‫‪ : .................................

‬قوتابخانەى‬
‫‪...........‬‬

‫راپۆرتێک دەربارەى‬
‫ئیسحاق نیوتن‬
‫ئامادەکردنى قوتابى‬
‫‪: ..............................................‬‬
‫‪: ..........................‬پۆل‬
‫بەسەرپەرشتى‬
‫‪:......................................‬مامۆستا‬
‫‪...........‬‬

‫ال پ ە ر ە | ‪1‬‬
 ‫ناوەڕۆک‬
‫الپەر‬ ‫بابەت‬
‫ە‬
‫‪3‬‬ ‫پێشەکى‬
‫‪4‬‬ ‫منداڵى و هەرزەکارى‬
‫‪6‬‬ ‫زانکۆ و ساڵانى موعجیزە‬
‫‪9‬‬ ‫نیوتن و شۆرشى زانستى‬
‫‪12‬‬ ‫سەرچاوەکان‬

‫ال پ ە ر ە | ‪2‬‬
 ‫پێشەکى‬
‫لە کۆتایی ساڵی ‪ 1642‬دا‪ ،‬لە ئاوایی ووڵسترۆپ‪ ،‬دەڤەری‬
‫لینکۆڵنشێر‪ ،‬بیوەژنێک‪ ،‬تەنها سێ مانگ بو کە مێردەکەی بۆ‬
‫یەکجارەکی ماڵئاوایی لێکردبو‪ ،‬بە تەنها مڵک و ماڵی فەالحەتی‬
‫و مەڕوماڵاتی کێڵکەگەی بەڕێوەدەبرد‪ ،‬چاوەڕوان بو سێ‬
‫مانگی تریش‪ ،‬خودای میهرەبان‪ ،‬لەم مێردە کۆچکردوەی‪،‬‬
‫منداڵێکی پێ ببەخشێت‪ ،‬بەڵام قەدەر بەم ئاڕاستەیە‬
‫نەڕۆیشت و سێ مانگەکە تەواو نەبو‪ ،‬شەوی ‪ 25‬ی کانونی‬
‫دووەم ژنەی تەنها ژان گرتی و داوای مامانێکی کرد‪ ،‬هەر ئەو‬
‫شەوە کۆرپەیەک هاتە دونیاوە‪ ،‬بەڵام چ کۆرپەیەک‪ ،‬ئەوەندە‬
‫بچکۆلە و زەعیف بو کە وەک دەگێڕنەوە لە ئینجانەیەکی‬
‫بچکۆلەدا جێگەی دەبوەوە‪ .‬بە پەلە دوو کەس لە ئاواییەکە‬
‫کەوتنەڕی بۆ ئەوەی لە گوندەکەی دراوسێ حەکیمێک بهێنن بۆ‬
‫ئەم ژنە و منداڵە تازە لە دایکبوە‪ .‬دو کەسەکە لە ڕێگا بە دەم‬
‫تەمەڵییەوە بۆ خۆیان کەوتنە گێڕانەوەی حیکایەتی خۆش بۆ‬
‫یەکتر‪ ،‬هیچ باکیان نەبو پەلەبکەن‪ ،‬چونکە الیان وابو ئەو منداڵە‬
‫دوای دو ڕۆژ دەمرێت‪ ،‬چونکە نەک نۆ مانگەی لە سکی دایکیدا‬
‫تەواونەکردوە‪ ،‬بەڵکو بە الوازییە بە هیچ جۆرێک ناژی و‬
‫بەرگەناگرێت‪ .‬بەڵام بە ئیرادەی خوای گەورە‪ ،‬ئەم مەخلوقە‬
‫ریوەڵە و الوازە نەک هەر نەمرد‪ ،‬بەڵکو بە سیحەتێکی باش و‬
‫ژیانێکی پڕ لە بەرهەمی زانستییەوە‪ ،‬زیاتر لە هەشتا ساڵ ژیا‪.‬‬
‫ئەو منداڵەی ئەو شەوە لەدایکبو ئیسحاق نیوتن بو‪ .‬ئیسحاق‬
‫ناوی باوکی بو کە سێ مانگ بو مردبو‪.‬‬

‫ال پ ە ر ە | ‪3‬‬
 ‫منداڵی و هەرزەکاری‬
‫نیوتن جگە لەوەی هەرگیز ب‪XX‬ابی خ‪XX‬ۆی ن‪XX‬ەدیوە‪ ،‬ک‪XX‬ەچی لەگ‪XX‬ەڵ‬
‫ئەمەشدا کە تەمەنی دەگاتە سێ ساڵان دایکی شودەکاتەوە بە‬
‫دەوڵەمەندێکی دەڤەرەکە و نیوتنی هەتیوی لەگەڵ ماڵە باپیریدا‬
‫بەجێهێشت‪ .‬بەمجۆرە هەر لە منداڵییەوە ڕوبەڕوی ئ‪XX‬ەزمونێکی‬
‫تاڵی ژیان و تەنهایی و بێنازی دایک و بابی دەبێ‪ ،‬پێدەچێت ئ‪XX‬ەم‬
‫دەس‪XXX‬تبەرداری و بێکەس‪XXX‬ییە زۆر کاریگ‪XXX‬ەریان کردبێت‪XXX‬ە س‪XXX‬ەر‬
‫دروس‪XXXX‬تکردن و بەرجەس‪XXXX‬تەکردنی کەس‪XXXX‬ایەتی و بنیاتن‪XXXX‬انی‬
‫س‪XXX‬ایکۆلۆژییانەی نی‪XXX‬وتن و ه‪XXX‬ەرگیز ل‪XXX‬ە ب‪XXX‬یری نەچوبێت‪XXX‬ەوە‪،‬‬
‫هەرچەندە دوای حەوت س‪XX‬اڵ ک‪XX‬ە‬
‫باوەپیارەک‪XX‬ەی دەم‪XX‬رێت و دایکی‬
‫دیس‪XX‬انەوە دەگەڕێت‪XX‬ەوە ب‪XX‬ۆ الی‪،‬‬
‫بەڵام ئەو هەمیشە‪ X‬و ب‪XX‬ە درێ‪XX‬ژایی‬
‫ژی‪XXXXXXXX‬انی ت‪XXXXXXXX‬وڕەیی و ڕقێکی‬
‫خەف‪XXX‬ەکراو ل‪XXX‬ە ن‪XXX‬او دڵی خۆی‪XXX‬دا‬
‫هەڵدەگرێت‪ ،‬ب‪XX‬ە جۆرێ‪XX‬ک ک‪XX‬ە ب‪XX‬وە‬
‫زاتێکی وەها کە زەحمەت بو م‪XX‬رۆ‬
‫بتوانێت لەگەڵێدا ه‪XX‬ەڵبکات‪ .‬م‪XX‬اڵی‬
‫نی‪XXX‬وتن خ‪XXX‬اوەنی موڵ‪XXX‬ک و زەوی‬
‫کش‪XX‬توکاڵی ب‪XX‬اش ب‪XX‬ون‪ .‬دایکی ب‪XX‬ە‬
‫ئاوات‪XXX‬ەوە ب‪XXX‬و کوڕەک‪XXX‬ەی بکات‪XXX‬ە‬
‫فەالحێکی سەرکەوتو‪  ،‬هەر زو ل‪XX‬ە‬
‫مەکت‪XXXXXXXXXX‬ەب‪ X‬دەری‪XXXXXXXXXX‬دەهێنێت‪،‬‬
‫خزمەتکارێکی بۆ دەگرێت بۆ ئەوەی‬
‫ب‪XXX‬ە تایب‪XXX‬ەت مەش‪XXX‬قی ف‪XXX‬ەالحی و‬
‫کش‪XX‬توکاڵی پێ بک‪XX‬ات و بت‪XX‬وانێت ل‪XX‬ە‬
‫ئایندەدا بەڕیوەبردنی کاروباری مڵک‬
‫و سامانی ئاژەڵ‪XX‬داری بنەماڵەک‪XX‬ەیان‬
‫بخات‪XX‬ە ئەس‪XX‬تۆی ئ‪XX‬ەو‪ .‬نی‪XX‬وتن ب‪XX‬ە هیچ‬
‫کلۆجێک خۆشی ب‪XX‬ەم ج‪XX‬ۆرە پیش‪XX‬انە‬
‫ال پ ە ر ە | ‪4‬‬
‫نەدەهات‪ ،‬چەند جارێک بەرتیلی دایە کابرای ڕاهێنەر بۆ ئ‪XX‬ەوەی‬
‫لەم کارانە خۆی بدزێتەوە‪ ،‬کاتێک پێکەوە دەچونە شوانی‪ ،‬نیوتن‬
‫بۆ خۆی سەری بە نێو کتێبێک‪XX‬ەوە دەن‪XX‬ا و خ‪XX‬ەو دەی‪XX‬بردەوە‪ ،‬ی‪XX‬ان‬
‫داڵغەی لێدەدا و هیچ هۆشی الی ئەرکەکانی ن‪XX‬ەدەما‪ ،‬ئاگ‪XX‬ای ل‪XX‬ە‬
‫ڕانەم‪XX‬ەڕ و گاگ‪XX‬ەل ن‪XX‬ەدەما‪ .‬ڕۆژێ‪XX‬ك ل‪XX‬ە گەڕان‪XX‬ەوەدا ب‪XX‬ۆ م‪XX‬اڵی‬
‫خۆی‪XX‬ان جڵ‪XX‬ەوی ئەس‪XX‬پێکی ل‪XX‬ە دەس‪XX‬تدا دەبێت‪ ،‬ب‪XX‬ەڵام نیوت‪XX‬نی‬
‫هەمیش‪XX‬ە‪ X‬بێه‪XX‬ۆش و غ‪XX‬ەرقی خ‪XX‬ەیاڵات‪ ،‬داڵغ‪XX‬ەی دەڕوات‪ ،‬ک‪XX‬ە‬
‫دەگاتەوە ماڵ‪ ،‬سەیردەکەن جڵەوەکەی پێێە‪ ،‬بەڵام ئەسپەکە‪ X‬بۆ‬
‫خ‪XX‬ۆی ب‪XX‬ۆ ش‪XX‬وێنێکی ت‪XX‬ر س‪XX‬ەری ن‪XX‬اوە‪ .‬ب‪XX‬ەمجۆرە دایکی ل‪XX‬ە‬
‫کوڕەکەی نائومێ‪XX‬د دەبێت و دەزانێت جوتی‪XX‬اری ل‪XX‬ە چارەنوس‪XX‬ی‬
‫نەنوسراوە‪ ،‬هەر بۆیەش دەینێرێتەوە بۆ قوتابخانە‪ .‬لە قوتابخانە‬
‫نیوتن منداڵێکی گۆشەگیر‪ ،‬بێ هاوڕێ و هەمیشە ت‪XX‬ەنها ب‪XX‬و‪ ،‬ل‪XX‬ە‬
‫کوچە و کۆڵانان‪ ،‬خەیاڵ دەیبردەوە بۆ دنیایەک کە دور بو لە نێو‬
‫گەمەی زارۆکانی تر‪ .‬خۆ ئەگەر تێکەڵ ب‪XX‬ە من‪XX‬داڵانی گوزەرەک‪XX‬ە‬
‫ببوایە ئەوا زیاتر دەچ‪XX‬وە نێ‪XX‬و کچ‪XX‬ان ن‪XX‬ەک ک‪XX‬وڕان‪ ،‬ل‪XX‬ە نێ‪XX‬و ئ‪XX‬ەم‬
‫کیژان‪XX‬ەدا‪ ،‬ی‪XX‬ەکێک م‪XX‬ەنزڵێکی تایب‪XX‬ەتی ل‪XX‬ە دڵی نیوتن‪XX‬دا بنیاتن‪XX‬ابو‪،‬‬
‫هێالنەیەکی رومانسییانەی منداڵانەی هەڵچنیبو‪ ،‬ئەم ک‪XX‬یژە ن‪XX‬اوی‬
‫کاترین بو‪ ،‬نزیک‪XX‬ە تەم‪XX‬ەنی نی‪XX‬وتن خ‪XX‬ۆی ب‪XX‬و‪ .‬ک‪XX‬اترین کچی ئ‪XX‬ەو‬
‫خاوەن ماڵە بو کە نیوتن وەک کرێچی لەگەڵیان دەژیا‪ ،‬زۆرب‪XX‬ەی‬
‫جار یاری ب‪XX‬ۆ دروس‪XX‬ت دەک‪XX‬رد و پێشکەش‪XX‬ی دەک‪XX‬رد‪ ،‬جارێکی‪XX‬ان‬
‫ئاشە – بایەکی(ئاش ب‪X‬ە ب‪X‬ا دەگ‪X‬ەڕێت) منداڵان‪X‬ەی ب‪X‬ۆ دروس‪X‬ت‬
‫کردبو‪ ،‬بە جوانی گەنمی دەهاڕی و دەکردە ئارد‪ ،‬جگ‪XX‬ە ل‪XX‬ەوەی‬
‫هەر لەم ئاشەدا مشکێکی میکانیکیانەی لە تەختە دروستکرد کە‬
‫ئاشەکەی دەخس‪XX‬تە جوڵ‪XX‬ە‪ .‬کاتێ‪XX‬ک پێشکەش‪XX‬ی کاترین‪XX‬ای ک‪XX‬رد و‬
‫قب‪X‬وڵیکرد‪ ،‬نی‪X‬وتن ت‪XX‬ەواو شاگەش‪XX‬گەبو‪ .‬پێ‪X‬دەچێت ک‪XX‬اترین ت‪XX‬ەنها‬
‫یەکەم و دوا ئ‪XX‬ەزمونی ئەوین‪XX‬داری پ‪XX‬اک و ه‪XX‬ەرزەکاری و ه‪XX‬ەمو‪X‬‬
‫تەمەنی نیوتن بوبێت‪ ،‬چونکە هەرگیز‪ X‬دوای ئەم کچە‪ ،‬نیوتن ئیتر‬
‫نە هیچ خۆشەویستی کردوە‪.‬‬

‫ال پ ە ر ە | ‪5‬‬
 ‫زانکۆ و ساڵانی موجیزە‬
‫دوای ئەوەی هەریەک لە مامۆس‪XX‬تاکەی و‬
‫خ‪XXX‬اڵی و م‪XXX‬امی بلیم‪XXX‬ەتی نیوتنی‪XXX‬ان ب‪XXX‬ۆ‬
‫ئاش‪XXX‬کرابو‪ ،‬دایکی نیوتنی‪XXX‬ان هان‪XXX‬دا ک‪XXX‬ە‬
‫کوڕەک‪XX‬ەی بنێرێت‪XX‬ە زانک‪XX‬ۆی ک‪XX‬امبریج و‬
‫‪ by Unknown Author is licensed under‬ل‪XX‬ەوێ بخوێ‪XX‬نێت‪ .‬ب‪XX‬ەمجۆرە ل‪XX‬ە س‪XX‬اڵی‬
‫‪ 1661‬دا و ل‪XX‬ە تەم‪XX‬ەنی ‪ 19‬س‪XX‬اڵیدا ل‪XX‬ەم‬
‫زانکۆ بەناوبانگە وەرگیرا‪ .‬نیوتن ل‪XX‬ە س‪XX‬اڵانی یەک‪XX‬ەمی خوێن‪XX‬دنی‬
‫زانکۆدا مەخلوقێکی هەمیشە‪ X‬تەنها و هەردەم گۆشەگیر‪ X‬ب‪XX‬و‪ ،‬ن‪XX‬ە‬
‫ئاش‪XX‬نایەتی کەس‪XX‬ی دەک‪XX‬رد و هیچ خوێن‪XX‬دکارێکیش ل‪XX‬ێێ نزی‪XX‬ک‬
‫نەدەبوەوە‪ ،‬بەڵام تەنها قوتابییەک ئەوەندە نیوتن دەبینێت‪ X‬کە بە‬
‫تەنها و هەمیشە خەریکی پیاسەیە‪ ،‬دڵی پێ دەسوتێت و دەبێت‪XX‬ە‬
‫هاوڕێی‪ ،‬ئەو قوتابییە دوایی ب‪XX‬وە ماتماتیکناس‪XX‬ێکی گ‪XX‬ەورە و ب‪XX‬ۆ‬
‫زیاتر لە بیست ساڵ لەگەڵ نیوتن لە ژورێکدا پێکەوە ژیان‪ ،‬ئەو‬
‫قوتابیی‪X‬ە ن‪X‬اوی ج‪X‬ۆن ویلکی‪XX‬نزبو‪ .‬ئ‪XX‬ەوەی ش‪X‬ایانی گوتن‪X‬ە ل‪X‬ێرەدا‬
‫ئەوەی‪XX‬ە ک‪XX‬ە زۆرب‪XX‬ەی ه‪XX‬ەرە زۆری قوتابی‪XX‬انی ک‪XX‬امبریچ ئەوەن‪XX‬دە‬
‫خولیای خوێندنیان نەبو‪ ،‬تەنانەتە زۆربەیان بەو گوندان‪XX‬ەی نزی‪XX‬ک‬
‫کامبریچ‪XXX‬دا بڵاودەبون‪XXX‬ەوە و س‪XXX‬ەرقاڵی مەش‪XXX‬روب و کچ‪XXX‬انی‬
‫ال پ ە ر ە | ‪6‬‬
‫سۆزانی بون‪ .‬نیوتن ب‪XX‬ە ه‪XX‬ەمو ش‪XX‬ێوەیەک خ‪XX‬ەریکی کۆش‪XX‬ش و‬
‫سەعیکردن بو‪ ،‬هەر حەوت ڕۆژی هەفتە و شەوەڕۆژانە هەژدە‬
‫کاژێر سەری بە کتێب‪ X‬و خوێندنەوەی هەر یەک ل‪XX‬ە فەیلەس‪XX‬وفە‬
‫گەورەکانی کالسیکی وەکو ئەفالتون‪ ،‬ئەرستۆ‪ ،‬زان‪XX‬ا مەزن‪XX‬ەکانی‬
‫چ‪XX‬ەرخی ن‪XX‬وێی ڕێنیس‪XX‬انیس‪ ،‬ب‪XX‬ە تایب‪XX‬ەت فرانس‪XX‬یس ب‪XX‬ەیکن‪،‬‬
‫کۆپەرنیکۆس و کێپلەر‪ ،‬گالیلۆ و دێکارت‪ ،‬ئەوەی لە ماتماتی‪XX‬ک و‬
‫زانستی سروش‪XX‬تیدا ب‪XX‬ەرچاوی ک‪XX‬ەوتبێت‪ ،‬نی‪XX‬وتن خوێندوی‪XX‬ەتی و‬
‫تێبینی لەسەر نوسیوە‪ .‬بەڵام ئامانجی نی‪XX‬وتن زۆر گ‪XX‬ەورەبو‪ ،‬ب‪XX‬ۆ‬
‫وی گ‪XX‬ەڕان ل‪XX‬ە دوی هەقیق‪XX‬ەت‪ X‬زۆر گەورەی‪XX‬ە‪ ،‬ه‪XX‬ەروەک خ‪XX‬ۆی‬
‫دەڵێت‪ ”:‬ئەرس‪77‬تۆ و ئ‪77‬ەفالتون ه‪77‬اوڕێی منن‪ ،‬ب‪77‬ەڵام‬
‫گ‪77‬ەورەترین ه‪77‬اوڕێ ب‪77‬ۆ من هەقیقەتە‪ ”.‬ل‪XX‬ە زانک‪XX‬ۆی‬
‫کامبریچ‪ ،‬بەرنامەی خوێندن بە جۆرێک بو ک‪XX‬ە قوتابی‪XX‬ان ئازادان‪XX‬ە‬
‫خۆیان توانای هەڵبژاردنی پرۆگ‪XX‬رامی خوێن‪XX‬دنیان ه‪XX‬ەبو‪ .‬نی‪XX‬وتن‪،‬‬
‫زۆر زو کەوت‪XX‬ە خوێندن‪XX‬ەوە و توێژین‪XX‬ەوە‪ ،‬تەنان‪XX‬ەت ل‪XX‬ەم تاف‪XX‬ەدا‬
‫ئەوەندە س‪XX‬ەرقاڵی لێکۆڵین‪XX‬ەوە ب‪XX‬و‪ ،‬ک‪XX‬ە ه‪XX‬ەمو دەرس‪XX‬ەکانی ل‪XX‬ە‬
‫بیرچوبو‪ ،‬بە جۆرێک کە خەریک بو فەش‪XX‬ەل بهێ‪XX‬نێت‪ .‬بێ ئ‪XX‬ەوەی‬
‫مامۆس‪XX‬تاکانی ب‪XX‬زانن‪ ،‬نی‪XX‬وتن زۆر ل‪XX‬ەوان زی‪XX‬اتر ب‪XX‬ەرەو پێش‬
‫هەنگاوی نابوو‪ .‬کەوتبوە توێژینەوە ل‪XX‬ەو شۆڕش‪XX‬ە ماتم‪XX‬اتیکیی و‬
‫زانستییانەی تازە ب‪XX‬ە ت‪XX‬ازە ئ‪XX‬ەوروپایان ت‪XX‬ەنیبو‪ .‬نی‪XX‬وتن ڕویک‪XX‬ردە‬
‫خوێندنی ک‪XX‬ارە زانس‪XX‬تییەکانی دێک‪XX‬ارت ک‪XX‬ە ت‪XX‬ازە هاتبون‪XX‬ە وڵاتی‬
‫ئنگلت‪XX‬ەراوە‪ .‬نی‪XX‬وتن ب‪XX‬وە ئاش‪XX‬نای ماتماتیکناس‪XX‬ی گ‪XX‬ەورەی ئ‪XX‬ەو‬
‫ڕۆژگارە ئیسحاق بارۆ‪. Issac Barrow (1630 –  1677)  ‬‬
‫بارۆ‪ ،‬جگە لەوەی ماتماتیکناسێکی خ‪XX‬اوەن ب‪XX‬ەهرە و زرن‪XX‬گ ب‪XX‬و‪،‬‬
‫ب‪XXX‬ەڵام ئاینناس‪XXX‬ێکی لێه‪XXX‬اتوش ب‪XXX‬و‪ ،‬ه‪XXX‬ەر زو‪ ،‬بگ‪XXX‬رە یەک‪XXX‬ەم‬
‫پرۆۆفیسۆری ماتماتیک بو لە ک‪XX‬امبریج ک‪XX‬ە دەرکی ب‪XX‬ە بلیم‪XX‬ەتی‬
‫نیوتن کرد‪ ،‬ئەو کاتە خ‪XX‬اوەن کورس‪XX‬ی پرۆفیس‪XX‬ۆری لۆکاس‪XX‬یانی‬
‫ماتماتیک بو‪ ،‬کە ئەمە خۆی پۆستێکە ئیستا هی ستیڤن هاوکینە‪.‬‬
‫کاتێ‪XXX‬ک‪ ،‬دوایی ل‪XXX‬ە س‪XXX‬اڵی ‪ 1669‬دا‪ ،‬ب‪XXX‬ارۆ دەس‪XXX‬تبەرداری‬
‫پۆس‪XX‬تەکەی ب‪XX‬و‪ ،‬ب‪XX‬ە دڵێکی خ‪XX‬ۆش و ش‪XX‬انازییەوە کورس‪XX‬ییەکەی‬
‫بەخش‪XX‬ی ب‪XX‬ە نیوت‪XX‬نی قوت‪XX‬ابی خ‪XX‬ۆی‪ .‬زۆرب‪XX‬ەی موحازەرەک‪XX‬انی‬
‫ئیسحاق بارۆ دەربارەی میتۆدەک‪XX‬انی دۆزین‪XX‬ەوەی ڕوب‪XX‬ەری ژێ‪XX‬ر‬
‫ال پ ە ر ە | ‪7‬‬
‫چەماوەکان و الری ئەم چەماوانە بون‪ ،‬کە هەموی لە نوس‪XX‬ین و‬
‫ئامادەکردنی خ‪X‬ۆی ب‪X‬ون‪ ،‬نی‪XX‬وتن ت‪XX‬وانی س‪XX‬ودێکی ب‪XX‬ە ن‪XX‬رخ ل‪XX‬ەم‬
‫کاران‪XX‬ەی ب‪XX‬ارۆ وەربگ‪XX‬رێت‪ ،‬ب‪XX‬ە جۆرێ‪XX‬ک ک‪XX‬ە دوایی ب‪XX‬ون ب‪XX‬ە‬
‫ئیلهامبەخش بۆ ئ‪XX‬ەوەی میتۆدەک‪XX‬انی کالکیول‪XX‬ەس(ت‪XX‬ەواوکاری و‬
‫جیاکاری) بدۆزێتەوە‪ .‬یەکێک ل‪XX‬ەو ماتماتیکناس‪XX‬ە ئنگلیزان‪XX‬ەی ت‪XX‬ر‬
‫لەو ڕۆژانەدا لە ک‪XX‬امبریج مامۆس‪XX‬تای نی‪XX‬وتن ب‪XX‬وو‪ ،‬ج‪XX‬ۆن واڵیس‬
‫بوو‪ ،‬واڵیس بە ئەسل خەلکی ک‪XX‬امبریج و ئوس‪XX‬تادێکی گ‪XX‬ەورەی‬
‫جیۆمەتری و کۆد (شفرە) نوسیش بوو‪ .‬کاتێک شەڕی ناوخۆ لە‬
‫نێ‪XX‬وان کرۆم‪XX‬ۆڵ و ش‪XX‬ای ئنگلت‪XX‬ەردا هەڵگیرس‪XX‬ا‪ ،‬وەک کەس‪XX‬ێکی‬
‫هەلپەرست و زۆرزان کۆدی بۆ هەر دوو بەرەی جەنگ دەنوسی‬
‫و کۆدەکانیشی بۆ هەردوو ال دەشکاند بێ ئ‪X‬ەوەی هیچ الی‪XX‬ەکیان‬
‫بەوی تر بزانێت‪ ،‬هەتا بڵێی کەس‪XX‬ێکی وری‪XX‬ا ب‪XX‬و ب‪XX‬ۆ ئ‪XX‬ەو رۆژەش‬
‫ئەمە کاس‪XX‬بیەکی چ‪XX‬اک ب‪XX‬ووە‪ .‬واڵیش ه‪XX‬ەتا س‪XX‬اڵی ‪ 1703‬وەک‬
‫پرۆفیس‪XX‬ۆری ماتماتی‪XX‬ک مای‪XX‬ەوە‪ .‬هەرچەن‪XX‬د نی‪XX‬وتن قوت‪XX‬ابی ب‪XX‬وو‪،‬‬
‫ب‪XX‬ەڵام ه‪XX‬ەتا دوایی ژی‪XX‬انی‪ ،‬نیوت‪XX‬نی لی‪XX‬دەرچێت‪ ،‬ئ‪XX‬ەم بلیمەت‪XX‬ە‬
‫گەورەترین ماتماتیکناسی ئەو ڕۆژگارەی ئنگلتەرا بو‪.‬‬

‫ال پ ە ر ە | ‪8‬‬
 ‫نیوتن و شۆرشى زانستى‬
‫نیوتن‪ ،‬جگە لە بنەماکان‪ ،‬کە زۆر ئاسان هاتە بەرچاوی زۆر زو‬
‫توانی ئەزمی بکات‪ ،‬ڕویکردە جەبر‪ ،‬بە تایبەت لە کاتێکدا تازە‬
‫بە تازە جیۆمەتری کارتیزیانی (پۆوتان) لە الیەن دێکارت (‬
‫‪ )1650 – 1596‬فەیلەسوفی گەورەی فەڕەنسییەوە بە‬
‫ئەوروپادا بڵاوبوبوەوە‪ .‬ئەگەر کایە فەلسەفییەکەی دێکارت‬
‫بخەینە الوە و بۆ ساتێک پشتگوێی بخەین‪ ،‬ئەوا بە جورئەتەوە و‬
‫بە متمانەیەکی گەورەوە دەتوانین بڵێین کە ئەوەی دێکارت لە‬
‫مێژوی ماتماتیکدا ئەنجامیدا‪ ،‬بەس بو بۆ ئەوەی ناوی بە نەمری‬
‫بمێنێتەوە‪ ،‬دێکارت بۆ یەکەم جار توانی جەبر و جیۆمەتری بە‬
‫شێوەی گراف یەکبخات و لە بۆتەیەکی نوێی ماتماتیکدا‬
‫پێشکەش بە مرۆڤایەتی بکات‪ .‬ئەمڕۆ هەمو‪ X‬خوێندکارێک هەر‬
‫لە قۆناخی ناوەندییەوە بەرەو سەرەوە دەتوانێت و دەزانێت‬
‫چۆن لەسەر پەڕەی گراف بە فۆرمێکی جیۆمەترییانە‬
‫گوزارشت لە هاوکێشەیەکی‪ X‬جەبرییانە بکات و کۆمەڵێک‪X‬‬
‫زانیاری بەنرخ دەستەبەربکات‪ .‬ئەوەی دێکارت بۆ مرۆڤایەتی‬
‫دەستەبەریکرد‪ ،‬ئەمڕۆ لە سەدان تاقیگەی پزیشکی و‬
‫ئەندازیاری و بنکەی دەنگدان و ئاماری دانیشتوان و بوارەکانی‬
‫ئەسترۆنۆمی و فیزیکدا چاالکانە بەکار دەهێنرێت‪ X‬و دەرەنجامە‬
‫نایابەکانی بە ئەقڵێکی یەقین و لۆژیکییەوە دەخرێتە بەردەم‬
‫خەڵک‪ .‬داستانی دۆزینەوەی سیستەمی پۆوتانی دێکارتی‬
‫دەگەڕێتەوە بۆ بەیانییەک‪ .‬وەک دەڵێن‪ ،‬دێکارت هەمیشە و بە‬
‫درێژایی هەمو ژیانی درەنگ لە خەو هەڵدەستا‪ ،‬بەیانییەک‬
‫کاتیك هێشتا‪ X‬لە نێو پێخەفەکەی خۆیدا گینگڵی دەدا‪ ،‬لە‬
‫سوچێکی ژورەکەی خۆی ورددەبێتەوە‪ ،‬ئەم بیرۆکەی پۆوتانە و‬
‫مەوقیعی خاڵێکی لە فەزادا بۆ دێت و دەڵێت‪ ،‬چییە ئەگەر هەر‬
‫خاڵێک بگریت و بە هۆی دو تەوەرەوە بە یەکتریان بگەیەنیتو‬
‫خاڵێکی تریش هەبێت بۆ ئەم دو تەوەرە و بە خاڵی دەستپێکی‪X‬‬
‫(یان سەرچاوە یان ئۆریجین یان خاڵی سفری دابنێین)‪ .‬ئەوا‬

‫ال پ ە ر ە | ‪9‬‬
 ‫وێنەى ئەو دارەى نیوتن هێزى کێشکردنى لە ژێر دۆزیەوە‬
‫دەتوانین ئەم خاڵی دەستپێکە بکەینە هێمایەک بۆ دیاریکردن و‬
‫دۆزینەوەی هەمو خاڵێکی تر لە فەزادا‪.‬‬
‫نیوتن لە ساڵی ‪ 1665‬دا توانی زانکۆ تەواوبکات‪ ،‬بەالم هەتا‬
‫ئەم کاتەش هێشتا هیچ ئیشارەیەک لە ئارادا نەبو کە ئەم الوە‬
‫بلیمەتێکی لە ئاسابەدەرە لە فەلسەفەی سروشتی و‬
‫ماتماتیکدا‪ .‬هەر لەم ساڵەدا خۆی ئامادەکرد بۆ ئەوەی دەست‬
‫بکات بە خوێندنی ماستەر‪ ،‬بەالم مێژو لەو ساڵەدا بە‬
‫ئاراستەیەکی تردا هەنگاوی هەڵگرت‪ .‬نیوتن ناچار بو بگەڕێتەوە‬
‫بۆ گوندەکەی خۆیان‪ ،‬چونکە پەتای تاعون لە باشوری ئنگلتەرا‬
‫تەشەنەی کردبو‪ ،‬چەند هەزار کەسێکی کوشتبو‪ .‬وەک‬
‫کاردانەوەیەک زانکۆی کامبریچ دەروازەی خوێندنی داخست و‬
‫هەمو قوتابیانی ناردەوە بۆ زێدی خۆیان‪ .‬نیوتن ساڵ و نیوێک لە‬
‫ئاواییەکەی خۆیان مایەوە‪ ،‬ئەم ماوەیە بە ساڵانی موجیزەی‬
‫داهێنانی ئەقڵی و دۆزینەوە زانستی و ماتماتیکییە‪X‬‬
‫شۆڕشگێڕییەکانی نیوتن هەژماردەکرێت‪.‬‬

‫ال پ ە ر ە | ‪10‬‬
‫ال پ ە ر ە | ‪11‬‬
‫یەکەم دۆزینەوەی زانستییانەی نیوتن‪ ،‬لەم دو ساڵەدا‪ ،‬بریتی بو‬
‫لە شیکردنەوەی ڕوناکی‪ .‬دوەم داهێنانی بریتی بو لە تیۆرمی‬
‫باینۆمیاڵ‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی کاتێک خۆی سەرقاڵکرد بە‬
‫خوێندنی زنجیرە ناکۆتان لە ماتماتیکدا‪ ،‬سێهەم و گەورەترین‬
‫دۆزینەوەی نیوتن لە ماتماتیکدا بو‪ ،‬ئەویش سیستەمی هەرە‬
‫بەرزی ماتماتیکییانەی کالکیولەس‪ X‬بو‪ ،‬کە دوایی باسی‬
‫لێدەکەین‪.‬‬
‫لە هەمو ئەمانەش سەرنجڕاکێشتر‪ X‬و شۆڕشگێڕانەتر ئەوەبو‪،‬‬
‫وەک دەڵێن‪ ،‬رۆژێک لە باخەکەیاندا‪ ،‬نیوتن لە ژێر دارسێوێک بۆ‬
‫خۆی غەرقی بیرکردنەوە و تێڕامان بو‪ ،‬لە ناکاو سێوێک‬
‫دەکەوێتە خوارەوە و بەر عەرد دەکەوێت‪ .‬نیوتن کەوتە‬
‫بیرکردنەوە و خوردبونەوە‪ ،‬بۆچی ئەم سێوە بە ئاڕاستەی‬
‫ئاسمان نەجوڵا؟ لێرەدا وەک دەڵێن‪ ،‬نیوتن یەکسەر ئەقڵی بۆ‬
‫تیوری هێزی کێشکردنی گشتی چو‪ .‬نیوتن لە سایەی‬
‫دارسێوەکەدا گەورەترین پەنهانی میکانیزمی کارکردنی‬
‫گەردونی دۆزییەوە‪ .‬ئەم دارسێوە تەنها پاشماوەی قەدەکەی لە‬
‫خاکدا مابو‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1998‬دا گروپێک‪ ،‬کە پسپۆڕبون لە‬
‫خوێندنەوەی مێژو و تەمەنی دار‪ ،‬دوای پشکینینی دارسێوی‬
‫ماڵێکی دراوسێی باخەکەی نیوتن بە مادەی ڕادیۆکاربۆن‪ ،‬بۆیان‬
‫ساخ بوەوە کە تەمەنی لە دو سەد ساڵ زیاترە‪ ،‬بەڵام وەک‬
‫تۆو‪ ،‬هەر هەمان تۆوی ئەو دارسێوە بو کە نێوتن لە سایەیدا‬
‫دانیشتبو‪.X‬‬
‫ئەم چوار داهێنانە‪ ،‬یان دۆزینەوە‪ ،‬بەهادارەی نیوتن‪ ،‬تیوری‬
‫سروشتی ڕوناکی‪ ،‬تیۆرمی باینۆمیاڵ‪ ،‬کالکیولەس(تەواوکاری‬
‫وجیاکاری) و تیۆری هێزی کێشکردنی گشتی– هەر یەکێکیان بۆ‬
‫خۆی بەس بون بۆ ئەوەی نیوتن بکەنە کەسێکی بەناوبانگ – لە‬
‫هەڕەتی الویدا ئەنجامدران‪ ،‬هەروەک خۆی ئیشارەی پێداوە و‬
‫دەڵێت‪ ” ،‬هەمو ئەمانە لە تاعونی دو ساڵی ‪ 1665‬و ‪ 1666‬دا‬

‫ال پ ە ر ە | ‪12‬‬
 ‫ ئەقڵی‬،‫ من لە هەڕەتی تەمەنی داهێناندا بوم‬،‫ ئەو ڕۆژانە‬،‫بون‬
.”‫ کاتێکی تر زیاتر بو‬X‫ماتماتیکی و فەلسەفیم لە هی هەمو‬

‫سەرچاوەکان‬
https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29702440 -1

https://en.wikipedia.org/wiki/\newton -2

https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_newton.php -3

13 | ‫ال پ ە ر ە‬