Trimestre
2 Coñecendo
os demais
Presentación dos contidos do trimestre
O segundo trimestre xira en torno a «A comprensión e o respecto
nas relacións interpersoais». Sitúase, polo tanto, nunha zona inter-
media entre a introdución, dedicada ao individuo, e o final, máis
orientado a cuestións sociais.
As unidades 8 e 9 («Comunicámonos sen palabras» e
«Dialogamos») abordan asuntos relacionados coa linguaxe, tanto
no seu aspecto non verbal coma no verbal. Neste sentido, dá con-
tinuidade ao abordado nalgún curso anterior (como terceiro, nesta
mesma materia). A consideración das habilidades de comunica-
ción non verbal –con aspectos tales como a postura, o espazo per-
soal, a xestualidade ou a comunicación– pretende que os alumnos
fagan conscientes aspectos da convivencia que aprenden normal-
mente sen decatarse.
Posteriormente, a unidade 10 («Escoitamos») amplía o valor da co-
municación aos aspectos emocionais, a través do concepto de em-
patía, insistindo no valor dunha escoita activa e positiva.
As unidades 11 e 12 («Somos diferentes» e «Teño un dilema») des-
envolven contidos relacionados co valor da tolerancia e os proble-
mas morais, intentando que os alumnos aprendan a detectar
prexuízos e a saber afrontalos do mellor xeito posible, así como a
comprender mellor algunhas situacións conflitivas coas que inevi-
tablemente chegarán a encontrarse.
O trimestre péchase con dúas unidades relacionadas cos dereitos
e os deberes das persoas, a 13 e a 14 («Os dereitos humanos» e
«Somos iguais»), que pretenden ser unha breve aproximación á
idea dos dereitos humanos e, moi en particular, ao de igualdade,
sobre todo, entre homes e mulleres. O tema da repartición das ta-
refas no fogar é abordado explicitamente para que poida ser des-
envolvido na aula.
Recursos e materiais
Para o tratamento da unidade, ademais do libro do alumno e a
proposta didáctica, seranlle de grande utilidade:
– Materiais dixitais con diferentes recursos e actividades.
– Outros materiais funxibles: cartolina, lapis de cores ou ceras...
Suxestións xerais
Ideas previas e dificultades de aprendizaxe
As tres primeiras unidades están vinculadas á materia de Lingua,
de maneira que é posible apoiarse nos contidos que os nenos xa
coñezan dela. Non obstante, como é lóxico, aquí preténdese insis-
tir máis no que a comunicación ten de maior importancia en canto
á relación entre individuos que o que se pode referir a asuntos de
carácter máis estritamente filolóxicos. As maiores dificultades po-
den ter que ver coa complexidade de mostrar algo tan íntimo, e á
50
vez descoñecido, como son os aspectos emocionais e non verbais
da comunicación.
Máis novidosas son, non obstante, as materias de carácter moral,
aínda que con seguridade xa se trataron e se procurou difundir va-
lores como a igualdade e o respecto cara aos demais en todas as
materias, apoiándose na transversalidade que hai moitos anos que
se leva a cabo no noso sistema educativo.
En todo caso, a exposición do que son os dilemas morais e os de-
reitos humanos pode resultar de especial dificultade, polo que su-
xerimos que se leve a cabo (polo demais, como case todo o pro-
posto neste proxecto) dun xeito predominantemente práctico.
Metodoloxía
Ao igual que no bloque anterior, recomendamos apoiarse no uso
de todos os recursos que achegamos: xa sexa o material dixital ou
esta mesma proposta e, por suposto, o libro do alumno. A multitu-
de de actividades que se encontra en todos eles ha de permitir
seleccionar algunhas que sexan adecuadas para os alumnos e as
circunstancias concretas de cada aula, e conseguir que a variedade
contribúa a que os contidos se interioricen de forma dinámica e
creativa.
Esta materia require unha participación activa por parte de todos
os alumnos da clase, resultando adecuado que prevalezan as acti-
vidades orais por enriba das escritas. O alumno débese sentir pro-
tagonista da súa propia aprendizaxe xunto cos seus compañeiros.
Gran parte dos contidos teóricos serán descubertos polos alum-
nos a través das actividades propostas, de maneira que non apare-
cen de forma explícita nos apartados de información do seu libro
de texto.
Suxerimos que vaian tomando anotacións das tarefas realizadas na
clase para poder establecer unha cualificación conforme a unha
avaliación continua e máis pendente do traballo diario que dunha
memorización de contidos de cara a un exame final. Non obstante,
tratamos de poñer nas mans do mestre as ferramentas para levar a
cabo a avaliación do xeito que considere máis oportuna; así, por
exemplo, entre as páxinas de repaso do bloque pode encontrarse
unha que inclúe actividades que poden servir como preguntas de
exame.
Aprendizaxe cooperativa
Nas actividades de aprendizaxe cooperativa podemos encontrar
actividades estandarizadas que se repiten en todas as unidades di-
dácticas (lapis ao centro, mesa redonda...), cuxa explicación xeral
se detalla á parte, e outras actividades creadas especificamente
para cada unidade cun modelo particular que se explica en cada
unha delas. Todas teñen o fin de contribuír á interiorización dos
contidos por parte do alumno ao mesmo tempo que desenvolven
as calidades máis importantes para o traballo en grupo.
Tarefas relacionadas
A relación cos demais constitúe o obxecto deste trimestre, polo
que consideramos que pode converterse tanto en ferramenta co-
ma en obxectivo importante. Dende ese punto de vista, a conduta
no fogar e na aula aparece tematizada varias veces na teoría, de
maneira que podemos valorar a observación da conduta neses ca-
sos e as posibles melloras que se leven a cabo neles: como nos
comportamos cos demais e como o fan eles connosco? Unha reco-
llida de datos nese sentido pode ser interesante, ademais de mos-
trar a aplicación práctica do explicado.
Ademais, é perfectamente posible que o docente recorra aos con-
tidos aquí tratados á hora de exercer o labor titorial co grupo de
alumnos.
Efemérides
As principais conmemoracións que podemos ter en conta para a
programación da docencia durante este segundo trimestre pola
súa relación con esta materia son:
– 22 de decembro: Día Internacional da Solidariedade Humana.
– 27 de xaneiro: Día Internacional de Conmemoración das Vítimas
do Holocausto.
– 30 de xaneiro: Día Mundial da Non Violencia.
– 4 de febreiro: Día Internacional contra o Cancro.
Anticipación de tarefas
A organización docente estará inevitablemente suxeita a condi-
cións materiais como son o grupo de alumnos e os medios dispo-
ñibles. Nós tratamos de facer que haxa suficientes materiais, pero
correspóndelle ao mestre a selección do máis conveniente. Non
obstante, suxerimos que se intente sacar o máximo partido do li-
bro do alumno, posto que resulta suficiente para o desenvolve-
mento da maior parte das clases.
A presente proposta didáctica pode axudar a obter o mellor ren-
demento do libro do alumno e achegar ideas para cando se consi-
dere conveniente complementar do mellor modo posible.
Nesta guía para o profesorado preséntase un gran número de acti-
vidades complementarias, tanto individuais coma de aprendizaxe
cooperativa, cun marcado carácter creativo, que se poden selec-
cionar para a súa realización anterior ou posterior ás do libro do
alumno. Algunhas desas actividades requiren máis tempo que ou-
tras, polo tanto, poderán ser aproveitadas polo mestre noutros
momentos dos que el dispoña.
Evidentemente, se se dispón dos medios que permitan aproveitar
os recursos dixitais, recomendamos asegurar sempre antes de ca-
da clase que funcionarán correctamente. O material achegado
desde a editorial pode completar unha variedade de recursos
enormemente útil.

– 11 de febreiro: Xornada Mundial do Enfermo. Educación en valores

– 20 de febreiro: Día Mundial da Xustiza Social.
– 15 de marzo: Día Mundial dos Dereitos do Consumidor.
– 21 de marzo: Día internacional da Eliminación da Discriminación
Racial.
Como é evidente, este contido que noutras materias é transversal
aquí resulta fundamental, a mesma esencia da materia. Recordamos
que se trata dun ensino recomendado desde a Unión Europea e
que ten un carácter primordial nunha sociedade democrática e plu-
ralista, inviable sen o respecto e a tolerancia.

CONTIDOS DO TRIMESTRE

– Unidade 8. Comunicámonos • As habilidades de comunicación. A postura e a distancia corporal adecuada na comunica-

sen palabras ción. Os elementos da comunicación non verbal que favorecen o diálogo. A comunicación
– Unidade 9. Dialogamos non verbal activa. A quenda de palabra. A entoación como recurso da expresión.

• A empatía. A comprensión activa dos demais. O pensamento de perspectiva. As habilida-

– Unidade 10. Escoitamos des de escoita activa: reforzo, reestruturación, reflexo de sentimentos. O razoamento das
ideas doutras persoas. A elaboración de ideas e opinións doutros.

– Unidade 11. Somos diferentes • A tolerancia. As diferenzas culturais. A detección de prexuízos. A conceptualización do
– Unidade 12. Teño un dilema dilema moral. A resolución de dilemas morais.

• Os dereitos e os deberes das persoas. A Declaración Universal dos Dereitos Humanos:

igualdade de dereitos e non discriminación por razón de nacemento, raza, sexo, re-
– Unidade 13. Os dereitos humanos
lixión, opinión ou calquera outra condición ou circunstancia persoal ou social. A análise
– Unidade 14. Somos iguais
de formas de discriminación. A igualdade de dereitos de homes e mulleres e a corres-
ponsabilidade nas tarefas domésticas e no coidado da familia.

51
 81 Comunicámonos
Pero o príncipe estaba namorado e comprometido coa muller Traballo co texto
que o espertou na praia despois de que fose salvado pola se- • Cres que che resultaría moi
reíña. Cando esta comprendeu que o seu amor non era corres-

sen palabras
complicado comunicarte se fo-
pondido, comezou a chorar sen consolo. ses mudo? Por que?
O príncipe e a futura princesa decidiron que emprenderían • Como se entenden cos demais
unha viaxe por mar para celebrar a súa lúa de mel. A sereíña as persoas mudas?
partiu con eles. Unha noite en que subiu a cuberta escoitou as
voces das súas irmás, que lle pedían que se convertese de novo
en serea e volvese xunto a elas.
A sereíña, entristecida por ter que afastarse do seu amado
príncipe, botouse ao mar mentres amencía para regresar coa
súa familia.
Hans Christian Andersen. (Adaptación).

A sereíña
A sereíña salvou un príncipe cuxo barco naufragara, e namo-
rouse del. Ela non podía vivir fóra da auga, así que tivo que pe-
dirlle axuda á Feiticeira dos Abismos. Pero esa bruxa era am-
biciosa e malvada, e a cambio de transformar a fermosa cola
da serea nunhas pernas pediulle a súa marabillosa voz. Ade-
mais, advertiuna de que se convertería en escuma mariña se o
príncipe casaba con outra.
A sereíña aceptou as condicións e a bruxa deulle unha poción
que tomou ao chegar á praia. Inmediatamente, sentiu unha terri-
ble dor e caeu inconsciente, pero cando volveu en si, o príncipe
estaba xunto a ela, recolleuna e levouna ao seu castelo.
A vida da sereíña no castelo xunto ao príncipe era agradable,
agás por dúas consecuencias da súa transformación: pola dor
que sentía ao camiñar, que lle impedía participar nos bailes da
corte, e porque non podía declararlle o seu amor ao príncipe,
pois perdera a súa voz.

50 51

Solucións  Aprendizaxe cooperativa

Ser mudo supón unha gran dificultade para a comunicación humana,
que é fundamentalmente oral e verbal.
Os mudos poden comunicarse mediante a linguaxe de signos, xestos
ou posturas corporais, e escribindo.
Actividades complementarias
1 Que che parece este fragmento do conto de A sereíña? Descubre co-
mo remata.
Na versión de Andersen, a serea lánzase ao mar e convértese en escu-
ma, que coa calor do Sol, se transforma en espírito, en filla do aire. A
historia ten un final completamente diferente na versión da película
de debuxos animados de Disney. Nela, a serea remata casando co
príncipe.
2 Outros modos de comunicarse. Investiga que é o código braille e para
que se utiliza.
O braille é un sistema de lectura e escritura táctil para persoas cegas.
Creado en 1825 por Louis Braille, consiste nun sistema de puntos en
relevo. Consta dun alfabeto que permite representar as diferentes le-
tras, os signos de puntuación, os números, a grafía científica, os sím-
bolos matemáticos, a música, etc. Para facelo, recorre a celas de seis
puntos en relevo, organizados como unha matriz de tres filas por dúas
columnas, numerados de arriba abaixo e de esquerda a dereita.
3 Escríbelle unha mensaxe ao teu compañeiro en código braille.
• Xogo de mímica. Fanse dous equipos. Cada membro de cada

equipo vaise achegando por quendas ao outro equipo, que lle
di en voz baixa que personaxe debe representar. A persoa que
realiza a mímica ten que intentar que os seus compañeiros des-
cubran de quen se trata. Establécese un tempo máximo para a
representación entre tres e cinco minutos.
• Lectura compartida. Fábula sobre a importancia da comunica-
ción. Le a fábula e explica quen cres que ladrou.
Unha mañá, un gato estaba a perseguir dous ratos, pero estes
foron máis rápidos e lograron refuxiarse nun pequeno oco que
encontraron.
O gato, desde fóra, esperaba a saída do seu alimento: —«Miau,
miau, miauuu...» —dicía impaciente.
Dentro, os ratos murmuraban: —«Ollo, que aí está o gato!».
De súpeto, oíuse o ladrido dun can: —«Guau, guau, guau»...
E nese momento un rato díxolle ao outro: —«Chegou un can e
seguro que escorrentou ao gato, aproveitemos e corramos cara
á nosa rateira».
Pero ao saír os ratiños e ver o gato fóra esperándoos, colleron
un gran susto. Nun intre, o gato estirou as súas dúas patas, abriu
as poutas e atrapounos.
Moi contento, o gato dicía: —«Hoxe en día o que non fale polo
menos dous idiomas pásao fatal».
Sentenza: aprende un segundo idioma, se queres ter máis posi-
bilidades.
Fonte: http://xn--alejandrofaria-2nb.com/fabulas-y-moralejas-
la-importancia-de-los-idiomas/ (Adaptación).

52
 8
A postura e a distancia axeitadas Comunicar sen falar

Unidade
Fixácheste en que é moi molesto falar con alguén cando está Os animais non falan, pero comunícanse. Moitas veces saben ACTIVIDADES
demasiado lonxe ou demasiado preto? se os outros animais son agresivos ou non polos seus xestos e
1 Anotade cada un nun
Cando vemos alguén a certa distancia, saudamos coa man e posturas. Nós tamén podemos comunicar algunhas mensaxes
papel unha emoción
achegámonos ata que xa non necesitamos berrar para empezar a sen empregar ningunha palabra. De feito, facémolo sempre sen
(alegría, enfado, dis-
falar. Logo, imos buscando a distancia axeitada. decatarnos.
tracción, etc.) e saíde ó
Tampouco é cómodo estar a falarnos ao oído ou demasiado pre- Normalmente, non necesitamos que alguén nos diga se está encerado a representar
to de alguén, así que desde pequenos aprendemos cal é o lugar contento ou enfadado, porque o notamos sen dificultade. Como as emocións sen em-
axeitado. Esa distancia depende de varias circunstancias e non é o percibimos? Pola expresión da súa cara, pola postura do seu pregar palabras.
igual en todos os lugares nin noutras culturas do mundo, e tamén corpo, polos seus xestos, etc. Todo este tipo de comunicación
que se fai sen palabras coñécese co nome de «comunicación 2 A mirada axuda a saber
é diferente segundo con quen esteamos a falar.
non verbal». cando ten que falar ca-
Non só hai distancias ou xestos de mala educación, senón tamén da persoa, coma se fose
posturas que supoñen unha falta de respecto cara á persoa que Moitas das regras desta comunicación non verbal aprendémolas
un semáforo da conver-
che está a falar, así que debemos aprender a colocarnos axeita- e usámolas sen poñer atención, pero son de grande axuda se as
sación. Podes explicar
damente, atendendo aos demais e por consideración cara a eles. coñecemos.
como funciona?
Por exemplo, quen escoita a alguén debe mirar a esa persoa,
mentres que a que fala non mira tan fixamente para evitar que 3 Poñédevos por pare-
se provoque unha situación incómoda de miradas mutuas. En llas, un en fronte dou-
cambio, cando alguén está a rematar o seu discurso, empeza a tro, e falade entre vós
mirar a outra persoa para que saiba que comeza a súa quenda mirándovos fixamente
para falar. aos ollos. É cómodo ou
incómodo? Explica as
túas sensacións.

ACTIVIDADES
1 Colocádevos por parellas en dúas paredes opostas da
aula. Comezade a achegarvos ata que esteades a unha
distancia que vos pareza axeitada para falar. Medídea.

2 Observade discretamente algunhas persoas cando falan

con normalidade e calculade a distancia que hai entre
eles.

52 53

Solucións Solucións

1 Debemos evitar que os nenos se sintan violentos, de maneira que se
trata simplemente de que busquen cal é a distancia á que normal-
mente falan entre eles. Pode facerse con toda a clase á vez, situando a
metade en cada lado, seguramente así non sentirán a vergoña de es-
tar a facelo por parellas illadas diante de toda a clase.
A distancia pode medirse simplemente estendendo o brazo (un cóba-
do, un brazo, dous brazos...).
2 Este exercicio pode realizarse durante un recreo ou, mellor, dun día
para outro, así terán tempo de levalo a cabo coa súa observación co-
tiá e sen molestarlles ás persoas que observan.
Actividades complementarias
1 O alumno utilizará xestos e posturas para representala. Non utilizará
linguaxe oral nin escrita.
2 A persoa que escoita a alguén debe mirar a quen fala, mentres que
quen ten a palabra non mira tan fixamente para evitar que se provo-
que unha situación incómoda de miradas mutuas. En cambio, cando
alguén está a rematar o seu discurso, empeza a mirar ao outro para
que saiba que comeza a súa quenda para falar, e é esta segunda per-
soa quen empeza a charlar e aparta a mirada, devolvéndoa cada pou-
co tempo para comprobar que quen escoita está atento.
3 É incómodo tanto fisicamente, porque os ollos non se relaxan, como
comunicativamente, xa que resulta intimidatoria e sentímonos excesi-
vamente observados. Habitualmente, retiramos a mirada por espazos
moi curtos de tempo.

1 Outros modos de comunicarse. A linguaxe de signos para xordos ou

mudos. As persoas que non poden falar e/ou escoitar utilizan unha
serie de signos coas mans. Estes poden representar palabras ou le-
Actividades complementarias
tras. Busca o abecedario da linguaxe de signos e ensaia palabras que
1 Falsa información. Anota nun folio distintas posturas que representen
logo queiras transmitirlles aos teus amigos.
habitualmente un estado ou sentimento. Por exemplo, se, en xeral, se
pechan os puños cando se está enfadado, asociarémoslle o seguinte
pensamento: «Que tranquilo estou». A continuación, represéntaas
 Aprendizaxe cooperativa diante dos teus compañeiros e comprobade como o corpo e a lin-
guaxe deben ir en consonancia.
• Xogo de mímica. Comentade cos vosos compañeiros como vos

colocaríais se estivésedes a falar cos vosos pais, cun compañei-
ro, co director do colexio e cun policía. Empregariades a mesma
postura con todos eles?
 Aprendizaxe cooperativa
Solución: Loxicamente, varía en función da situación: coas per-
• 1–2–4. Por que cres que as persoas que non poden falar buscan
soas da familia acurtamos a distancia, mentres que cos descoñe- 
outros modos de comunicación?
cidos ou non tan amigos, a ampliamos. Tamén varía a postura en
función de se estamos a charlar amigablemente ou nos están • Lapis ao centro. Son a música, a pintura, a fotografía e o baile
berrando... modos de comunicación? Por que?

53
 Unidade 8
A importancia da entoación
Hai moitas maneiras de dicir a mesma frase que fan que cam-
REPASO DA UNIDADE
ACTIVIDADES
bie completamente de significado. Sabemos comunicarnos
1 Intenta dicir esta frase con
Por exemplo, unha nai pode dicirlle ao seu fillo pequeno cun diferentes entoacións, A comunicación humana non se realiza só mediante as palabras
gran sorriso e un ton cariñoso: Tesme farta. Esa mesma nai para que vexas como que dicimos ou escribimos; tamén nos expresamos coa postura,
pode repetir idéntica frase tempo despois en voz alta e con cambia totalmente de os xestos, a entoación, etc. A maior parte do que transmitimos
aspecto enfadado. «Tesme farta!». significado: «O luns em- dese xeito ten que ver coas emocións que sentimos. Normalmen-
peza o colexio». te, sabemos se alguén está enfadado connosco non polo que nos
Unha nai finxe ante o seu fillo pequeno cando xoga e di: «Que
susto!», e berra tamén exactamente esas mesmas palabras, 2 Pon un exemplo dunha di, senón por como nolo di.
pero dun modo moi diferente, cando o neno se tropeza e cae. frase irónica que escoi-
tases na que a persoa 1 Pon un exemplo de ironía coa oración «Que 3 Le as seguintes reflexións e explícaas no teu
Normalmente, a entoación móstranos os sentimentos e as
di exactamente o con- divertido!» e explica en que situacións po- caderno:
emocións da persoa que fala: o seu enfado ou a súa alegría, a
trario do que significan derías utilizala ironicamente.
súa complicidade ou o seu desagrado, etc. a) «Temos dúas orellas e unha boca para
as súas palabras.
2 Por que cando se conversa por teléfono ás que poidamos escoitar o dobre do que
Isto faise especialmente importante cando se fala ironicamen-
3 Le a seguinte mensaxe veces empezamos a falar cando a outra per- falamos» (Epicteto).
te, é dicir, cando se di unha cousa, pero se está a querer trans-
tendo en conta a emo- soa non rematou aínda? b) «Quen moito fala, moito erra» (Teresa de
mitir todo o contrario, pois só grazas á entoación podemos sa-
ción que indica cada Xesús).
ber que a persoa que fala quere expresar xusto o contrario do
emoticono: «Xa sabes o
que di coas súas palabras. c) «O máis importante na comunicación é
que penso desa pelícu-
escoitar o que non se di» (Peter Drucker).
Por exemplo, falamos ironicamente cando dicimos «Ti es moi la»:   .
listo» e, en realidade, queremos dicir que unha persoa se está
4 Le o seguinte texto e di que che suxire.
equivocando ou está tratando de enganarnos.
Non digas todo o que sabes,
non fagas todo o que podes,
non creas todo o que oes,
non gastes todo o que tes;

Porque:
o que di todo o que sabe,
o que fai todo o que pode,
que cre todo o que oe,
o que gasta todo o que ten;

Moitas veces:
di o que non convén,
fai o que non debe,
xulga o que non ve,
gasta o que non pode.
Proverbio árabe

54 55

Solucións Solucións

1 Podemos facelo tratando de mostrar ilusión, enfado, medo, desilu- 1 Por exemplo, cando nos propoñen fregar os pratos ou sacar o lixo.
sión...
2 Porque non vemos a mirada do outro dándonos paso para falar.
2 Os exemplos serán variados, pero algunhas das frases máis frecuentes
3 a) É máis importante escoitar que falar. Para poder falar con sentido
son «Mira que listo!» o «Moi ben feito!».
debemos escoitar moito antes.
3 Evidentemente, a entoación modificará considerablemente o contido
b) O que fala demasiado é máis probable que se equivoque.
dese coñecemento que se atribúe a quen escoita.
c) Na comunicación é moi importante atender á linguaxe non verbal.
Actividades complementarias 4 É un proverbio que gaba a prudencia e nos recorda a importancia de
pensar ben o que imos dicir ou facer antes de realizalo.
1 Reflexiona sobre o tempo aproximado que dedicas a escribir, ler, es-
coitar e falar dentro do colexio e elabora un esquema. Inventa un lo-
gotipo ou símbolo para cada unha desas actividades.

 Aprendizaxe cooperativa Actividades complementarias

• Números iguais xuntos. As persoas tamén nos relacionamos
 1 Le as seguintes reflexións e explícaas:
cos demais xogando. Existen moitos xogos verbais como adivi-
ñas, enigmas... Intenta acertar os seguintes xogos e despois a) «En boca pechada non entran moscas».
cóntallelos aos teus amigos. b) «Somos donos do noso silencio e escravos das nosas palabras».
a) Por que os barbeiros prefiren cortar o pelo a dez persoas c) «A maior ilusión na comunicación é a ilusión de que se logrou»
louras antes que a unha morena? (George Bernard Shaw).
 Solución: Con dez persoas gaña máis diñeiro que con unha. 2 Constrúe frases de doce palabras exactamente nas que aparezan es-
b) Un coche coas luces completamente apagadas circula por tas parellas de palabras: Rato / Comunicación, Televisión / Tristura,
unha avenida que ten os farois tamén apagados. Nese mo- Lombriga / Mímica.
mento, un home totalmente distraído cruza a rúa. O devandi-
to peón, vén vestido absolutamente de negro: abrigo negro,
pantalón negro, camisa negra, zapatos negros, sombreiro ne-
gro, lentes negros, medias negras e mesmo el é negro. O co-
che debería ter atropelado o peón; non obstante, o condutor
 Aprendizaxe cooperativa
logra velo e evita o accidente. Como se decatou o condutor
do transeúnte? • Mapa conceptual a catro bandas. Realizarase esta actividade

Solución: Era de día. coa teoría que aparece nas páxinas 3, 4, 5 e 6 do libro do alumno.

54
 9
1 tarse. Ergueuse o romano e mostrou o puño pechado. Entón, Traballo co texto
o sabio grego dixo aos seus: «Os romanos son tan sabios coma • Facede dous grupos na clase e
nós». Preguntáronlle que se dixeran por sinais, e contestou:

Dialogamos
representade a parábola.
—Eu fixen preguntas sobre a natureza para ver canto sabía e • Cres que é importante que
tratando de enganalo: díxenlle que todo é sólido; o romano nos entendamos ben na vida?
contestou que hai sólidos, líquidos e gases. Eu pregunteille se
pensaba que a Terra é plana e el respondeu que é esférica, e di
a verdade. Desde que vin que coñecían e comprendían a natu-
reza, entendín que tamén eran sabios.
Preguntaron ao romano que entendera e dixo:
—Díxome cun dedo que os gregos eran os mellores. Eu respon-
dinlle que os deuses, os gregos e os romanos eran civilizados.
Tras isto, díxome que calase, pois os romanos non eramos sa-
bios. Eu respondinlle que os romanos dominabamos o mundo.
Entón comprendeu que eramos sabios.
Fernando Martínez Llorca

Parábola de gregos e romanos

Na Antigüidade, os gregos e os romanos disputaban sobre
quen era máis sabio. Para resolver a cuestión, decidiron elixir os
máis sabios entre eles e convocar un concurso.
Os gregos pensaban que eran máis sabios porque se conside-
raban os inventores das artes e as ciencias. Os romanos crían
que os máis sabios eran eles pois dicían que inventaran as leis e
conquistaran o mundo.
Como falaban idiomas distintos, para non dar vantaxe a ningún
dos dous, acordaron competir mediante signos e sinais. Os gre-
gos elixiron para representalos un doutor excelente e admirado
por todos, mentres que os romanos escolleron un mozo inteli-
xente e grande orador.
O sabio grego subiu ao escenario e comezou a facer os seus
sinais segundo o acordado. Mostrou só un dedo e sentouse. Er-
gueuse o mozo romano, ensinou tres dedos e sentouse. Levan-
touse de novo o grego, tendeu a palma da man e volveu sen-

56 57

Solucións OS NENOS
Que ten o teu divino
Se se desexa, poden modificarse elementos da historia. Mesmo po- corazón en festa?
den acordarse signos distintos: un grupo decide comunicar algo cun
EU
signo e o outro dálle unha interpretación propia e decide unha res-
posta con outro signo. Logo explícase que é o que cada un quería Un dobrar de campás
dicir. perdidas na néboa.

A comunicación é un elemento fundamental na vida humana, dado OS NENOS

que vivimos en sociedade e temos que coordinar as nosas accións. Xa nos deixas cantando
na praciña.
Regueiro claro,
fonte serena!
Actividades complementarias
Que tes nas túas mans
1 Elixe un conto clásico e escribe a escena principal en forma de diálo- de primavera?
go. Compárteo co teu compañeiro, leo varias veces e represéntao EU
despois na clase.
Unha rosa de sangue
2 Reflexiona. Cres que pode haber diálogo cando unha das dúas per- e unha azucena.
soas non quere contestar? Como te sentes cando preguntas algo e
OS NENOS
non che responden? E cando queres contar unha experiencia persoal
e tampouco te atenden? Móllaas na auga
da canción allea.
Regueiro claro,
fonte serena!
 Aprendizaxe cooperativa
Que sentes na túa boca
• Lectura compartida. Ademais dos escritos dialogados habi- vermella e sedenta?

tuais, existen poemas dialogados como o seguinte:
EU
Balada da praciña O sabor dos ósos
Cantan os nenos da miña gran caveira. […]
na noite queda; Federico García Lorca (Trad.).
regueiro claro,
fonte serena!

55

Que é «dialogar»?
Dialogar non é o mesmo que falar. Falar pode facelo unha per-
soa cando está soa, pero para dialogar cómpre que haxa varias
persoas e que falen uns con outros.
Podemos comparar o diálogo cunha ponte que nos permite
cruzar ao outro lado do río e pola que pode ir xente (que re-
presenta as palabras) desde onde estamos nós ata a beira na
que se encontran os demais, e tamén en sentido contrario.
Se fala unha soa persoa, non dialoga: monologa. Mono, que
vén do grego, significa ‘un’, e logos, que tamén procede do
grego, quere dicir ‘palabra’, ‘razón’ ou ‘discurso’.
En cambio, o diálogo é a comunicación que acontece cando
hai máis dunha persoa. A palabra grega diá significa ‘por’, ‘a
través de’.
Así pois, o diálogo é o intercambio que ten lugar cando a pala-
bra pasa dun lado ao outro; é dicir, para que exista de verdade
é necesario que haxa máis dunha persoa e que entre elas flúan
as palabras e os argumentos.
Dialogar é un xeito de entendernos cos demais e de estable-
cermos relacións con eles. As persoas que non escoitan o que
din os demais non dialogan. Cando dialogamos, é tan impor-
tante dicir o correcto como atender ao que as outras persoas
nos din.
ACTIVIDADES
1 Observa as dúas pontes que se poden ver nestas imaxes,
aclara a metáfora que utilizamos para explicar que é o
diálogo e comenta que diferenza habería entre elas.
2 Por parellas, representade ante toda a clase un «diálogo
de parvos», é dicir, unha conversa na que un dá unha idea
e o outro contesta algo que non ten que ver nada. Por
exemplo, poderiades empezar dicindo:
58
Solucións
1 Unha das dúas pontes non está aberta ao tráfico e polo tanto simboli-
za un diálogo inexistente: non pasan os vehículos (palabras). A outra é
ampla e permite un tráfico fluído.
2 Se os alumnos encontran difícil o comezo, poden escribir cadau seu
par de frases desconectadas que servirán para abrir o diálogo e im-
provisar a partir de aí.
 Aprendizaxe cooperativa
• Lapis ao centro. Malentendido mariño.
 1 Coas letras da palabra «dialogar», consegue formar outras; non im-
Cuncha, a balea, nadaba moi contenta polo mar Atlántico. [...]
Un día, Lencho, o tiburón martelo, preguntoulle: «Por que per-
mites que as rémoras vaian contigo a todos os lados? Elas son
pequenas e molestas; ti es moi bonita e especial». [...] Uns días
despois, volvéronse encontrar, e Lencho volveu opinar: «Cun-
cha, que amigas eslamiadas tes, xamais falan con ninguén e non
se despegan do teu corpo». Cuncha mirouno con fastío e nin
sequera lle dirixiu a palabra. […]
Cuncha xa estaba bastante cansa dos comentarios de Lencho e
decidiu poñer fin a aquela situación: «Mira, Lencho, eu non teño
por que darche explicacións, pero xa que mostras tanto interese
voucho dicir. As miñas amigas rémoras [...] axúdanme mantén-
dome limpa e eu axúdolles a elas a alimentarse, non se trata de
elixir amigos que non son do meu tamaño nin de que elas sexan
molestas comigo».
www.esmas.com/fundaciontelevisa/valores/dialogo-actividades.html
(Adaptación).
a) C
 res que Lencho fixo ben en falar coa balea?, por que?
b) Que pasaría se desde o principio a balea lle dese unha expli-
cación a Lencho?
c) Cuncha foi paciente ao responder a Lencho?
d) Como se sentiron as rémoras ante o xuízo de Lencho?
56
9
Dialogamos, non discutimos
Unidade
Hai persoas que fan ou din cousas sen pensalas. É un grave erro. ACTIVIDADES
O mellor que podemos facer é pensar antes de falar e de actuar.
1 Escollede un tema e ex-
E se se trata de dicir ou de facer algo que teña que ver cos de-
poñede por quendas o
mais, o ideal é que nos poñamos de acordo con eles para que o
que sabe e o que opi-
que digamos ou fagamos resulte do mellor xeito posible.
na cada un mentres os
É verdade que tamén podemos enfadarnos, pero a forma máis demais escoitan atenta-
conveniente de resolver as diferenzas é dialogando, que sempre mente. Ao final, sacade
é preferible a que nos pelexemos. conclusións, escribídeas
Así pois, o diálogo non é discusión, senón unha conversación na e compartídeas.
que falamos e escoitamos, propoñemos e aceptamos ou rexeita-
mos algo, etc. Parécese ao tráfico fluído a través da ponte.
Disputar, berrar ou dar ordes non é dialogar, porque en lugar de
tender as pontes das que falamos, destruímolas ou impedimos a
circulación nunha das dúas direccións.
Evidentemente, debemos estar dispostos a recoñecer que os
outros teñen puntos de vista diferentes, que poden ser moi in-
teresantes e, ademais, permitirnos descubrir solucións novas a
problemas que nós non souberamos resolver. Igualmente, no
diálogo encontramos a posibilidade de dar a coñecer as nosas
ideas, tan valiosas como as dos demais.
59
Solucións
1 Pode facilitarse a información sobre algún tema para que realicen a
actividade ou escoller algún doutra materia, de modo que servirá de
repaso. Tamén serven as actividades e os xogos do recreo ou os de-
portes, por exemplo. O importante é que se organice a conversación
de maneira que non se converta en disputa.
Actividades complementarias
porta o número de letras. Por exemplo: aro, alga, día, logra, lea...
 Aprendizaxe cooperativa
• Mapa conceptual a catro bandas. O chinés. Existen testemu-

ños escritos en chinés de hai máis de 5 000 anos e é o idioma
máis falado no mundo, pero ten moitas variantes: a máis coñeci-
da é o chinés mandarín, pero divídese en multitude de dialec-
tos, entre os que destaca o cantonés. As variacións de pronun-
ciación son tan grandes que hai poboacións que non poden
entenderse entre elas.
Na súa versión escrita, antigamente, escribíase de arriba abaixo
e de dereita a esquerda, pero na actualidade adóitase facer ao
igual que en Occidente. A linguaxe escrita, a diferenza da fala-
da, é uniforme para todos e enténdena todos os que saben ler.
Mesmo noutros países da área de influencia, como Xapón, ta-
mén poden comprender o significado de bastantes carácteres,
aínda que non haxa similitude en canto á súa pronunciación. Por
poñer un exemplo, é coma se lle damos a ler o número 3 a un
italiano, un francés, un inglés, un alemán... Todos comprenderán
o que é o 3, pero cada un pronunciarao segundo o seu idioma.
 Unidade 9
O diálogo na democracia
REPASO DA UNIDADE
Sabemos dialogar
Dialogar non é simplemente falar nin tampouco discutir. O diálo-
go é a comunicación cos demais na que podemos expresar todo
o que pensamos e, ao mesmo tempo, habemos de escoitar con
respecto as opinións dos demais.
O diálogo é un xeito de compartir as ideas e as opinións de to-
dos, para tratar de colaborar e de alcanzar un acordo que nos
permita vivir en común pacificamente.
En democracia, o diálogo é o xeito axeitado de resolver os con-
flitos.

Nas sociedades con gobernos tiránicos ou ditatoriais, hai unha

persoa ou un pequeno grupo que decide e manda o que todo
o mundo debe facer. Nese modelo non se produce o diálogo,
posto que non se valora a opinión dos demais, senón que se
pretende que estes obedezan sen protestar.
En cambio, nas sociedades democráticas considérase que o po-
der vén do pobo e que todo o mundo ten dereito a opinar. Por
iso, as leis protexen as liberdades de pensamento, de opinión e
de expresión.
Nas sociedades democráticas é posible escoitar ou ler o que din
diferentes persoas que se mostran de acordo ou en desacordo
coas opinións do Goberno. Considérase que ese intercambio é
algo bo, sempre que se faga dun xeito civilizado.
Dado que nunha democracia se admite que haxa diferentes
puntos de vista e que existan partidos e organizacións que os
defendan, tamén se permite que haxa xornalistas que opinen
dun ou doutro xeito e prohíbese a censura previa; é dicir, ningún
goberno pode prohibir publicar ningunha idea, agás aquelas 1 Define no teu caderno: «monólogo», «diálo- b) «Unha boa conversación debe esgotar o
que promovan os delitos ou a violencia. go» e «discusión». tema, non aos seus interlocutores» (Wins-
2 Para que serve o diálogo? ton Churchill).
c) «Unha conversación é un diálogo, non un
ACTIVIDADES 3 Cres que en España se respecta a liberdade
monólogo» (Truman Capote).
1 Descubre que é a censura, en que tipo de méntao en clase co profesor e os compa- de expresión?
d) «Para dialogar, preguntade primeiro...
sociedades se aplica e con que intención ñeiros. 4 Lede as seguintes reflexións e debatede na
Despois, escoitade» (Antonio Machado).
se impón. clase sobre elas:
3 Que casos concretos de liberdade de ex-
2 Busca o artigo 20 na Constitución espa- presión se sinalan no devandito artigo da a) «Sexa como for o que penses, creo que é 5 Escribe no teu caderno unha frase que che
ñola sobre a liberdade de expresión e co- Constitución? Que se di da censura? mellor dicilo con boas palabras» (Shakes- pareza interesante sobre o diálogo e inter-
peare). cambia a túa opinión cos compañeiros.

60 61

Solucións Solucións

1 A censura é a «intervención que practica o censor no contido ou na
forma dunha obra atendendo a razóns ideolóxicas, morais ou políti-
cas». Supón prohibir opinar ou realizar certas cousas. Dáse en socie-
dades onde falta liberdade.
2 «1. Recoñécense e protexen os dereitos:
a) A expresar e difundir libremente os pensamentos, ideas e opinións
mediante a palabra, a escrita ou calquera outro medio de repro-
ducción.
b) Á produción e creación literaria, artística, científica e técnica.
c) Á liberdade de cátedra.
d) A comunicar ou recibir libremente información veraz por calquera
medio de difusión. A lei regulará o dereito á cláusula de conciencia
e ao segredo profesional no exercicio destas liberdades.
2. O exercicio destes dereitos non pode restrinxirse mediante ningún
tipo de censura previa.
3. A lei regulará a organización e o control parlamentario dos medios
de comunicación social dependentes do Estado ou de calquera en-
te público e garantirá o acceso aos devanditos medios dos grupos
sociais e políticos significativos, respectando o pluralismo da socie-
dade e das diversas linguas de España.
4. Estas liberdades teñen o seu límite no respecto aos dereitos reco-
ñecidos neste Título, nos preceptos das leis que o desenvolvan e,
especialmente, no dereito á honra, á intimidade, á propia imaxe e á
protección da xuventude e da infancia.
5. Só poderá acordarse o secuestro de publicacións, gravacións e ou-
tros medios de información en virtude de resolución xudicial».
3 As respostas aparecen recollidas nos dous primeiros apartados.
1 – Monólogo: reflexión en voz alta que realiza unha persoa soa.
– Diálogo: charla entre dúas ou máis persoas, que alternativamente
manifestan as súas ideas ou os seus afectos.
– Discusión: charla na que os que interveñen non están de acordo e
se enfrontan entre si.
2 O diálogo serve para intercambiar ideas, sentimentos e evitar confli-
tos.
3 En España, a liberdade de expresión está protexida pola Constitución
e, polo tanto, non pode ser limitada polo capricho dos gobernantes.
4 O debate debe levarse a cabo conforme ás suxestións da unidade, é
dicir, respectando as opinións de todos os compañeiros e tratando de
poñer atención ás súas achegas.
5 Pode facilitárselles aos alumnos a busca se teñen dispoñible acceso á
rede, xa sexa na clase ou na casa, ou ben pedir que escriban algo per-
soal a partir do material presentado na unidade.
Actividades complementarias
1 Reflexiona. Que opinas da censura? Paréceche que debe desaparecer
ou aplicarse nalgúns casos? En cales?
2 Algunha vez alguén che mandou calar ou mandaches ti calar a al-
guén? Explica en que casos che parece que había motivos para facelo
ou en cales non era xusto. Indica de que xeito se lles pode pedir aos
demais que respecten a túa opinión.
3 Escribe que características cres que debe ter un grupo de persoas
para poder dialogar dun modo óptimo.

57
 101
E á vez que Siddharta deixaba de pensar en si mesmo e na Traballo co texto
súa ferida, empezaba a comprender o cambio de Vasude- • Que che parece máis impor-
va; canto máis o sentía e penetraba, menos sorprendente

Escoitamos
tante neste relato: as cousas
lle parecía; decatábase entón de que todo era natural. Sen- que di Siddharta ou como es-
tía que agora o miraba como o pobo observa os deuses, coita Vasudeva?
e que esa situación non podía durar; o seu corazón comezou a • Cres que é importante saber
despedirse de Vasudeva, mentres a súa boca continuaba falan- escoitar aos demais? Por que?
do sen deterse. • Siddharta tardou case toda a
Cando rematou, Vasudeva dirixiulle a súa mirada amable, xa súa vida en aprender a escoi-
algo débil; non pronunciou unha palabra, o seu rostro silen- tar. Paréceche que é algo tan
cioso expresaba amor e serenidade, comprensión e sabedoría. difícil como para tardar tanto
tempo?
Tomou a man de Siddharta, conduciuno ao banco xunto á bei-
ra do río, e sentouse con el. Vasudeva sorriulle á corrente.
—Oíchelo rir —comentou—. Pero non o oíches todo. Escoite-
mos e verás como di máis cousas.
E puxeron atención. O canto polífono da auga oíase suave-
mente.
Hermann Hesse. (Adaptación).

Siddharta
Siddharta sentou xunto ao ancián e empezou a falar lentamen-
te. Agora contaba o que nunca dixera. Contouno todo; podía
dicirlle todo, mesmo o máis delicado; a Vasudeva podíaselle
explicar todo, mostrarllo, narrarllo.
Falou moito tempo. Mentres desafogaba, Vasudeva es-
coitaba coa cara encarnada; Siddharta sentía que esa
atención de Vasudeva era máis forte que nunca. Notou
que as súas dores e temores se lle transmitían, e como Vasudeva
llos devolvía. Mostrarlle a ferida a ese oínte era como bañala
no río ata que refrescase a ferida e o corpo que a padecía. E
Siddharta seguiu falando, recoñecendo, confesando; cada vez
decatábase de que o que lle escoitaba xa non era Vasudeva, xa
non era aquel home inmóbil, que se impregnaba da súa confe-
sión como a árbore se empapa coa chuvia; ese ser inmóbil era o
propio río, o deus mesmo, a eternidade en persoa.

62 63

Solucións

O texto é un eloxio da escoita. O ancián Vasudeva é un exemplo de  Aprendizaxe cooperativa

home sabio que prefire escoitar e tratar de comprender aos demais
mostrando respecto antes que ditar as súas normas sobre o que os
demais deben facer. Nese sentido, facilita que cada un alcance o co-
ñecemento por si mesmo.
Se non escoitamos aos demais, rematamos illándonos. Grazas ás ou-
tras persoas, podemos aprender, e a comunicación permite que a vida
humana adquira unha dimensión de compartir que contribúe á nosa
felicidade.
Escoitar non é simplemente oír o que outros din ou responder ade-
cuadamente aos seus comentarios, senón tratar de comprender os
demais. Nese sentido, sempre é posible facelo cada vez mellor e, na-
turalmente, leva tempo facelo ben.
Actividades complementarias
1 A empatía é a capacidade de percibir os sentimentos dos demais.
Supón unha comunicación emocional moi importante entre dúas per-
soas. O exemplo de Siddharta e Vasudeva é bastante claro. Sabendo
isto, responde as seguintes actividades:
a) Pensa nunha persoa que consideres moi empática. Fai unha descri-
ción do seu carácter e da súa forma de relacionarse.
b) Es unha persoa empática? Escribe en que momentos manifestas
máis esa calidade.
c) Cos ollos pechados, pon diversas expresións de emocións na túa
cara e o teu compañeiro adiviñará o que estás a representar.
d) A película Os incribles móstranos a un pai de familia superheroe
cunha gran capacidade empática. Se a viches, describe o carácter
do pai.
• Lectura compartida. A princesa Pocahontas.

O seu verdadeiro nome foi Matoaka, naceu en Virxinia en 1595 e
morreu en Londres en 1617. Era coñecida polo seu alcume: Pe-
quena Silenciosa. A súa vida foi levada ao cine en varias ocasións.
Filla do líder indio Powhatan, Pocahontas mantivo amizade cos
colonos ingleses que se estableceron na baía de Chesapeake.
Cando os compañeiros da súa tribo intentaron sacrificar o xefe
inglés John Smith, ela salvoulle a vida e pediu que o perdoasen.
Smith regresou a Inglaterra e o capitán John Argall apoderouse
de Pocahontas para negociar a paz permanente. Foi tratada con
gran respecto durante o seu cativerio, no que aprendeu os costu-
mes dos colonos e lles ensinou os propios. Bautizada como Lady
Rebecca casou cun inglés. En 1616, viaxaron a Inglaterra e a alta
sociedade deulles unha gran benvida. Non obstante, ela morreu
de varíola ese ano. Hoxe en Estados Unidos considérase símbolo
de diálogo, pluralidade e tolerancia.
Wikipedia (Adaptación).
a) Se viches a película de Disney sobre Pocahontas, explica que
personaxes trataban de comprender mellor aos demais e ca-
les tiñan unha actitude intolerante e pouco empática.

58

A empatía
Os seres humanos temos sentimentos, emocións. Son as
paixóns ou estados de ánimo dos que gozamos ou que nos
fan sufrir. Por exemplo: a alegría, a tristura, a ira, a serenida-
de, a calma, a inquietude, a preocupación, etc.
Para nós son importantes e sen eles pareceriámonos moito a
robots para os que os cambios da vida lles son indiferentes.
En grego, chámanse pathos. Dese termo proveñen palabras
como «simpatía», «antipatía», «apatía» ou «empatía». «Sim-
patía» e «antipatía» xa sabes o que significan. A apatía é un
estado de ánimo no que todo nos dá igual, énos indiferente.
Hai persoas simpáticas, antipáticas e apáticas. E todos temos
anacos nos que parecemos algunha destas cousas.
Pero que é a empatía? É a capacidade que temos de per-
cibir as emocións ou os sentimentos dos demais. É o que
demostramos cando vemos que alguén está apesarado e
nos achegamos para consolalo. Entón dicimos que nos com-
padecemos de alguén, porque padecemos xunto a el a súa
desgraza, acompañámolo no sufrimento para tratar de ali-
vialo. E tamén a alegría é contaxiosa e podemos simpatizar
con alguén.
Cando conectamos emocionalmente con alguén, dicimos que
empatizamos con esa persoa.
A empatía é fundamental para adaptarnos e colaborar en
sociedade. Hai xente moi sensible que capta moi ben como
se senten os demais, mentres que a outras persoas lles custa
máis comprender as emocións alleas e teñen máis dificulta-
des para conectar con eses sentimentos.
ACTIVIDADES
1 Poñédevos por parellas, mirádevos fixamente aos ollos
e tratade de mantervos serios ata ver cal é o que máis
aguanta sen rir.
2 Recordas a última vez que estiveches triste. Houbo alguén
que comprendeu como te sentías?
3 Os espectadores de teatro, de cine ou de espectáculos
deportivos gozan e sofren en común. Cres que o nervio-
sismo ou a alegría son contaxiosos?
64
Solucións
1 Esta actividade é practicada frecuentemente como diversión e é co-
ñecido que resulta difícil aguantar. Pode ir facéndose un intercambio
de parellas ou mesmo unha competición con eliminatorias.
2 A reflexión debe estar aberta a situacións tanto familiares coma esco-
lares ou que se dean noutro contexto.
3 Os sentimentos son contaxiosos, porque o ser humano ten a capaci-
dade da empatía, o que nos aproxima aos demais. Cando alguén se
alegra da vitoria do seu equipo ou cando algún compañeiro da clase
ten un irmanciño novo son algúns exemplos de sentimentos que se
comparten. A risa no cine é claramente contaxiosa e basta con obser-
var a conduta da xente cando ve un partido nun campo de fútbol ou
mesmo nun bar para observar que as reaccións son máis expresivas
que cando as persoas se encontran soas na casa.
 Aprendizaxe cooperativa
• 1–2–4. Pensamento lateral. Debemos aprender a pensar en dis-

tintas direccións.
a) «Este papagaio é capaz de repetir todo o que oia», asegurou-
lle a unha señora o dono dunha paxararía. Pero unha semana
despois, a señora que o comprou estaba de volta na tenda,
protestando porque o papagaio non dicía nin unha soa pala-
bra. E, non obstante, o vendedor non lle mentira. Podes expli-
calo ti? Solución: O papagaio era xordo.
b) No espazo aéreo crúzanse un avión comercial inglés e un caza
militar español. Con estes datos, podemos saber como se fa-
lan os pilotos? Solución: Por radio.
• Lapis ao centro.
a) Q
 ue é a empatía? Son os bebés persoas empáticas?
b) Como son as persoas non empáticas?
10
Saber escoitar
Unidade
O que convertía a Vasudeva, o ancián barqueiro, nunha persoa
especial na conversación que mantiña con Siddharta ao inicio
da unidade, era a súa capacidade para escoitar. Saber escoitar
non é tan doado de conseguir, posto que require moitas calida-
des, como o respecto aos demais e a paciencia. Por iso hai tan
poucas persoas que o fagan realmente ben. E por iso son tan
valiosas. Pero todos podemos mellorar nese aspecto e aprender
como facelo mellor.
Unha das bases fundamentais da acción de escoitar é non in-
terromper a persoa que fala, deixala que explique as súas ideas
e emocións do mellor xeito posible, axudándoa mesmo cando
parece que ten dificultades para expresarse. Concedendo ao
outro o tempo que necesita e atendéndoo, mostrámoslle res-
pecto e axudámolo. Non se trata de estar calados mentres pen-
samos canto tarda, senón de colaborar tratando de comprender
que pretende dicirnos.
Outro piar para aprender a escoitar consiste en ser capaz de es-
quecerse das preocupacións propias para interesarse realmente
por como se sente a outra persoa, poñerse no seu lugar, pero non
para pensar por el, senón para axudalo a comprender mellor a
súa propia situación e a resolver os problemas que poida ter.
Tamén se debe evitar criticar e xulgar negativamente o que fala,
porque se o facemos, provocaremos que a outra persoa se sinta
culpable e deixará de confiar en nós.
ACTIVIDADES
1 Ás veces recoméndase «ver, oír e calar» para aprender me-
llor ou para evitar problemas, pero se queremos aprender
a escoitar, esta recomendación non é suficiente. Poderías
explicar por que?
2 Hai alguén a quen che gustaría poder contar os teus pro-
blemas para que che axude?
3 Gústache que os teus amigos che conten as súas preocupa-
cións? Por que?
4 Imaxina que as persoas tivésemos un cerebro de cristal
transparente e as emocións dos demais se visen de cores
diferentes segundo o sentimento que esa persoa expe-
rimentara nese momento. Pensa en cinco sentimentos e
asígnalle unha cor a cada un deles.
65
Solucións
1 Non é o mesmo «oír» que «escoitar». O primeiro pode acontecer
mesmo se non queremos facelo. En cambio, escoitar é o que facemos
cando poñemos atención, cando tratamos de decatarnos de algo. Se
do que se trata é de comunicarnos cos demais, a actitude de escoita
é unha mostra de interese real polos demais. Ademais, non sempre
debemos calar: en moitas ocasións, temos que expresar respectuosa-
mente a nosa opinión.
A expresión «ver, oír e calar» aplícase só para determinadas ocasións,
nas que o silencio é especialmente importante.
2 Se os alumnos non poden pensar inmediatamente en alguén, pode-
mos tratar de facilitarlles a busca suxerindo nalgún ámbito determina-
do (familia, amigos, compañeiros, profesores...) ou para algún tema
concreto.
3 Normalmente, é un signo de confianza e adoita ser ben recibido, a
pesar de que haxa ocasións nas que non saibamos como axudar e nos
sintamos atordados pola carga, pero iso forma parte da empatía e re-
sulta moi valioso para a convivencia.
4 As combinacións poden ser variables, aínda que haxa algunhas que
se relacionen de xeito máis frecuente: vermello-paixón, azul-tranquili-
dade, verde-esperanza, laranxa-alegría, rosa-tenrura...
Actividades complementarias
1 Inventa palabras combinando outras que xa coñezas. Procura que te-
ñan relación co explicado nesta unidade.
– Por exemplo: «Monoción»: comunicación entre monos.
59

Aprendemos dos demais
Todos temos boas ideas; por iso temos que recoñecer que moi-
tas veces tamén a outras persoas se lles ocorren boas ideas.
Pero como en moitas ocasións non lles poñemos atención, non
nos decatamos diso.
Ás veces cremos que tivemos unha idea orixinal e xenial, e
despois descubrimos que xa se lle ocorrera a alguén antes.
A pesar diso, está ben que haxa moita xente con boas ideas,
porque se estamos atentos, podemos aprender deles. A clave
está aí: temos que estar atentos.
Por iso é bo ler, ver e escoitar, para ter a maior cantidade de
datos posibles antes de formarnos unha opinión e poder dicir,
con bo criterio, que é o que pensamos.
A xente maior ten máis experiencia ca nós. Isto non quere dicir
que sexan máis listos, pero hai que recoñecer que tiveron a
posibilidade de adquirir máis coñecementos e por iso debe-
mos escoitar atentamente as súas indicacións. Moitas veces,
eles saben cousas que nós ignoramos e por iso é conveniente
atender ao que nos din. Aínda que en ocasións tamén se equi-
vocan. Non obstante, é bo que poidamos confiar nos adultos
que nos aprecian e nos axudan cando nos encontramos con
dificultades.
66
Solucións
1 Practicamente todo o que se aprende na clase serve como exemplo
deste tipo de transmisión: desde as operacións matemáticas aos co-
ñecementos de xeografía. Polo tanto, a actividade pode servirnos pa-
ra que os alumnos reflexionen sobre o carácter colectivo do saber hu-
mano.
Actividades complementarias
1 En calquera profesión é importante ter unha actitude empática, pero
nuns traballos é máis importante ca noutros. Pon exemplos de cales
serían estes e explica o porqué.
(Por exemplo, un médico, un mestre ou un traballador social necesitan
saber os sentimentos do outro para tratalos con respecto e delicadeza).
2 A cadea da empatía. No seguinte enlace podes ver un vídeo sobre os
beneficios de ser unha persoa empática.
http://www.youtube.com/watch?v=m7ph7SKXKMM
Agora fai ti por escrito outra cadea de cinco persoas nas que reflictas,
igual que o vídeo, os beneficios de ser empático.
 Aprendizaxe cooperativa
• Adiviña quen é. Cada alumno recibirá unha ficha cos datos que

se piden a continuación e cubriraa. Despois barallaranse, o
profesor irá lendo cada ficha e os alumnos adiviñarán quen a
cubriu.
– Tres cousas que che gustan:
– Tres cousas que non che gustan:
– Tres calidades túas:
– Síntome orgulloso de:
– Como cres que te ven os demais:
– Cor, planta, animal e xogo preferidos:
60
Unidade 10
REPASO DA UNIDADE
Sabemos escoitar
Aprendemos que a linguaxe non serve só para falar, senón ta-
mén para escoitar, para entender aos demais e saber o que sen-
ten e o que pensan.
Ser capaz de escoitar correctamente é moito máis que oír sen
poñer atención; significa comunicarnos cos outros, compren-
delos e conectar con eles, do cal podemos obter moitas van-
taxes, como axuda e aprendizaxes que nos servirán na vida.
1 Imaxina que alguén che conta un proble- 4 Pensa nunha película coa que te identifica-
ma. Escribe o que ti deberías estar a pen- ses tanto que sufrises cos protagonistas ou
sar e por que as outras posibilidades son te sentises feliz por eles. Cóntallelo aos teus
incorrectas: compañeiros.
a) Que pesado! A ver se remata dunha vez!
b) E iso é un problema? Eu téñoos máis gra-
ves e non vou contándollos a ninguén!
c) Continúa, alégrome de que confíes en
min e vou tratar de axudarte.
d) Eu vou dicirche o que tes que facer, por-
que está claro que ti só non es capaz de
resolver ese problema.
2 Lede as seguintes reflexións e debatede na
clase sobre elas:
a) «Hai que atender non só ao que cada un
ACTIVIDADES di, senón ao que sente e ao motivo polo
1 O coñecemento humano que o sente» (Cicerón).
transmítese dunhas per- b) «O importante non é escoitar o que se di,
soas a outras e de xera- senón descubrir o que se pensa» (Donoso
ción en xeración: Cortés).
c) «Falar é unha necesidade. Escoitar é unha
arte» (Goethe).
3 Escribe unha poesía de catro versos como
mínimo na que aparezan as seguintes pa-
labras: «simpatía», «antipatía», «apatía» e
«empatía».
67
Solucións
1 c) Continúa, alégrome de que confíes en min e vou tratar de axudarche.
As outras opcións non teñen en conta os sentimentos dos demais, nin
a súa capacidade para resolver problemas. Non dan seguridade nin
confianza.
2 As tres expresións destacan o valor da escoita activa, polo que se es-
pera que no diálogo da clase non só se explique, senón tamén que se
aplique.
3 Facilitáronse palabras que riman entre si, pero non significa que nece-
sariamente se convertan no final de cada verso; non obstante, tratare-
mos de que, sexa cal sexa o valor do resultado, poida ser lido na clase
mentres os compañeiros escoitan respectuosamente.
Actividades complementarias
1 A sinceridade é importante cando falamos de empatía. A continua-
ción propoñémosche un enigma: Os irmáns xemelgos Brais e Adrián
son idénticos. Só se diferencian en que un sempre di a verdade, e o
outro, sempre mentiras. Unha tarde, mentres os xemelgos estaban
coa súa avoa, esta preguntou se había sopa para comer. Adrián res-
pondeu murmurando e a súa avoa non o oíu. Entón, preguntoulle a
Brais que dixera o seu irmán, ao que respondeu: «Dixo que non hai
sopa». Sabes ti se hai sopa ou non para comer?
 Aprendizaxe cooperativa
• Números iguais xuntos. Formular esta situación: Eva é unha

nena que foi de excursión coa súa clase ao parque de atrac-
cións. Nun momento determinado, foi ao baño e despistouse
do grupo. Ao saír, non encontrou a ninguén coñecido. Como se
sentiu Eva? Que puido facer?
 111
convencido de que tiña o récord mundial de oír a frase «Non é Traballo co texto
o momento oportuno para iso», pois era o que contestaban os • Enfadaríaste con alguén que
dowayos cada vez que trataba de que me ensinasen unha cousa

Somos diferentes
chega varios días tarde a unha
concreta nun momento concreto. Nunca quedaban en encon- cita? Por que?
trarse a unha hora ou nun lugar determinados. A xente estra- • Que pensas cando alguén in-
ñábase de que me sentise ofendido cando aparecían un día ou tenta organizar o teu tempo?
unha semana máis tarde, ou cando percorría quince quilómetros • Cres que en todos os lugares
para descubrir que non estaban na casa. Sinxelamente, o tempo do mundo pensamos dun xei-
non podía ser distribuído. to parecido?
Outras cousas de natureza máis material entraban dentro da
mesma categoría. Algunhas delas, non admitían unha separa-
ción clara entre o meu e o teu. Ao principio desconcertoume
que o meu axudante collese algunhas desas cousas que eran
miñas sen un formulario «con permiso» sequera, mentres que
non se lle tivese ocorrido xamais tocar a miña auga.
Nigel Barley, O antropólogo inocente. (Trad. e adapt.).

O tempo para os dowayos

No país Dowayo, o cómputo do tempo é un pesadelo para cal-
quera que pretenda establecer un plan que abranga máis alá
de dez minutos no futuro. O tempo mídese en anos, meses
e días. Os máis anciáns só teñen unha vaga noción do que é
unha semana; parece que ese concepto se considera un prés-
tamo cultural, igual que os nomes dos meses. Os vellos contan
en días a partir do presente. Existe unha complicada termino-
loxía que designa puntos determinados do pasado e o futuro,
como, por exemplo, «o día anterior ao día anterior a onte».
Mediante este procedemento, é virtualmente imposible fixar
con precisión o día en que vai acontecer unha cousa.
A isto engádese o feito de que os dowayos son moi indepen-
dentes e moléstanse se alguén intenta organizalos. Fan as cou-
sas cando lles vén en gana. Tardei moito en afacerme a iso; non
me gustaba aproveitar mal o tempo, contrariábame perdelo e
esperaba obter unha compensación polo que investía. Estaba

68 69

Solucións nin relixións tampouco.

Imaxina a toda a xente
Na nosa cultura, a puntualidade considérase un valor moi importante, vivindo a vida en paz
e chegar tarde enténdese como unha falta de respecto, polo que irrita Imaxina que non hai posesións,
moito aos que se ven obrigados a esperar. pregúntome se podes,
Normalmente, interprétase como unha intromisión; á fin e ao cabo, ningunha necesidade de cobiza ou fame,
indica que nós non estamos a facer as cousas dun xeito que aos de- unha irmandade do home.
mais lles parece correcto. Non obstante, se os que nolo suxiren son Imaxina a toda a xente
persoas que nos queren, debemos pensar que o fan polo noso ben. compartindo todo o mundo...
John Lennon.
Hai aspectos que son comúns a todos os seres humanos, pero outros
nos que hai unha gran variedade cultural. • Descubre quen foi John Lennon e quen é Yoko Ono.
Solución: John Lennon foi un dos compoñentes do grupo musi-
cal The Beatles. Yoko Ono é unha artista xaponesa que se con-
verteu na segunda esposa de Lennon o ano 1969, xusto o mes-
Actividades complementarias mo ano no que Lennon deixou a famosa banda inglesa. Xuntos
opuxéronse á guerra de Vietnam e manifestárono a través de
1 Elixe tres países diferentes de cada continente e crea unha sopa de cancións como Give peace a chance (Dálle unha oportunidade á
letras para que resolvan os teus compañeiros. paz). John Lennon foi asasinado en 1980.

 Aprendizaxe cooperativa
• Lectura compartida.

Imaxina
Imaxina que non hai paraíso,
é doado se o intentas,
ningún inferno debaixo de nós,
sobre nós, soamente ceo.
Imaxina a toda a xente
vivindo ao día...
Imaxina que non hai países,
non é difícil facelo,
nada polo que matar ou morrer,

61

As diferenzas culturais
Os grandes viaxeiros, como o foi Marco Polo, observan as dife-
renzas no xeito de vivir e de comportarse dos seres humanos en
cada un dos lugares que visitan.
As fotos e as historias que nos chegan de lugares afastados moi-
tas veces son sorprendentes. O xeito de decorar o corpo, a for-
ma de vestir, as técnicas para construír casas, os alimentos que
consomen, etc., son tan distintos!
Por exemplo, en canto ás vivendas, é doado citar exemplos va-
riados, como os pagodes chineses, os iglús dos inuit, os tipis
dalgunhas tribos de indios norteamericanos ou as chozas de
moitas aldeas africanas. É doado de entender que cada pobo
utiliza os materiais e as técnicas que ten á súa disposición e que
resultan máis axeitados para as súas necesidades.
As roupas tamén cambian. En Xapón é posible encontrar caros
quimonos de seda, aínda que o normal é que a xente vista dun
modo moito máis sinxelo. Os inuit fabrican abrigos coa pel do
caribú ou botas de pel de foca, mentres que os zulús do sur de
África levan colares e taparrabos.
Hai culturas nas que se renuncia a comer certos animais, como
as vacas ou os porcos, e outras nas que se alimentan de serpes
ou de insectos.
ACTIVIDADES
1 Busca imaxes de vivendas tradicionais doutras culturas e
debuxa unha no teu caderno.
2 Facede grupos e buscade fotos de diferentes modos de
vestir e diversos estilos de decoración do corpo. Compo-
ñede con elas un póster e decorade a clase.
70
Solucións
1 Convén ter preparado como encontrar estas imaxes. Se se ten acceso
á rede resultará doado; no caso contrario, pode partirse das chozas
que hai ilustradas nesta unidade ou o iglú do relato dos inuits, así co-
mo as casas nas que eles mesmos viven, os rañaceos, tipis indios...
2 No libro é posible encontrar algúns, pero de novo será máis enrique-
cedor se podemos dispoñer doutras posibilidades, como poden ser
os libros de texto doutras materias, revistas (por exemplo, folletos
dalgunha axencia de viaxes)...
Actividades complementarias
1 Le as seguintes explicacións de Marco Polo e escribe como te imaxi-
nas que se vive nalgún lugar do que oíses falar:
«Persia é unha inmensa provincia que antano foi famosísima. [...]
Nunha rexión de Persia, adórase como deus o lume. [...] Nestas
rexións, os homes son grandísimos canallas, amigos de pelexas, ban-
doleiros e homicidas. Moitos mercadores pereceron ás mans dos sal-
teadores, polo que é preciso que vaian armados e viaxen xuntos en
grandes caravanas. […]
Lop é unha gran cidade á entrada do gran deserto que está entre o
oriente e o Aquilón. [...] É aquel deserto montuoso polo xeral, e a súa
chaira areenta; todo el está completamente pelado e non hai animais
en absoluto pola falta de alimento. [...] é preciso que os que o cruzan
se coiden moi moito de non se separar dos seus camaradas e de que
ninguén durma no camiño sen compañía, xa que, se deixan atrás un
compañeiro [...], é difícil que o que quedou moi á zaga lles dea alcan-
ce, pois escóitanse alí voces dos demos que os chaman polos seus
nomes e imitan as voces dos homes que van diante e, ao seguilas,
condúcenos polo camiño errado».
2 Descubre quen foi Marco Polo e debuxa un mapa das súas viaxes.
62
11
Os prexuízos
Unidade
Cando lemos ou oímos algo acerca dos costumes de homes
que pertencen a outras culturas, frecuentemente pensamos
que son estrañas ou raras. Parécenos que o normal é o que
facemos nós, e que como no noso país non se vive en ningún
lado. Pensamos que todos os demais seres humanos son uns
ignorantes e teñen costumes peores ca os nosos.
Non obstante, debemos pensar que non en todos os sitios hai
os mesmos animais nin o mesmo clima e tamén que algúns ali-
mentos aos que nós nos afixemos poden resultarlles estraños
a outros.
Cando criticamos a quen nos parece estraño o que temos son
prexuízos, é dicir, ideas que se nos ocorren porque non coñe-
cemos o suficiente esoutras persoas: ignoamos como viven,
quo teñen ou a que se enfrontan aqueles que renuncian a co-
mer carne de vaca a pesar de que pasen fame. Non sabemos
por que motivos as persoas doutra cultura cren na bruxaría e
na actividade dos espíritos para explicar as enfermidades e
protexerse delas, en lugar de recorrer ás medicinas utilizadas
na medicina occidental.
Por iso, debemos estudar e tratar de comprender como viven
os demais e por que o fan así. Entón, transformaremos os no-
sos prexuízos en xuízos; é dicir, poderemos opinar apoiándo-
nos no coñecemento deses costumes, en vez de facelo desde
o descoñecemento.
É unha fortuna extraordinaria ter a posibilidade de viaxar a ou-
tros lugares ou acoller persoas que veñen de fóra, porque en
ambos os dous casos nos enriquecemos culturalmente e po-
demos empezar a entender as marabillas que ofrece a diversi-
dade humana.
ACTIVIDADES
1 Cres que o mellor lugar do mundo para vivir é aquel no
que ti vives?
2 Ocórreseche algún outro sitio que poida ser mellor?
3 Infórmate de alimentos estraños que coman noutros luga-
res do mundo, pon en común cos teus compañeiros os que
descubrises e explica como se cociñan. Parécevos que po-
den estar bos?
71
Solucións
1 O máis probable é que a xente que non viaxa teña máis prexuízos e
considere que o seu é o único e o mellor. Isto matízase coñecendo
outras culturas e valorando os diferentes costumes e tradicións. O
certo é que ese coñecemento abre a nosa mente a posibilidades que,
doutra forma, non se nos ocorrerían. Dese xeito, podemos gozar de
cousas novas.
2 Esta pregunta pode utilizarse para poñer en común que lugares coñe-
cen ou de cales oíron falar os alumnos, que costumes existen neses
sitios e cales lles parecen agradables ou desagradables.
3 Entre os costumes que nos resultan máis rechamantes, adoita estar
comer vermes (como fan, por exemplo, en Sudáfrica coas eirugas mo-
pani), pero é bo que eles mesmos consideren se os nosos alimentos
lles parecerán normais a todo o mundo. Un exemplo que pode servir
é a lura, que resulta estraña noutros lugares.
 Aprendizaxe cooperativa
•1
 –2–4. O testamento de Martin Luther King. Resumide o texto.

«[...] gustaríame que alguén contase, no día da miña morte, que
Martin Luther King tratou de vivir servindo aos demais.
Gustaríame que alguén dixese ese día que Martin Luther King
tratou de amar a alguén.
Ese día quero que poidades dicir que intentei ser xusto e que
quixen camiñar xunto aos que actuaban con xustiza, que puxen
o meu empeño en dar de comer ao famento, que sempre tratei
de vestir ao nu. Quero que digades ese día que dediquei a miña
vida a visitar os que sufrían nos cárceres. E quero que digades
que intentei amar e servir os homes».
 Unidade 11
Non todo está ben
Admitir que outros poden pensar e vivir de xeito diferente
REPASO DA UNIDADE
non significa aceptar que todo o que din ou o que fan é co- Apreciamos a diversidade humana
rrecto. Igual que non é correcto todo o que nós facemos ou
dicimos. A variedade cultural humana supón unha riqueza da que pode-
mos aprender moito. Por iso, debemos tratar de comprender e
Cando rexeitamos os nosos prexuízos e os substituímos por
de respectar aqueles que se comportan dun xeito diferente de
xuízos baseados no noso estudo e no noso coñecemento dou-
nós.
tras culturas, non por iso temos que admitir que todo compor-
tamento é válido, senón que habemos de xulgar algúns costu- Pero iso non significa que todos os costumes sexan aceptables,
mes como positivos, e outros, como negativos. porque hai comportamentos que atentan contra a dignidade
humana, e estes non poden defenderse dicindo que constitúen
En ocasións, teremos que cambiar a nosa opinión equivocada,
a forma de vida habitual noutras culturas.
pero noutras poderemos criticar algún costume alleo que non
sexa admisible.
Así, por exemplo, a discriminación da muller, a falta de res-
pecto aos nenos, a violencia en calquera das súas formas, a
escravitude ou os abusos non son aceptables, aínda que haxa
lugares do mundo onde se consideren comportamentos nor-
mais.
Polo tanto, temos que recoñecer que hai valores que son bos
por enriba das crenzas culturais particulares de cada socieda-
de.
Nese sentido, na Declaración Universal dos Dereitos Humanos
recóllense os dereitos que ten un ser humano polo simple feito
de selo e que deben ser respectados en todos os países do
mundo.
As leis e os costumes deben axudar a protexer e a mellorar
a vida humana, non a prexudicar ou favorecer a un pequeno
grupo de persoas privilexiadas mentres outros moitos resultan
oprimidos. 1 Buscade a receita un alimento típico dun 4 Le as seguintes reflexións e elixe aquela coa
país distinto do voso. Anotádea no voso ca- que máis te identifiques:
derno e, se o probastes, comentade co resto a) «A existencia de diversas culturas é un fei-
dos compañeiros de clase se estaba rico. Se
ACTIVIDADES to histórico e é evidente que esta diver-
non o probastes, imaxinade se estará bo en sidade non se limita aos estilos arquitec-
1 Ao longo da historia da humanidade, nalgunhas culturas
función dos seus ingredientes. tónicos ou aos traxes rexionais» (Naguib
leváronse a cabo rituais de canibalismo. Que pensas so-
bre iso? 2 Buscade un xogo infantil tradicional que se Mahfouz).
practique no país elixido, aprendede como b) «Ninguén é como outro, nin mellor nin
2 Pensas que a escravitude é simplemente un feito cultural
se xoga e explicádello ao resto dos grupos. peor. É outro» (Jean-Paul Sartre).
que se debe tolerar ou ben pensas que non se están res-
pectando os dereitos humanos? 3 Se na vosa clase hai compañeiros que nace- c) «Se non podemos poñer fin ás nosas dife-
ron noutros países, preguntádelles cal é a renzas, contribuamos a que o mundo se-
3 Debatede sobre o seguinte tema: todos os costumes do
maior diferenza cultural que encontran entre xa un lugar apto para elas» (John F. Ken-
noso país son bos ou hai cousas que deberiamos cambiar?
o seu país e o noso. nedy).

72 73

Solucións Solucións

1 O canibalismo é un costume absolutamente estraño para nós e é con-
trario á idea de que os seres humanos temos dignidade. Merecemos
un respecto diferente ao das plantas ou dos animais, polo que resulta
criticable máis alá de criterios culturais.
2 A Declaración Universal dos Dereitos Humanos establece que todos
os homes teñen dereito á liberdade. A escravitude equipara os homes
cos animais e é contraria aos principios fundamentais da nosa socie-
dade.
3 Nós, como todos os seres humanos, facemos cousas ben e cousas
mal, polo tanto, sempre podemos aprender dos demais e mellorar.
Actividades complementarias
1 Completa as seguintes oracións segundo o teu criterio:
a) Coñecer os costumes doutros pobos...
b) A Declaración Universal dos Dereitos Humanos...
c) Os costumes que van contra os dereitos humanos...
2 Inventa unha adiviña rimada para a palabra «humanidade».
3 Xogade ao «Aforcado» coa seguinte frase célebre:
«_ _______ _ ____ ______ __ _____ ____
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ».
Solución: O racismo é como xulgar un libro pola cor das súas follas.
4 Ordena as palabras desta frase de Mijail Bakunin para que teña senti-
do:
«A é a morte; diversidade a é a vida. uniformidade».
Solución: A uniformidade é á morte; a diversidade é á vida.
1 Un exemplo coñecido é o sushi xaponés, un prato a base de arroz co-
cido acompañado de peixe, verduras, marisco, ovo, etc. Preséntase
en unidades do tamaño dun bocado con diversas formas.
2 En Brasil realízase un xogo sinxelo lanzando cinco pedras ao chan.
Lévase a cabo entre varios xogadores (de dous a cinco). Hai que lanzar
unha ao aire e recoller outra do chan antes de coller a que xa está a
caer. Hai que facelo ata ser capaz de ter as cinco na man. Logo hai que
volver comezar recollendo as pedras de dúas en dúas, tres á vez e mes-
mo as catro dunha soa vez. O primeiro que consegue facelo nunha soa
quenda gaña.
3 Se non houbese alumnos inmigrantes, pódese propoñer que se faga
unha enquisa a xente de fóra do centro escolar. Debe intentarse que a
posta en común das diferenzas contribúa a unha actitude respectuosa.
4 Resposta libre.
 Aprendizaxe cooperativa
• Lapis ao centro. Escoitade o conto da muller que brillaba aínda

máis que o Sol, no seguinte enlace:
http://www.youtube.com/watch?v=WvqmT1WHrIo
Tras escoitalo, resolveranse as seguintes preguntas:
a) Quen e como era a muller que brillaba máis que o Sol?
b) Por que recibía ese nome a muller?
c) A que se dedicaba?
d) Como responderon os veciños do poboado?
• Números iguais xuntos. Resolvede as seguintes adiviñas:
a) Q
 ue cousa posúe o home/que ninguén pode ver?/Sen ás voa
ata o ceo/e é a causa do saber. (O pensamento).
b) Se a teño, non cha dou/e se non a teño, doucha. (A razón).

63
 121
No camiño de volta, unha persoa suxeriulle o xornaleiro que Traballo co texto
collera un atallo, pero el recordou o primeiro consello e con- • No lugar do xornaleiro, ti que
tinuou polo seu sendeiro, e así librouse de que lle roubaran.

Teño un dilema
oferta do patrón escollerías?
A segunda noite, mentres durmía nunha aldea, escoitou uns Por que?
berros que viñan da rúa. Pensou en asomarse a ver que pasa- • Algunha vez tiveches que elixir
ba, pero recordou o segundo consello e así evitou a un canalla entre varias opcións que che
que molestaba a todo o que se asomara. parecía que eran igual de boas
O home seguiu o seu camiño ata a casa e, ao chegar, viu que ou igual de malas?
a súa muller abrazaba un mozo e pensou que ela o esquecera.
Recordou o terceiro consello e chamou á porta e díxolle á súa
muller:
—Acordamos que me esperarías.
E ela contestoulle:
—Este home é o teu fillo. Cando te fuches, estaba embarazada.
Todos se alegraron moito e decidiron comer o terceiro pan para
celebralo. Cando o abriron, descubriron no seu interior todo o
diñeiro que o patrón lle debía polo seu traballo de vinte anos.
Conto tradicional arxentino

Os tres consellos
Un matrimonio novo era moi pobre. Un día, o marido foi bus-
car traballo confiando en que a súa muller o esperase. Púxose
a traballar nunha granxa coa condición de que podería marchar
cando quixese e de que o granxeiro lle gardaría o salario ata
o día en que marchase. E, así, o mozo traballou durante vinte
anos, ata que, á fin, pediulle ao patrón o seu diñeiro. Este res-
pondeulle:
—Moi ben, pero fareiche dúas ofertas para que escollas unha.
Que prefires, o diñeiro ou que che dea tres consellos?
O traballador preferiu os consellos, e o patrón díxolle:
—O primeiro é que non viaxes por atallos, pois os camiños cur-
tos e descoñecidos poden ser perigosos. O segundo é que evi-
tes a curiosidade polas cousas malas. O terceiro é que non to-
mes decisións en quente, senón que esperes a serenarte.
Ademais, entregoulle tres pans, os dous primeiros, para a viaxe,
e o terceiro, para que o comese xunto á súa esposa.

74 75

Solucións – Unha anciá enferma que necesita ser transportada a un hospi-

O xornaleiro coñecía ben o seu amo e sabía que non sería inxusto. Por
iso estaba seguro de que os consellos serían polo menos tan valiosos
como o diñeiro que lle debía. Así pois, nese caso era sensato escoller
os consellos, pero isto non sempre é correcto e así pode comprobarse
comparando co que sucede no conto que dá comezo á unidade 20.
Resulta fundamental saber con quen falamos para tomar a decisión
correcta.
Serve como exemplo calquera situación na que a decisión fose difícil:
que facer durante unha tarde?, con quen quedar?, gastar ou aforrar?...
Actividades complementarias
1 Escribe unha historia cun dilema moral, por exemplo: non hai diñeiro
para todo e temos que decidir entre ter luz na casa ou auga.
2 O paradoxo de Pinocho (paradoxo sen solución):
Todos sabemos que Pinocho tiña unha particularidade moi especial:
medráballe o nariz se mentía. Agora imaxínate que Pinocho di: «Agora
mesmo crecerame o nariz!».
Entón, crécelle ou non? Se lle crece, diría a verdade, o que significa
que nunca lle debería ter crecido. Se, pola contra, non lle crece, é por-
que dixo unha mentira, polo que o nariz tería que crecerlle.
tal.
– Un amigo ao que queres moito.
– Unha persoa á que non coñeces, pero que estás convencido
inmediatamente de que sería marabilloso estar con ela.
A cal subirías no teu coche, se só tes sitio para un pasaxeiro?
Poderías levar a anciá, porque está moi enferma e é absoluta-
mente necesario que teña atención médica. Ou poderías levar o
teu querido amigo. Non obstante, talvez nunca volvas encontrar
esa persoa que che pareceu ser absolutamente marabillosa e
adecuada para ti».
Neste momento da lectura, debemos propoñerlles aos alumnos
que se dividan por grupos e valoren as tres posibilidades, que o
debatan e voten cal lles parece mellor. Cando o fagan, cada gru-
po expoñeralles aos demais que decidiu. Unha vez que todos os
grupos o fagan, continuamos coa lectura:
«O aspirante que foi contratado, de entre 200 candidatos, non
dubidou ao dar a súa resposta. Que cres que contestou?
Simplemente contestou: ”Daríalle as chaves do coche ao meu
amigo e pediríalle que levase á anciá ao hospital, mentres eu
quedaría esperando o autobús con esa persoa á que tanto de-
sexo coñecer”».

 Aprendizaxe cooperativa
• Lectura compartida. Contan que o seguinte dilema moral se

utilizou nunha entrevista de traballo:
«Imaxina que vas conducindo o teu coche nunha noite de tor-
menta terrible. Pasas por unha parada de autobús onde se
encontran tres persoas esperando:

64
 12
Dilemas O querer e o deber

Unidade
O característico dos dilemas é que ningunha das posibilidades de
acción nos deixa completamente satisfeitos, porque todas teñen
vantaxes e inconvenientes.
Por exemplo, no conto co que empeza esta unidade, o xornaleiro
tiña que escoller sen saber ben cal era a mellor opción, os conse-
llos do patrón ou o diñeiro do salario, posto que, coñecendo o seu
xefe, sabía que os consellos debían de ser polo menos tan valiosos
como o diñeiro.
Cando lemos a historia completa, decatámonos de que a opción
acertada era elixir os consellos, pero nunca saberemos que tería
acontecido se o xornaleiro escollese as outras opcións que se lle
presentaban, porque cando eliximos facer algo, renunciamos a ou-
tras posibilidades e xa nunca saberemos que consecuencias pro-
ducirían.
Pero non é un dilema escoller entre diñeiro e area, por exemplo,
porque a elección correcta está clara.
A vida humana sitúanos frecuentemente ante outro tipo de pro- Hai ocasións nas que a nosa vida parece doada: imos facendo
blemas nos que é máis difícil escoller. Por exemplo: que prefires, en cada momento o que nos apetece e todo vai ben. Pero, nor-
celebrar o teu aniversario cunha festa cos teus amigos ou que che malmente, esa facilidade non é duradeira. Tarde ou cedo empe-
regalen algo que desexas? Ante esta situación, empezamos a so- zamos a encontrar obstáculos e temos que tomar decisións. E,
pesar as vantaxes e os inconvenientes de ambas as dúas opcións: con frecuencia, é difícil escoller correctamente.
«a festa sería moi divertida, pero remátase moi pronto»; ou ben: «o ACTIVIDADES
Cando temos que facelo, falamos connosco mesmos coma se 1 Pensa en algo que tes a
regalo é estupendo, pero non é tan divertido como a festa», «se
fosemos dúas persoas diferentes, dicíndonos por que si debe- obriga de facer:
elixo o regalo, tamén o poderei compartir cos meus amigos», etc.
mos facelo ou por que non. Neses casos, non é raro que as dúas
Ese tipo de consideracións é o que caracteriza un dilema: que non
voces sexan moi distintas: unha dinos cal é o noso deber e a
sabemos ben que facer nin cando acertamos ou nos equivocamos.
outra protesta porque preferimos facer outra cousa.
Por iso son tan difíciles de resolver.
En realidade, se o que queremos facer e o que debemos facer
sempre coincidisen, nin sequera nos decatariamos de que exis-
ACTIVIDADES
ten o deber e as obrigas, pero o certo é que hai ocasións nas
1 Hai un refrán que di: «Máis vale paxaro na man ca cento
que non nos apetece facer algo que sabemos que é bo ou que 2 Apunta no teu caderno,
voando»:
debemos facer. Por iso existen dilemas, porque nos enfronta- en dúas columnas, os
mos a decisións difíciles entre dúas opcións moi parecidas ou argumentos a favor e en
entre unha que nos gustaría facer e outra que deberiamos reali- contra para realizar as
zar, como, por exemplo, se podo poñerme a xogar ou teño que seguintes accións:
empezar a estudar.
2 Ser capaz de esforzarse durante moito tempo para conse-
guir algo que é difícil de lograr, como ser un gran depor- Os animais non teñen eses problemas, non se formulan dile-
tista ou tocar un instrumento musical, é unha gran virtude. mas, pero nós si. E quizais sexa esa posibilidade o que fai a
nosa vida máis interesante, porque nos permite construíla ao
noso xeito e escoller en moitas ocasións a mellor opción. Nes-
te caso, sentirémonos orgullosos de ter acertado nas nosas de-
cisións.

76 77

Solucións Solucións

1 a) Significa que hai que aproveitar as ocasións que se presentan no 1 a) Depende de que queira facelo ou non. De todos os xeitos, se sabe-
momento, e non deixalas pasar por promesas futuras aínda que se- mos que forma parte das nosas obrigas, o mellor que podemos fa-
xan mellores, pois pode que estas non se cumpran. cer é levalo a cabo tan pronto como sexa posible, especialmente se
é algo que nos desagrada, porque dese xeito quitarémolo de enri-
b) Si hai dilemas aos que se pode aplicar ese refrán: por exemplo, se
ba canto antes.
me dan a escoller entre unha cantidade de diñeiro agora ou outra
b) Dende logo que hai diferenza, se nos apetece entón si que está
maior máis adiante, o refrán é absolutamente adecuado.
claro que non teñen que ordenárnolo.
2 a) Evidentemente, é mellor ter un sete na última, pero o importante é
2 O anotado podería ser similar a isto:
ser capaz de esforzarse para ir mellorando, tratando de non se con-
formar con nada por debaixo do máximo que cada un é capaz de
Argumentos
dar. Situación Argumentos a favor
en contra
b) Os bos resultados obtéñense, normalmente, co esforzo. Iso esixe É a miña obriga,
constancia e non se render cando as cousas non saíron como un ademais, se o fago Dáme preguiza, pa-
desexaría. Poñerme a estudar ben, obterei un bo réceme aburrido e
un exame. resultado e alegra- ás veces creo que
ranse as persoas xa sei o suficiente.
que me queren.
Actividades complementarias Resultará máis Non me apetece e
Ordenar o meu agradable e encon- ninguén ten por
1 Le o seguinte paradoxo e intenta resolvelo: cuarto. trarei todo con máis que dicirme como
O explorador facilidade. teño que telo.

«Estaba un explorador na selva, cando, de súpeto, uns caníbales o Pódenme sentar

Comer unha cunca
capturaron. Estes fixeron un trato co explorador, que consistía en que Están riquísimas. mal e non son unha
de flocos de millo.
se este dicía unha verdade, o comerían rapidamente, e se dicía unha comida sa.
mentira, o comerían lentamente. Que debe dicir o explorador para
salvarse?».
Solución: O explorador tería que dicir: «Estou a dicir unha mentira».
 Aprendizaxe cooperativa
Se isto fose mentira, sería verdade; pero se fose verdade, sería menti-
ra. Neste caso, os caníbales non saberían como comelo e deixaríano • Lapis ao centro. Se tiveses que estudar para un exame impor-

ir. tante e se celebrase a festa de aniversario do teu mellor amigo
o mesmo día, que elixirías?

65

Os dilemas morais
Se temos a obriga moral de facer algo ou deber de evitalo, a
opción correcta, cústenos ou non, está clara: temos de actuar
en función dese deber. O que converte algo nun deber é que
debemos de facelo. Aínda que nos supoña esforzo, temos que
estudar, axudar, obedecer aos pais e aos profesores, etc. Facer
o vago ou desobedecer son eleccións equivocadas, e rexeitalas
non formula ningún problema moral.
En cambio, hai moitas ocasións en que nos vemos obrigados a
escoller entre dúas opcións problemáticas, ningunha das dúas
completamente boa nin mala, e tratamos de acertar non coa
mellor, senón co mal menor. É o tipo de situación na que pode
verse alguén cando, segundo o que faga, vaian resultar dana-
das unhas persoas ou outras, ou ben se vexan obrigadas a sufrir
a curto ou a longo prazo. Por exemplo, se non hai alimentos
abondo para un grupo de persoas ou se un método para obter
enerxía é barato e dá moitos postos de traballo, aínda que sexa
moi contaminante.
Desgraciadamente, ese tipo de situacións preséntanse na vida
real e obrigan a tomar decisións que non nos gustan e nos fan
decatarnos de que a vida, aínda que poida ser divertida, tamén
nos formula situacións difíciles e serias. Igualmente, aprende-
mos que as decisións que tomamos teñen consecuencias.
ACTIVIDADES
1 Pensa no seguinte dilema. Poderías axudarlles aos alum-
nos a decidir se actuaron ben ou mal? Que farías ti e por
que?
2 Aceptarías o cultivo dunha planta que acabase coa fame
no mundo durante cen anos se para iso hai que destruír
grandes extensións de selva? E se en lugar de ser cen
anos fosen cincocentos?
78
Solucións
1 O primeiro que hai que facer é distinguir ben que fixo cada un e cal
era a súa obriga:
a) O profesor saíu deixando a solución sobre a mesa e debeu ter máis
coidado para evitarlles a tentación aos seus alumnos.
b) Os que aproveitaron a circunstancia copiaron e, ademais, mentiron:
fixeron dúas cousas que non debían facer.
c) Por último, os que non copiaron e contestaron a verdade non fixeron
nada incorrecto, aínda que o desexable sería que os culpables o re-
coñecesen e evitasen que estes últimos tivesen que descubrilos.
Tamén poderían ter dito que pensaban que non debían contestar e
non dar máis explicacións. Pero o que non é lóxico é que o pasen
peor os que mellor se portaron.
2 Debemos intentar que o futuro sexa o mellor posible durante o máxi-
mo tempo posible. Preferir un beneficio a curto prazo a cambio dun
prexuízo maior a longo prazo é unha opción incorrecta.
 Aprendizaxe cooperativa
• Números iguais xuntos. Hai algúns anos, a prensa internacional

denunciou que grandes empresas de roupa deportiva utilizaban
nenos nas súas fábricas instaladas en países do terceiro mundo.
Segundo as reportaxes publicadas, as condicións de explota-
ción laboral que se producían nesas fábricas eran escandalosas.
Dese xeito, as empresas conseguían fabricar o produto a un pre-
zo moi baixo e arruinaban a competencia.
Se soubeses que empresas eran, comprarías roupa desa marca,
aínda que fose máis barata e che gustasen especialmente as
pezas que fabrica? Xustifica moralmente a túa opción.
Fonte: http://www.laureanobenitez.com/dilemas_morales.htm
66
Unidade 12
REPASO DA UNIDADE
Afrontamos os dilemas
Na vida encontrámonos frecuentemente con dilemas. Son op-
cións ante as que nos vemos obrigados a tomar unha decisión
e a seleccionar unha delas, e respecto das cales resulta difícil
elixir, porque ningunha das opcións nos parece claramente me-
llor que as súas alternativas.
Tim, adestrador peruano da selección de Brasil, que xogou o
mundial de fútbol celebrado en España no ano 1982 dicía que
as aliñacións eran como unha manta demasiado curta: se tapas
a cabeza, descobres os pés, e viceversa. Referíase a que se po-
ñía moitos atacantes, lle faltaban defensores, e se poñía moitos
defensas, quedaba sen dianteiros. E na vida sucédenos moitas
veces algo similar.
O único que podemos facer ante os dilemas é reflexionar para
tratar de tomar a mellor decisión posible en función dos datos
dos que dispoñemos cando escollemos unha das posibilidades e
confiar en acertar.
1 Elixe e anota no teu caderno a opción que che parece correc-
ta para resolver estes dilemas e debatede na clase sobre eles:
a) Un día acompañas os teus pais a facer a compra. Ao rema-
tar, estás moi canso e tes moita fame. Pídeslles que volva-
des en autobús e que che compren un bocadillo. Pero eles
propóñenche que elixas unha das dúas cousas.
b) A festa de aniversario do teu mellor amigo celébrase á
mesma hora que se representa unha obra de teatro escolar
na que actúa o teu irmán pequeno.
c) Queres apuntarte a clases dos teus dous deportes favo-
ritos. O horario dos dous coincide nos mesmos días e ás
mesmas horas.
2 Le as seguintes reflexións e extrae unha idea común a todas
elas sobre as situacións que formulan dilemas:
a) «O que a asustaba era a obriga de elixir un camiño. Elixir
un camiño significaba abandonar outros» (Paulo Coelho).
b) «Necesítase pouco para facer as cousas ben, pero menos
aínda para facelas mal» (Paul Bocuse).
c) «É mellor facer pouco e ben que moito e malo» (Sócrates).
79
Solucións
1 a) Para responder a este caso sería necesario coñecer circunstancias
máis concretas, sobre todo, cal das dúas necesidades é máis inci-
tante: a fame ou o cansazo.
b) Tamén conviría saber máis datos, pero o normal é que os nenos
prefiran unha festa de aniversario. Non obstante, dependerá da re-
lación co irmán...
c) Este é un caso moito máis claro, dado que parece que todas as de-
mais circunstancias son idénticas, basta con pensar cal dos dous lle
gusta máis.
2 Todas falan da necesidade e das consecuencias de elixir e a renuncia
que supón a outras vías.
Actividades complementarias
1 Imaxina un país no que as persoas cada mes cambian a súa imaxe
pola dun animal, dunha cor e dunha flor. Cal elixirías? Pensa nas van-
taxes e desvantaxes da túa elección e anótaas.
2 Se eu fose... Completa as seguintes oracións:
– Se eu fose unha árbore, sería (...), porque (...).
– Se eu fose unha parte da xeografía (río, montaña, bosque, etc.), se-
ría (...), porque (...).
– Se fose un estado climático (chuvioso, anubrado, soleado, ventoso,
etc.), sería (...), porque (...).
– Se eu fose un coche, sería (...), porque (...).
– Se eu fose un perfume, sería (...), porque (...).
– Se eu fose unha froita, sería (...), porque (...).
– Se eu fose unha cor, sería (...), porque (...).
– Se eu fose un material, sería (...), porque (...).
– Se eu fose unha estación do clima, sería (...), porque (...).
 131 Os dereitos
mísera condición? Porque os seres humanos nos arrebatan o Traballo co texto
froito do noso traballo. Aí está, camaradas, a resposta a todos • Paréceche que a vida dos ani-
os nosos problemas: o Home. O home é o único inimigo real

humanos
mais é tan dura como eles
que temos. Facede desaparecer ao home da escena e a causa contan aquí?
motivadora da fame e o exceso de traballou será abolida para • Cres que deberían ter os mes-
sempre. mos dereitos que os seres hu-
O home é o único ser que consome sen producir. Non dá leite, manos ou non? Por que?
non pon ovos, é demasiado débil para tirar do arado e a súa
velocidade nin sequera lle permite atrapar coellos. Non obs-
tante, é dono e señor de todos os animais. Fainos traballar,
dános o mínimo necesario para manternos e o demais gárdao
para el. O noso traballo labora a terra, o noso esterco fertilízaa
e, non obstante, non existe un de nós que posúa algo máis
que o seu pelello.
George Orwell. (Adaptación).

Rebelión na granxa
Vexamos, camaradas, cal é a realidade desta vida nosa? Enca-
rémonos con ela: as nosas vidas son tristes, fatigosas e curtas.
Nacemos, subminístrannos a comida necesaria para manter-
nos e a aqueles de nós capaces de traballar obrígannos a face-
lo ata o último átomo das nosas forzas. Non hai animal libre en
Inglaterra. A vida dun animal é só miseria e escravitude; esta é
a pura verdade.
Pero forma isto parte, realmente, da orde da natureza? É acaso
porque esta terra nosa é tan pobre que non pode proporcio-
narlles unha vida decorosa a todos os seus habitantes? Non
camaradas; mil veces non. O chan de Inglaterra é fértil, o seu
clima é bo, é capaz de dar comida en abundancia a unha canti-
dade moito maior de animais que a que actualmente o habita.
Soamente a nosa granxa pode manter unha ducia de cabalos,
vinte vacas, centenares de ovellas; e todos eles vivindo con
comodidade e dignidade. Por que, entón, continuamos nesta

80 81

Solucións evitar que naufrague o seu corazón de barco,

a súa incrible aventura de pan e chocolate.
Non sabemos como senten os animais a súa vida. Cando tratamos de Poñéndolle unha estrela no sitio da fame,
imaxinalo, o que facemos é proxectarnos, pero tendemos inevitable- doutro modo é inútil, doutro modo é absurdo,
mente a pensar que a vida é máis sinxela para eles se nós non intervi- ensaiar na terra a alegría e o canto
mos, e que ter que tirar dun carro ou perder os ovos cando os recolle- porque de nada vale se hai un neno na rúa.
mos resulta dificultoso para eles.
Non debe andar o mundo co amor descalzo,
A idea de que haxa dereitos humanos e de que nos tratemos dun enarborando un diario, como unha á na man,
modo especialmente respectuoso esixe que efectivamente nos dis- trepándose aos trens, trocándonos a risa,
tingamos. Aínda que iso non significa que non debamos aforrarlles golpeándonos o peito cunha á cansa.
sufrimentos inútiles aos animais nin deixar de velar pola superviven- Non debe andar a vida acabada de nacer, a prezo,
cia das especies, que son unha riqueza biolóxica fundamental no no- a nenez arriscada a unha estreita ganancia
so planeta. porque entón as mans son inútiles fardos,
e o corazón apenas unha mala palabra. [...]
Pobre do que esqueceu que hai un neno na rúa,
que hai millóns de nenos que viven na rúa
Actividades complementarias e multitude de nenos que crecen na rúa.
Eu véxoos apertando o seu corazón pequeno,
1 Debuxa unha bóla do mundo rodeada dun gran lazo como símbolo mirándonos a todas con fábula nos ollos.
de unión de todos os pobos do mundo. Un lóstrego trunco crúzalles a mirada,
2 Imaxina que os animais puidesen esixir os seus dereitos. Que pedirían porque ninguén protexe esa vida que crece
un can, un periquito, un papagaio e unha balea? e o amor perdeuse, como un neno na rúa.
Armando Tejada Gómez, Ángel Ritro (Trad.).

 Aprendizaxe cooperativa
• Lectura compartida. Le este poema:

Canción para un neno na rúa
A esta hora exactamente hai un neno na rúa,
hai un neno na rúa.
Hai un neno na rúa.
É honra dos homes protexer o que crece,
coidar que non haxa infancia dispersa polas rúas,

67

Os seres vivos
Na terra hai moitos tipos de seres e nós relacionámonos de
diferentes maneiras con eles. Por exemplo: dos vexetais po-
demos gozar polos seus olores e cores (como as rosas ou as
papoulas), podemos plantalos e coidalos para comer os froitos
ou as follas (como facemos coas maceiras ou as leitugas), etc.
E hai animais que podemos suxeitar con xugos e correas, reter
en pequenas cortes, muxir o leite ou retirar os ovos e comer a
súa carne.
Os seres humanos somos omnívoros, comemos alimentos tan-
to vexetais coma animais. As gacelas aliméntanse de herba e
follas, e os leóns, de gacelas. Nós podemos comer un filete
de polo con ensalada de tomate. Evidentemente, se a gace-
la quere alimentarse, necesita comer herba, mentres que os
leóns han de cazar e matar as súas presas. Iso non converte a
uns en bos e a outros en crueis, senón que cada cal fai o que ACTIVIDADES
lle corresponde. 1 Podemos tratar as per-
Ese mesmo razoamento aplícasenos a nós cando cultivamos soas igual que ás formi-
plantas ou coidamos gando. Forma parte da nosa bioloxía ali- gas ou ás laranxas? Por
mentarnos para seguir vivos (aínda que é posible renunciar a que?
comer carne, peixe e, mesmo, ovos e derivados lácteos se se
toman as precaucións dietéticas necesarias).
2 Descubre nesta men-
saxe codificada un de-
Pero non podemos criar persoas coma se fose gando. Non po- reito que comparten os
demos obrigalas a traballar para nós. Non podemos escravi- animais co home:
zar outros seres humanos, porque son iguais a nós. Tampouco
podemos ferilos ou maltratalos. Teñen os mesmos dereitos ca
nós.
82
Solucións
1 As persoas requiren un trato diferente porque teñen dignidade e uns
dereitos que debemos respectar.
2 Dereito a non ser maltratado.
Actividades complementarias
1 Busca o significado de interculturalidade, racismo e xenofobia.
2 Cando escoitas comentarios racistas e xenófobos, que fas? Calas ou
defendes os insultados?
 Aprendizaxe cooperativa
• Lapis ao centro. Creamos unha ONG. Decidide un nome e des-
 Considerando esencial que os dereitos humanos sexan protexidos;
envolvede:
– Actividade sobre as que vai traballar.
– Destinatarios
– Lugar de acción.
– Recursos necesarios.
• Folio xiratorio. Escribimos un conto entre todo o grupo. Cada
un irá escribindo dúas ou tres liñas a continuación do compañei-
ro da dereita. O conto empezará así: «O día en que chegou
Lixue a clase quedamos asombrados. Viña de China, era unha
nena preciosa...».
• Cada compañeiro da clase elixirá un país do mundo, buscará a
súa bandeira e debuxaraa en medio folio completo. Unha vez
rematada, unirase ás do resto de compañeiros mediante unha
fita ou la e colgarase na clase a xeito de grilanda.
68
13
Os seres humanos e os seus dereitos
Unidade
Xunto aos demais seres, na terra tamén hai seres humanos, e non
podemos dispoñer deles como facemos coas plantas e os animais.
Os seres humanos somos especiais: pensamos, temos concien-
cia, falamos e posuímos a capacidade de crear un mundo máis
xusto, cunha vida mellor para todos.
Naturalmente, iso non quere dicir que podemos maltratar os ani-
mais ou destruír os bosques e as selvas: significa que as persoas
merecen un respecto especial.
No século xx intentouse acordar en que consiste ese respecto re-
collendo nun documento cales son os dereitos que teñen todos
os seres humanos. Isto foi necesario para evitar graves crimes que
uns homes cometeran contra outros e para previr enormes peri-
gos futuros, tales como:
1) A escravitude: en moitas culturas, como a exipcia, a grega ou
a romana, permitíase dispoñer de escravos como unha propie-
dade máis. Máis próximo a nós no tempo, entre os séculos xvi
e xvii os escravos foron utilizados especialmente en América.
Actualmente, aínda hai lugares onde se empregan persoas
como escravos ou en condicións moi similares.
2) Os xenocidios: son os intentos de rematar cun pobo ou un
grupo de poboación determinado, como son: o exterminio de
moitos pobos indios durante a colonización de América, o ho-
locausto xudeu polos nazis, as persecucións e fames provoca-
das por Stalin en Rusia ou a matanza de tutsis polos hutus en
Ruanda a finais do século xx.
3) As armas de destrución masiva: os resultados das explosións
atómicas de Hiroshima e Nagasaki en Xapón que remataron a
Segunda Guerra Mundial foron tan desvastadores que asusta-
ron a todo o mundo.
ACTIVIDADES
1 Imaxinade que os homes viaxan a Marte e descobren vida
intelixente:
2 Organizade varios grupos e lede o Preámbulo da Declara-
ción Universal dos Dereitos Humanos. Facede un póster so-
bre os feitos que motivaron a declaración.
83
Solucións
1 a) Os seres humanos somos unha especie animal, de maneira que os
que non pertencen a ela non deberían ser considerados como se-
res humanos, aínda que outra cousa é valorar se teñen unha digni-
dade equivalente á nosa e se poderían ser acredores dun trato co-
mo o que nos debemos uns a outros.
b) Non existen só dúas categorías: persoas e animais, hai outras e te-
riamos que considerar cal é a que lles corresponde.
2 Preámbulo (adaptación):
Considerando que a liberdade, a xustiza e a paz no mundo teñen por
base o recoñecemento da dignidade de todos os membros da familia
humana;
Considerando que o descoñecemento dos dereitos humanos orixi-
nou actos de barbarie [en particular, a Segunda Guerra Mundial] e
que se proclamou, como a aspiración máis elevada do home, a che-
gada dun mundo en que os seres humanos gocen;
Considerando tamén esencial promover o desenvolvemento de rela-
cións amigables entre as nacións;
Considerando que os pobos reafirmaron a súa fe nos dereitos funda-
mentais do home, na dignidade e no valor da persoa humana e na
igualdade de dereitos de homes e mulleres, e se declararon resoltos a
promover o progreso;
Considerando que os estados membros se comprometeron a asegu-
rar o respecto aos dereitos e liberdades fundamentais do home, e
considerando que unha concepción común destes dereitos e liberda-
des é da maior importancia;
A ASEMBLEA XERAL proclama a presente DECLARACIÓN
UNIVERSAL DOS DEREITOS HUMANOS como ideal común polo que
todos os pobos e nacións deben esforzarse.

A tolerancia
Atentado contra as Torres
Xemelgas, en Nova York,
o día 11 de setembro de 2001.
En moitas ocasións, os seres humanos actuamos de xeito moi
agresivo. A nosa historia está chea de conflitos e violencia.
Case sempre, eses conflitos enfrontaron a uns grupos contra
outros, e foron debidos a diferenzas como o lugar onde viven,
a cor da pel, as ideas políticas ou a relixión na que cren.
As guerras por motivos políticos e relixiosos foron moi fre-
cuentes e provocaron moitas mortes ao longo dos séculos. Isto
aconteceu cando se impuxeron o radicalismo político e o fun-
damentalismo relixioso ás posturas máis tolerantes.
As tres grandes relixións monoteístas que predominaron en
torno ao Mediterráneo, o cristianismo, o xudaísmo e o isla-
mismo, enfrontáronse entre si violentamente en moitas oca-
sións. Por exemplo, os xudeus sufriron conquistas, persecu-
cións, expulsións e, mesmo, intentos de exterminio que os
levaron a dispersarse, primeiro por Europa e logo por todo
o mundo para tratar de conservar a súa cultura e as súas tra-
dicións. Tamén as guerras entre musulmáns e cristiáns foron
claves en todo o período medieval. O terrorismo islamita de
Al-Qaeda (co atentado das Torres Xemelgas en Nova York,
por exemplo) e a guerra en Afganistán son dous dos exem-
plos máis actuais.
Fronte a todo iso, a tolerancia consiste en admitir a importan-
cia de convivir xuntos e de respectarnos, permitindo que cada
cal teña as crenzas que prefira, sempre e cando respecte os
demais.
84
Solucións
1 As razóns poden ser múltiples, pero algunhas poden ser a cobiza, a
ambición ou o odio. Non obstante, pode haber outras con connota-
cións diferentes, como a necesidade de supervivencia ou a busca de
liberdade ou de xustiza.
2 Entre as últimas, destaca a dos Balcáns. Entre 1991 e 2001, a antiga
Iugoslavia dividiuse en varios estados (como Serbia, Croacia, Bosnia
ou Eslovenia). Morreron máis de cen mil persoas e tivo causas nacio-
nalistas, pero tamén relixiosas.
Actividades complementarias
1 A relixión é un conxunto de crenzas ou dogmas acerca da divindade,
de sentimentos de veneración ou de temor cara a ela, de normas mo-
rais para a conduta individual e social e de prácticas rituais, principal-
mente a oración e o sacrificio para darlle culto. No mundo existen e
conviven diferentes relixións. As cinco relixións máis seguidas polas
persoas son: budismo, xudaísmo, cristianismo, islamismo, hinduísmo.
Investiga en que cre esencialmente cada unha delas.
N
 a web. Vede o vídeo: UNICEF. Dereitos da infancia. Nel diversos
nenos falan dos dereitos que consideran importantes. Despois,
exponlles as túas ideas aos nenos da túa clase.
http://www.youtube.com/watch?v=sGUWhHaNsko (7’46’’).
• Vede o vídeo: Aprende cales son os dereitos do neno. Nel, unha
nena explica cales son os dereitos dos nenos dun xeito moi di-
dáctico.
http://www.youtube.com/watch?v=bRgj-Hz8dWQ (3’58’’).
Unidade 13
REPASO DA UNIDADE
Somos tolerantes
É importante distinguir os seres humanos dos demais tipos de
seres vivos cos que convivimos na terra. Non podemos tratar as
persoas coma se fosen plantas ou animais, aínda que isto non
significa que se poida maltratar os animais ou destruír as plan-
tas.
No século xx, tras unha historia chea de guerras e de atrocida-
des, a humanidade tomou conciencia da necesidade de recoñe-
cer uns dereitos do ser humano que o puxeran a salvo de esta
barbarie no futuro. Con este obxectivo, redactouse a Declara-
ción Universal dos Dereitos Humanos.
Non obstante, actualmente, os dereitos humanos aínda non se
respectan en moitas partes do mundo. Nós, como adultos do fu-
turo, temos a obriga de loitar para que se respecten.
ACTIVIDADES
1 Dividídevos en grupos e
facede unha lista das ra-
zóns que credes que le-
van a enfrontarse a uns
1 Facede seis grupos na clase e cada un elixi- a) «Cando coñezo alguén non me importa
grupos humanos contra
de un dos seguintes dereitos: dereito á paz, se é branco, negro, xudeu ou musulmán.
outros.
á liberdade, á educación, á vida, a ter un fo- Abóndame con saber que é un ser huma-
2 Sabes cal foi a última gar, á sanidade. A continuación, descubride no» (Walt Whitman).
guerra que houbo en en que consiste cada un deses dereitos, en b) «Non é tolerante quen non tolera a into-
Europa? Pregúntalle ao que países se respectan e como se poderían lerancia» (Jaime Balmes).
teu profesor e infórma- facer cumprir.
c) «Debemos reclamar en nome da tolerancia
te das causas que a pro-
2 Le as seguintes reflexións e explica que che o dereito a non tolerar os intolerantes» (Karl
vocaron.
parecen. Popper).
85
Solucións
1 – Paz: dado que a guerra resulta terriblemente daniña para os pobos
e os individuos, a vida en paz é un dereito fundamental.
– Liberdade: sen ela, os seres humanos non teñen ningún tipo de ga-
rantías nin poden salvagardar a súa dignidade.
– Educación: protexe as persoas fronte aos abusos e permítelles con-
seguir unha vida mellor.
– Vida: sen ela, ningún dos outros dereitos ten sentido.
– Fogar: non se precisa de que tipo, posto que en cada lugar é dife-
rente, pero todo ser humano debería ter onde abeirarse.
– Sanidade: a saúde é un dos bens imprescindibles para unha vida
satisfactoria; polo tanto, é necesario que se poida recorrer aos me-
dios dispoñibles para preservala.
Todos os países da ONU comprométense a respectalos, pero é evi-
dente que a realización é moi variable duns a outros. Sen ir máis
lonxe, en España non está efectivamente garantido o dereito ao fogar
e noutros moitos países non o está á sanidade.
2 a) Trátase dunha frase na que se defende a igualdade, en particular,
fronte ao racismo.
b) A tolerancia esixe recoñecer calquera outra forma de pensar. Neste
sentido, se un pon un límite como a intolerancia, abonda con
adxectivar calquera outra opinión como «intolerante» para deixar
de respectar os demais.
c) Esta opinión é contraria á anterior: segundo Popper, hai certas acti-
tudes que non deberían ser toleradas. Está a pensar, por exemplo,
nas que atentan contra os dereitos humanos.
69
 141
tiña un dedo polgar avultado, co que retorcía o fío. Contoulles Traballo co texto
o seu problema, e elas ofrecéronlle a súa axuda se as invitaba á • Que calidades das mulleres se
voda. A nena prometeu que así o faría.

Somos iguais
valoran neste conto?
Cando o traballo estivo rematado, as mulleres marcharon e a • Pode escoller a rapaza con
raíña fixou a data da voda, á que convidaron as tres mulleres. quen quere casar?
O propio noivo saíu a recibilas e, ao velas, preguntoulle á mu- • Non che parece que os contos
ller do pé plano por que tiña un pé tan grande: «De facer xi- falan moito da beleza das mu-
rar a roca», dixo ela. A continuación, preguntoulle á segunda lleres e do valor dos varóns?
polo tamaño do seu labio: «É tan grande de tanto humedecer
o fío», contestou a muller. E á terceira preguntoulle pola for-
ma do seu dedo polgar: «É así de tanto torcer o fío», replicou
ela. Asustado, o fillo da raíña exclamou: «A miña linda esposa
xamais tocará unha roca!». E con isto rematou o pesadelo do
fiado.
Irmáns Grimm. (Adaptación).

As tres fiandeiras
Había unha nena que non lle quería axudar á súa nai a fiar. A
nai castigou a rapaza, que se puxo a chorar e a berrar. A raíña,
que pasaba por alí nese momento, preguntoulle á nai por que
castigara a súa filla. A muller, avergoñada por ter que falar mal
da súa filla, respondeulle á raíña: «Pasa todo o tempo fiando,
pero eu son pobre e non podo comprar tanto liño». Entón, a
raíña dixo: Deixade vir á vosa filla ao pazo comigo. Teño liño
en abundancia e poderá fiar canto queira».
A nai asentiu moi contenta, e a raíña levou a rapaza. Chegadas
ao pazo, conduciuna a tres cuartos cheos de liño: «Fía todo
este liño —díxolle—, e cando remates casarás co meu fillo
maior».
A rapaza, que non sabía como saír do apuro, asomouse á ventá
e viu que se achegaban tres mulleres: a primeira tiña un dos
pés moi ancho e plano, co que facía xirar a roca, a segunda tiña
un labio inferior enorme, co que humedecía o fío, e a terceira

86 87

Solucións e) Situación de marxinación sistemática cara ás mulleres. (Discrimina-

Fundamentalmente, a laboriosidade no fogar e a beleza.
A rapaza non parece ter a posibilidade de opinar. Ao principio, é pre-
sentada como unha persoa vaga, pero, a vergoña da nai e a axuda das
tres mulleres lévana ao matrimonio co príncipe.
Os contos tradicionais reflicten os valores das tradicións ás que per-
tencen. E así adoitan destacarse as mulleres pola súa beleza física,
mentres que o que fai frecuentemente mellores aos varóns é o poder
ou a riqueza e, en todo caso, o valor. Non obstante, tamén poden en-
contrarse outros trazos frecuentemente resaltados, como a astucia ou
a bondade.
ción de xénero).
2 Pregúntalles ás túas avoas ou a alguén da súa xeración como repar-
tían as tarefas do fogar cando eran novas. Logo á túa nai. A situación
cambiou en algo? E en comparación coa túa vida?
3 Fai un horario da xornada da túa nai e outro da xornada do teu pai.
Parécense?
4 Pensamos nos xoguetes:
a) Hai xoguetes para nenos e xoguetes para nenas? Paréceche que
debe ser así?
b) Gústache que che digan a que podes xogar e a que non porque é
un xoguete para o outro sexo?
c) Critícanvos se elixides un xoguete do «outro sexo»?

Actividades complementarias  Aprendizaxe cooperativa

• Lapis ao centro. E se foses ti? Imaxina que es unha nena que
1 Conceptos básicos de igualdade. Asocia cada termo coa explicación 
vive nun país afastado. Tes a sorte de ir ao colexio, pero, como
que consideras que o define:
es nena, antes de ir debes preparar o almorzo dos teus irmáns e
– Corresponsabilidade doméstica.
limpar a casa. Á volta do colexio, tes que cociñar para todos, fas
– Discriminación de xénero.
a coada e preparas a cea. Encantaríache poder estudar para ser
– Estereotipo sexual.
médica e axudarlle a túa nai que está a traballar noutro país.
– Igualdade de xénero.
Mentres tanto, os teus irmáns xogan na rúa ao fútbol ou fan os
– Machismo.
seus deberes.
a) Ausencia de toda discriminación, directa ou indirecta, por razón de
sexo. (Igualdade de xénero). a) Pensas que esta historia acontece ou é ficción? Por que?
b) Repartición equitativa das responsabilidades entre mulleres e ho- b) Como estarías ao rematar o día?, como te sentirías?
mes. (Corresponsabilidade doméstica). c) Cres que é posible que chegues a ser médica?
c) Construción cultural que establece para cada sexo distintos pa-
peis, actitudes, comportamentos e características. (Estereotipo se-
xual).
d) Conxunto de actitudes, condutas, prácticas sociais e crenzas desti-
nadas a xustificar e promover o mantemento de actitudes discrimi-
natorias contra as mulleres. (Machismo).

70
 14
Non somos nin mellores nin peores Nenos e nenas, nenas e nenos

Hai persoas que pensan que son mellores ca os demais, por-
que se cren máis guapos ou máis intelixentes. Pero iso non é así,
pois, a pesar das nosas diferenzas, todos somos iguais. Unhas
persoas destacan nunhas cousas, e outras, en actividades dife-
rentes, pero iso non é un motivo para humillar a outros, senón
para alegrarse e que poidamos gozar das virtudes de cada un.
Ninguén é o mellor en todo.
Ser pequeno ou ser pequena; alto ou baixo; rápido ou lento; san
ou enfermo; neno, mozo, adulto ou ancián, etc., son calidades
que nos fan diferentes, pero nunca nos converten en mellores
ou peores. Todos somos seres humanos, persoas que merece-
mos respecto e ás que podemos e debemos apreciar e valorar.
A vida é máis interesante así, con xente que ten distintas cali-
dades e habilidades especiais, pero non por iso máis ou menos
importante.
A todos nos gusta que nos aprecien e esiximos que non nos tra-
ten con desprezo, así que o mesmo debemos facer cos demais.
É moi importante que todos nos unamos e denunciemos aos
que fan dano aos demais, aos que se cren mellores ca os outros
e tratan de abusar deles. Equivócanse, e canto antes poidamos
corrixilos entre todos, mellor. Así que se observamos comporta-
mentos de acoso e abuso, temos que dicírllelo aos nosos profe-
sores, para que nos axuden a resolvelo.
ACTIVIDADES
1 Escribide no encerado
as actividades nas que
destacan os compañei-
ros da clase.
2 Cal é o significado de
«humillar», «abusar», «a-
cosar» e «desprezar»?
3 Sabes o que é o acoso
escolar e como inflúen os
teléfonos móbiles e Inter-
net no acoso a outros ne-
nos no colexio?
Unidade
A igualdade entre os seres humanos non significa que todos se-
xamos idénticos, como clons ou como robots. Significa que non
somos obxectos nin animais, senón persoas, e que debemos ser
tratados como tales.
Na natureza encontramos plantas e animais nos que hai dife-
renzas entre o masculino e o feminino. Tamén nos seres huma-
nos existen esas diferenzas, que nos fan a uns e outras comple-
mentarios e necesarios. Tales diferenzas entre homes e mulleres
nunca poden ser un motivo para que uns se crean mellores e
traten peor os outros.
Desgraciadamente, na historia da humanidade sucedeu moitas
veces que os varóns dominaron e privaron dos seus dereitos ás
mulleres.
Pero nas sociedades democráticas consideramos que a igualda-
de é un dos dereitos fundamentais de todo ser humano e que
non se pode discriminar a ninguén por ser home ou muller. Se
os varóns poden dirixir unha empresa ou gobernar un concello
ou un país, as mulleres tamén poden facelo. Se os varóns poden
votar e presentarse a unhas eleccións, as mulleres tamén teñen
esa capacidade. Se as mulleres poden limpar e cociñar, os va-
róns tamén deben realizar as tarefas domésticas. Se as mulleres
poden atender os nenos, os varóns tamén han de coidalos.
Aínda hai lugares do mundo onde as mulleres realizan as tarefas
máis duras e carecen de dereitos. No noso país, mulleres e ho-
mes temos os mesmos dereitos.

ACTIVIDADES
1 En moitos dos contos tradicionais, os protagonistas son
unha princesa guapa e delicada, e un príncipe forte e va-
lente. Cres que estes modelos de nenos e nenas son váli-
dos actualmente? Explica por que.

2 Por grupos, facede unha lista de calidades importantes

que debe ter unha persoa, independentemente do seu
sexo.

3 O 8 de marzo celébrase o Día Internacional da Muller.

Buscade algúns datos sobre as desigualdades e a dis-
criminación que sofren as mulleres e falade deles na
clase.

88 89

Solucións Solucións

1 En primeiro lugar, deben anotarse todos os nomes. Despois, sae un 1 Actualmente, pensamos que os nenos e as nenas teñen aptitudes
neno e anota unha calidade xunto ao nome dun compañeiro. Tras el, persoais parecidas, que non dependen do seu sexo, senón do tipo de
faino outro, pero debe escoller outro compañeiro diferente. Así ata persoa. En calquera caso, teñen os mesmos dereitos e as mesmas
que todos os nomes teñen asociada unha calidade. obrigas.

2 –H
 umillar: ferir o amor propio ou a dignidade de alguén. 2 Entre as que se poden citar estarían: tesón, perseveranza, intelixencia,
– Abusar: usar mal, excesiva, inxusta, impropia ou indebidamente al- solidariedade, empatía, bondade, creatividade...
go ou a alguén.
3 Pódense buscar na prensa escrita nesa data, pero tamén en moitas
– Acosar: perseguir, sen darlle tregua nin repouso, a un animal ou a
páxinas da rede.
unha persoa.
– Desprezar: desestimar e ter en pouco.
Todas estas accións atentan contra a dignidade da persoa.
 Aprendizaxe cooperativa
3 O acoso escolar é o maltrato entre compañeiros, que pode ser verbal,
físico ou conductual. Para que non se produza, débese esixir respec- • Lectura compartida. Le este fragmento da canción de Ella baila

to, non apoiar o acosador en ningunha das súas manifestacións, rexei- sola, Muller floreiro.
tar esas condutas e poñelo en coñecemento dun adulto.
De maior eu quero ser De maior quero ser
Desgraciadamente, as redes sociais están a contribuír a dar unha nova
muller floreiro, muller floreiro,
dimensión a ese acoso, posto que permiten difundir as humillacións
metidita na casiña serán ordes sempre
cunha facilidade moito maior. Non obstante, hai que ter en conta que
eu espérote. os teus desexos.
esas difusións poden ser denunciadas.
As zapatillas de cadros Porque ti sabes
preparadas, máis de todo
quero regalarlle á túa casa
todo limpo e moi ben feita a cama.
Actividades complementarias todo o meu tempo.
De maior eu quero
E pola noite
facerche a comida
1 Vacacións! Fai unha lista con todo o que hai que preparar para ir de fareiche a ceíña
mentres corren os nenos
vacacións e quen o vai facer na casa. Por exemplo: recoller a casa, fa- mentres ves o partido
pola casa. ou algunha revista.
cer as maletas, colocar as maletas no coche...
E aínda que pouco nos vemos E falarei sen parar
eu aquí sempre te espero do meu día caseiro.
porque eu sen ti, Non me escoitas,
é que eu, non me miras,
é que non son nada e... [...] ai! Canto te quero!

71

As tarefas do fogar
Houbo unha época na que se pensaba que os varóns tiñan a
ACTIVIDADES
obriga de traballar fóra de casa para gañar diñeiro, mentres que
1 Formade equipos de in-
as mulleres debían quedar na casa, cociñando e atendendo
os fillos. Pensábase que esa división de tarefas era algo natu-
ral, dado que só as mulleres quedan embarazadas, dan a luz e
poden aleitar os nenos. Nesa situación, as mulleres dependían
completamente dos varóns, xa que non podían sobrevivir sen o
diñeiro que os varóns gañaban.
Esa repartición do traballo implicaba que os varóns, cando che-
gaban á casa, non tiñan obriga de colaborar nas tarefas do fo-
gar, ámbito no que as mulleres estaban ao seu servizo. Por outra 2 Como axudas ti na ca-
parte, a situación de dependencia económica impedía que as
mulleres puidesen vivir pola súa conta.
As loitas das mulleres para conseguir unha igualdade real de
dereitos na nosa sociedade permitiron que poidan ter a mes-
ma educación que os varóns e que poidan acceder aos mesmos
postos de traballo, co cal conseguiron, por unha parte, que se
elimine a dependencia económica e, por outra, que a reparti-
ción de tarefas no fogar sexa equitativa, pois xa non se conside-
ran unha obriga natural das mulleres (como o embarazo), senón
unha cuestión cultural.
As tarefas do fogar corresponden a todos os membros da fa-
milia. E os nenos e as nenas tamén poden e deben contribuír a
realizalas. Se todos axudamos, podemos rematalas antes e tere-
mos máis tempo para descansar e compartir tamén anacos para
gozar.
90
Solucións
1 O primeiro que se pode facer é dividir a clase en grupos; despois, ca-
da un deles pode elaborar o cuestionario que lles permitirá extraer os
resultados. Naturalmente, estes terán que ser realizados a varias per-
soas de diferente sexo e postos en común en cada grupo na seguinte
sesión, para intentar obter unhas conclusións que serán presentadas
ante toda a clase.
2 Pódense considerar tarefas como: poñer e recoller a mesa, facer a ca-
ma, recoller o cuarto, colocar a vaixela e a cubertería no seu sitio, do-
brar a roupa acabada de lavar e gardala, atender a alguén...
 Aprendizaxe cooperativa
• Números iguais xuntos. Actualmente, existen contos non sexis-
 ción do sexo vai contra a lei, pero as estatísticas reflicten que aínda as
tas como O príncipe Cincento. Le o principio deste conto e es-
cribe unha continuación:
O príncipe Cincento non parecía un príncipe, porque era baixi-
ño, pencado, sucio e delgado. Tiña tres irmáns mangallóns e
peludos que sempre se burlaban del. Estaban sempre na Disco
Pazo cunhas princesas que eran as súas noivas. E o pobre prínci-
pe Cincento sempre na casa, limpa que te limpa o que eles en-
suciaban.
—Se puidese ser forte e peludo como os meus irmáns! —pensa-
ba xunto ao lume, canso de traballar.
O sábado pola noite, mentres lavaba calcetíns, unha fada co-
chambrosa caeu pola cheminea.
—Cumpriranse todos os teus desexos —dixo a fada.
—Zis zis bum, bic, bac boche, esta lata baleira será un coche. Bif,
baf bom, bo bo bas, á discoteca irás! [...]
72
Unidade 14
REPASO DA UNIDADE
Somos iguais
vestigación e elaborade A pesar das diferenzas, todos merecemos o mesmo respecto.
enquisas sobre cales son Todos somos seres humanos, persoas coa mesma dignidade,
as tarefas que hai que e debemos valorarnos e apreciarnos como tales. As diferen-
facer no fogar e quen as zas que hai entre nós son un motivo para aprender e comple-
fai en cada casa. Expo- mentarnos, non para discriminarnos e maltratarnos.
ñede os resultados na
Ademais, os varóns e as mulleres son igual de importantes,
clase.
de maneira que teñen os mesmos dereitos e deben compartir
as tarefas do fogar de forma equitativa. Os nenos e as nenas
sa? Cres que podes co- tamén teñen a obriga de axudarlles aos seus pais.
laborar máis?
1 Fai unha breve redacción explicando en que 7 Busca mulleres famosas que destacasen nos
sentido se di que todos os seres humanos seguintes campos: medicina, enxeñaría, de-
somos iguais. porte e política.
2 Cres que un mundo no que fosemos idén-
ticos, como clons, sería mellor ou peor que
este? Por que?
3 Le as seguintes reflexións sobre a igual-
dade e extrae unha conclusión a partir
delas:
a) «O único Estado estable é aquel no que
todos os cidadáns son iguais ante a lei»
(Aristóteles).
b) «Os homes nacen iguais, pero tamén na-
cen diferentes» (Erich Fromm).
c) «Non son os dous sexos superiores ou in-
feriores o un ao outro. Son, simplemente
distintos» (Gregorio Marañón).
4 Engade ti outra reflexión na que se desta-
que a igualdade entre nenos e nenas.
5 Cres que na nosa sociedade as mulleres te-
ñen as mesmas oportunidades que os va-
róns? Por que?
6 Busca países nos que se discrimine as nenas
e as mulleres.
91
Solucións
1 Evidentemente, non se trata de igualdade física nin psíquica, senón
de dignidade e de dereitos. Neste sentido, pódese abundar en todo
o que respecta á non discriminación.
2 É difícil de saber, seguro que tería vantaxes e inconvenientes, sobre
todo en función de como fosen eses clons, pero o certo é que a diver-
sidade é unha riqueza á que non debemos renunciar.
3 As tres frases valoran a igualdade humana.
4 Os nenos e as nenas deben ter os mesmos dereitos e ningún pode ser
discriminado por ser o un ou o outro.
5 Dende o punto de vista legal, si. A Constitución española considera a
igualdade un principio fundamental, e calquera discriminación en fun-
mulleres teñen moitas dificultades para acceder a determinados pos-
tos de traballo, etc.
6 Desgraciadamente, a lista sería moi longa. Algunhas interpretacións
da lei islámica provocan que haxa moitos países nos que está implan-
tada e nos que hai moitas tarefas que están prohibidas á muller, incluí-
da a educación. Entre eses países poden mencionarse Afganistán,
Arabia Saudí... Pero este tipo de problemas non son exclusivos nin
poden asociarse unicamente a unha cuestión relixiosa, pois danse
noutros lugares do mundo. Ademais, tampouco o apoian todos os
musulmáns.
7 Poden mencionarse moitas deportistas, pero tamén políticas, artistas,
científicas...
Babette Cole.
 REPASO TRIMESTRAL Segundo trimestre
O fío vermello Recordamos o que aprendemos

Hai moito tempo, un emperador decatouse de que nunha das

provincias do seu reino vivía unha bruxa moi poderosa que tiña
a capacidade de poder ver o fío vermello do destino e man-
dou traela ante a súa presenza.
Cando a bruxa chegou, o emperador ordenoulle que buscase
o outro extremo do fío que levaba atado ao maimiño e o leva-
se ante a que sería a súa esposa. A bruxa accedeu a esta peti-
ción e comezou a seguir e seguir o fío.
Esta busca conduciunos ata un mercado, onde unha pobre
campesiña cun bebé nos brazos ofrecía os seus produtos. Ao
chegar ata onde estaba esta campesiña, detívose fronte a ela
e invitouna a poñerse de pé. Fixo que o novo emperador se
achegase e díxolle: «Aquí remata o teu fío».
Ao escoitar isto, o emperador enfureceuse, crendo que era
unha burla da bruxa e ordenou aos seus gardas que a detive-
sen. A campesiña, que aínda levaba ao seu bebé nos brazos,
asustouse e tratou de fuxir, isto provocou que o bebé caese e
se fixese unha ferida na fronte.
Moitos anos despois, chegou o momento en que este empe-
rador debía casar e a súa corte recomendoulle que o mellor
era que casase coa filla dun xeneral moi poderoso. Aceptou e
chegou o día da voda. A súa esposa entrou no templo cun fer- 1 Explica a importancia que teñen a postura c) Tratar de entender as diferenzas e en-
moso vestido e un veo que a cubría totalmente... Ao levantar- e a distancia cando falamos con alguén. contrar o xeito de facer as cousas o me-
llo, viu que ese fermoso rostro tiña unha cicatriz moi peculiar llor posible.
2 Que son a «entoación» e a «ironía»?
na fronte...
7 Que é un dilema? Pon algún exemplo.
Lenda xaponesa. (Adaptación). 3 Diferenza entre monólogo, diálogo e discu-
sión. 8 Por que son importantes os dereitos humanos?
4 Define «empatía». 9 Que significa que todos somos iguais? Que
non significa?
5 Pon exemplos de costumes doutros lugares
ou doutras épocas que para nós resulten es- 10 Completa as seguintes oracións no teu ca-
ACTIVIDADES trañas. derno:
1 Cres que estás atado aos demais dalgún nai, algún avó, un amigo, etc. Tes algunha 6 Ante a diversidade cultural, debemos: a) Cando alguén nos fala, debemos adop-
xeito? Como se comenta nesta lenda xa- persoa así? tar unha postura...
a) Pensar que cada pobo pode ter os costu-
ponesa?
3 Imaxina que puideses coñecer a alguén mes que lle dea a gana. b) A persoa que non escoita tampouco...
2 Hai persoas coas que se ten un vínculo es- que fixese algo importante pola humani-
b) Pensar que o noso é mellor ca o dos de- c) Os meus dilemas empezan cando debo
pecial, como, por exemplo, o teu pai, a túa dade. A quen elixirías?
mais. facer algo, pero...
92 93

Solucións Suxestión metodolóxica

1 Todos estamos relacionados con outras persoas. Empezamos cos no-
sos pais e, posteriormente, imos entrando en relación con máis xente.
Ao longo da vida, imos encontrándonos con moitas persoas. A tradi-
ción occidental fala dun fado ou destino que traza o que nos aconte-
cerá. Tamén na mitoloxía occidental hai unhas fiandeiras que fían o
fuso da necesidade e que rematan cortando os fíos cando a Parca dita
que chegou a nosa hora final.
2 O máis probable é que esas persoas sexan os pais, pero, evidente-
mente, é variable en función das circunstancias de cada un e tamén
pode ir cambiando co paso do tempo.
3 Pódense invitar os alumnos a que investiguen acerca das persoas que
recibiron o Premio Nobel de la Paz, por exemplo.
Nesta páxina preséntanse dez actividades que poden servir de repaso
ou mesmo para elaborar un exame de toda a materia anterior.
Solucións
1 Forman parte da nosa educación e aprendemos a aprecialas e a res-
pectalas en función das circunstancias.
2 – Entoación: modulación da voz que pode reflectir diferenzas de sen-
tido, de intención, de emoción e de orixe do falante.
– Ironía: consiste en dar a entender o contrario do que se di.
3 – Monologo: só fala unha persoa.
– Diálogo: conversación entre dúas ou máis persoas.
– Discusión: acción de alegar razóns contra o parecer de alguén.

4 Identificación mental e afectiva dun suxeito con outro.

5 Por exemplo, os xaponeses ocultan os seus dentes cando rin.

Actividades complementarias 6 c) Tratar de entender as diferenzas e encontrar o xeito de facer as cou-

1 Escribe un conto parecido ao do fío vermello no que un rei que vai ter
un fillo chama un adiviño para que lle conte algo que lle acontecerá
no futuro.
2 Descubre quen son as Parcas ou Moiras, debúxaas e explica que facía
cada unha delas.
Solución: As Moiras gregas foron chamadas Parcas polos romanos.
Eran as fiandeiras que controlaban o fío que representaba a vida dos
seres humanos. Eran tres: Cloto, que fiaba o fío, Láquesis, que utiliza-
ba unha vara para medir se a vida sería longa ou corta, e Átropos, a
encargada de cortar cando estaba decidido, que chegase a hora da
morte de alguén. Aparecen representadas dun xeito cómico na pelí-
cula de Disney, Hércules.
sas o mellor posible.
7 Un dilema é un argumento que está formado por dúas proposicións
entre as que hai que elixir e segundo a elección así serán as conse-
cuencias. Por exemplo: axudar a unha persoa ou a outra cando as
dúas te necesitan.
8 Porque garanten o bo trato a todas as persoas, independentemente
do lugar e as circunstancias nas que se encontren.
9 Significa que todos temos os mesmos dereitos e obrigas, non que to-
dos sexamos iguais mental nin fisicamente nin que teñamos as
mesmas necesidades.
10 a) Adecuada. b) Comprende os demais. c) Cústame decidirme.

73
 REPASO TRIMESTRAL Segundo trimestre
A situación real dos dereitos humanos A xogar!

No mundo somos moitas persoas moi diferentes, e iso achéga- 1 As vogais deste texto sobre a empatía foron substituídos por
nos unha gran riqueza cultural que debemos coidar e respec- números. Cópiao correctamente no teu caderno.
tar. Pero, ao mesmo tempo, aínda que sexamos moi distintos,
todos temos os mesmos dereitos, como se expón na Declara- «N3c3s1t2m0s pr0m0v3r m210r t0l3r2nc12 3 c0mpr0m1s0
ción Universal dos Dereitos Humanos. 3ntr3 0s p0b0s d0 m5nd0. N2d2 r3s5lt2 m21s p3r1g0s0
p2r2 0s n0s0s 3sf0rz0s p2r2 c0nstr51r 2 p2z 3 0 d3s3nv0l-
Os dereitos humanos son asumidos internacionalmente pola
v3m3nt0 q53 5n m5nd0 s3p2r2d0 3n s3gm3nt0s r3l1x10s0s,
maioría dos países, e moitos destes países inclúenos nas súas
3t1c0s 3 c5lt5r21s. 3n c2d2 n2c10n 3 3ntr3 t0d2s 2s n2c10ns
constitucións. Pero unha cousa é que se recoñezan legalmente
d3b3m0s tr2b2ll2r p2r2 pr0m0v3r 2 5n1d2d3 b2s32d2 n2
estes dereitos e outra cousa distinta é que se cumpran real-
c0nd1c1ón h5m2n2 q53 c0mp2rt1m0s».
mente en todo o mundo.
Kofi Annan

ACTIVIDADES
1 En numerosos países do mundo existe
moita pobreza. Cres que nesas condicións
é posible que se respecten os dereitos hu-
manos?
2 Nos países ricos respéctanse os dereitos
humanos, pero cres que os varóns e as
mulleres son realmente iguais, que go-
zan das mesmas oportunidades?
3 Na nosa sociedade, en moitas ocasións,
as mulleres gañan menos diñeiro que
os varóns polo mesmo traballo e que a
maioría dos postos de responsabilidade
nas empresas e nos gobernos os ocupan
os varóns? Debatede na clase sobre iso.
4 Entre as seguintes cartas, elixe unha de
cada cor e redacta con elas un conto bre-
ve sobre os dereitos humanos.
2 Completa coas seguintes palabras a frase que pronunciou
Winston Churchil e cópiaa no teu caderno: escoitar, necesa-
rio, levantarnos, sentar, valer e falar.
«É (...) ter (...) para (...) e (…). É necesario telo para (...) e (…)».
Winston Churchill.
3 Busca as dez pequenas diferenzas entre estas imaxes:

1 1
Todo estaba
Había un
tranquilo... ha
1 vez...

1 3
1 … e por fin
Os invernos na aprenderon
ción.
aldea... todos a lec 3
1
3
3 o
… desde … cand
u,
entón, todos
se amence ra.
2 axudan. ca m bia 3
tod o
os 2
Seres doutr 3
planetas Animais do
2 bosque

2 2
Os nenos
se
da miña cla
2

94 95

Solucións Solucións

1 A pobreza é un grande obstáculo para que os dereitos humanos poi- 1 «Necesitamos promover maior tolerancia e comprensión entre os po-
dan realizarse. Por exemplo, cando as condicións económicas son bos do mundo. Nada resulta máis perigoso para os nosos esforzos
moi malas, non se respectan o dereito ao traballo nin á sanidade e, en por construír a paz e o desenvolvemento que un mundo separado en
moitos casos, tampouco á educación. Debe intentarse que estes de- segmentos relixiosos, étnicos e culturais. En cada nación e entre to-
reitos poidan alcanzarse en todas as circunstancias, co esforzo de to- das as nacións debemos traballar para promover a unidade baseada
dos. na condición humana que compartimos» (Kofi Annan).

2 As lexislacións da maior parte dos países occidentais inspíranse na 2 «É necesario ter valor para erguernos e falar. É necesario telo para
Declaración Universal dos Dereitos Humanos e recollen entre os seus sentarnos e escoitar» (Winston Churchill).
principios a igualdade e a non discriminación por razón de sexo. Así
3
acontece coa Constitución española, pero aínda na práctica queda un
longo camiño por percorrer para que a igualdade de oportunidades
sexa perfecta.

3 Parece que isto é o que indican as estatísticas. O debate pode cen-

trarse en torno a se os alumnos cren que iso é real e se reflicte no seu
contorno ou a se é xusto que aconteza.

4 As primeiras cartas serven para dar comezo á historia; as do medio

propoñen un tema, e as finais, deben pechala. A partir de aí cada
alumno pode escoller se quere falar dun caso no que non se respecta-
ba ou si se respectaba un dos dereitos fundamentais.

Actividades complementarias

1 Explica que é a teoría dos seis graos de separación.

Solución: Segundo esta teoría, se tomamos dous seres humanos vivos
calquera, é posible conectalos entre eles mediante un máximo de seis
persoas coñecidas entre si. Deste modo: eu coñezo a B, que coñece a
C, que coñece a... Segundo esta idea, en realidade, a pesar de que
somos varios miles de millóns de habitantes e vivimos nun planeta re-
lativamente grande, en certo modo, todos estamos conectados uns a
outros.

74
 TAREFA TRIMESTRAL
O prezo do fume
Un día de mercado, nunha pequena cidade, a pousada estaba
chea de xente. Ía frío e era agradable quentarse xunto á súa
enorme cheminea.
Entre os clientes encontrábase un campesiño que, por unha mo-
eda, comprara un prato de sopa e un anaco de pan. Pero non
podía evitar mirar de esguello os asados que xiraban na chemi-
nea. Así que, cando rematou a sopa, foi cara á cheminea. Pasou
un anaco de pan polos asados. Ao cabo duns minutos, o pan
impregnárase do fume do vapor que desprendían as carnes asa-
das. O campesiño sacouno e íalle fincar o dente —«Humm! Este
fume do asado...!»— cando unha man xigantesca se pousou so-
bre o seu ombreiro:
—¡Vaia ladrón, querías roubarme! —berrou o pousadeiro.
—Pero se paguei este pan! —exclamou o mozo.
—O pan si —replicou o pousadeiro—, pero o fume, non.
—O fume sae voando, é fume perdido —dixo o campesiño
confundido.
—Iso non importa, é meu e págasmo —berrou o pousadeiro.
96
Solucións
1 O personaxe que ten unha intervención positiva e decisiva é o comer-
ciante. Resulta especialmente interesante porque é capaz de encon-
trar unha solución adecuada á incómoda situación provocada.
2 O pousadeiro preséntase como un home egoísta, que se aproveitaba
dos que menos teñen. O comerciante, non obstante, parece un home
xusto, defensor dos dereitos dos demais.
3 Evidentemente, as motivacións de cada un dos personaxes son dife-
rentes. O campesiño actúa movido pola fame e non pretende quitar-
lle nada a ninguén, de maneira que, a pesar da súa necesidade, res-
pecta as propiedades e os dereitos dos demais. En cambio, o
pousadeiro actúa dun xeito abusivo e mesquiño, pretendendo impo-
ñer un criterio persoal que lle permitiría facerse con algo que, en prin-
cipio, non lle corresponde. Por último, o comerciante intervén dun
xeito desinteresado para tratar de impoñer xustiza nunha situación
que se volveu moi incómoda.
4 O personaxe que entendeu os apuros polos que pasa o campesiño e
encontrou unha solución adecuada é o comerciante. O seu comporta-
mento indícanos que empatizou co campesiño.
 Aprendizaxe cooperativa
• Lectura compartida. Lede o principio deste conto, inventade
 foron a apresalo, Oday-biiqe díxolles: —Non me conduzades pe-
un final e contádellelo aos demais:
Arawailo
Din que isto sucedeu hai moito tempo, no noroeste de Somalia.
Alí gobernaban os homes e sempre estaban a loitar uns contra
outros mentres as mulleres coidaban dos fillos e do fogar.
Alí naceu e creceu unha rapaza fermosa e intelixente chamada
Arawailo. Arawailo tiña moitos pretendentes e, finalmente, o seu pai
entregoulla a un que pagou un dote de moitas cabezas de gando.
Segundo trimestre
Os clientes rodearon os dous homes que discutían. Ríanse da
situación. Un deles, un comerciante, preguntoulle ó pousadei-
ro:
—Canto pides polo teu fume?
—Tres moedas —respondeu o posadero
—Entón, págalle as moedas —dixo o comerciante dirixíndose
ao campesiño.
E sen esperar un instante, o comerciante rexistrou os petos do
campesiño, colleulle tres moedas e sosténdoas na palma da
man fíxoas soar nos oídos do pousadeiro: «ding, ding!». Oh,
que bonito é o son do diñeiro! O pousadeiro, cos ollos brillan-
tes, tendeu a man para coller as moedas, pero o comerciante
devolveullas ao campesiño, dicindo en voz alta, para que to-
dos puidesen oílo:
—Para pagar o fume, basta co son das moedas. Non é certo?
—Si, si —responderon os demais clientes—, para pagar o fume
abonda co ruído.
O pousadeiro, avergoñado, foi refuxiarse na cociña. O mozo
campesiño agradeceulle ao comerciante a súa intervención,
comeu o seu pan, seguiu quentándose un anaco máis na che-
minea e, logo, marchou tan campante.
Conto tradicional italiano. (Adaptación).
Traballo co texto
1 Quen che parece o personaxe máis interesante deste
conto? Por que?
2 Que che parece a actitude do pousadeiro fronte ao pobre
campesiño? E a do comerciante?
3 Son moi diferentes os actos dos personaxes do conto?
Por que?
4 Quen tivo un comportamento empático nesta historia?
Por que?
97
Pero Arawailo sentíase infeliz coidando os nenos na casa, que-
ría facer as mesmas cousas que facían os homes: asistir ás reu-
nións nas que tomaban as decisións e combater no campo de
batalla.
—Que raro que te comportes e penses coma un home! —díxo-
lle un día o seu marido—. O teu lugar está na casa, velando
polos nosos fillos e o noso gando.
Arawailo replicou: —Se unha muller quere, pode facer o mesmo
que un home. A maioría dos teus conselleiros son uns vellos
idiotas. Por que non permitir que as mulleres ocupen o seu lu-
gar?
Un día, Arawailo reuniu as mulleres e díxolles: —Durante tres
días, deixade de traballar nas vosas casas. Que teñan que facelo
os homes todo sós, así mentres estean ocupados, farémonos
coas súas armas e apresarémolos a todos. Entón gobernaremos
nós.
As mulleres seguiron as instrucións de Arawailo, de maneira que
o seu plan funcionou e ela converteuse na señora desa
terra. E o primeiro que decidiu foi encadear os homes e prohi-
birlles que tivesen fillos.
O único que puido escapar e ocultarse no bosque foi un ancián
sabio chamado Oday-biiqe. Pero a raíña sospeitaba da súa exis-
tencia e mandou apresalo. Cando uns soldados o encontraron e
rante ela. Sabede que algún día vos formulará adiviñas difíciles ás
que non saberedes responder. E ese día necesitaredes o meu
consello.
Entón os soldados reflexionaron e decidiron volver ante Arawai-
lo e dicir que non puideran encontrar ningún home libre.
José Manuel de Prada-Samper,
Contos populares de África, Editorial Siruela (Adaptación).
75
 Anotacións

76
Anotacións

77