POJAM NASELJA

Čovjek je već u najranijoj fazi socijalizacije počeo osnivati naselja, najprije najjednostavnija i vrlo mala,
tijekom vremena sve veća i vrlo složenija. Pojam naselja svodimo na mjesta stalnog ili povremenog
boravka ljudi u kojima se odvija njihov lični i društveni život, te njihova proizvodnja i druge djelatnosti.
Naselja su istodobno središta koncentracije stanovništva i potrošnje materijalnih dobara.
Pojam naselja je vrlo širok i odnosi se na veliki broj najraznovrsnijih naseljenih mjesta, koja se
međusobno razlikuju po: položaju, veličini, izgledu, funkcijama i drugim obilježjima. Pod njima
podrazumijevamo sve vrste ljudskih naseobina od najmanjeg sela do višemilionskog grada.
Unatoč općem napretku, čovjek na Zemlji danas živi u raznovrsnim oblicima naselja, koja čine zakloni
pod drvećem, nastambe od lišća, zemunice i sojenice, šatori, nastambe u ledu, brvnare, kuće od zemlje,
moderne stambene zgrade i neboderi.
Glavni faktori vezani za smještaj naselja u prošlosti su bili prirodno – geografski uvjeti (reljef, klima,
prirodna bogatstva, izvori hrane, drvo za ogrijev, odbrambene mogućnosti i dr.).
U savremeno doba stanovništvo svijeta se sve više koncentriše u velikim gradovima odnosno u manji
broj većih naselja.
PODJELA NASELJA
Naselja se međusobno razlikuju po nizu obilježja. Za nas su posebno značajni: broj i stepen
koncentracije nastambi, trajnost i položaj naselja, te mofološka i funkcionalna obilježja.
Uzimajući u obzir brojnost i okupljenost nastambi mogu se izdvojiti sljedeći oblici naselja:
1. usamljene nastambe;
2. manje ili više okupljene grupe nastambi kao dijelovi nekog većeg naselja (zaseok);
3. zbijena naselja (selo);
4. gradovi i
5. grupe gradova okupljenih na užem području (metropole).
Prema postojanosti, naselja mogu biti: privremena, povremena i stalna, te pokretna (nomadska) i
nepokretna.
Prema položaju naselja mogu biti: primorska, nizijsko – ravničarska, dolinsko – kotlinska, planinska
itd.
Prema funkcijama naselja mogu biti: funckionalno homogena (dominira jedna funkcija, npr. agrarna,
industrijska, trgovačka i sl.) i polifunkcionalna (naselja sa više funkcija). Seoska su naselja po funkciji
uglavnom agrarna, dok gradska naselja spadaju u kategoriju polifunkcionalnih naselja.
U osnovi razlikujemo dva osnovna tipa naselja: seoska ili ruralna i gradska ili urbana.
SEOSKA ILI RURALNA NASELJA
Seoska ili ruralna naselja najbrojniji su tip naselja. Pojam sela možemo svesti na manje naselje čiji
stanovnici žive od rada u poljoprivrednim djelatnostima. Ova naselja karakteriše veća prostorna
disperzija, slaba izgrađenost prostora te vezanost stanovništva za primarne djelatnosti.
U morfološkoj struktruri sela, osim stambenih objekata, postoje i privredni objekti, koji služe za
razmještaj stoke, mehanizacije i hrane za stoku.
Kuće – nastambe i privredni objekti su međusobno vezani i čine jednu funkcionalnu cjelinu, u kojoj se
odvija socijalno izoliran život i privredna aktivnost njenih članova.
Oblik i izgled seoskih naselja zavisi od prirodnih uslova i drugih faktora. Oni uvjetuju velike razlike u
položaju, izgledu, veličini, funkcijama i drugim obilježjima. Npr. ruralna naselja u BiH: sela u primorju
(zbijeni tip sela na malom prostoru zbog oskudnosti prirodno – geografskih uslova); nizijsko –
ravničarska (izdužena i uglavnom koncentrisana duž puta ili po osi zemljišne razdiobe poljoprivrednih
parcela); dolinsko – kotlinska (gomilasta, zbijena sela) i brdsko – planinska (raštrkana naselja u obliku
pojedinačnih prostorno usamljenih nastambeni – privrednih gospodarstava).
Seoska naselja se po obliku mogu podijeliti u 3 grupe:
1. osamljena naseobinsko – privredna gospodarstva
2. raštrkana
3. zbijena.
S obzirom na proizvodnu funkciju, odnosno sa obzirom na cilj i način proizvodnje u seoskim naseljima,
razlikujemo: seoska (tradicionalno ruralna) i agrarna (urbanizirana sela). Seoska (ruralna) naselja
karakteriše raznovrsna proizvodnja za podmirenje vlastitih potreba stanovništva. U ovim naseljima,
život i proizvodnja se odvijaju pod snažnim uticajem prirodno – geografskih faktora i tipičnog seoskog
načina života, zbog čega ih nazivamo tradicionalna sela. Agrarna naselja imaju tržišno orijentiranu
poljoprivrednu proizvodnju. Ova naselja su više vezana za gradove. U njima se širi gradski način života,
zbog čega ih nazivamo urbanizirana sela.
S obzirom na trajnost naseljenosti, seoska naselja dijelimo na: stalna, periodična (sezonska) i
povremena.
GRADSKA ILI URBANA NASELJA
Gradska ili urbana naselja predstavljaju najrazvijeniji i najsloženiji oblik ljudskih naselja. Nastala su na
višem stupnju razvoja ljudskog društva. Njihov nastanak vezan je za pojavu i razvoj zanatstva i trgovine.
Za geografsko definisanje grada bitne su tri grupe obilježja: fizionomsko-morfološka, funkcionalna i
populacijsko-demografska. Fizionomsko-morfološka obilježja odnose se na kompaktnost naselja,
visoku gradnju, gustoću i način izgrađenosti naselja urbanim sadržajem, fizionomske karakteristike
urbanog sadržaja i vrlo razvijenu gradsku infrastrukturu. S obzirom na funkcionalnost gradovi su
uglavnom polifunkcionalni, jer su u njima razvijene upravno-administrativne, stambene, privredne i
druge funkcije koje po obimu nadmašaju potrebe grada, čime snažno privlače okolno stanovništvo
prema gradu. To drugim riječima znači, da između grada i okolice vlada kompleksan uzročno-
posljedični odnos, tj. stanovništvo okolice podmiruje svoje vrlo različite funkcije u gradu (zaposlenje,
obrazovanje, zdravstvena i socijalna zaštita, sport, zabava, razonoda itd.), a okolica predstavlja izvor
sirovina, hrane i radne snage za potrebe grada. Glavna su populacijsko-demografska obilježja: brojnost
stanovništva. njegova dinamika, razmještaj i strukture stanovništva.
Uzmemo li u obizir prethodna obilježja, grad geografski definišemo kao kompaktno izgrađeno veće
naselje u čijim sekundarnim, tercijarnim i kvartarni djelatnostima radi veći dio aktivnog stanovništva i
ne samo za potrebe vlastitog stanovništva nego i za potrebe stanovništva šireg prostora.
U prošlosti gradovi su nastajali i razvijali se kao utvrđenja, zatim kao upravna središta, zanatski i
trgovački centri itd. S razvojem industrije započinje razvoj industrijskog grada kao dugo vremena
prepoznatljivi tip grada u industrijski razvijenim zemljama. U suvremenom doba, u visoko razvijenim
zemljama svijeta javlja se tercijarni grad.
Suvremeni gradovi međusobno se razlikuju po: položaju, veličini, prostornoj strukturi, funkcijama,
civilizacijsko-kulturnim i drugim odlikama.
Drevni gradovi su nastali u razdoblju od neolita do propasti Rimskog Carstva. Najstarije gradsko naselje
smatra se Jerihon (danas je na njegovom mjestu arapski grad Ariha) u dolini Jordana. Smatra se da je
Jerihon nastao između 8350. i 7350. godine p.n.e. Općenito prvi gradovi nastali su u predhistorijskom
periodu u jezgrama tadašnjih civilizacija i to u:
• Mezopotamiji oko 3500.g.p.n.e.;
• dolini Hoang Hoa oko 3500.g.p.n.e.;
• dolini Nila oko 3200.g.p.n.e. i
• dolini Inda oko 2400.g.p.n.e.

U najstarije gradove u svijetu ubrajaju se Ur, Uruk, Nipur i Larsa, koji su nastali na jugu današnjeg Iraka
u Akadskoj i Sumerskoj civilizaciji. Među najstarije gradove starog Egipta ubrajaju se: Teba, Memfis i
Tel-el Amarna, čiji se nastanak veže za vrijeme od oko 3200.g.p.n.e. U dolini Inda najstariji su gradovi:
Mohenjo-Daro, Harapa i dr. Isto tako i u tropskom dijelu Srednje i Južne Amerike očuvani su ostaci
gradova na Andama, Meksičkoj visoravni i poluotoku Jukatan i drugdje u okviru tamošnjih drevnih
civilizacija, kao na primjer, Teotihuacan i dr. Sigurno da je takvih gradova bilo i u tropskoj istočnoj
Africi i drugdje.
Ta drevna gradska naselja razvijala su se u područjima povoljnih prirodno-geografskih uvjeta za
sjedilački način života i stalnu poljoprivrednu proizvodnju, u područjima tropske i suptropske klime.
Poljoprivredna je proizvodnja u tim uvjetima omogućavala višak proizvodnje hrane i samim tim
trgovinu s njom, koja se obavljala u gradovima. Gradovi iz tog perioda, mnogi od njih, nastali su planski,
sa pravilnom mrežom ulica i impozantnim upravnim i vjerskim građevinama, u skladu s civilizacijama
u kojima su nastali.
Iz spomenutih središta drevnih civilizacija gradovi su se prostorno širili i na drugim dijelovima
ekumene. U antičko doba, Mediteran postaje najsnažnije žarište urbanog razvoja Starog svijeta. Najprije
Grci, a potom Rimljani dali su značajan doprinos uspostavi osnovne urbane mreže Evrope, osnivanjem
mnogih gradova na Mediteranu, u zapadnom, južnom i središnjem dijelu Evrope. Antički gradovi
planski su građeni s pravilnom mrežom ulica i središnjim trgovima koji su služili javnim, kulturnim i
društvenim potrebama. U tom periodu posebno su se razvili Atina, Rim, London, Pariz, Đenova, Beč i
dr., a u našoj zemlji Banja Luka, Duvno, Jajce i dr.
S propašću Rimskog Carstva razvoj gradova u Evropi gotovo zamire. Godine 800. Najveći grad Evrope
bio je Kordoba u Španiji, koji je tada imao oko 160.000 stanovnika. Pored Kordobe, veći gradovi u
Evropi bili su još i Rim, Napulj, Verona i dr. Gledano šire, najveći svjetski gradovi tada bili su rašireni
u pojasu između 10 i 400 s.g.š., koji se protezao od Španije, preko Jugozapadne i Južne Azije do Kine i
Japana. Smatra se da su 800. godine najveći gradovi svijeta bili Šangaj i Bagdad koji su imali više od
700.000 stanovnika.
U kasnom srednjem vijeku formiraju se gradovi sa funkcijama trgovišta, kao kulturni, vjerski i politički
centri. Bili su ograđeni zidinama i širokim i dubokim vodenim kanalima, radi zaštite od vanjskih
opasnosti. Najveći broj gradova u Evropi nastao je između XII I XV stoljeća. Najveći gradovi srednjeg
vijeka bili su: Pariz, Granada, Venecija, Đenova i dr. Gradovi srednjeg vijeka bili su prostorno mali,
prenaseljeni, prljavi i nezdravi i uglavnom bez osnovne gradske infrastrukture. Van Evrope u razdoblju
srednjeg vijeka nastanak i razvoj gradova tekao je neravnomjerno. U Aziji su tada najznačajnija žarišta
urbanizacije bila, kao i ranije, Jugozapadna, Južna i Istočna Azija. U Africi najveći gradovi u to vrijeme
bili su u sjeveroistočnoj i sjeverozapadnoj Africi, dok su najveći gradovi u Srednjoj i Južnoj Americi
bili u prostorima starih civilizacija Inka, Maja i Asteka (Kusko, Tenohtitlan i dr.).
Nakon velikih geografskih otkrića počinje doba trgovačke ekspanzije evropskih pomorskih zemalja.
Tada započinje proces premještanja žarišta urbanog razvoja sa Mediterana na obale Zapadne Evrope, a
na novootkrivenim kontinentima nastaju gradovi kao lučki i trgovački centri. Tada niče nova mreža
gradova u Americi, Africi i Aziji, a u Evropi lučki gradovi dobijaju sve veći značaj.
Neposredno prije pojave industrije najveći gradovi u Evropi bili su: London (860.000 stanovnika), Pariz
(570.000 stanovnika), Lisabon, Beč, Moskva, Berlin i Madrid. Funkciju najvećih evropskih luka već
tada su imali Antverpen, Amsterdam, Hamburg i London. U Africi žarišta urbanog razvoja su u njenom
sjeveroistočnom (Kairo) i sjeverozapadnom dijelu (Fez, Marakeš i Tunis). U Aziji je najveći grad bio
Peking sa 1,1 milion stanovnika, koji je bio tada najveći grad svijeta.
Dodatni impuls za razvitak starih i nastanak novih gradova dali su industrijska revolucija i sveopći
napredak saobraćaja, trgovine, bankarstva itd. Velike mogućnosti koje su stvorene vrlo dinamičnim
razvojem industrije, rudarstva i energetike, a kasnije i drugih spomenutih djelatnosti poticao je
preseljavanje stanovništva iz ruralnih krajeva u gradove i industrijska područja.
U početnoj fazi industrijalizacije nastao je veliki broj gradova u gotovo svim područjima svijeta.
Oni se podižu blizu izvora energije, sirovina, industrijskih objekata i na saobraćajno prometnim
lokacijama.
Tokom XIX I XX st. pod snažnim razvojem industrijalizacije, odvijao se vrlo ekspanzivan razvoj
gradova. To je razdoblje nastanka velikih gradskih aglomeracija. Tako je bilo prije početka ove faze
(1800. godine) na Zemlji je bio samo jedan grad sa više od milion stanovnika, a to je bio Peking. Tokom
XIX st. njihov broj je porastao na 16, do II svjetskog rata 41, 1970. 149, a 2000. god. 414. Na osnovu
tih procjena danas u svijetu ima više od 3200 gradova sa više od 100.000 stanovnika, 11 gradova sa više
od 10 miliona stanovnika, i 5 gradova sa više od 20 miliona stanovnika. To su ujedno i najveće gradske
aglomeracije na svijetu: Meksiko Siti, Šangaj, Tokio, Peking i Sao Paolo.