sa kojima su održavali vrlo prijateljske odnose.
Primer su Rumuni koji su se u nekim ranijim istraživanjima pokazali
kao vrlo lojalni srpskoj državi i srpskoj vlasti i, što je važnije, kao
108
nezainteresovani za intenzivnije političko angažovanje4. Zanimljiv je

podatak da Srbija i Rumunija nisu tokom svoje istorije kao države
imale ratnih sukoba te da ne postoji istorijska ili politička
argumentacija kojom bi bilo lako objasniti njihovo relativno
odbacivanje. Objašnjenje ovog bi trebalo pre tražiti u činjenici da
postoje velike jezičke barijera u komunikaciji ova dva naroda ali i u
činjenici da je tokom komunističkog perioda Rumunija bila izuzetno
nerazvijena zemlja te da su i danas u sećanju građana Srbije prisutne
slike krajnjeg siromaštva njenih građana što je proizvodilo mnoge
negativne stereotipije o Rumunima koje su i danas, iako je sada
Rumunija članica Evropske Unije i mnogo razvijenija od Srbije, još
uvek žive svesti naših ljudi.
U više ranijih istraživanja etničkih stereotipija je utvrđeno da
je slika koju Srbi imaju o Albancima (i obrnuto) ekstremno loša. Već
više od decenije konstantno se dobija nalaz da je stereotip prema
Albancima negativniji od ostalih, i predstavljen skoro isključivo
negativnim osobinama5. Uopšte uzev, Albanci se pojavljuju kao
narod prema kojem se ispoljava najveća etnička distanca. Generalno
se može tvrditi da su stereotipi Srba o Muslimanima i Albancima
isključivo negativno konotirani. Muslimani se opisuju kao primitivni,
neiskreni, kao oni koji ne vole druge narode, prljavi, nekulturni,
svadljivi, glupi, kukavice, lenji dok su u slučaju Albanaca izrazito
naglašene skoro sve negativne osobine. I jedni i drugi se opisuju kao
primitivni, ne vole druge narode, prljavi, nekulturni, drski, neiskreni,
svadljivi, sebični, glupi, hladni, kukavice. I ostale osobine su im na
4 Slobodan Miladinović: Pitanje socijalnog identiteta nacionalnih manjina i

evrointegracijski procesi u Srbiji, Sociološki pregled 2/2006. str. 215-216.; Vladimir
Ilić, Slobodan Cvejić: Nacionalizam u Vojvodini, Gradska biblioteka “Žarko
Zrenjanin”, Zrenjanin, 1997. str. 44-47.
5 Pantić, Dragomir (1987): Nacionalna svest mladih u Srbiji. Beograd: Istraživačko-
izdavački centar SSO; Pantić, Dragomir (1996): “Changes in Ethnic Stereotypes of
Serbs”. Sociologija, XXXVIII, 4, 561-583. Golubović, Zagorka, Kuzmanović, Bora
i Vasović, Mirjana (1995): Društveni karakter i društvene promene u svetlu
nacionalnih sukoba. Beograd: Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Filip Višnjić,
Beograd 1995. Vlahović, Bojana (1998): Etnički stereotipi i socijalna distanca
prema Romima kod srednjoškolaca. Diplomski rad, Filozofski fakultet u Beogradu.
Navedeno prema: Dragan Popadić, Mikloš Biro: “Autostereotipi i heterostereotipi
Srba u Srbiji”, Nova Srpska politička misao 1-2/1999.
109
negativnom polu. S druge strane autostereotip o Srbima je,

uglavnom, sastavljen isključivo od pozitivnih i veoma izraženih
osobina. Prema grupama sa kojima ne postoji aktuelni konflikt (npr.
Rumuni, Bugari i Makedonci) stereotipije nisu posebno raširene i ne
sadrže mnogo ekstremnih osobina6.
Iz ovoga se može zaključiti da je društvo Srbije tokom
poslednje dve decenije u mnogome regresiralo po pitanju etničke
tolerancije i hipertrofiranja značaja nacionalne pripadnosti u
svakodnevnom životu. U novijem periodu su bili aktuelni lokalizam,
nacionalizam i težnja ka autarkičnom zatvaranju na rubu evropskih
integracionih procesa. Još uvek aktuelne lokalne (i nacionalne)
integracije i homogenizacije se pokazuju kao odbrambeni mehanizmi
kojima se nastoji premostiti civilizacijski jaz stvoren za vreme
vladavina nacionalističkih diktatorskih režima na tlu bivše
Jugoslavije (u Srbiji čak nacionalsocijalističkog). Zbijanje redova
etničkih zajednica i prenaglašavanje nacionalnog elementa u
kolektivnom i individualnom identitetu se pokazalo kao jedna od
manifestacija uvoda u globalnu društvenu krizu devedesetih7 a
sadašnja situacija je samo jedna od, golim okom, najvidljivijih njenih
posledica.
Najprihvataniji za vršenje državne vlasti, naravno pored
matičnih Srba, su Crnogorci (38,43%) i Rusi (37,24%) a za njima
slede Vlasi, Slovaci, Makedonci. Zanimljiv je i podatak da se na dnu
liste nalaze Albanci koje svaki četvrti pripadnik srpskog naroda
prihvata za vršenje državne funkcije (24,01%) a za njima slede
Amerikanci sa 26,92% prihvatanja, Muslimani/Bošnjaci (27,64%) i
Hrvati (27,95%). Podatak o začelju je vrlo indikativan i govori o
tome da među pripadnicima većinskog naroda postoji jezgro koje je
spremno da prihvati saradnju na političkoj sceni ili preciznije rečeno
u upravljanju državom sa pripadnicima onih manjinskih naroda
prama kojima su Srbi u najbližoj ali i daljoj istoriji bili u stalnim
sukobima.
6 Dragan Popadić, Mikloš Biro: “Autostereotipi i heterostereotipi Srba u Srbiji”,

Nova Srpska politička misao 1-2/1999.
7 Vidi Slobodan Miladinović: “Etnocentrizam vladajućih elita pred rasad
Jugoslavije”, Nova srpska politička misao, 3-4/1997.
110
Posmatrajući standardne devijacije za oba društvena odnosa,

mogu se konstatovati manje više slične koncentracije prihvatanja-
odbijanja za sve etničke grupe koje su u kada je reč o mogućnosti
sklapanja braka relativno disperzna izuzev kada je reč o Albancima
gde je evidentna nešto veća koncentracija oko srednje vrednosti (st.
dev.=1,28). Generalno se može zaključiti da je u slučaju sklapanja
braka nešto veća restriktivnost nego u slučaju prihvatanja za vršenje
državne funkcije. Standardne devijacije za prihvatanje vršenja
državne funkcije su koncentrisane u veoma uskom rasponu (između
1,57- Albanci i 1,64 – Crnogorci) što takođe kao i srednje ocene
ukazuje na frontalno (ne)prihvatanje svih manjinskih grupa za ovaj
društveni odnos.
Ovako konfigurisani odgovori kazuju da je i danas u nekim
segmentima društva i po pitanju nekih vitalnih društvenih odnosa još
uvek presudan kolektivistički vrednosni okvir koji se prepoznaje
kroz naglašeno nacionalno zatvaranje i ponekad čak veoma živ
ksenofobičan odnos prema pojedinim etničkim grupama. Zaključak
je da se danas, u mnogome, lični i kolektivni identitet vezuje za
primordijalne elemente te da je nacionalna pripadnost danas izuzetno
važan identifikacioni okvir no da se u mnogim društvenim odnosima
nacionalna pripadnost kao ograničavajući faktor lako prevazilazi
čime se otvara mogućnost širih integracija kako društva Srbije u šire
međunarodne okvire tako i manjina u društvo Srbije. Podaci
prikazani u ovom radu koji predstavljaju stanje u zoni najveće
distance nedvosmisleno kazuju da postoji potencijal za međuetničku
saradnju i spremnost kod jednog broja građana ka (pokretanju i)
prihvatanju modernizacijskih reformi koje bi trebalo da vode ka
prevazilaženju niza unutrašnjih protivrečnosti konfliktnog i
postkonfliktnog društva i njegovoj globalnoj stabilizaciji.
Prvi korak na putu stabilizacije i širih međunarodnih
integracija je rešavanje pitanja prihvatanja društvenih različitosti i
posebno integracije manjina u globalni društveni sistem. Ovim se
zatvara mogućnost prihvatanja diskriminacije manjina kao nečeg što
se podrazumeva i prihvata kao prirodan red stvari. Može se
pretpostaviti da je kod većine građana Srbije, bez obzira koje su
nacionalnosti, nacionalni identitet još uvek vodeći element ličnog
identiteta. Vidniji napredak u stabilizaciji društvenih odnosa se može
očekivati tek kada nacionalni identitet postane spona koja će
111
pojedinca vezivati sa njegovim etničkim poreklom i kada nacionalni

identitet bude predstavljao kariku u lancu kulturnih povezanosti
individua. Dokle god nacionalna pripadnost predstavlja najznačajniji
identifikacioni okvir kojim se pojedinac legitimiše dotle će biti
otvoren potencijal za sukobe i ksenofobično odbacivanje drugog kao
potencijalnog partnera u najrazličitijim društvenim odnosima. Onog
momenta kada centar identiteta većine postane njihov stepen
obrazovanja, profesija, njihovo lično postignuće u ma kom pogledu i,
naravno, socijalno klasna pripadnost pa na kraju i njihova prostorna
(regionalna) pripadnost otvoriće se mogućnost za prevazilaženje
konfliktnog potencijala društva odnosno njegovog svođenja na
pitanje socijalno-klasnih odnosa. Naravno potrebno je uložiti dosta
napora da bi se to realizovalo i na tom putu je realno očekivati da će
uvek biti socijalno neprilagođenih koji će kao svoju najveću
individualnu vrednost doživljavati upravo svoju nacionalnu
pripadnost. No srećna je okolnost što u politički stabilnim i
ekonomski prosperitetnim društvima takvi čine manjinu koja nije u
stanju da pokrene masu na destruktivnu akciju.
112
ETNIČKA I SOCIJALNA DISTANCA PREMA ROMIMA
Romi – marginalna društvena grupa
Romi su narod prema kojima je od vajkada gajeno

podozrenje, večito su bili odbacivani, proterivani, omalovažavani,
nazivani različitim pogrdnim imenima i, naravno, pripisivane im
mnoge negativne osobine. Zbog takvog odnosa prema njima vazda
su bili socijalno diskriminisani1. Morali su da žive u odvojenim
naseljima koja su, ne retko, bila privremena i pokretna i bez
elementarnih higijenskih i drugih uslova normalnog života. Mnogi
od njih i danas žive u deprivilegovanim uslovima. Retko koriste
javne usluge tipa zdravstva ili školstva, životni vek im je značajno
kraći nego kod ostale populacije. Gotovo su potpuno isključeni iz
javnog života. Čak i ono malo političke inicijative koja je bila
pokretana iz njihovih redova nije imalo šireg odjeka u Romskoj
populaciji niti podrške od strane šireg društva.
Praktično se može govoriti o tome da Romi, kako u Srbiji
tako i u mnogim drugim delovima sveta u kojima čine evidentnu
nacionalnu manjinu, čine jezgro marginalne klase2. Ova činjenica je
tokom istorije održavala i podsticala razvoj niza negativnih
stereotipija koje su samo podsticale uslove za dalje uspostavljanje i
održavanje socijalne, etničke pa čak i rasne distance prema njima.
Oni, praktično, predstavljaju socio-stratifikacionu kategoriju čiji je
društveni položaj višestruko marginalizovan, počev od obuhvata
siromaštvom (Romi su obuhvaćeni najvećim rizikom od trajnog
siromaštva što se posebno odražava na ključne aspekte njihovog
života: nezaposlenost je oko četiri puta veća nego kod ostalih),
1 O diskriminisanom položaju Roma je dosta pisano. Među karakteristične radove

na ovu temu, bogate bibliografijom o socijalnom položaju Roma spada: Božidar
Jakšić: „Romi između diskriminacije i integracije”, Filozofija i društvo XIX-
XX_2001-2002. str. 333-335.;
2 U teoriji su već razvijene ideje marginalne klase ili potklase (underclass) koje čine
upravo, gledano po radnom i materijalnom kriterijumu, deklasirani elementi društva,
oni koje nije moguće razvrstati u postojeću klasnu šemu. Vidi: A. Buckingham: „Is
There an Underclass in Britain“, British Journal of Sociology 1/1999. p. 49-75.
mogućnosti korišćenja raznih društvenih usluga (zdravstvo, školstvo

i sl.), preko količine društvene i posebno političke moći kojom su
raspolagali pa sve do društvenog ugleda koji im je ostatak društva
priznavao.
U „Strategiji za smanjenje siromaštva u Srbiji“ navodi se da
su Romi, u odnosu na druge grupe, po svim pokazateljima
društvenog položaja (životni standard, obrazovanje, zapošljavanje i
sl.), najugroženiji. Stopa nezaposlenosti Roma četiri je puta veća
nego kod većinskog naroda. Kada je u pitanju obrazovanje, podaci na
osnovu popisa stanovništva iz 2002. godine pokazuju da je 32%
Roma bez škole ili sa manje od 4 razreda osnovne škole, a da se
samo 0,3% Roma školuje na višim školama i univerzitetima3.
Uostalom validni terenski nalazi kazuju da su Romi, u proteklih
nekoliko decenija (a to znači tokom celokupne prethodne istorije)
konstantno bili na dnu lestvice po nivou obrazovanja, socio-
profesionalnom i ekonomskom statusu, pristupu društvenoj i
političkoj moći.
U poređenju sa drugim etničkim grupama oni su
najsiromašniji i najugroženiji. Romi su obuhvaćeni najvećim rizikom
od trajnog siromaštva što se posebno odražava na ključne aspekte
njihovog života: nezaposlenost je oko četiri puta veća nego kod
ostalih; obrazovanje – većina Roma nema (gotovo) nikakvog
obrazovanja, zdravstvenu zaštitu; - njihov očekivani životni vek je
znatno kraći nego kod drugih što ukazuje da njihovi životni uslovi
već, po sebi, predstavljaju zdravstveni rizik; uslove stanovanja).
Generalno se može tvrditi da je kod Roma evidentno nizak
sociokulturni nivo, koji se prvo prepoznaje kroz nizak stepen
obrazovanja i nedostatak školskih kvalifikacija, iz čega sledi da su
oni u mogućnosti da se, prvenstveno bave najtežim i najmanje
plaćenim poslovima (ako su uopšte zaposleni). Karakteriše ih i
nedovoljna uključenost u predškolske i školske institucije a često i
potpuna nepismenost (a takođe često, zbog jezičkih barijera, i
edukativna zapuštenost pa čak i prelazak u specijalna odeljenja4).
3 Strategija za smanjenje siromaštva, Vlada Republike Srbije, Beograd, 2003.

4 Mnoga romska deca se upisuju u “specijalne škole“ za decu ometenu u razvoju.
Razlog odlaska u ovakve škole nije njihova stvarna mentalna zaostalost već primena
neprilagođenih testova kojima se ne uzima u obzir da romska deca dolaze iz u
114
Sve ovo vodi ka višegeneracijskom reprodukovanju siromaštva i ima

za posledicu kompletnu životnu ugroženost. Sve ovo govori u prilog
tome da Romi, često ne svojom krivicom, reprodukuju generacijsko
siromaštvo. „Nisu uključeni u rad jer nisu školovani, nisu školovani
jer nemaju uslove za školovanje. Da bi doživeli elementarnu
društvenu promociju, za šta su uslovi stabilnost prihoda i stabilnost
radnog odnosa, moraju imati bar osnovnu školu, a nju ne završavaju
jer nemaju uslova za to5“.
Jedan od ključnih problema deprivilegovanog romskog
statusa sledi iz činjenice da veliki broj Roma nije uveden u zvanične
državne evidencije stanovništva (nema stalnu adresu, nije upisan u
matične knjige, nema lična dokumenta), što znači da oni za zvanične
državne organe ne postoje kao građani. Dodatni problem čini i
činjenica da se ne zna tačno ni koliko ih ima u Srbiji. Iako se
procenjuje da je broj Roma višestruko veći, prema poslednjem
popisu stanovništva iz 2002. g. u Srbiji živi 108.193 Roma ili 1,44%
od ukupnog stanovništva. Procene govore da je broj Roma bar četiri
do pet puta veći i oko toga postoji saglasnost i demografa i vladinih i
nevladinih organizacija. Problem je u tome, kako se procenjuje, da
većina njih nije bila popisana. Sve ovo su problemi koji ne samo da
otežavaju rešavanje gorućih životnih pitanja poput socijalno-
ekonomskih pitanja već pogubno utiče na razvoj nacionalnog i
kulturnog identiteta romske zajednice ali i njihovog odnosa prema
socijalnom smislu izuzetno ugroženih okruženja te da uglavnom ne znaju srpski

jezik na kojem se vrši testiranje. Takva deca iako psihički zdrava postaju
stigmatizovana kao mentalno zaostala što im smanjuje ionako umanjene mogućnosti
za dalje školovanje i kasnije zapošljavanje. Zanimljiv je podatak da roditelji ovako
svrstane mentalno zdrave i sposobne romske dece prihvataju njihovo svrstavanje u
kategoriju mentalno ometenih zbog niza materijalnih pogodnosti koje dobijaju
njihovim upućivanjem u specijalizovanu školu (prvo, te je škole lakše završiti,
zatim, deca dobijaju socijalnu pomoć, celodnevni boravak sa besplatnom ishranom,
dečji dodatak, zdravstvenu zaštitu te roditelji radije idu linijom manjeg otpora).
Naravno, ovakav tretman ne pomaže integraciju romske dece u društveni sistem.
Naprotiv, on ih čini dodatno frustriranim pa i neurotizovanim što za sobom povlači
niz novih problema u njihovom kasnijem životu čime se njihova diskriminisanost i
socijalna deprivacija dugoročno, čak višegeneracijski prenose. (Vidi: Romi u Srbiji,
str. 49-53. www.zamislisrbiju.org/docs/Romi%20u%20srbiji.pdf.
5 Aleksandra V. Mitrović, u „Integracija dece iz romske etničke grupe u obrazovni
sistem“, u Miloš Macura (ur): Cigani/Romi u prošlosti i danas (zbornik radova sa
naučnog skupa održanog 16. i 17. XII 1996. god.), SANU, Beograd, 2000., str.161.
115
drugima u svom okruženju a takođe i na stav drugih prema njima.

Prema rezultatima istraživanja „Romska naselja, uslovi života i
mogućnosti integracije Roma u Srbiji“ 6 koje su obavili stručnjaci u
„Centru za istraživanje etniciteta“ samo u 593 evidentirana romska
naselja u kojima živi više od 100 stanovnika ili više od 15 porodica
nastanjeno je ukupno 201.353 Roma starosedelaca i 46.238 Roma
raseljenih sa Kosova. Pretpostavlja se da bar još 70.000 Roma živi
rasuto po manjim naseljima i u urbanim centrima. Ovome možemo
dodati i azilante koji bi prema sporazumu u readmisiji mogli biti
vraćeni u zemlju a procenjuje se da bi među njima moglo biti čak i
preko sto hiljada Roma. Svakako da projektovanje programa
rešavanja njihove socijalno-ekonomske integracije nije isto kada je
reč o 100.000 ljudi odnosno kada se radi o najmanje tri puta većem
broju.
U Srbiji je oko 80% Roma potpuno ili funkcionalno
nepismeno, dve trećine nema završenu osnovnu školu, osnovnu školu
ima 29%, srednju 8%, dok samo 0,3% Roma ima više ili visoko
obrazovanje. Manje od petine romske dece školskog uzrasta
uključeno je u obrazovni sistem – samo 17.000 od oko 80.000–
90.000 dece, a u predškolske ustanove uključeno je manje od 10%
romske dece7. Obrazovna struktura romske populacije je vidno ispod
republičkog proseka.8.
6 Navedeno prema Goran Bašić: „Političko-pravni položaj Roma u Srbiji“,

Dragoljub B. Đorđević: Romi od zaboravljene do manjine u usponu, OGI, Niš 2004.
str. 75-76.
7 Branko Kresoja: Obrazovanje Roma u Vojvodini, Novosadski humanitarni centar,
Novi Sad, 2007. str. 19.
8 Među starijima od 10 godina je čak 19,65% nepismenih,odnosno 24,60% Roma
starijih od 15 godina je bez školske spreme. Radi poređenja treba napomenuti da u
ukupnoj populaciji ima 3,45 nepismenih, odnosno 5,66% za lica bez škole. Prosečna
starost nepismenih Roma iznosi 41,91 godinu, dok za celu republiku Srbiju prosečna
starost nepismenih lica iznosi 67,84 godine. Nepismene dece starosti od 10-14
godina ima 1,30%, dok kod Roma u okviru njihove populacije taj procenat iznosi
8,75%. Nepismenih Roma starosti od 15-19 godina ima 9,21%, u starosti od 20-39
godina 27,50%; u starosti od 40-49 godina 16,84%, a u starosti 65 i više godina
15,64%. (Radmila Vićentijević: Nacionalni sastav Republike Srbije i Grada
Beograda romska etnička zajednica kroz statistiku, Zavod za informatiku i statistiku,
Beograd 2005, www.zis.bg.gov.yu/upload/Romi.pdf.).
116
No, obrazovanje, iako svakako najznačajnija, je samo jedna

stavka u ukupnom nizu onih koje definišu njihov nepovoljan
društveni položaj. Njihov tradicionalni način života naprosto ne
pogoduje da se kod njih javi osećaj vezanosti za mesto. Oni su
mobilni spremi da omrknu na jednom a osvanu na drugom mestu.
Zbog toga su vazda, kao neznanci, bivali odbijani od onih čijim su se
prostorima približavali. To je samo podsticalo predrasude drugih
prema njima. Iz predrasuda se rađala distanca. Taj način života ih je
osuđivao na večito siromaštvo a siromaštvo je tradicionalan razlog
da neko iznova bude odbacivan. Ovo posebno dobija na težini ako je
reč o ionako siromašnom društvu.
Socijalna i etnička distanca prema Romima
Da bi se razumela distanca prema Romima potrebno je

podatke, do kojih se došlo istraživanjem (april 2007), dovesti u
uporedni kontekst i to kako u odnosu prema nalazima za druge
etničke grupe koje žive na prostoru Srbije tako i između pojedinih
društvenih odnosa unutar Romske etničke grupe.
Iz podataka se vidi da su Romi na dnu prihvaćenosti od
strane većinskih Srba. Od trinaest posmatranih etničkih grupa
(uključujući i autodistancu Srba prema samima sebi) Romi
zauzimaju nisko jedanaesto mesto što nedvosmisleno ukazuje na
njihov višestruko društveno nepovoljan položaj u datom socijalnom i
etničkom kontekstu. Iza njih se na skali nalaze samo
Muslimani/Bošnjaci i Albanci. Niska pozicija ove dve grupe se može
tumačiti tradicionalnim sukobima ovih naroda sa Srbima koji su
krajem dvadesetog veka aktuelizovani i dovedeni do usijanja. Za
razliku od njih sa Romima nije bilo aktuelnih sukoba, ali su zato
odnosi romskog i srpskog naroda obeleženi brojnim sada već
tradicionalno ukorenjenim predrasudama. O snazi tih predrasuda
svedoče ranija istraživanja etničkih stereotipija u kojima su se Romi
uglavnom predstavljali negativnim osobinama9. Potvrdu
9 Vidi u Dragomir Pantić: Nacionalna svest mladih u Srbiji, Istraživačko-izdavački

centar SSO; Beograd. 1987; Dragomir Pantić: „Changes in Ethnic Stereotypes of
117
ukorenjenosti stereotipija možemo naći i u nekim vrlo ozbiljnim

studijama iz ranijih vremena, koje su a priori pristupale Romima
(Ciganima) kao narodu sa urođenim negativnim osobinama10 ali i u
studijama iz novijeg perioda u kojima je utvrđeno da se Romi, bez
ikakve argumentacije, olako kvalifikuju i kao potencijalni nosioci
nekih zaraznih bolesti tipa side11.
T-1: Srednje vrednosti distanci i standardne devijacije

Srednja Standardna
rang
ocena devijacija
da živi u mojoj zemlji 3,65 1.59 1
da mi bude prijatelj 3,40 1.52 2
da mi bude sused 3,28 1.50 3
da mi bude sef/rukovodilac 2,72 1.59 4
da ima državnu funkciju 2,60 1.59 5
da budem s njim u srodstvu 2,52 1.54 6
da budem s njim u braku 1,99 1.40 7
Kao što se vidi iz prikazanih tabela, Romi spadaju u red

etničkih grupa prema kojima se u Srbiji iskazuje najveća socijalna i
etnička distanca12. Zbirno, Romi su dobili srednju ocenu 2,88 što
ukazuje tek na blago odbacivanje. Ovaj podatak postaje mnogo
jasniji kada se naglasi da se srednje ocene kreću u rasponu od 3,65
Serbs“, Sociologija, XXXVIII, 1996/4; Bora Kuzmanović: „Stereotipije o Romima i

etnička distanca“, Društvene promene i položaj Roma, SANU, Institut za socijalnu
politiku, Beograd, 1993. str. 149-158; Miloš Marjanović: „Encountering the Ethnic
Stereotypes About the Romaniens“, Facta Universitatis, Series: Philosophy,
Sociology and Psichology, 2/2001. vol. 8. str. 433-444.
10 Negativno konotirane generalizacije starijeg datuma o Romima/Ciganima se
mogu naći npr. u Vladimir Dvorniković: Karakterologija Jugoslovena, Prosveta,
Beograd, 2000.
11 Ksenija Savin, Vesna Korać: „Da li su Romi nova rizična grupa“, u Miloš Macura
(ur): Cigani/Romi u prošlosti i danas (zbornik radova sa naučnog skupa održanog
16. i 17. XII 1996. god.), SANU, Beograd, 2000. str. 128.
12 Socijalna distanca je merena u odnosu na prihvatanje odbijanje sledećih
društvenih odnosa: 1. da budem s njim u braku, 2. da mi bude u srodstvu (putem
braka bližih srodnika), 3. da mi bude prijatelj, 4. da mi bude šef – rukovodilac na
poslu, 5. da mi bude sused, 6. da živi u mojoj zemlji i 7. da ima državnu funkciju.
118
(da živi u mojoj zemlji), što predstavlja značajno prihvatanje do 1,99

(da budem s njim u braku), što predstavlja vidno odbacivanje.
Generalno se može tvrditi da su brak i vršenje državne funkcije
društveni odnosi prema kojima građani Srbije uspostavljaju najveću
socijalnu i etničku distancu prema pripadnicima svih etničkih grupa
koje žive kako na prostoru Srbije tako i van njega13. Iz ovoga se vidi
da se sa Romima radije prihvataju udaljeniji društveni odnosi dok se
odbijaju najprisniji (brak i bliže srodstvo – 2,52) ili oni od strateški
najvećeg značaja za zajednicu (vršenje državne funkcije – 2,60). Ovi
podaci su saglasni sa rezultatima istraživanja urađenim samo par
godina ranije u Vojvodini po kome se prema Romima uspostavljala
najveća etnička distanca (srednja ocena 2,71; prihvatanje za bračnog
partnera – 2,29, za vršenje funkcije predsednika države – 2,18)14.
Visoki iznosi standardne devijacije, koji se, osim u slučaju
mogućnosti sklapanja etnički mešovitog braka (1,40) nalaze između
1,52-1,59, kazuju da oko ovih pitanja ne postoji opšta saglasnost te
da se ne može govoriti o koncentrisanoj distanci i diskriminaciji
prema Romima. Ovde se pre radi o podeli javnog mnjenja na one
koji su manje-više tolerantni i one koji odbijaju mogućnost
približavanja Srba Romima i Roma Srbima. Socijalna distanca prema
Romima, iako je visoka, se ovde ne pokazuje kao univerzalna
konstanta u stanju etničke distance. Naprotiv ona nedvosmisleno
kazuje da s jedne strane postoji jezgro većinskih građana Srbije koji
su spremni da razbijaju predrasude prema Romima dok s druge
strane postoji još čvršće jezgro onih koji su spremni da Rome drže na
odstojanju i da ne dozvole međuetničko mešanje i saradnju po ma
kom osnovu.
13 Vidi šire u Slobodan Miladinović: „Nacionalni identitet u zoni najveće distance:

identitet i pitanje etničke distance u odnosu na brak i vršenje državne funkcije“,
Identitet i kultura mira u procesima globalizacije i regionalizacije Balkana,
Filozofski fakultet, Institut za sociologiju, Niš, 2007. str. 117-129; Slobodan
Miladinović: „Stanje nacionalne tolerancije u Srbiji“, Tehnologija, kultura i razvoj
XIV, Institut Mihajlo Pupin, Beograd, 2007. str. 164-173.
14 Žolt Lazar, Dragan Koković: „Etnička distanca u Vojvodini“, Sociološki pregled
3/2005. vol. XXXIX, str. 251-264.
119
SREDNJA OCENA PRIHVATANJA DRUŠTVENIH ODNOSA SA ROMIMA
4
3,65
3,5 3,4
3,28
3
2,72
2,6
2,52
2,5
1,99
2
1,5
0,5
0
da zivi u mojoj da mi bude da mi bude da mi bude sef - da ima drzavnu da budem s da budem u
zemlji prijatelj sused rukovodilac na funkciju njim u srodstvu braku
poslu
ETNICKA DISTANCA REDUKOVANO - ROMI
100%
90% 16.71%
27.05% 30.16%
32.29%
80%
13.07% 44.80%
50.27%
55.81%
70%
20.09%
60% 18.93%
22.00%
50%
25.50%
40%
22.70%
70.22%
30%
24.56%
52.86% 50.91%
45.71%
20%
27.03% 29.69%
10% 19.63%
0%
brak srodstvo prijatelj rukovodilac sused u mojoj zemlji funkcija
Odbijanje Neutralan stav Prihvatanje
120
T-2: Etnička distance - redukovano -Romi

Neutralan
Odbijanje Prihvatanje
stav
Romi brak 70,22% 13,07% 16,71%
Romi srodstvo 52,86% 20,09% 27,05%
Romi prijatelj 27,03% 22,70% 50,27%
Romi rukovodilac 45,71% 22,00% 32,29%
Romi sused 29,69% 25,50% 44,80%
Romi u mojoj zemlji 19,63% 24,56% 55,81%
Romi funkcija 50,91% 18,93% 30,16%
Od srednjih ocena je daleko značajnije utvrditi koji se

društveni odnosi sa Romima prihvataju u većoj odnosno u manjoj
meri. Da Romi „žive u mojoj zemlji“ prihvata nešto više od polovine
većinskih Srba (55,81%) a da im budu prijatelji ravno polovina
(50,27%). Na trećem mestu je prihvatanje da ga imaju za suseda
(44,80%). Ostali društveni odnosi se prihvataju u značajno manjoj
meri – najmanje da se sa njima bude u braku – 16,71%. S druge
strane redosled odbijanja je sledeći: brak (70,22%), srodstvo,
državna funkcija i rukovodilac (45,71%). Ostali društveni odnosi se
odbijaju u znatno manjoj meri. Najmanje odbijanje je „da živi u
mojoj zemlji“ (19,63%). Nalaze slične prikazanim kod nekih od
posmatranih društvenih odnosa je nešto ranije utvrdio i B. Đurović15.
Brak je, svakako veoma delikatan društveni odnos obeležen
najvećim stepenom intimnosti i povodom njega se iskazuje visok
stepen selektivnosti. Ranija istraživanja bračne heterogamije kazuju
da se etnički heterogamni brakovi sklapaju gotovo isključivo između
pripadnika etničkih grupa bliskih sociokulturnih obeležja16.
15 B. Đurović nalazi da 79,5% Srba odbacuje mogućnost sklapanja braka sa

pripadnikom romske nacionalnosti a da njih 24% odbija da ima Roma za prijatelja,
30% ih ne želi za suseda, 51% ih ne želi za šefa na poslu a 15% ih ne želi u svojoj
zemlji. (Bogdan Đurović: „Social and Ethnic Distance Towards Romanies in
Serbia“, Facta Universitatis, Series: Philosophy, Sociology and Psichology, 2/2002.
vol. 9. str. 671-672.)
16 Mina Petrović: „Etnički homogeni i etnički heterogeni brakovi u Srbiji“, Teme 3-
4/1997. str. 274.
121
Generalno se stopa sklapanja međuetničkih brakova može posmatrati

kao jedan od najboljih pokazatelja stanja međuetničkih odnosa u
nekom društvu. Posmatrajući Rome i njihovu bračnu heterogamiju
može se konstatovati da su Romi, gledano po ovom kriterijumu, u
značajnoj meru deprivilegovana, čak diskriminisana, etnička grupa.
Međutim, treba uzeti u obzir da su Romi jedna od većeg broja
etničkih grupa čije je prisustvo vidno na prostoru Srbije te podatke o
Romima treba posmatrati u odnosu na ukupno stanovništvo.
Centralna Srbija je, za razliku od Vojvodine, prostor sa relativno
homogenom etničkom strukturom te je i očekivano da će većina Srba
biti u etnički homogenim brakovima. No, ta očekivanja bi, u slučaju
homogamije odnosno heterogamije Roma morala biti obrnuta. M.
Petrović, posmatrajući dugoročne trendove bračne homogamije
konstatuje da su, u centralnoj Srbiji, Romi 1993. godine (u vreme
najvećeg međuetničkog zatvaranja na širem jugoslovenskom
prostoru) etnički homogene brakove sklapali čak 56 puta više nego
što bi se to moglo očekivati na osnovu postojećih strukturnih odnosa,
u Vojvodini 43 puta i na Kosovu 42 puta više17. Čak je i broj
brakova Srba sa Romima 14 puta manji od teorijskih očekivanja a u
Vojvodini 6,5 puta manji18.
Veća preciznost u ocenjivanju intenziteta distance se može
dobiti ako se prihvatanje i odbijanje razlože na ekstremno i umereno
prihvatanje i odbijanje. Pogled u podatke kazuje da u oba modaliteta
dominira ekstreman stav. Ekstremno odbijanje je kod svih
posmatranih društvenih odnosa višestruko veće od umerenog
odbijanja dok su kod prihvatanja vidne nešto blaže tendencije.
Prikazani procenti rečito govore o visini i intenzitetu etničke distance
većinskih građana Srbije prema romskoj manjini. Zaključak je da su
Romi etnička grupa prema kojoj se, načelno, uspostavlja ili
prihvatanje ili odbijanje. To znači da se većinski Srbi mogu podeliti
na dve jasno razdvojene grupe – na one koji uspostavljaju vidnu
17 M. Petrović: Isto, str, 272.

18 Do sličnih nalaza dolaze i N. Raduški i D. Breznik koji konstatuju da je samo
1990. sklopljeno 79 mešovitih srpsko-romskih brakova tj. 0,9% od ukupno
sklopljenih etnički mešovitih brakova (Nada Raduški, Dušan Breznik:
„Demografske odlike stanovništva SR Jugoslavije po nacionalnosti“, Jugoslovenski
pregled 4/1993. str. 3-34.).
122
distancu i one koji su generalno blagonakloni prema pripadnicima

manjina, uključujući tu i Romsku populaciju. Ova distanca nema
svoje korene u tradicionalnim etničkim sukobima kao što je to slučaj
sa Albancima i Muslimanima/Bošnjacima. Ovde se distanca pre
uspostavlja na rasnim, kulturološkim i ekonomskim razlozima ili
preciznije reći razlikama.
T-3: Etnička distanca - Romi19 (%)

Odbija Neutral Prihvata
1 2 nje ni 4 5 nje
(1+2) 3 (4+5)
brak 58,93 11,29 70,22 13,07 5,16 11,56 16,71
srodstvo 41,34 11,43 52,86 20,09 8,13 19,02 27,05
prijatelj 19,79 7,33 27,03 22,70 13,87 36,31 50,27
rukovodilac 37,75 7,96 45,71 22,00 9,48 22,81 32,29
sused 20,09 9,61 29,69 25,50 11,79 33,01 44,80
u mojoj
14,08 5,55 19,63 24,56 12,59 43,22 55,81
zemlji
funkcija 40,76 10,14 50,91 18,93 8,33 21,83 30,16
Praktično, na osnovu ovih podataka se može govoriti o tome

da prema Romima u Srbiji, postoji s jedne strane jak konfliktni
potencijal a s druge strane da postoji i vidan potencijal za
međunacionalno razumevanje, toleranciju i saradnju. Posebno
obeshrabruje podatak da se uspostavlja visoka distanca kod
društvenih odnosa od dugoročne, strateške važnosti za dalje
približavanje Srbije evrointegracionim procesima. Ovde se pre svega
radi o distanci koja se uspostavlja ka mogućnosti da pripadnici
romske manjine imaju državne funkcije i da zauzimaju rukovodeća
radna mesta, gde je prihvatanje evidentirano na nivou od jedne
trećine mada je odbijanje znatno veće i gravitira iznosu od polovine
većinskih Srba. Praktično, svaki drugi Srbin ne želi da vidi Roma na
odgovornom položaju. Na osnovu ovog podatka se može zaključiti
generalno postojanje diskriminatorskog odnosa prema javnom
angažmanu pripadnika romske nacionalnosti.
19 Oznake u tabeli znače sledeće: 1. uopšte ne prihvatam, 2. uglavnom ne prihvatam,

3. svejedno mije – neutralan stav, 4. uglavnom prihvatam, 5. u potpunosti prihvatam.
123
Ovo, gledano u kontekstu evrointegracijskih procesa u Srbiji,

predstavlja zabrinjavajući podatak s obzirom da se radi ne samo o
konfliktnom potencijalu već i potencijalu za grubo kršenje ljudskih i
manjinskih prava. Ovo posebno dobija na značaju kada se uzme u
obzir da je elementarno pravo i civilizacijski standard da pripadnici
manjina treba da imaju podjednako pravo na rad kao i pravo da
učestvuju u političkom i javnom životu i posebno u radu lokalne
samouprave, kao i pripadnici većinskih grupa. Približavanje Srbije
evropskim integracionim procesima je nezamislivo bez poštovanja
ljudskih prava.
Treba dodati da je društvo Srbije postkonfliktno društvo u
kojem još nisu u potpunosti zalečene rane etničkih sukoba iz
devedesetih, u kojima Romi, srećom, nisu bili svrstani ni na jednu od
sukobljenih strana. No, to ne znači da u nekoj narednoj krizi ne mogu
doći pod udar raznih ekstremnih snaga. Da ta bojazan nije bez
osnova potvrđuje i činjenica da je u više navrata bilo napada na
pripadnike romske nacionalnosti samo zbog njihove nacionalne
pripadnosti, da su neki od tih napada završavali čak i ubistvima, da
se povremeno dešavalo da na zidovima zgrada osvanu grafiti sa
neprijateljskim porukama upućenim Romima20.
20 Čak su registrovane i pojedine subkulturne grupe koje propagiraju ideologiju

rasne, nacionalne i verske mržnje i koje deo svojih destruktivnih aktivnosti
usmeravaju ka Romima (primer Skinheda vidi Dragoljub B. Đorđević: Skinhedi –
momci iz našeg kraja, Agenda, Beograd, 1999; Radomir D. Đorđević: Vreme
Skinheda, SKC, Niš, 1998.). Romski aktivisti i nevladine organizacije čak vode
evidenciju kršenja različitih prava i ispada usmerenih protiv pripadnika romske
manjina (o čemu je izdata serija publikacija koje se često baziraju na studijama
slučajeva vidi: Petar Antić: Povreda prava Roma u Srbiji – Izveštaj, Centar za prava
manjina, Beograd, 2001. i novije publikacije koje se mogu videti na
www.mrc.org.yu). Naravno, ovakva praksa može lako da postane kontraproduktivna
jer postoji opasnost da se od „drveća ne vidi šuma“ te da se izgubi uvid u raznorazne
i brojne incidente u kojima su na pozicijama žrtve pripadnici drugih naroda
uključujući i većinske Srbe. Dakle treba biti oprezan pri prezentaciji podataka
ovakve vrste s obzirom da se može steći pogrešna predstava da je s druge/drugih
strane sve u redu te da tamo nema incidenata. Opšte stanje poštovanja ljudskih prava
i građanske diskriminacije u Srbiji, generalno, nije na zavidnom nivou te su vrlo
često diskriminisani i oštećeni i drugi, a ne samo Romi. Stoga bi prenaglašavanje
lošeg položaja Roma moglo uticati na jačanje nezadovoljstva pripadnika drugih
manjinskih grupa (etničkih, političkih, seksualnih i drugih manjina) čime bi
problem, umesto da bude rešavan, mogao samo da se dalje produbljuje.
124
Nacionalističke euforije iz devedesetih su učinile da je

hiljade Roma stradalo tokom ratova u Bosni, Hrvatskoj i naročito na
Kosovu, a na desetine hiljada ih je raseljeno. Romski pokret, makar
kakav i koliki da je ranije bio gotovo da je razoren. Romske političke
i kulturne institucije su izgubile značaj koji su imale tokom sedme i
osme decenije XX veka, a njihov politički, socijalni i kulturni status
još uvek nije definisan. Naravno ima tu i krivice njihovih političkih i
kulturnih prvaka koji su se priklanjali tadašnjim političkim
moćnicima zarad ličnih koristi ne brinući mnogo o potrebama čitave
romske zajednice. Nadu da nešto može biti bolje, ulivale su romske
nevladine organizacije koje su u međuvremenu osnivane, aktivnosti
intelektualaca neromskog porekla, solidarnost evropskog pokreta
Roma i naročito delovanje međunarodnih institucija koje su jasno
postavile standarde u vezi sa zaštitom prava nacionalnih manjina u
Evropi21.
Integracija nacionalnih manjina u politički i privredni sistem
je od prvorazrednog značaja za dalji razvoj društva Srbije, ne samo
zbog globalnih integracionih tendencija u širem okruženju već i zbog
neposredne potrebe da različite društvene grupe neposredno, kroz
učešće u lokalnoj samoupravi i u radu državnih organa, artikulišu
sopstvene nacionalne, političke i što je još važnije ekonomske i
socijalne interese. Visok stepen odbijanja mogućnosti da pripadnici
romske manjine (ali i drugih) zauzmu ovakve pozicije
nedvosmisleno ukazuje na to da u Srbiji još uvek dominiraju
socijalni obrasci nacionalne integracije koji u sebi nose upravo visok
konfliktni potencijal.
Upravo zbog svoje etničke i političke neorganizovanosti i
nepovezanosti Romi su, tokom novije istorije, bili u svim
potencijalnim i aktuelnim konfliktima u poziciji slabije strane, pa
makar u konflikt i ne bili umešani. To je upravo i bio razlog zbog
koga su nosioci svih društveno destruktivnih ideja imali Rome kao
prvog ili rezervnog krivca za sve trenutno aktuelne društvene
probleme. S obzirom da je mogućnost romske kolektivne akcije bila
svedena isključivo na fizičku samoodbranu to je dodatno
pogoršavalo njihovu političku i ukupnu društvenu poziciju. Iz toga
21 Goran Bašić: „Političko-pravni položaj Roma u Srbiji“, u Dragoljub B. Đorđević:

Romi od zaboravljene do manjine u usponu, OGI, Niš 2004. str. 72-73.
125
je, dalje, sledilo jačanje negativnih stereotipija prema njima i

povećavanje etničke i socijalne distance. Čini se da nije bilo
aktuelnih međunacionalnih sukoba Srba sa Albancima, Hrvatima i
Muslimanima/Bošnjacima da bi se Romi našli na dnu liste
prihvaćenosti.
No, da sve nije tako crno, govore i podaci da oko polovine
Srba prihvata da im Rom bude prijatelj (50,27%), sused (44,80%) ili
da živi u njihovoj zemlji (55,81%). To znači da u svesti većinskih
građana Srbije postoji razlikovanje javne od privatne (i intimne)
sfere društvenog života te da na nivou privatnih odnosa (izuzev
najintimnijih - mogućnosti sklapanja etnički mešovitog braka gde
odbijanje iznosi 70,22% i srodničkih odnosa – odbijanje 52,86% -
kod kojih je distanca izuzetno visoka) postoji visok stepen
prihvatanja Roma. Praktično se može govoriti i o dualizaciji društva
Srbije i po ovom kriterijum tako da s jedne strane imamo ne mali
broj onih koji iz najrazličitijih razloga zaziru od Roma a s druge
strane imamo ne bezznačajan broj onih koji su spremni da o Romima
razmišljaju kao o sebi ravnima. To praktično znači da i pored
socijalno deprivilegovanog položaja Roma u društvu Srbije, za njih
ipak ima nade.
Socijalna deprivilegovanost Roma na našem prostoru ima
duboke korene. Kao i u većini evropskih zemalja Romi su i kod nas
tretirani kao manjinska etnička zajednica čiji pripadnici imaju
specifičan način života i potreba, a kolektivne vrednosti i identitet im
se razlikuju u odnosu na ostale nacionalne i etničke zajednice u
okruženju. Ovo je bivalo dopunjeno brojnim neistinama i
poluistinama o životu, običajima, poreklu i identitetu ali i
karakternim osobinama Roma, uz nedostatak valjanih podataka o
njihovoj istoriji i uz slabu, gotovo nikakvu podršku međunarodnih
organizacija što ih je naprosto marginalizovalo i stavljalo s druge
strane važećeg sistema društvenih odnosa. U takvim uslovima, ako
uzmemo u obzir da su generalno, bili niskog stepena obrazovanja što
im je otežavalo mogućnost nalaženja trajnog zaposlenja, kvalitetnog
rešavanja stambenog pitanja i uopšte integracije u globalni društveni
sistem oni su bili i ostali na marginama našeg društva ispunjavajući
sve uslove da se pretoče u marginalnu klasu etničkog predznaka koja
je bila prinuđena na autarkičan i socijalno izolovan način života.
Praktično, Romi su se kao etnička skupina našli u nizu začaranih
126
krugova iz kojih je bilo nemoguće izaći. Stoga i ne čudi da ih neki

autori nazivaju etno-klasom22.
Pitanje prevazilaženja deprivilegovanog položaja i socijalna

integracija Roma u društvo Srbije
Siromaštvo i socijalna isključenost, karakteristične za Rome,

podrazumevaju kako materijalnu oskudicu tako i nemogućnost
društvene akcije, iz čega sledi i nemogućnost ostvarivanja svojih
ličnih ali i kolektivnih prava. Socijalna isključenost kao
međunarodnopravni koncept podrazumeva sprečenost ljudi da na
zadovoljavajući način učestvuju u ekonomskom, socijalnom i
građanskom životu čime se ograničava njihov pristup različitim
materijalnim i nematerijalnim resursima što, direktno ili indirektno
ugrožava mogućnost uživanja u standardima i kvalitetu života koji se
smatraju prihvatljivim ili minimalnim u datom društvu. Socijalna
isključenost često podrazumeva nemogućnost ostvarivanja čak i
osnovnih ljudskih prava. Umesto toga na delu je marginalizacija koja
može biti uzrokovana kako samim siromaštvom tako i nedostatkom
osnovnih kompetencija ili, naprosto, životnih šansi, a ne retko i
samom diskriminacijom. Dakle, zajednička karakteristika i
siromaštva i socijalne isključenosti je uskraćenost fundamentalnih
prava koja je povezana sa neodgovarajućim učestvovanjem u
društvenom životu.
Siromaštvo i socijalna isključenost ne znače uvek nedostatak
prihoda. Diskriminacija i segregacija su takođe duboko ukorenjene
forme društvene isključenosti. U tom smislu diskriminaciju treba
posmatrati kao višeslojan fenomen koji obuhvata23: (1) društvenu
22 Na našem prostoru termin etno-klasa se prvi put ozbiljnije analitički koristi u

Dragoljub B. Đorđević: „Pozadinske pretpostavke integracije Roma“, Teme 3/2004.
str. 189-202. Ova teza je izvedena na osnovu Veberove šeme socijalne stratifikacije
po kojoj se većina Roma (tj. Romi kao etnička zajednica) nalaze na granici i ispod
granice apsolutnog siromaštva, nemaju nikakvu društvenu moć i izuzetno nizak
društveni ugled.
23 Raskinuti lanac isključenosti: Romska deca u jugoistočnoj Evropi, Unicef Srbija,
Beograd, 2007
127
diskriminacija koja se prepoznaje kroz istorijsko nasleđe

marginalizacije etničkih manjina što se manifestuje kroz siromaštvo,
nejednakost i postojanje predrasuda; (2) institucionalnu
diskriminaciju koja se prepoznaje u tome što vlasti sistematski
izbegavaju da poštuju prava specifičnih grupa u populaciji; (3)
direktnu diskriminaciju koja se prepoznaje po tome što čak i onda
kada su im javne službe dostupne, društveno i kulturno uskraćeni
ljudi ne uspevaju da do njih dođu zbog diskriminacije koju vrše
pojedinci.
Dakle, kao ključno pitanje se postavlja pitanje kako Romi
mogu da prevaziđu svoju socijalnu deprivaciju i uključe se u aktivan
društveni život kao ravnopravni akteri. Da bi konačni cilj (socijalna i
svaka druga emanicipacija i aktivacija Roma) bio ostvaren potrebno
je ispuniti nekoliko uslova. Svakako, najznačajniji korak u tom
smeru mora biti uspostavljanje precizne evidencije o njihovom broju
i prostornom rasporedu. Iza toga sledi uključivanje u oficijelni
društveni sistem (omogućavanje školovanja, zdravstvene zaštite,
zapošljavanja i samozapošljavanja).
Romi ne mogu biti uključeni u oficijelni društveni sistem
ako ostanu izolovani u svojim getima. Fizičko-prostorna izolacija za
njih znači samo dalje produbljivanje socijalne izolacije. Fizičko-
prostorna distanca znači samo dalje održavanje i produbljivanje
socijalne i etničke distance drugih prema Romima i Roma prema
drugima. Stoga je jedini mogući put njihovog povezivanja sa
ostatkom društva njihovo izmeštanje iz izolovanih romskih naselja.
Samo u glavnom gradu Srbije je bilo više pokušaja da se odredi
lokacija na kojoj bi se obezbedili kakvi-takvi uslovi za minimum
kvaliteta života za Rome koji bi bili raseljeni iz nekoliko najvećih
gradskih slamova. Ti pokušaji lokalnih vlasti bi samo vodili u novu
formu izolacije i segregacije, ovog puta samo podignute na viši
civilizacijski nivo. Potvrda ovome se nalazi i u oštrim reakcijama
građana u čije susedstva je trebalo dovesti Rome. Potpisivanje
peticija da se nameravani planovi vlasti obustave ali i napadi na
radnike koji su gradili zgrade za koje su kružile glasine da su
namenjene Romima je nedvosmisleni dokaz postojanja veoma jake
etničke i socijalne distance i generalne nepoželjnosti Roma u
sopstvenom susedstvu (bez obzira na relativno veliko prihvatanje i
relativno malo odbijanje Roma kao suseda).
128
Rezultati dobijeni istraživanjem, iako ukazuju na mogućnost

prihvatanja Roma kao suseda od strane većinskih Srba ipak ukazuju
na postojanje značajnog konfliktnog potencijala s obzirom da nešto
manje od trećine Srba ipak ne želi Rome u svom susedstvu. Čak
svaki peti ih u potpunosti odbija. Ove brojke ne ulivaju nadu za
održavanje dobrosusedskih odnosa čak ni u politički i ekonomski
relativno stabilnom okruženju. Pre će biti da se Rom pojedinac sa
svojom porodicom prihvata kao sused a da se Romi kao veći skup
ljudi, generalno, odbijaju za dolazak u sopstveno susedstvo.
Činjenica da je društvo Srbije opterećeno nizom političkih,
ekonomskih ali i sociokulturnih protivrečnosti predstavlja zlokobnu
pretnju da i najmanji incident može uzrokovati talase nasilja i
neprijateljstva prema Romima.
Razloge ovih reakcija treba tražiti u razvijenim negativnim
stereotipijama po kojima su Romi obeleženi uglavnom negativnim
osobinama. Nije potrebno posebno dokazivati da se najjači izvori
stereotipija prema Romima nalaze u činjenici da oni nisu integrisani
socijalni sistem te da su, kao takvi, prinuđeni da se bave poslovima i
zanimanjima koje ostali građani nerado obavljaju ili se, da bi
preživeli, često nalaze na ivici ako ne čak i sa druge strane zakona.
Praktično, da bi Romi bili prihvaćeni od strane ostatka
društva, neophodno je da se fizički približe tom ostatku. To znači da
za njih ne treba planirati i graditi nova geta sa kupatilima, grejanjem,
školom i ambulantom unutar ograde, već da ih treba useliti u različite
delove gradova, izmešati ih sa ostalima, ako treba čak i rizikovati
negativne reakcije, ali u konačnom ishodu, imati njihovu integraciju
u društvo.
Da ova ideja i te kako ima smisla potvrđuju i nalazi
istraživanja „Društvena svest, ljudska prava i aktivizam građana u
južnoj i istočnoj Srbiji24“ (2002) u kojem je samo12,5% ispitanika
podržalo ideju da Rome treba raseliti (iz sopstvenog susedstva) na
neko drugo mesto. Broj, iako nije veliki, je ipak alarmantan jer
ukazuje na mogućnost otvaranja novog kriznog žarišta koje bi se
moglo u bližoj ili daljoj perspektivi aktualizovati. No, ono što je
dobro je činjenica da tročetvrtinska većina (76,4% - od toga čak
24 Dragoljub B. Đorđević: „Pozadinske pretpostavke integracije Roma“, Teme, vol.

XXVII, br. 3/2004, str. 199.
129
54,9% iskazuje potpuno neslaganje) građana južne i istočne Srbije

nije saglasna s tim da ih treba raseliti negde drugde, čime pokazuje
spremnost na zajednički život i njihovu socijalnu integraciju u
društvo Srbije. Ovome treba dodati i nalaz da 54% građana odbija
stav da je Romima bolje da žive u svojim „mahalama“ i da se ne
mešaju sa ostalima. Problem predstavlja to što ima prilično mnogo
onih koji nisu spremni da prihvate neminovnost izlaska Roma iz
njihovih geta. Takvih je čak 30,4% (rezultat sličan nalazima ovde
prikazanog istraživanja) što predstavlja zabrinjavajući podatak s
obzirom da je za socijalnu integraciju Roma neophodna dobra volja
dve strane, njih samih ali i ostatka društva. Dokle god sa suprotne
strane bude postojala kritična masa protivnika njihove integracije
dotle će se sama integracija odvijati sa teškoćama. Dobra strana ovog
problema je u tome što postoji potencijal za saradnju i
nezanemarljiva spremnost ostatka društva da prihvati romsku
integraciju.
Naravno, pre njihovog izmeštanja iz geta i ubacivanja među
ostale, potrebno ih je ekonomski zbrinuti, što znači pripremiti sve
neophodne uslove da se oni osposobe i kvalifikuju za obavljanje
različitih poslova čime bi se otvorili kanali za prevazilaženje
njihovog siromaštva socijalne izolacije. Dakle, generalni problem
romskog statusa je njihovo opšte siromaštvo. Za njih je
karakteristično upravo to da su siromaštvo i izolacija izazvana istim
nesumnjivo potpomogle da se u romskoj populaciji razvije stil života
poznat pod imenom kultura siromaštva25. Kultura siromaštva je
25 Kultura siromaštva predstavlja specifičan sindrom koji izrasta iz određenih

životnih uslova (i ona pretpostavlja, kao svoj socijalni okvir, određenu finansijsku
situaciju. nezaposlenost ili nedovoljnu zaposlenost, niska primanja i ljude niskih
kvalifikacija). Ona je istovremeno i adaptacija i reakcija siromašnih na njihov
marginalni položaj u društvu. Siromašni shvataju da imaju marginalan položaj
unutar stratifikovanog društva koje im ne pruža šansu za uzlaznu pokretljivost niti u
sociopoložajnom niti u materijalnom smislu. Kultura siromaštva predstavlja pokušaj
da se siromašni izbore sa osećajem beznađa i očaja, koji se razvija iz nemogućnosti
da se postigne uspeh i ostvare ciljevi i vrednosti šireg društva. U nameri da prežive
siromašni razvijaju sopstvene institucije i agencije s obzirom da šire društvo teži da
ih ignoriše i zaobiđe. Na taj način siromašni teže da izraze sopstveni skup vrednosti,
normi i obrazaca ponašanja koji su drugačiji od globalne kulture. Jednom rečju
siromašni imaju sopstveni način života, specifičnu subkulturu koja se razlikuje od
globalne kulture. Mnogi elementi kulture siromaštva mogu biti, uslovno, shvaćeni
130
proizvod njihovog socijalno deprivilegovanog položaja, ali se ona

sama dalje održava proizvodeći naknadnu socijalnu izolaciju i
deprivaciju, što samo održava etničku i socijalnu distancu većine
prema njima.
Naravno, veliko je pitanje kako izaći na kraj sa romskim
siromaštvom, za koje se može konstatovati da predstavlja poseban
slučaj opšteg siromaštva na našem prostoru, ali i kulturom
siromaštva kao tipičnim proizvodom romskog načina života i na koji
način se boriti protiv njih. Jedna od generalno najvećih smetnji u
borbi protiv siromaštva je institucionalna slabost (slaba povezanost
obrazovnog sistema sa tržištem rada, slabo angažovanje sindikata na
razvoju institucija kolektivnog pregovaranja i njihovom aktiviranju,
slabo povezivanje radničkih i poslodavačkih udruženja i vlade,
nedorađenost sistema pravne zaštite tzv. slabije strane, nedefinisana
„pravila igre“, ali i slaba politička i civilna organizovanost samih
Roma itd.) koja čine da se mnogi mogu smatrati siromašnim, čime se
zalazi u nedefinisan socijalni prostor koji prikriva pravu suštinu
romskog društvenog statusa.
Najbolja globalna strategija smanjenja siromaštva je
ekonomski rast s obzirom da povećanje nacionalnog dohotka jedne
zemlje neminovno donosi i povećanje individualnog dohotka njenih
kao pokušaj da siromašni, između sebe, rešavaju svoje probleme a koji (pokušaj) ne
dolazi u dodir sa postojećim institucijama, naprosto zato što one nisu dostupne
siromašnima, što ih ignorišu ili, naprosto, sumnjaju u njih odnosno njihove
mogućnosti i sposobnosti. Kultura siromaštva nije samo odgovor i adaptacija na
objektivne uslove koji vladaju u društvu. Jednom formirana, ona teži da se održava i
da se putem socijalizacije prenosi s jedne generacije na drugu. Ona pokazuje
tendenciju da se prenosi na decu koja socijalizacijom usvajaju osnovne vrednosti i
stavove svoje kulture. Upravo zbog toga, deca vaspitavana u duhu kulture
siromaštva vrlo često nisu socijalno i psihološki pripremljena da napreduju u
izmenjenim uslovima u kojima dolazi do otvaranja životnih šansi sa kojima se
susreću tokom svog života. Očekivano je da oni koji dolaze iz nižih slojeva društva
koje se rapidno menja, u kojem su obuhvaćeni raznim vidovima otuđenja, ostanu
vezani za kulturu siromaštva te da se, posredstvom nje, pokažu kao socijalno i
psihički neprilagođeni za korišćenje šansi koje pruža razvoj. (Ideju kulture
siromaštva je teorijski koncipirao Oskar Luis u Lewis, Oscar: Five Families:
Mexican Case Studies in the Culture of Poverty, New York: Basic, 1959; Books.;
Lewis, Oscar: „The Culture Poverty“. In Conformity and Conflict: Readings in
Cultural Anthropology, edited by James P. Spradley and David W. McCurdy.
Boston: Little Brown, 1966.)
131
siromašnih građana, otvarajući im mogućnosti za bolji život. Nije

teško dokazati da siromašni ravnopravno učestvuju u podeli
dobrobiti ekonomskog rasta s obzirom da njihov dohodak raste
proporcionalno prosečnom dohotku date zemlje. Ova veza, iako nije
univerzalna, osporava često izrican stav da siromašni nemaju korist
od ekonomskog napretka te da ne ubiraju plodove rasta.
Pozitivna korelacija ekonomskog rasta i smanjenja
siromaštva je vidljiva bar na tri nivoa. (1) razvoj podstiče tražnju za
radnom snagom i utiče na povećanje zaposlenosti čime
nezaposlenima pruža šansu da dobijanjem posla i sticanjem prihoda
izađu iz siromaštva. (2) zaposlenima se povećavaju zarade čime se
smanjuje krug siromašnih u okviru zaposlenog dela populacije. (3)
povećava se iznos dostupnih budžetskih sredstava za socijalna
davanja onima koji, trajno ili privremeno, nisu u stanju da sami izađu
iz siromaštva. Ekonomski razvoj predstavlja značajno uspešniju
strategiju za smanjenje siromaštva od bilo koje državne politike
pomoći siromašnima.
Naravno, strategija ekonomskog razvoja u slučaju Roma
može imati uspeha samo ako se postavi pitanje suštine romskog
siromaštva i razbiju predrasude tipa etničkih stereotipija i distanci
ostatka društva prema njima.
Mnogo je teže eliminisati kulturu siromaštva nego
eliminisati samo siromaštvo. Kultura siromaštva svojim nosiocima
ne obezbeđuje dugoročno zadovoljstvo i ne podstiče poverenje u
izlaz iz bespomoćnosti i izolacije. Eliminisanje psihičkog osećaja
siromaštva ne može biti dovoljno za eliminaciju kulture siromaštva,
koja se pojavljuje kao celovit način života. Ima osnova tvrdnja da je
romska populacija generalno zahvaćena kulturom siromaštva te da je
potrebno uložiti dodatne napore društva da se posle izlaska iz
siromaštva razbiju zamke i iluzije kulture siromaštva. U slučaju
Roma jasno je da je kultura siromaštva trajno, višegeneracijsko
stanje, da se radi o marginalnoj etničkoj i socijalnoj kategoriji (klasi)
koja je večito živela na obodu civilizacije posmatrajući iz svojih
slamova njima paralelan svet koji je živeo i funkcionisao po sasvim
drugačijim socijalnim obrascima i koji kao takav nije imao
razumevanja niti za njihovu kulturno istorijsku različitost niti za
njihovo siromaštvo i bedu.
132
Moguće je pretpostaviti da su nerazvijene zemlje

(uvođenjem osnovnih strukturalnih promena u društvo,
redistribucijom bogatstva, organizovanjem siromašnih i dajući im
osećaj pripadnosti, moći, vođstva) u mogućnosti da ublaže neke od
osnovnih karakteristika kulture siromaštva čak i kada ne uspevaju da
ublaže samo siromaštvo. No da bi se razbila izolovanost romske
populacije potrebno je uložiti dodatne napore time što bi se ostatak
društva otvorio i omogućio socijalnu asimilaciju Roma.
Jedan od krupnijih problema u tom kontekstu je spremnost
siromašnog dela (romskog) društva za pokretanje socijalne akcije. S
obzorom da se smanjenje nezaposlenosti posmatra kao jedan od
ključnih instrumenata u prevazilaženju siromaštva onda se problem
može postaviti u formi da li su siromašni i nekvalifikovani Romi
spremni na socijalnu akciju koja bi vodila prevazilaženju njihovog
siromaštva i socijalne deprivacije i uslova koji vode diskriminisanom
položaju. Jedna od uvreženih stereotipija prema Romima je da su oni
lenji i da ne želi da rade. U principu, nezaposleni i siromašniji, bez
obzira na etničku i socijalnu pripadnost, su spremniji da promene
mesto boravka zbog posla, da rade svaki posao, posao bilo koje vrste,
da rade duže od formalnog radnog vremena ili u sivoj ekonomiji26.
Međutim, problem je u tome da oni ne iskazuju spremnost da
preduzimaju akcije koje bi potpomogle njihovu ekonomsku
stabilizaciju - da se doškoluju ili da otpočnu sa privatnim poslom,
kao što su spremni zaposleni koji nisu siromašni27.
Snage koje pokreću tranziciju moraju računati na to da će
kod nas kultura siromaštva, a posebno romskog siromaštva, u
dugoročnoj perspektivi predstavljati ometajući faktor koji će
usporavati kako samu postsocijalističku tranziciju tako i mogućnost
integracije Srbije u evropske tokove. Samo siromaštvo je, možda,
moguće relativno brzo i lako svesti na socijalno prihvatljivu meru,
međutim, može se pretpostaviti da će kultura siromaštva, kao
specifičan stil života siromašnih, još dugo postajati kao uvrežena
navika kod onih koji su dugi niz godina, ako ne i čitav svoj život,
26 Silvano Bolčić: „Post-socialist Transformation and New Work Orientations:

Serbia 1990-2003.“ Andjelka Milić (ed): Transformations & Strategies, Institute for
Sociological Research, Faculty of Philosophy, University of Belgrade, 2005. p. 103.
27 Slobodan Cvejić: „Kultura siromaštva“, Socijalna politika, mart 2005. str. 26.
133
proveli u kandžama siromaštva i kulture siromaštva. Romska

populacija se po ovom pitanju nalazi u višestruko nepovoljnom
položaju.
134
ZAVRŠNA REČ
Zapadni Balkan, a sa njim i Srbija kao njegov neodvojivi

deo, bili su i ostali bure baruta, trusno područje na kojem i najmanja
varnica može da izazove požar nesagledivih razmera. Stoga je veoma
bitno držati pod kontrolom najzapaljivije elemente njegovog
socijalnog biće. Reč je o onom što istovremeno čini i njegovo
najveće bogatstvo ali i njegov zli usud: multietničnost,
multikulturnost, multikonfesionalnost, obilje istorijskih različitosti
koje čine svakodnevnicu ovog prostora.
Zbog svega što nam se tokom istorije dešavalo, danas je
evidentno vidno međusobno nepoverenje pripadnika različitih
etničkih grupa, s jedne strane, koje predstavlja vidan konfliktni
potencijal. S druge strane postoji nezanemarljiva spremnost velikog
dela stanovništva da se iracionalne nesuglasice različitih prevaziđu te
da krenemo, svi zajedno, u normalan život u kojem će razlike bit
nešto sasvim legitimno.
Napred prezentirani nalazi potvrđuju da su mnogi već
shvatili besmislenost etničkih i drugih podvajanja i da su spremni da
prihvate različitost drugih, no, s druge strane, još uvek ima mnogo
onih koji razlike a priori doživljavaju kao trajne i nepomirljive. Onih
koji drugog doživljavaju kao svog prirodnog neprijatelja, a da ni
sami ne mogu da argumentuju zašto tako misle. Takvih, nažalost,
ima i na strani većine ali i na strani manjina. To znači da ćemo još
dugo imati sukobe kao način života, da ćemo još dugo biti primorani
da preživljavamo najrazličitije krize koje u svom korenu imaju
ksenofobičnu netoleranciju. Poseban problem po ovom pitanju
predstavlja činjenica da se radi o pojavama povratnog dejstva te ako
se s jedne strane pojavi bilo kakav incident čiji su akteri pripadnici
različitih etničkih grupa, automatski se generiše potencijal koji će s
druge strane odgovoriti sličnim merama na postavljeni izazov i time
potencijalno radikalizovati nesporazum pa ga, čak i podići na nivo
otvorenog sukoba.
Problem je, između ostalog, i u tome što mnogi subjekti
političkog, i uopšte društvenog života, kao osnovne postulate svog
političkog kreda imaju upravo nacionalnu netolerantnost i
nerazumevanje istorijske zakonomernosti, što žive sa idejama
prošlosti i na budućnost gledaju kroz vizuru arhaičnih vrednosti i

davnih vremena. Takvima odgovara nedefinisana socijalna situacija
u kojoj ima mesta za podsticanje međunacionalnog nerazumevanja
jer u takvim okolnostima oni imaju prostor za učvršćivanje
sopstvenih pozicija i sopstvene ekonomske, političke i ideološke
moći. Interesi običnih ljudi bivaju zanemareni i potisnute u drugi
plan. Da bi realizovali sopstvene interese, oni su spremni da u prvi
plan isturaju svoje tumačenje nacionalnog interesa, koje , u krajnjem
ishodu ima za cilj produžavanje agonije koje za njihove interne
potrebe ima formu stare ideološke formule “što gore to bolje”.
Naravno, u takvim situacijama je uvek gore običnom čoveku.
Problem je baš u tome što običan čovek sa ovih prostora
nema niti adekvatno obrazovanje niti valjan pristup relevantnim
informacijama da bi mogao da shvati prave uzroke istorijskih, ali i
onih svakodnevnih problema i kriza. Običan čovek je, po prirodi
svog položaja, sklon da veruje autoritetima, on ne vlada kritičkim
mišljenjem i njime je moguće lako manipulisati. U takvom kontekstu
je vrlo lako, primenom jednostavnih tautoloških formula preparirati
javno mnjenje prema dnevnopolitičkim interesima kreatora javnog
mnjenja i vlastodržaca ali i svih onih koji žele da zauzmu njihove
pozicije i time uvek iznova i iznova generišu nove sukobe sa
namerom da učvrste svoje društvene pozicije. Time se, naprosto,
ulazi u začarani krug, vrzino kolo iz kojeg je nemoguće izaći, u
začarani krug međunacionalnih netrpeljivosti i netolerancije,
začarani krug koji produbljuje stare u uvodi na javnu scenu nove
sukobe.
Prikazani rezultati potvrđuju, u etnički većinskom delu
javnosti, često izrican stav da u Srbiji, pored Kosova, postoje još dva
krizna žarišta Raška oblast (Sandžak) i sever Vojvodine. Radi se o
prostorima sa gustom koncentracijom i velikim brojem pripadnika
muslimansko-bošnjačke i mađarske nacionalnosti. Iz podataka se
vidi da se deo tih manjina oseća ugroženim te se može pretpostaviti
prisustvo značajnog konfliktnog potencijala na tom prostoru.
Naravno, veliko je pitanje da li će, i pod kojim uslovima, taj
potencijal prerasti u ozbiljan međuetnički sukob. No, njegovo
održavanje predstavlja realnu opasnost da taj sukob, pre ili kasnije
izbije na površinu. S druge strane podaci potvrđuju i da u tim
manjinskim etničkim zajednicama postoji takođe znatan potencijal za
136
međuetničku saradnju, potencijal koji može biti ozbiljno iskorišćen u

razvojne svrhe i imati za rezultat prevazilaženja etničkih napetosti i
nesuglasica.
U generisanju novih sukoba na bazi starih društvenih
protivrečnosti lako je manjinu predstavljati kao prirodnog,
genetskog, ili već kakvog neprijatelja i pokrenuti masu protiv nje (ali
i obrnuto), samom činjenicom da manjine vrlo često ne poseduju
adekvatan odbrambeni kapacitet. Zbog toga je veoma važno stvarati
ambijent u kojem će se razlike doživljavati kao nešto sasvim
legitimno, kao nešto što ne predstavlja a priori opasnost po stabilnost
i bezbednost društva. Naravno, etničke protivrečnosti, ako se
kanališu ka sukobima, vode u izolaciju i marginalizaciju manjinskih
etničkih grupa. Stoga bi jedan od prioritetnih društvenih ciljeva u
društvima tipa našeg morala da bude integracija manjina u globalno
društvo. Kada se pripadnici etničkih manjina steknu osećaj da su
punopravni i ravnopravni članovi društva tada će se izgubiti i njihov
osećaj socijalne deprivilegovanost ali i oslabiti konfliktni potencijal.
S druge strane većina će prestati da ih doživljava kao potencijalne
razbijače društva (i države). No, da bi se sve ovo realizovalo nužno
je da i većina (ona primarno) ali i manjina ulože maksimalne napore
na prevazilaženju svih potencijalnih problema koji remete ravnotežu
međunacionalnih odnosa.
Većina ovakvih problema se održava zbog ekonomske
nestabilnosti te je realno očekivati da će se sa ekonomskom
stabilizacijom, polako ali sigurno, smanjivati etničke napetosti i
jenjavati etnički konflikti. Stoga, ključne napore na neutralisanju
problema koji slede iz etničkih protivrečnosti treba učiniti upravo na
planu privrednog razvoja. Privredna stabilnost je garancija da će
većina građana biti zadovoljna kvalitetom sopstvenog života te da će
sopstvene životne energije usmeravati na poboljšavanje istog umesto
da ih, kao što je to sada slučaj, kanališe na sukobljavanje sa
različitim od sebe. Istorijsko iskustvo ekonomski razvijenog dela
sveta daje dovoljno argumenata u korist ispravnosti ovakve teze.
137
LITERATURA
Antić, Petar: Povreda prava Roma u Srbiji – Izveštaj, Centar za

prava manjina, Beograd, 2001.
Baćević, Ljiljana: “Nacionalna svest omladine”, u Srećko Mihailović
(ur) Deca krize, IDN, Beograd, 1990.
Bašić, Goran: „Političko-pravni položaj Roma u Srbiji“, Dragoljub
B. Đorđević: Romi od zaboravljene do manjine u usponu,
OGI, Niš 2004.
Bogićević, Biljana; Krstić, Gorana i Mijatović, Boško i Milanović,
Branko: Siromaštvo i reforma finansijske podrške
siromašnima, Centar za liberalno-demokratske studije,
Beograd, 2003.
Bogićević, Biljana; Krstić, Gorana i Mijatović, Boško: Siromaštvo u
Srbiji i reforma državne pomoći siromašnima, Centar za
liberalno-demokratske studije, Beograd 2002.
Bolčić, Silvano: “Iseljavanje radne snage i ‘odliv mozgova’ tokom
90-tih”, S. Bolčić, A. Milić: Srbija krajem milenijuma:
razaranje društva, promene i svakodnevni život, ISI FF,
Beograd, 2002.
Bolčić, Silvano: „Post-socialist Transformation and New Work
Orientations: Serbia 1990-2003.“ u Andjelka Milić (ed):
Transformations & Strategies, Institute for Sociological
Research, Faculty of Philosophy, University of Belgrade,
2005.
Bolčić, Silvano: Tegobe prelaza u preduzetničko društvo, ICI FF,
Beograd, 1994.
Buckingham, Alan: „Is There an Undsrclass in Britain“, British
Journal of Sociology 1/1999. vol. 50.
Cvejić, Slobodan: „Kultura siromaštva“, Socijalna politika, mart
2005.
Cvejić, Slobodan: Društvena pokretljivost u postsocijalističkoj
transformaciji, Filozofski fakultet, Beograd, 2004. (doktorska
disertacija)
Cvetković, Vladimir N.: “Nacionalni identitet i (re)konstrukcija
institucija u Srbiji (ideologije, obrazovanje, mediji)”,
Filozofija i društvo, 19-20/2001-02.
David, Hana; Jovanović, Iris; Jokić, Biljana i Savić, Jelena: Stavovi

mladih iz Srbije i Crne Gore prema drugim narodima i
državama 1999-2001., Centar za antiratnu akciju, Beograd
2002.
Dejzings, Ger: Religija i identitet na kosovu, Biblioteka XX vek,
Beograd 2005.
Demokratija ili građanski rat, Beseda, Beograd, 1990.
Đorđević, Dragoljub B.: „Pozadinske pretpostavke integracije
Roma“, Teme, vol. XXVII, br. 3/2004.
Đorđević, Dragoljub B.: Romi od zaboravljene do manjine u usponu,
OGI, Niš 2004.
Đorđević, Dragoljub B.: Skinhedi – momci iz našeg kraja, Agenda,
Beograd, 1999.
Đorđević, Radomir D.: Vreme Skinheda, SKC, Niš, 1998.
Društvene promene i položaj Roma, SANU, Institut za socijalnu
politiku, Beograd, 1993.
Dugandžija, Nikola. (1990). Domet nacionalne zaokupljenosti. . M.
Lazić (ur): Položaj naroda i međunacionalni odnosi u
Hrvatskoj. Zagreb: IDIS.
Đurić, Dragan; Munjin, Bojan i Španović, Srđan: Stranke u
Hrvatskoj, Radničke novine, Zagreb 1990.
Đurović, Bogdan: „Social and Ethnic Distance Towards Romanies in
Serbia“, Facta Universitatis, Series: Philosophy, Sociology
and Psichology, 2/2002. vol. 9.
Dvorniković, Vladimir: Karakterologija Jugoslovena, Prosveta,
Beograd, 2000.
Flere, Sergej: “Odnos mladih prema etnosu”, Položaj, svest, i
ponašanje mlade generacije Jugoslovena: preliminarna
analiza rezultata istraživanja, Centar za istraživačku,
dokumentacionu i izdavačku delatnost predsedništva
konferencije SSOJ, Beograd i IDIS, Zagreb, 1986.
Flere, Sergej; Kuljić, Todor: “Autoritarizam”, odrednica u Sociološki
leksikon, Savremena administracija, Beograd, 1982.
Golubović, Zagorka. (1988). Kriza identiteta savremenog
jugoslovenskog društva. Beograd: Filip Višnjić.
Golubović, Zagorka: “Stavovi prema nacionalnim problemima” u Z.
Golubović, B. Kuzmanović i M. Vasović: Društveni karakter i
140
društvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Filip Višnjić,

Beograd, 1995.
Golubović, Zagorka; Kuzmanović, Bora i Vasović, Mirjana (1995):
Društveni karakter i društvene promene u svetlu nacionalnih
sukoba, Beograd: Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Filip
Višnjić, Beograd 1995.
Grečić, Vladimir: “Novije migracije naših stručnjaka u inostranstvo”,
Međunarodna politika, vol. LIV, br. 1103/2003.
Grečić; Vladimir; Matejić, Vlastimir; Kutlača, Đuro; Mikić, Ozren:
Migracije visokostručnih kadrova i naučnika iz SR
Jugoslavije, Savezno ministarstvo za razvoj, nauku i životnu
sredinu, Institut M. Pupin, IMPP, Beograd, 1996.
Gredelj, Stjepan: “Dominant Value Orientations”: Lazić, M. (ed)
Society in Crisis, Filip Višnjić, Belgrade, 1995.
Hodžić, Alija (1990). Etnocentrizam društvenih grupa i nacionalnih
zajednica. M. Lazić (ur): Položaj naroda i međunacionalni
odnosi u Hrvatskoj. Zagreb: IDIS.
Ičević, Dušan (1986). Kuda ide nacija. Titograd: Univerzitetska
riječ.
Ilić, Vladimir: Manjine i izbeglice u spletu etnonacionalističke
radikalizacije, Helsinški odbor za ljudska prava, Beograd,
2000.
Ilić, Vladimir; Cvejić, Slobodan: Nacionalizam u Vojvodini, Gradska
biblioteka “Žarko Zrenjanin”, Zrenjanin, 1997.
Jakšić, Božidar: „Romi između diskriminacije i integracije”,
Filozofija i društvo XIX-XX./2001-2002
Janjić, Dušan: Kosovo između sukoba i dijaloga, Forum za etničke
odnose, Beograd, 2005.
Katunarić, V. (1987) Autoritarnost - etnocentrizam - seksizam i
društvene grupe, Sociologija 4.
Katunarić, Vjeran: “Uoči novih etnopolitičkih raskola: Hrvatska i
Bosna i Hercegovina”, Sociologija 3/1991.
Kesar, J. Bilbija, Đ. Stefanović, N. (1990). Geneza maspoka u
Hrvatskoj. Beograd: Književne novine.
Kolev, Dragan: Osnovne karakteristike odbrambene svesti mladih u
višenacionalnoj zajednici (doktorska disertacija), Fakultet
bezbednosti, Beograd 2006.
141
Kovačević, Slobodan, Dajić, Putnik (1994). Chronology of the

Yugoslav Crisis 1942-1993. Belgrade: Institute for European
Studies.
Kresoja, Branko: Obrazovanje Roma u Vojvodini, Novosadski
humanitarni centar, Novi Sad, 2007.
Krištofić, B. (1990). Sociologijski aspekti pripadnosti narodu i/ili
naciji. M. Lazić (ur): Položaj naroda i međunacionalni odnosi
u Hrvatskoj. Zagreb: IDIS.
Kuzmanović, Bora: “Authoritarianism”, Lazić, M. (ed): Society in
Crisis, Filip Višnjić, Belgrade, 1995.
Kuzmanović, Bora: “Autoritarnost kao socijalno-psihološka
karakteristika” u Z. Golubović; B. Kuzmanović; M. Vasović:
Društveni karakter i društvene promene u svetlu nacionalnih
sukoba, Filip Višnjić, Beograd, 1995.
Kuzmanović, Bora: “Social Distanc Towards Individual Nations”,
M. Lazić: Society in Crisis, Belgrade 1995.
Kuzmanović, Bora: „Stereotipije o Romima i etnička distanca“,
Društvene promene i položaj Roma, SANU, Institut za
socijalnu politiku, Beograd, 1993.
Kuzmanović, Bora; Vasović, Mirjana: “Tradicionalistička
orijentacija”, Zagorka Golubović, Bora Kuzmanović, Mirjana
Vasović: Društveni karakter i društvene promene u svetlu
nacionalnih sukoba, Filip Višnjić, Beograd, 1995.
Lazar, Žolt; Koković, Dragan: „Etnička distanca u Vojvodini“,
Sociološki pregled 3/2005. vol. XXXIX.
Lazić, Mladen (ed): Society in Crisis, Filip Višnjić, Belgrade 1995.
Lazić, Mladen. (ur): Položaj naroda i međunacionalni odnosi u
Hrvatskoj. Zagreb: IDIS. 1990.
Lazić, Mladen: Sistem i slom, Filip Višnjić, Beograd, 1994.
Lewis, Oscar: „The Culture Poverty“. In Conformity and Conflict:
Readings in Cultural Anthropology, edited by James P.
Spradley and David W. McCurdy. Boston: Little Brown, 1966.
Lewis, Oscar: Five Families: Mexican Case Studies in the Culture of
Poverty, New York: Basic, 1959; Books.
Macura, Miloš (ur): Cigani/Romi u prošlosti i danas (zbornik radova
sa naučnog skupa održanog 16. i 17. XII 1996. god.), SANU,
Beograd, 2000.
142
Manjine u Srbiji, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd,

2000.
Marjanović, Miloš: „Encountering the Ethnic Stereotypes About the
Romaniens“, Facta Universitatis, Series: Philosophy,
Sociology and Psichology, 2/2001. vol. 8.
Matić, M. (1993). Etnocentrizam, odrednica u Enciklopedija
političke kulture, Beograd: Savremena administracija.
Mihailović, S. (1990). Deca krize, Beograd: Institut društvenih
nauka.
Mihailović, Srećko: Deca krize, IDN, Beograd, 1990;
Mihić, Vladimir; i Mihić, Ivana: “Etnička distanca kod dece
osnovnoškolskog uzrasta i njihovih roditelja“, Psihologija,
2/2003, Vol. 36.
Miladinović, Slobodan: “Autoitarni kontekst eskalacije
jugoslovenske krize devedesetih”, Nova srpska politička
misao, 1-4/2006.
Miladinović, Slobodan: “Doprinos vladajućih elita raspadu
Jugoslavije”, Sociologija 2/2000.
Miladinović, Slobodan: “Etničko-religijske protivrečnosti kao faktori
(dez)integracije Srbije u evropske tokove”, Društvene
promene kulturni i etnički odnosi i evrointegracijski procesi
na Balkanu, Filozofski fakultet, Institut za sociologiju, Niš,
2004.
Miladinović, Slobodan: “Etnocentrizam vladajućih elita pred rasad
Jugoslavije”, Nova srpska politička misao, 3-4/1997.
Miladinović, Slobodan: “Pitanje socijalnog identiteta nacionalnih
manjina i evrointegracijski procesi u Srbiji”, Sociološki
pregled 2/2006.
Miladinović, Slobodan: “Problem kolektivnog identiteta u
fragmentisanom društvu Srbije”, Kulturni i etnički identiteti u
procesu globalizacije i regionalizacije Balkana, Filozofski
fakultet, Institut za sociologiju, Niš, 2005.
Miladinović, Slobodan: “Protivrečnosti kulturno-istorijskog nasleđa
kao faktori (dez)integracije Srbije u evropske tokove”, Modeli
kulturne politike u uslovima multikulturnih društava na
Balkanu i evrointegracionih procesa, Institut za sociologiju,
Filozofski fakultet, Niš, 2004.
143
Miladinović, Slobodan: “Siromaštvo i kultura siromaštva u

postsocijalističkoj tranziciji Srbije”, Savremeni Balkan u
kontekstu geokulture razvoja, kulture mira i evrointegracijskih
procesa, Filozofski fakultet, Niš, 2005.
Miladinović, Slobodan: “Etnička i socijalna distanca prema
Romima”, Sociološki pregled 3/2008.
Miladinović, Slobodan: “Srbija i Crna Gora: problem unutrašnjih
protivrečnosti i evropske integracije”, Tehnologija kultura i
razvoj – 9, Institut Mihajlo Pupin i Udruženje tehnologija i
društvo, Beograd, 2002.
Miladinović, Slobodan: “Vertikalna društvena pokretljivost u
Jugoslaviji”, Sociologija 2/1993.
Miladinović, Slobodan: „Nacionalni identitet u zoni najveće
distance: identitet i pitanje etničke distance u odnosu na brak i
vršenje državne funkcije“, Identitet i kultura mira u procesima
globalizacije i regionalizacije Balkana, Filozofski fakultet,
Institut za sociologiju, Niš, 2007.
Miladinović, Slobodan: „Stanje nacionalne tolerancije u Srbiji“,
Tehnologija, kultura i razvoj XIV, Institut Mihajlo Pupin,
Beograd, 2007.
Miladinović, Slobodan: Društvo u raskoraku, Nova srpska politička
misao, Beograd, 2008.
Miladinović, Slobodan: Socijalna reprodukcija i društvena svest
vladajućih elita pred raspad SFRJ, Filozofski fakultet,
Beograd, 1998.
Milić, Anđelka. Mišljenje građana o uzrocima teškoća u
međunacionalnim odnosima i njihovo shvatanje
jugoslovenstva. Beograd. Institut društvenih nauka, 1972.
Milić, Anđelka; Berković, Eva Petrović, Ruža: Domaćinstvo,
porodica i brak u Jugoslaviji. Beograd. ICI FF. 1989.
Milić, Andjelka (ed): Transformations & Strategies, Institute for
Sociological Research, Faculty of Philosophy, University of
Belgrade, 2005.
Mitrović, Aleksandra V.: „Integracija dece iz romske etničke grupe u
obrazovni sistem“, u Miloš Macura (ur): Cigani/Romi u
prošlosti i danas (zbornik radova sa naučnog skupa održanog
16. i 17. XII 1996. god.), SANU, Beograd, 2000.
144
Mitrović, Ljubiša: “Regionalni identitet i odnos aktera prema

procesima globalizacije, regionalizacije i evrointegracije
Balkana”, Kvalitet međuetničkih odnosa, svest o regionalnom
identitetu i mogućnost saradnje i integracije na Balkanu,
Filozofski fakultet, Niš 2003.
Mrkšić, Danilo: “Dualizacija ekonomije i stratifikaciona struktura”, u
Mladen Lazić (ur): Razaranje društva, Filip Višnjić, Beograd,
1994.
Mrkšić, Danilo: “Restratifikacija i promene materijalnog standarda”,
u M. Lazić (ur) Račji hod, Filip Višnjić, Beograd 2000.
Pantić, Dragomir (1967). Jugoslovensko javno mnenje o nekim
aspektima međunacionalnih odnosa. Beograd: Institut
društvenih nauka.
Pantić, Dragomir (1976). Etnička distanca u SFRJ. Beograd: Institut
društvenih nauka.
Pantić, Dragomir (1987). Karakteristike socijalne distance kod
zaposlenih u društvenom sektoru SFRJ. Sociologija 4.
Pantić, Dragomir: “Changes in Ethnic Stereotypes of Serbs”,
Sociologija, XXXVIII, 4/1996.
Pantić, Dragomir: “Nacionalna distanca građana Jugoslavije“, Lj.
Baćević (ur): Jugoslavija na kriznoj prekretnici, IDN,
Beograd, 1991.
Pantić, Dragomir: “Širina grupnih identifikacija građana”, Lj.
Baćević (ur): Jugoslavija na kriznoj prekretnici, IDN,
Beograd, 1991.
Pantić, Dragomir: Jugoslovensko javno mnenje o nekim aspektima
međunacionalnih odnosa, IDN, Beograd, 1967.
Pantić, Dragomir: Nacionalna svest mladih u Srbiji, Istraživačko-
izdavački centar SSO; Beograd, 1987.
Pavlović, Vukašin (ur) Nove stranke Srbije, Institut za političke
studije, Beograd, 1990.
Pavlović, Vukašin (ur): Nove stranke Srbije. Beograd: Institut za
političke studije, 1990.
Petrović, Mina: „Etnički homogeni i etnički heterogeni brakovi u
Srbiji“, Teme 3-4/1997.
Petrović, Ruža: Etnička heterogamija i stabilnost braka, Sociologija
4/1986.
145
Petrović, Ruža: Etnički mešoviti brakovi u Jugoslaviji, ISI FF,

Beograd, 1986.
Petrović, Ruža: Etnobiološka homogenizacija jugoslovenskog
društva. Sociologija. 2/1968.
Petrović, Ruža; Blagojević, Marina: Seobe Srba i Crnogoraca sa
Kosova i iz Metohije, SANU, Demografski zbornik, knjiga II,
Beograd, 1989.
Popadić, Dragan; Biro, Mikloš: “Autostereotipi i heterostereotipi
Srba u Sbiji”, Nova Srpska politička misao 1-2/1999.
Popović, Dragan (ed): Ethnic Communities in Kosovo 2003 and
2004, Humanitarian Law Center, Belgrade 2005.
Puhalo, Srđan: Etnička distanca građana Republike Srpske i
Federacija BiH prema građanima bivše SFRJ, Fondacija
Fridrih Ebart, Banja Luka, 2003.
Radulović, Dušan; Spaić, Nebojša: U potrazi za demokratijom,
Dosije, Beograd, 1991;
Raduški, Nada; Breznik, Dušan: „Demografske odlike stanovništva
SR Jugoslavije po nacionalnosti“, Jugoslovenski pregled
4/1993.
Raskinuti lanac isključenosti: Romska deca u jugoistočnoj Evropi,
Unicef Srbija, Beograd, 2007
Romi u Srbiji, str. 49-53. publikacija se nalazi na web adresi
www.zamislisrbiju.org/docs/Romi%20u%20srbiji.pdf.
Rot, Nikola i Havelka, Nenad: (1973). Nacionalna vezanost i
vrednosti kod srednjoškolske omladine, Beograd. Institut za
psihologiju, IDN.
Savin, Ksenija; Korać, Vesna: „Da li su Romi nova rizična grupa“, u
Miloš Macura (ur): Cigani/Romi u prošlosti i danas (zbornik
radova sa naučnog skupa održanog 16. i 17. XII 1996. god.),
SANU, Beograd, 2000.
Sekelj, Laslo: “Etnička distanca, ksenofobija i etnonacionalistička
manipulacija”, Sociologija 1/2000.
Sinković, Jadranko: Hrvatske pozicije, Vijesnik, Zagreb, 1990;
Statistički godišnjak Srbije, Republički Zavod za statistiku, Beograd,
2005.
Strategija za smanjenje siromaštva, Vlada Republike Srbije,
Beograd, 2003.
146
Toš, Niko (ur): Klasno biće savremenog jugoslovenskog društva i

SKJ: sumarni prikaz rezultata, Ljubljana: FSPVN. 1988.
Turjačanin, Vladimir: “Etnički stereotipi mladih srpske i bošnjačke
nacionalnosti u Bosni i Hercegovini“, Psihologija, vol.
XXXVII, 3/2004.
Vićentijević, Radmila: Nacionalni sastav Republike Srbije i Grada
Beograda romska etnička zajednica kroz statistiku, Zavod za
informatiku i statistiku, Beograd 2005, (maj 2007)
www.zis.bg.gov.yu/upload/Romi.pdf.).
Vuković, Slobodan: Pokretljivost i struktura društva, IKSI, Beograd,
1994.
Živković, Jovan: Manjine i regionalizam, Društvo dobre akcije, Niš,
2005.
Živković, Jovan; Marković, Olivera: “Apstraktni pristup
regionalizaciji manjinskih zajednica jugoistočne Srbije”,
Kvalitet međuetničkih odnosa, svest o regionalnom identitetu i
mogućnost saradnje i integracije na Balkanu, Filozofski
fakultet, Niš, 2004.
147
View publication stats

Slobodan Miladinovic ETNICKI ODNOSI I IDENTITETI Za Stampu 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Slobodan Miladinovic ETNICKI ODNOSI I IDENTITETI Za Stampu 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

Etnički odnosi i identiteti: između sukoba i saradnje

Book · January 2009

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Za izdavača: Dekan, prof. dr Nevenka Žarkić-Joksimović

Štampa: Kragulj, Beograd

Tiraž 200 primeraka

CIP – Каталогизација у публикацији

МИЛАДИНОВИЋ, Слободан, 1957-

Тираж 200. - Napomene i bibliografske reference uz tekst - Bibliografija: str. 141-

а) Етнички односи – Србија б) Национални идентитет - Србија

Između sukoba i saradnje

Društveni prostor Srbije je, bio i ostao, u stalnom raskoraku

1 O unutrašnjim društvenim protivrečnostima je bilo više reći u Slobodan

razmatranjem tokova etničkih nesporazuma ali i na moguće pravce

3 Istraživanje je realizovao Konzorcijum instituta društvenih nauka Jugoslavije.

mnjenja na dva dela s tim da jedan deo predstavlja relativno trajan

Društvo Srbije je, po više kriterijuma, parcijalizovano,

1 O ovome vidi više u: Biljana Bogićević, Gorana Krstić i Boško Mijatović:

činjenica, sama po sebi, možda i ne bi predstavljala veliki problem

5 Vidi u Slobodan Miladinović: “Srbija i Crna Gora: problem unutrašnjih

Kultura sa ideologizovanim nasleđem iz doba jednopartizma

Jugoslavija je upravo bila tipičan predstavnik države u kojoj je na

predstavljaju kao granice nepomirljivih ideologija na relaciji mi –

7 Slobodan Miladinović: “Doprinos vladajućih elita raspadu Jugoslavije”,

Racionalizacije, ako se ne kreću u prostoru naučnog saznanja, lako

9 Na našem prostoru je ova teza bila izuzetno eksploatisana upravo zbog

U današnje vreme, i pored svih modernizacijskih i

10 Vladimir N. Cvetković: “Nacionalni identitet i (re)konstrukcija institucija u Srbiji

U istraživanju obavljenom samo par godina ranije (na

jedan od najznačajnijih subjektivnih činilaca koji su omogućili da

14 Z. Golubović, na osnovu analiza struktura moći i vlasničke transformacije u

društvo nesmanjenom žestinom. Nacionalističke provokacije

fragmentacije kao evidentan problem, sledi i problem sa kulturnim,

ova je inercija jača na prostorima koji su fizički bliži mestima ratnih

poslednja četvrtina vidi u tome mogućnost da manjine na taj način

17 Jovan Živković, Olivera Marković: “Apstraktni pristup regionalizaciji manjinskih

vrednosno obojenom, retorikom koja pripadnike većine (ali i

19 Ne postoji neizbežna potreba da se bira između državnog jedinstva i priznavanja

pokušaj (ksenofobičnog) otpora kulturnoj različitosti. Nije potrebno

stvarnog je moguće na bazi činjenice da su svi, na ovaj ili onaj način,

20 Inga Tomić-Koludrović; Sanja Knežević: “Konstrukcija identiteta u mikro-makro

preživeli u njoj, dok intimno zadržavaju svoj “unutrašnji” romski

22 Ljubiša Rajić: “Preduslovi rasprave o identitetu”, u Identitet kao osnova

identiteta koje uobičajeno možemo smatrati ključnim u našim

Stanovništvu bivše Jugoslavije je krajem osamdesetih

1 Slobodan Miladinović: “Doprinos vladajućih elita raspadu Jugoslavije”,

ali s druge je strane malo učinjeno na razbijanju raznih predrasuda

3 Zagorka Golubović, Bora Kuzmanović, Mirjana Vasović: Društveni karakter i

“višim” i “svetim” idejama tipa odbrane “nacionalne samobitnosti”,

U istraživanju vrednosnih stavova vladajućih elita6, uoči

6 Podaci koji će ovde biti analizirani predstavljaju rezultate istraživanja "Društvena

U ovom istraživanju nacionalna introvertnost kod

7 Oznake u tabeli znače sledeće: 1 – uopšte se ne slažem, 2 – uglavnom se ne

poverenje među nacijama? Dobar deo odgovora na ovo pitanje se

9 Slobodanka Kovačević - Putnik Dajić: Chronology of the Yugoslav Crisis 1942-

institucionalnu mogućnost (izuzev lokalne samouprave) za

10 U savremenom društvu postoji veliki broj mogućih kombinacije kojima se rešava

T-2: (N2) "Svaka nacija mora imati svoju državu" (%)

U skladu s tim treba posmatrati i drugu tvrdnju koja glasi

12 Alija Hodžić: Isto, str. 9.

svoj interes u poslovnoj saradnji sa preduzećima iz cele Jugoslavije

13 S. Kovačević, P. Dajić: Isto. str. 23.