‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬

‫ﻓ���ﻪ �قﻮق‬

‫�ﻘﺎ� از ‪�� :‬ا� ����ﯽ‬

‫��ﻮ �ﯿﺎت ﻋ��ﯽ ��وه �قﻮق دا�ه �ﻢ‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﺑﺤﺚ از ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﺒﻨﺎى اﻟﺰامآور ﺑﻮدن ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ و ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ‪ ،‬اﺧﻼﻗﻰ و ﻣﺬﻫﺒﻰ‬
‫ﻣﻰﭘﺮدازد ‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎى ﮐﻠﻰ درﺑﺎره ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻧﻈﺎم ﯾﺎ ﺷﻌﺒﻪ ﺧﺎص ﺗﻮﺟﻪ دارد ‪ .‬در‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻰ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ذﯾﻞ ﻋﻨﺎوﯾﻨﻰ ﭼﻮن ﮐﻠﯿﺎت ﺣﻘﻮق و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻠﻰ ﺣﻘﻮق ﻫﻢ ﺑﺤﺚ ﻣﻰﺷﻮد ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺿﻤﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ واژهﻫﺎى ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺎرﯾﺨﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬و ﺟﻬﺎت ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﻄﺮح ﻣﻰﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻣﻌﺮﻓﻰ و ﻣﺒﻨﺎى ﺣﻘﻮق‬
‫از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﮑﺘﺐﻫﺎى ﺗﺤﻘﻘﻰ و آرﻣﺎﻧﻰ و ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮى و اﺳﻼم ﺑﯿﺎن ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬آنﮔﺎه اﻧﺘﻘﺎدات وارد ﺑﺮ ﻣﮑﺎﺗﺐ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ و ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺘﻰ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺷﺮح داده ﻣﻰﺷﻮد ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻬﻢ ﻫﺪف ﺣﻘﻮق در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﺮدﮔﺮاﯾﺎن و اﺟﺘﻤﺎع ﮔﺮاﯾﺎن را ﻃﺮح و ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﺮرﺳﻰ ﻣﻰﺷﻮد‬
‫ﮐﻠﯿﺪ واژه‪ :‬ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺣﻘﻮﻗﻰ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ‬

‫‪۱‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫‪1.‬ﻣﻌﻨﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫اﻟﻒ( ﻣﻌﻨﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬از اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن درﺑﺎره اﻣﻮر ﻣﺎﯾﻪ ﻣﻰﮔﯿﺮد و ﺗﻼﺷﻰ اﺳﺖ ﻋﻘﻠﻰ ﺑﺮاى‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﭘﻰ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻰ روﯾﺪادﻫﺎ ‪1) .‬‬

‫واژه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﻪ در زﺑﺎنﻫﺎى ﺷﺮﻗﻰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻠﻔﻆ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﻰرود‪ ،‬در اﺻﻞ واژهاى اﺳﺖﯾﻮﻧﺎﻧﻰ و ﻣﺘﺸﮑﻞ از دو‬
‫ﺑﺨﺶ ‪ ، philos‬ﯾﻌﻨﻰ ﻋﺸﻖ و ﺳﻮﻓﯿﺎ ‪ ، sophia‬ﯾﻌﻨﻰ ﺧﺮد و ﻓﺮزاﻧﮕﻰ ‪ .‬ﻓﯿﻠﻮﺳﻔﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺮد و‬
‫ﻓﺮزاﻧﮕﻰ و دﻧﺒﺎﻟﻪروى از آن اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب )ﯾﻮﻧﺎن( ﮐﻨﺎره آﺳﯿﺎى ﺻﻐﯿﺮ در ﻗﺴﻤﺖﺑﺎﺧﺘﺮى ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻮﻧﻰ ﯾﺎ اﯾﻮﻧﯿﻪ‪(lonia) ،‬ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ و از ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهﻫﺎى ﯾﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰآﻣﺪ ‪ .‬اﯾﻮﻧﯿﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﻰ ﺑﻮدﻧﺪ ‪ .‬ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮا و ﻧﺎﻣﺪار از اﯾﻮﻧﯿﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﻏﺎزﮔﺮان ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻨﻈﻢ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﯾﻮﻧﺎن ﻫﺮ دو ﺑﻪ اﯾﻮﻧﯿﻪ واﺑﺴﺘﮕﻰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪2) .‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻣﺸﺮق زﻣﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺨﻰ ﺑﺲ ﮐﻬﻦﺗﺮ دارد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻏﺮب از ﺳﺪه ﺷﺸﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﭘﺪﯾﺪار‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎن از ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺼﺮ و اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺴﺘﺎر و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺮاﺳﺮ آﮔﺎﻫﻰ و ﺷﻨﺎﺧﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺣﻮزه ﮐﺎر ﺧﻮد در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻨﺪ ‪ .‬در روزﮔﺎر اﻓﻼﻃﻮن )‪ 347 -424‬پ ‪ .‬م( و ارﺳﻄﻮ )‪ 322 -384‬پ ‪ .‬م(‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻃﺒﯿﻌﻰ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﻰ‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻰ‪ ،‬روانﺷﻨﺎﺳﻰ‪ ،‬اﺧﻼق و روانﺷﻨﺎﺳﻰ‬
‫و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﯿﺎﺳﻰ ﻣﻰﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ادﺑﻰ‪ ،‬ﻫﻨﺮ و ﺑﺮ روى ﻫﻢ زﯾﺒﺎﺷﻨﺎﺳﻰ ﻧﯿﺰ دﺳﺖ ﻣﻰﯾﺎزﯾﺪﻧﺪ ‪3) .‬‬

‫ب( ﻣﻌﻨﺎى ﺣﻖ‬

‫ﻣﻌﻨﺎى ﺣﻖ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻫﺮ اﻣﺮ ﺛﺎﺑﺖ اﻋﻢ از واﻗﻌﻰ و ﻧﺴﺒﻰ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ در ﺗﻤﺎم ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺣﻖ‬
‫ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪا را ﺣﻖ ﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻘﻠﻰ اﻣﺮى اﺳﺖ ﺛﺎﺑﺖ و واﻗﻌﻰ ‪4) .‬‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ دﯾﮕﺮى ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻰﺧﻮاﻧﯿﻢ ‪:‬‬

‫در ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻰ ﺑﺮاى ﺗﻨﻈﯿﻢ رواﺑﻂ ﻣﺮدم و ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﺑﺮاى اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎ اﻣﺘﯿﺎزات و ﻗﺪرتﻫﺎى ﻗﺎﻧﻮﻧﻰ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻰ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻰﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎ ﺣﻖ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ‪5) .‬‬

‫‪۲‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ج( ﻣﻌﻨﺎى ﺣﻘﻮق‬
‫ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎى ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺣﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ را اﻣﺘﯿﺎزات وﯾﮋه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاى اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺟﻤﻊ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎزات اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎى دﯾﮕﺮ ﮐﻠﻤﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺎﯾﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﯾﺪﻫﺎﯾﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﻀﺎى ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻠﺰم ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫و دوﻟﺖ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاى آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارد ‪ .‬ﺣﻘﻮق در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ در واﻗﻊ‪ ،‬اﺳﻢ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﮐﻠﻤﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ و‬
‫ﮔﺮوه ‪ .‬ﺑﻌﻀﻰ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺖﺣﻘﻮق را ﻣﺮادف ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ; ﻣﺜﻼ ﺑﻪ ﺟﺎى ﺣﻘﻮق اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﻼم را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﻰﺑﺮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎى دﯾﮕﺮى ﮐﻪ ﺑﺮاى ﺣﻘﻮق در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از آن داﻧﺸﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ و ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل آﻧﻬﺎ ﻣﻰﭘﺮدازد ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻠﻤﻪ ﺣﻘﻮق ﻟﻔﻈﺎ و ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻔﺮد اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﻤﻊ ‪6) .‬‬

‫ﭘﺲ از روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻌﺎﻧﻰ ﻣﻔﺮدات اﯾﻨﮏ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق را ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ‪:‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق )‪7‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﻪ اﻟﺰامآور ﺑﻮدن ﻗﻮاﻋﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎى ارزش آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻫﺪاف ﻗﻮاﻋﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ‪ ،‬اﺧﻼﻗﻰ و ﻣﺬﻫﺒﻰ‬
‫و ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻗﺎﻧﻮن ﺧﻮب و ﺑﺪ ﻣﻰﭘﺮدازد ‪ .‬رﺷﺘﻪاى از ﺣﻘﻮق ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻰدﻫﺪ و ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎى‬
‫ﮐﻠﻰ را درﺑﺎره ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻧﻈﺎم ﯾﺎ ﺷﻌﺒﻪ ﺧﺎص آن‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻰﺳﺎزد‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﻰﻧﺎﻣﻨﺪ ‪ .‬در زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﻰ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﺮ ﻋﻨﺎوﯾﻨﻰ ﭼﻮن »ﮐﻠﯿﺎت ﺣﻘﻮق« و »ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻠﻰ ﺣﻘﻮق« ﺑﺮﺗﺮى دارد ‪8) .‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق را ﻣﻰﺗﻮان ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اراﺋﻪ ﮐﺮد ‪:‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪاى از ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق اﺳﺖ ﮐﻪ در واﺣﺪﻫﺎﯾﻰ از اﺻﻮل ﺣﻘﻮﻗﻰ ﺟﺴﺖوﺟﻮﮔﺮى ﻣﻰﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬
‫آﻧﻬﺎ را در ﻗﻮاﻋﺪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﻨﺪ و آن ﻗﻮاﻋﺪ را ﺑﻪ وﺟﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﺑﺖﺧﻮد ﺟﻮﯾﺎى وﺣﺪت در ﮐﺜﺮت اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از ﮐﺜﺮت ﻫﻤﺎن ﻗﻮاﻋﺪ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ اﺳﺖ ‪9) .‬‬

‫‪2.‬ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﺎرﯾﺨﻰ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‬

‫اﯾﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪ را در ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﻰ و اﺳﻼﻣﻰ ﺑﺮرﺳﻰ ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ‪:‬‬

‫‪۳‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫اﻟﻒ( ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﻰ‬
‫در ﻏﺮب ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﻗﺪﻣﺘﻰ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﺧﻮد ﺣﻘﻮق دارد و از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﻘﻮق را اﻣﺮى ﻣﻘﺪس‬
‫ﻣﻰﺷﻤﺮد و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ آن را ﻧﺎﺷﻰ از دﯾﻦ و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاﯾﻰ ﻣﻰداﻧﺴﺖ‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬در آن زﻣﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻫﻤﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ دﯾﻦ ﺑﻮد و از آنﺟﺎ ﮐﻪ دﯾﻦ اﻣﺮى ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق و ﻗﺎﻧﻮن ﻧﯿﺰ اﻣﺮى ﺛﺎﺑﺖ‬
‫و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺴﺦ ﺗﻠﻘﻰ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ اﺟﺎزه ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺑﻰﺣﺮﻣﺘﻰ ﻧﺴﺒﺖﺑﻪ آن روا دارد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮرى ﮐﻪ اﻟﻮاح درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه ﻗﺎﻧﻮن ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺪس و ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻤﺮده ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺗﻤﺪنﻫﺎى ﺑﺸﺮى ﺣﻘﻮق‬
‫ﻧﯿﺰ ﮐﻢﮐﻢ رﻧﮓ دﯾﻨﻰ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﻧﯿﺰ رﻧﮕﻰ ﺑﺸﺮى ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻋﺎﻟﻤﺎن و‬
‫ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﺴﯿﺤﻰ ﻣﺠﺪدا ﺻﺒﻐﻪ دﯾﻨﻰ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق دادﻧﺪ و ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﻰ از ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬اﺑﺰارى ﺑﺮاى‬
‫اﺟﺮاى اراده اﻟﻬﻰ در زﻣﯿﻦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ رﻧﺴﺎﻧﺲ و ﺳﭙﺮى ﺷﺪن ﻗﺮون وﺳﻄﻰ‪ ،‬اﻧﺴﺎن دﯾﻦ را رﻫﺎ‬
‫ﮐﺮد و ﺧﻮد را ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ داﻧﺴﺖ ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﻰ ﺣﻘﻮق ﯾﮑﻰ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺑﺰار ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن‬
‫ﻏﺮب ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻰآﻣﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﺧﻮدش ﺑﺮاى ﺣﻘﻮق ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ و ﺣﻘﻮق را آن ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻰﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﺪ ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺘﻰ در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﺎﻫﯿﺖﺣﻘﻮق و ﻣﺒﺎﻧﻰ و اﻫﺪاف‬
‫آن اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق در ﻏﺮب ﺑﺤﺚ ﮔﺴﺘﺮدهاى دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮرى ﮐﻪ ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ در ﮐﺘﺎب روح اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ ﺧﻮد ﮐﻪ ﻧﮕﺎرش‬
‫آن ﺑﯿﺴﺖﺳﺎل ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪه و آن را ﺣﺎﺻﻞ ﻋﻤﺮ ﺧﻮدش ﺗﻠﻘﻰ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮن و‬
‫ﻣﻨﺸﺎ آن و ﻣﻌﺮﻓﻰ وﯾﮋﮔﻰ ﻧﻈﺎمﻫﺎى ﺣﻘﻮﻗﻰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ‪10) .‬‬

‫ب( ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻰ‬

‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق در ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﻰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﺑﺮاى اداره زﻧﺪﮔﻰ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﯾﺪ ﮐﻪ ﻃﺮح ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق در ﻧﻈﺎمﻫﺎى اﻟﻬﻰ ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻰ‬
‫ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﻰ ﺗﻼش ﮔﺴﺘﺮدهاى ﺑﺮاى ﺗﻔﻬﯿﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‬
‫و ﺳﺨﻦ از ﻫﺪفدار ﺑﻮدن اﺣﮑﺎم اﻟﻬﻰ و ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم آﻓﺮﯾﻨﺶ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ; ﺑﺮاى ﻣﺜﺎل از اﯾﻦ ﺑﺤﺚ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﺻﻞ در اﺷﯿﺎ و اﻓﻌﺎل اﺑﺎﺣﻪ اﺳﺖﯾﺎ ﺣﺮﻣﺖ؟ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎﯾﻰ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده‬
‫اﺳﺖ ‪ .‬روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت را در ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺧﺒﺎرىﮔﺮى و ﻋﻘﻞﮔﺮاﯾﻰ در ﻣﯿﺎن ﻓﻘﻬﺎى اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻰﺗﻮان‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺘﻰ ﺑﺴﯿﺎرى از ﻣﺒﺎﺣﺚ دﯾﮕﺮ را ﮐﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﻏﺮب ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻰﺗﻮان در‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮد ‪.‬‬

‫‪٤‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﯾﮑﻰ از ﺟﻬﺎت ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎﯾﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق از ﻃﺮف اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻏﺮﺑﻰ ﻃﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق از ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻧﺸﺎت ﻣﻰﮔﯿﺮد ﯾﺎ از ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫و اراده اﻧﺴﺎن ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ اﻧﺴﺎن در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺧﻮﯾﺶ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى ﭼﯿﺴﺖ؟ اﻣﺮوزه ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫اﺳﻼم در ﺑﻮﺗﻪ آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎﯾﺪ ﻃﻮرى ﺣﻘﻮق اﺳﻼم ﺗﻔﻬﯿﻢ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﻰ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎى‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﯾﻰ اداره ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮى ﮐﻨﺪ‪ ،‬و راه را ﺑﺮاى ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺣﮑﺎم در‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺴﺘﺤﺪﺛﻪ ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺛﺎﻧﻮﯾﻪ را ﺑﻪ ﻓﻘﯿﻪ ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ و ﻓﻘﯿﻪ را در ﺻﺪور اﺣﮑﺎم وﻻﯾﻰ و ﺣﮑﻮﻣﺘﻰ‬
‫ﯾﺎرى ﮐﻨﺪ ‪11) .‬‬

‫‪3.‬ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‬

‫ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﻰ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق اﮐﻨﻮن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻰرﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ در اﯾﻦ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﭼﻨﺪ ﻣﮑﺘﺐ اﺳﺎﺳﻰ‪ ،‬درﺑﺎره ﺷﯿﻮهﻫﺎى ﺗﺪوﯾﻦ اﯾﻦ ﺷﻌﺒﻪ از‬
‫ﺣﻘﻮق ﻧﻔﻮذ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق را در ﻧﺰد آن ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺑﺮرﺳﻰ ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺤﻠﯿﻠﻰ‬

‫اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ را اوﺳﺘﯿﻦ )‪ (12‬ﭘﻰرﯾﺰى ﮐﺮده و ﮐﻠﺴﻦ )‪ (13‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻄﻘﻰ درآورد ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺑﯿﻦ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻰﭘﺮدازد‪ ،‬ﻧﻪ آرﻣﺎﻧﻰ اراﺋﻪ ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﮐﺎرى ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎى اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و ﻣﺤﯿﻂ اﺟﺮاى ﻗﻮاﻋﺪ دارد‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻰﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻣﺮﺳﻮم ﺧﻮد اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارد و آن را ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻣﻰﺳﺎزد ‪.‬‬

‫ب( ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺨﻰ‬

‫اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ را ﺳﺎوﯾﻨﻰ )‪ (14‬و ﻣﯿﻦ )‪ (15‬ﺑﻪ وﺟﻮد آوردهاﻧﺪ ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺳﻮب ﺗﺎرﯾﺨﻰ‬
‫ﻋﺎدات و رﺳﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ اﺳﺖ ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻫﺮ ﻣﻠﺖ ﭼﯿﺰى ﺟﺰ ﺑﺮرﺳﻰ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺨﻰ آن ﻣﻠﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﯾﮏ ﻣﻠﺖ را ﻣﻰﺳﺎزد ‪.‬‬

‫ج( ﻣﮑﺘﺐﻫﺎى اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻰ‬

‫در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﭘﺪﯾﺪهاى اﺳﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﮔﺮوهﻫﺎى اﻧﺴﺎﻧﻰ آن را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻰآورد و دﮔﺮﮔﻮن‬
‫ﻣﻰﺳﺎزد ﯾﺎ آن را از ﺑﯿﻦ ﻣﻰﺑﺮد ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎى اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﻣﻰﺗﻮان ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ را ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺖ ‪16) .‬‬

‫‪٥‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫د( ﻣﮑﺘﺐﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ‬
‫ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺣﻘﻮق و آرﻣﺎنﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ و اﺧﻼﻗﻰ ﺑﻪ ﮐﺎوش ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در زﻣﺮه ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ‬
‫ﻣﮑﺘﺐﻫﺎ آورده ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻨﺎن ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﮐﺎوشﻫﺎى ﺧﻮد درﺑﺎره ﻫﺴﺘﻰ‪ ،‬ﻋﺪل‪،‬‬
‫ﻧﯿﮑﻰ‪ ،‬اﺧﻼق و آزادى‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻧﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺳﻌﻰ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﺎص را در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﭘﯿﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻞ ﮐﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻫﮕﻞ و اﺳﭙﻨﺴﺮ ‪ .‬ﭘﯿﺮوان ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ در زﻣﺮه اﯾﻨﺎن آورد‪ ،‬زﯾﺮا در ﻧﻈﺮ اﯾﻨﺎن ﺣﻘﻮق‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺟﺴﺖ و ﺟﻮى ﻋﺪاﻟﺖﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪى را ﮐﻪ از ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻣﻮر ﻧﺎﺷﻰ ﻣﻰﺷﻮد ﺑﯿﺎﺑﺪ و اﺟﺮاى‬
‫آن را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﺪ ‪17) .‬‬

‫‪4.‬ﻣﺒﺎﻧﻰ ﺣﻘﻮق )‪18‬‬

‫ﺑﺪﯾﻬﻰﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻰ ﮐﻪ از ﺣﻘﻮق دارﯾﻢ اﺟﺒﺎرى ﺑﻮدن آن اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﺮﺳﺸﻰ ﮐﻪ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻫﺮ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﻰرﺳﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوى اﻟﺰامآور ﺣﻘﻮق از ﮐﺠﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻰﮔﯿﺮد و ﭼﻪ ﻣﻘﺎﻣﻰ ارزش ﻗﻮاﻋﺪ آن را ﺗﺎﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﻰﮐﻨﺪ؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ از ﺣﻘﻮق اﻃﺎﻋﺖ ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﭘﻨﻬﺎن و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ اﻟﺰامﮐﻨﻨﺪه را در اﺻﻄﻼح‪،‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎى ﺣﻘﻮق ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ‪ .‬ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﺗﻤﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎﺳﺖ ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻰ‬
‫ﺳﻌﻰ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻫﻨﺪ ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺗﻼش ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎى اﯾﻦ‬
‫ﻣﮑﺎﺗﺐ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻰ ﻣﮑﺘﺐﻫﺎى ﺗﺤﻘﻘﻰ و آرﻣﺎﻧﻰ‬
‫ﻫﺪف ﺣﻘﻮق اﯾﺠﺎد ﻧﻈﻢ اﺳﺖ ‪ .‬از آن روز ﮐﻪ دوﻟﺖﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖﺳﺨﻦ از ﺣﻘﻮق ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﭙﺮى ﺷﺪن‬
‫دوﻟﺖﻫﺎى ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻫﺪف از ﺣﻘﻮق ﻓﻘﻂ ﺣﻔﻆ ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖﯾﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﻫﻢ ﺷﺮط اﺳﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻔﻰ دارد؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال دو ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻮاب داده ﺷﺪه اﺳﺖ ‪:‬‬

‫ﻣﺒﻨﺎى آرﻣﺎن ﮔﺮاﯾﺎن )‪19‬‬

‫اﯾﻨﺎن ﻣﺒﻨﺎى اﺻﻠﻰ ﺣﻘﻮق را ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻰداﻧﻨﺪ و ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ ﮐﻨﺪ و ﻣﺠﺮﯾﺎن‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻧﯿﺰ در ﺻﻮرﺗﻰ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن را ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ آن را اﺟﺮا ﮐﻨﻨﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺒﻨﺎى واﻗﻊﮔﺮاﯾﺎن‬
‫اﯾﻨﻬﺎ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﺪف ﺣﻘﻮق ﻗﺪرت ﺣﮑﻮﻣﺖﯾﺎ وﺟﺪان ﻋﻤﻮﻣﻰ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ‪ .‬اﺻﻮل ﺣﻘﻮﻗﻰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ و ﮐﺴﻰ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺑﻰﻋﺪاﻟﺘﻰ از اﺟﺮاى آن ﺳﺮﭘﯿﭽﻰ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫واﻗﻌﯿﺖﻫﺎى ﻣﺎدى و ﺧﺎرﺟﻰ ﺑﯿﺶ از ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻮب و آرﻣﺎنﻫﺎى ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬ﺣﻘﻮق زاﯾﯿﺪه اراده‬

‫‪٦‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻫﺪف ﭘﯿﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪاى آن را رﻫﺒﺮى ﻧﻤﻰﮐﻨﺪ ‪ (20) .‬اﯾﻦ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻧﮕﺮى ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫آرﻣﺎنﮔﺮاﯾﻰ و واﻗﻊﮔﺮاﯾﻰ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪ ،‬دو دﺳﺘﻪ ﻋﻈﯿﻢ ﻃﺮﻓﺪاران اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع را ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺘﻪ اول ﻓﺮدﮔﺮا و آزادﻣﻨﺶ و دﺳﺘﻪ دوم ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس و ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺖ ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ‪ .‬ﻣﮑﺎﺗﺒﻰ ﮐﻪ ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دو ﻣﺒﻨﺎ دارﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪5.‬ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺣﻘﻮﻗﻰ‬
‫اﻟﻒ( ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﯾﺎ ﻓﻄﺮى )‪21‬‬
‫ﻣﺮﺳﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮى ﯾﺎ ﻃﺒﯿﻌﻰ را ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﻰﺑﺮﻧﺪ ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪى اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﻠﺘﻰ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻰﮐﻨﺪ و اﺟﺮاى آن از ﻃﺮف ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎى دوﻟﺘﻰ‬
‫ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻰ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮى ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪى ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮ از اراده ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻏﺎﯾﺖ ﻣﻄﻠﻮب اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‬
‫و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﺑﺎﯾﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﯿﺎﺑﺪ و راﻫﻨﻤﺎى ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ ‪22) .‬‬

‫اﻓﻼﻃﻮن در ﻃﺮح ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﺟﻤﻬﻮرى ﺧﻮد‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را ﭘﻰ ﻣﻰﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮد اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮى ﻃﺒﯿﻌﻰ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ ‪.‬‬

‫وﻗﺘﻰ اﻧﺴﺎن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ﻣﻰﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖﺳﻪ ﻗﻮه در او ﻗﺮار داده اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ﻗﻮه ﻋﺎﻗﻠﻪ‪،‬‬
‫ﻗﻮه ﺷﻬﻮﯾﻪ‪،‬‬
‫ﻗﻮه ﻏﻀﺒﯿﻪ ‪.‬‬
‫آن ﮔﺎه ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻰﮔﯿﺮد ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺳﻪ ﻧﻬﺎد ﺑﺎﯾﺴﺘﻰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪:‬‬
‫ﻫﯿﺎت دوﻟﺖ‪،‬‬
‫اﺻﻨﺎف و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ارﺗﺶ ‪.‬‬

‫ﻫﯿﺎت دوﻟﺖ ﻧﻘﺶ ﻗﻮه ﻋﺎﻗﻠﻪ را در ﻓﺮد اﯾﻔﺎ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺻﻨﺎف و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﮐﺎر اﻣﯿﺎل و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و ارﺗﺶ ﻧﻘﺶ ﻗﻮه‬
‫ﻗﻬﺮﯾﻪ و ﻏﻀﺒﯿﻪ را اﯾﻔﺎ ﻣﻰﻧﻤﺎﯾﺪ ‪23) .‬‬

‫‪۷‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﻧﻈﺮ اﺳﻼم درﺑﺎره ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﯾﺎ ﻓﻄﺮى‬
‫ﺑﻌﻀﻰ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﻫﻢ ﭘﯿﺮو ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﯾﺎ ﻓﻄﺮى اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﺧﻄﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﻰ اﺳﻼم را ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ و ﻓﻄﺮى داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻄﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ ‪.‬‬
‫)‪ (24‬در اﺳﻼم ﺿﻤﻦ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖﻫﺎى ﻋﻘﻞ‪ ،‬اﺣﮑﺎم اﻟﻬﻰ را واﺟﺐاﻻﻃﺎﻋﻪ ﻣﻰﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻋﻘﻞ ﯾﮏ‬
‫ﺳﺮى ﮐﻠﯿﺎت را ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻓﻄﺮت و ﺑﯿﻨﺶ ﻋﻘﻠﻰ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﻰ در ﻣﻰﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﯿﺎت ﺑﺪون راﻫﻨﻤﺎﯾﻰ‬
‫وﺣﻰ ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻼ زﻧﺪﮔﻰ اﻧﺴﺎن را ﭘﺮ ﮐﻨﺪ ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺸﺮﯾﻌﻰ ﻣﮑﻤﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻄﺮى و در راﺳﺘﺎﻧﻰ آن‬
‫اﺳﺖ و ﺑﯿﻦ ﺷﺮع و ﻋﻘﻞ ﺗﻌﺎرض ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺎﻋﺪه »ﮐﻠﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﻌﻘﻞ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﺸﺮع و ﮐﻠﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﺸﺮع‬
‫ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﻘﻌﻞ« راﻫﻨﻤﺎى اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ در زﻣﯿﻨﻪ ‪:‬‬

‫ﮐﻠﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﺸﺮع ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﻌﻘﻞ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﻋﻘﻞ ﮐﻠﯿﻪ ﻣﻼﮐﺎت ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻔﺎﺳﺪ را‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﻤﻰدﻫﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ آﻧﭽﻪ را ﺷﺮع ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﻰﮐﻨﺪ و در زﻣﯿﻨﻪ ‪:‬‬

‫ﮐﻠﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﻌﻘﻞ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﺸﺮع‪ ،‬ﻧﯿﺰ آﻧﭽﻪ را ﻋﻘﻞ ﺳﻠﯿﻢ در ﻣﻰﯾﺎﺑﺪ ﺷﺮع ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﻰﮐﻨﺪ ‪25) .‬‬

‫ﻋﺒﺎرت ﮐﻠﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﻟﻌﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه در اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﻣﻄﺮح و ﻋﻨﻮان اﺳﺘﻠﺰاﻣﺎت ﻋﻘﻠﻰ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﻋﺼﺎره آن ﻧﯿﺰ ﺑﺮﮔﺸﺖﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﻰ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و اﺷﺎﻋﺮه دارد ﮐﻪ اﺷﺎﻋﺮه ﻋﺪل را در ﻣﻮرد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻰﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺪل اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﺷﯿﻌﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﮐﻪ ﻋﺪﻟﯿﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻮن ﻋﺎدل اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﻇﻠﻢ ﻧﻤﻰﮐﻨﺪ و ﻋﻘﻞ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺧﻮﺑﻰ و زﺷﺘﻰ را ﻣﻰﻓﻬﻤﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺪى ﻇﻠﻢ ﺣﮑﻢ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﮑﺘﺐ ﻋﺪﻟﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺮدﮔﺮاﯾﻰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ‪26) .‬‬

‫ﺗﺎ ﺳﺪهﻫﺎى ﻫﻔﺪه و ﻫﯿﺠﺪه ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﯾﺎ ﻓﻄﺮى رﯾﺸﻪ ﻣﺬﻫﺒﻰ و اﻟﻬﻰ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻰ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫ﮐﻢﮐﻢ آن رﯾﺸﻪ را از دﺳﺖ داد ‪ .‬ﭘﯿﺶرو اﯾﻦ ﻧﻬﻀﺖ ﮔﺮوﺳﻮﯾﺲ ﺣﻘﻮقدان و ﺳﯿﺎﺳﺖﻣﺪار ﻫﻠﻨﺪى ﺑﻮد ‪ .‬اﺛﺮ اﯾﻦ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ در ﺳﺎل ‪ 1645‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﻧﯿﺰ اﻓﮑﺎر درج ﺷﺪه او در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﻫﻤﯿﺖﺧﺎﺻﻰ دارد ‪27) .‬‬

‫ﺑﻌﺪ از او ﺟﺎن ﻻك ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف اﻧﮕﻠﯿﺴﻰ رﯾﺸﻪ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ را ﻃﺒﯿﻌﺖ داﻧﺴﺖ و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﻰ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ و ﺣﯿﺎت و آزادى دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻰدﻫﺪ‪ ،‬دوﻟﺖ وﻇﯿﻔﻪ دارد ﺿﻤﻦ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫اﯾﻦ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﻔﺎد »ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ« را ﻧﯿﺰ رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ‪28) .‬‬

‫‪۸‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﺘﻠﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﺑﻮد و در ﯾﮑﻰ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰﻫﺎى ﺧﻮد ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫اﺣﺘﺮام ﻧﮕﺬارﯾﻢ و اراده ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﻮىﺗﺮ ﺑﻮدن ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ ،‬روزى ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫وﺣﺸﻰ ﻣﺎ را دوﺑﺎره ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﻮرد و آن ﮔﺎه ﺣﺸﺮات ﻧﯿﺰ ﺣﯿﻮاﻧﺎت را ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﻮرد و ﭼﯿﺰى در زﻣﯿﻦ ﺑﺎﻗﻰ‬
‫ﻧﻤﻰﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﯿﮑﺮوبﻫﺎ ‪29) .‬‬

‫ﮐﺎﻧﺖ )‪ (1724 -1804‬از دﯾﮕﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻃﺮﻓﺪار ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ اﺳﺖ ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰﺑﺎ‬
‫اﺣﺴﺎس و ﺷﻮر روﺳﻮ و ﺑﺎدﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﻰ ﮐﺎﻧﺖﺑﻪﻣﻨﺘﻬﺎ درﺟﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺧﻮدرﺳﯿﺪ ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ را دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﻗﺺ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ راﻣﻰﺗﻮان در ﻋﻘﺎﯾﺪ ﮐﺎﻧﺖﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﺪل ﯾﺎﻓﺖ ‪.‬‬

‫ﮐﺎﻧﺖﺑﻪ ﺷﯿﻮه ارﺳﻄﻮ و ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮاى ﮐﺴﺐ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﻪ دو اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ :‬ﻋﻘﻞ ﻧﻈﺮى و ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻠﻰ ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬در دو ﮐﺘﺎب ﻧﻘﺪ ﻋﻘﻞ ﻧﻈﺮى ﻣﺤﺾ و ﻧﻘﺪ ﻋﻘﻞ‬
‫ﻋﻤﻠﻰ ﻣﺤﺾ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎى دﻣﺎﻏﻰ و ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﻋﻘﻞ را‪ ،‬ﻣﺠﺮد از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺣﺲ و ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻰﮐﻨﺪ ‪ (30) .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﯿﺪه ﮐﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﺮدى ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮى را از ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﻰﮔﯿﺮد و اﯾﻦ ﺣﻘﻮق اﺳﺎس آزادى را ﺑﻨﯿﺎن ﻣﻰﻧﻬﺪ ‪.‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﯿﺮوان ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب روح اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ ﺧﻮد ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪،‬‬
‫رواﺑﻂ ﺿﺮورى اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻣﻮر ﻧﺎﺷﻰ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪31) «.‬‬

‫ﺑﻌﺪ ﮔﺮوﻫﻰ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از ﮐﺎﻧﺖ‪(Post - kantians) ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﯿﺨﺘﻪ‪(Fichte) ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎﮐﯿﺪ ورزﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺻﻔﺘﻰ ﺑﻰﻧﻬﺎﯾﺖ اﻧﺘﺰاﻋﻰ ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ ‪ (32) .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﺘﺎﻣﻠﺮ‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻫﮕﻞ )‪ (1770 -1831‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﺑﻮد ‪ .‬اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ آﻟﻤﺎﻧﻰ دوﻟﺖ را ﻣﺤﻮر ﺣﻘﻮق ﻗﺮار ﻣﻰدﻫﺪ ﻧﻪ‬
‫آزادى ﺑﺸﺮ را ‪ .‬ﻫﮕﻞ دوﻟﺖ را ﻣﺤﺮك ﺗﻤﺪن ﻣﻰداﻧﺪ و ﻣﺪاﻓﻊ ﻓﻠﺴﻔﻪاى اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﭽﻪ ﻫﻢ ﻃﺮﻓﺪار آن ﺑﻮد ‪.‬‬
‫ﻫﮕﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎوﯾﻨﻰ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ اﺳﺖ و ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺑﯿﻦ ﺣﻘﻮق ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ و ﺣﻘﻮق ﻣﻌﻨﻮى را رد‬
‫ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﺗﻤﺎﯾﻠﻰ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد ﻧﺪارد ‪ .‬ﻣﮑﺘﺐ ﻫﮕﻞ را در ﺳﺎلﻫﺎى آﺧﺮ ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﮐﻬﻠﺮ‪،‬‬
‫)‪(Kohler‬ﺟﺎن ﺗﺎزهاى داد و ﺑﻨﺘﺎم در ‪ 1789‬ﮐﺘﺎب اﺻﻮل اﺧﻼق و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى را در واﮐﻨﺶ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﻘﻮق‬
‫ﻃﺒﯿﻌﻰ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﯿﻞ و اﺳﭙﻨﺴﺮ آن را رواج دادﻧﺪ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻔﮑﺮ را در آﻟﻤﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻓﺮﺟﺎمﮔﺮاﯾﻰ )‪ (33‬اﯾﺮﻧﯿﮏ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد ‪34) .‬‬

‫‪۹‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ در ﺣﻘﻮق اﯾﺮان‬
‫در اﺻﻞ دوم ﻣﺘﻤﻢ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻰ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﯾﺮان ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻘﺪس ﺷﻮراى ﻣﻠﻰ ‪ . . .‬ﺗﺎﺳﯿﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﯿﭻ ﻋﺼﺮى از اﻋﺼﺎر ﻣﻮاد ﻗﺎﻧﻮﻧﯿﻪ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻰ ﺑﺎ‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﻘﺪﺳﻪ اﺳﻼم و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﯿﺮاﻻﻧﺎم ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ اﺳﻼﻣﯿﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻋﻠﻤﺎى اﻋﻼم اداماﷲ ﺑﺮﮐﺎة وﺟﺆﻫﻢ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ ‪. .‬‬
‫‪..‬‬
‫از اﯾﻦ اﺻﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﻰآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖﺑﻪ وﺟﻮد ﯾﮏ ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮى اﻟﻬﻰ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و آن را در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﺛﺎﺑﺖ و ﺑﺮﺗﺮ از اراده ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻨﺪ ‪.‬‬
‫در اﺻﻞ ‪ 72‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻰ ﺟﻤﻬﻮرى اﺳﻼﻣﻰ اﯾﺮان ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪:‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراى اﺳﻼﻣﻰ ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺪ ﻗﻮاﻧﯿﻨﻰ وﺿﻊ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺻﻮل و اﺣﮑﺎم ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﻰ ﮐﺸﻮر ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻰ‬
‫ﻣﻐﺎﯾﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫در اﺻﻞ ﭼﻬﺎرم ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﻐﺎﯾﺮت ﮐﻠﯿﻪ ﻣﻘﺮرات ﺑﺎ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺷﺪه و ﻣﻰﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻰ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺎ ﻣﻘﺮرات ﻣﺬﻫﺒﻰ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪ .‬ﻧﻘﺶ روﯾﻪ ﻗﻀﺎﯾﻰ در ﺗﮑﻤﯿﻞ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮﻗﻰ‬
‫ﮐﺸﻮر را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻰاﻫﻤﯿﺖ اﻧﮕﺎﺷﺖ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻓﺘﺎواى ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻼﻣﻰ ﻣﻨﺒﻊ زﻧﺪهاى اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر‬
‫اﺟﺘﻬﺎد ﻓﻘﯿﻬﺎن ﺑﻪ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ اﻣﻮر ﻣﻰﭘﺮدازد ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻰ ﮐﻨﻮﻧﻰ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺷﺮﻋﻰ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮى و ﺑﺮﺗﺮ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺟﺬب و ورود اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ در ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪى ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ ‪35) .‬‬

‫در ﺧﺎﺗﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاى ﮐﻪ ﻣﻰﺗﻮان از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﯾﺎ ﻓﻄﺮى ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﺑﻮدن ﻣﻘﺎوﻣﺖ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮاﻧﯿﻨﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺒﻨﺎى اﺻﻠﻰ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوى ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺮ ﻣﺮدم‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬وﺟﺪان اﯾﺸﺎن را ﭘﺎىﺑﻨﺪ ﻧﻤﻰﺳﺎزد ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ در اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ‪ ،1789‬ﺣﻖ‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ و اﻧﻘﻼب ﯾﮑﻰ از ﻣﻘﺪسﺗﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪36) .‬‬

‫ب( ﻣﮑﺘﺐﻫﺎى ﺗﺎرﯾﺨﻰ و ﺗﺤﻘﻘﻰ‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ورود اﻧﺘﻘﺎداﺗﻰ درﺑﺎره ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮى‪ ،‬ﻋﺪهاى ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺪهﮔﺮاﯾﻰ در ﺣﻘﻮق ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﮐﻪ آرﻣﺎنﻫﺎى اﺧﻼﻗﻰ ﻗﻮاﻋﺪى ﺑﺮﺗﺮ از ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ اﺳﺖﯾﺎ رﯾﺸﻪ ﻓﻄﺮى و ﻃﺒﯿﻌﻰ دارد‪،‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﺷﺪه و ﺗﻮاﻧﺎﯾﻰ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن در ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راهﺣﻞﻫﺎ ﯾﮑﺴﺮه اﻧﮑﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﮑﻰ ﺑﺮ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺧﺎرﺟﻰ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎى ﻣﺎوراﯾﻰ و آرﻣﺎﻧﻰ ‪.‬‬

‫‪۱۰‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدى اﺳﺖ زاده ﺗﺨﯿﻞ و آﻧﭽﻪ واﻗﻌﯿﺖ دارد اﺟﺘﻤﺎع اﻧﺴﺎنﻫﺎ و زﻧﺪﮔﻰ ﻣﺸﺘﺮك اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ و آﺛﺎر اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﻰﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﺷﻮد ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎى وﺣﺪت ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﺜﺮت‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﯿﻦ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﺮ ﮔﺮوه اﻧﺴﺎﻧﻰ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﻰ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻰﺑﺮد و ﺑﺮاى اﯾﺠﺎد ﻧﻈﻢ از‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ وﯾﮋهاى ﭘﯿﺮوى ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ ‪37) .‬‬

‫ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺨﻰ‬
‫ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار آن ﺳﺎوﯾﻨﻰ داﻧﺸﻤﻨﺪ آﻟﻤﺎﻧﻰ )‪ (1779 -1860‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق را ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺑﺎن و ﻋﺎدتﻫﺎ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫وﺟﺪان ﻋﻤﻮﻣﻰ و ﺗﺤﻮل ﺗﺎرﯾﺨﻰ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻰداﻧﺪ ﮐﻪ اراده ﻓﺮد و دوﻟﺖ ﻫﯿﭻ دﺧﺎﻟﺘﻰ در آن ﻧﺪارد ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺣﻘﻮق را ﻓﻘﻂ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻣﻰداﻧﺪ و ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺣﻘﻮق ﻧﻘﺸﻰ ﺟﺰ ﺑﯿﺎن و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪى ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻧﺪارد ‪ .‬ﺣﻘﻮق ﻣﻌﻤﺎر اﺳﺖ ﻧﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ‪38) .‬‬

‫ﺳﺎوﯾﻨﻰ ﺿﻤﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﺑﺎ ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﮐﺪﻫﺎى ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن‪ ،‬ﺣﻘﻮق را ﻧﺎﺷﻰ از ﻣﻠﺖ ﻣﻰداﻧﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﻫﻢ ﻧﻪ ﻣﻠﺖ زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻠﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﻰ ﺟﺪا از ﻣﺮدﻣﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻧﺴﻞﻫﺎى ﭘﯿﺎﭘﻰ و ﺑﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎى‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﻰ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﻰ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺑﻪ ﻫﻢ واﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ ‪ .‬ﺳﻨﻦ و ﻋﺎدات آﻧﺎن ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده و ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﯿﺮاث ﺑﺮاى ﻧﺴﻞﻫﺎى ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ در ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻰﺷﻮد ‪:‬‬
‫‪-‬ﻋﺮف ﮐﻪ ﻣﻈﻬﺮ روح ﻣﻠﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪-‬ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق ﮐﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻓﻨﻰ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﺮﻓﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪-‬ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻪ ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻧﺎﺷﻰ از دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺒﻞ را ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳﻤﻰ اﻋﻼم ﻣﻰﮐﻨﺪ ‪39) .‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎد از ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺨﻰ‬
‫ﻣﺸﮑﻞ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﻬﺮى زﻧﺪﮔﻰ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و در ﺷﻤﺎر »اﻋﻤﺎل ﻏﯿﺮ ارادى و‬
‫ﻗﻮﻣﻰ« آورده اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﺎوﯾﻨﻰ ﺣﻘﻮق از درون اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﭘﺪﯾﺪهاى اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮ و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻌﯿﻦ ﺗﺮاوش ﮐﺮده اﺳﺖ ‪ .‬اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻘﺶ ﻋﺎدات و رﺳﻮم در ﺣﻘﻮق‬
‫اﻧﮑﺎرﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ اﻧﮑﺎر ﺳﺎﯾﺮ ﻧﯿﺮوﻫﺎى اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ را ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﻄﺎﻫﺎى ﺑﺰرگ داﻧﺴﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺤﻘﻘﻰ‬
‫ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺤﻘﻘﻰ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺛﺒﺎﺗﻰ ﯾﺎ ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﯿﺴﻢ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﺑﻪ آن ﺗﺤﻘﻘﻰ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ‪40) .‬‬

‫‪۱۱‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬

‫اﮔﻮﺳﺖ ﮐﻨﺖ )م ‪1858‬م( داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮى ﭘﺎﯾﻪﮔﺬار ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺗﺤﻘﻖﮔﺮاﯾﻰ ﻣﻌﺎﺻﺮ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺣﺮف ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺤﻘﻘﻰ اﯾﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪهاى ﮐﻪ از ﻃﺮف دوﻟﺖ وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻋﻤﻞ ﻣﺘﺮوك ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر واﻗﻌﻰ در زﻧﺪﮔﻰ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ‬
‫اﺛﺮ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺷﻤﺎر ﺣﻘﻮق آورد و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻋﺮف ﮐﻪ در ﻋﻤﻞ از ﻃﺮف ﻋﻤﻮم‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬در زﻣﺮه ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ در وﺿﻊ آن دﺧﺎﻟﺘﻰ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪41) .‬‬

‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﻣﮑﺘﺐﻫﺎى ﺗﺤﻘﻘﻰ‪ ،‬ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺘﻰ )‪ (42‬در ﺣﻘﻮق ﻧﺎﺷﻰ از ﻇﻬﻮر ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﻰ در ﻏﺮب ﺑﻮده و‬
‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻮج ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﻰ در ﻋﻠﻮم و زﯾﺮ ﺳﺆال رﻓﺘﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖﻫﺎى ﻋﻘﻼﻧﻰ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ .‬اﮔﻮﺳﺖ ﮐﻨﺖ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﺎﺧﻪاى از ﻋﺮﻓﺖﺑﺸﺮى ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺎﺳﻰ را ﻃﻰ ﮐﺮده و از ﻣﺮﺣﻠﻪاى ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ‪43) .‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ رﺑﺎﻧﻰ‪(Theological) ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ ﺑﺎ ارﺟﺎع ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻓﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺘﺰاﻋﻰ ﯾﺎ ﻓﻠﺴﻔﻰ‪(Metaphysical) ،‬ﮐﻪ در آنﺟﺎ ﺗﻔﮑﺮ ﺑﻪ اﺻﻮل و اﻧﮕﺎرهﻫﺎى ﻏﺎﯾﻰ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻋﻠﻤﻰ ﯾﺎ ﺗﺤﺼﯿﻠﻰ‪(Positive) ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺨﯿﻞ و ﺗﻌﻘﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻰﺷﻮد‬
‫‪.‬‬

‫ﭘﯿﺮوان ﻣﮑﺘﺐ ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﯿﺴﻢ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻔﻰ را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ‪:‬‬

‫ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺒﻨﺎى ﺣﻘﻮق اراده ﻋﻤﻮﻣﻰ و وﻗﺎﯾﻊ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﺣﻘﻮق ﻧﻪ اﻓﺮاد و ﻧﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺣﺘﺮام‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ آن ﻗﺎﻋﺪه‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪.‬‬

‫ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﻢ ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻣﺤﺾ‬

‫در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎى ﺣﻘﻮق‪ ،‬اراده دوﻟﺖﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ و دوﻟﺖﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد زاﯾﯿﺪه ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫در ﺳﺎﯾﻪ اﺻﻞ وﺣﺪت ﺣﻘﻮق و دوﻟﺖﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻘﻮق را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮد ‪.‬‬

‫‪۱۲‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﻣﮑﺘﺐ ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺰم‬
‫ﻣﺒﻨﺎى اﺻﻠﻰ ﻓﮑﺮ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق و دوﻟﺖ ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬زﯾﺮﺑﻨﺎ ﺑﻮدن اﻗﺘﺼﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژى ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎى ﺣﻘﻮﻗﻰ را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻰآورد‪ ،‬ﮐﻪ رواﺑﻂ اﻗﺘﺼﺎدى ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻰ رﺷﺪ و ﺗﺤﻮل اﺑﺰار ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬
‫از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺤﻘﻘﻰ اﺛﺒﺎﺗﻰ ﻣﻰﺗﻮان از اﻣﯿﻞ دورﮐﯿﻢ )‪ ،(1858 -1917‬ﻣﻮرﯾﺲ ﻫﻮرﯾﻮ )م‬
‫‪1929‬م(‪ ،‬ﻟﺌﻮن دوﮔﻰ )م ‪ (1928‬و ﮔﻮروﯾﭻ ﻧﺎم ﺑﺮد ‪44) .‬‬
‫ﻧﻘﺪ ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﻢ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴﺘﻦ ﺣﻘﻮق ﮐﻪ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎى زﻧﺪﮔﻰ ﺟﻤﻌﻰ و ﺗﺎﻣﯿﻦ ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎن اﺳﺖﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎى ﺻﺮﻓﺎ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻰ و ﻣﺘﻐﯿﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎرآﻣﺪى ﺣﻘﻮق را در ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق را ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏ ﺧﻼ ﻣﺒﻨﺎﯾﻰ و زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﻰ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻰﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺴﺎرتﻫﺎى ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﯾﺮى ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺷﮑﺎﻻت ﺑﺮ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺤﻘﻘﻰ‪ ،‬ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺘﻰ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ ‪:‬‬

‫اﺷﮑﺎل اول‪ :‬ﺗﻤﺎم واﻗﻌﯿﺖﻫﺎى ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺎدى و ﻣﺤﺴﻮس ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖﻫﺎى ﺗﺠﺮﺑﻰ و ﺣﺴﻰ ﻋﺎرى از ﺧﻄﺎ و‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻣﻮر ﻣﺎدى و ﻣﺤﺴﻮس ﻫﻢ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺸﺮ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻰﻧﯿﺎز از ﺷﻨﺎﺧﺖﻫﺎى ﻋﻘﻼﻧﻰ‪ ،‬ﺣﺘﻰ در اﻣﻮر ﺗﺠﺮﺑﻰ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ ‪.‬‬

‫اﺷﮑﺎل دوم‪ :‬ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎى ﺧﺎرﺟﻰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎى ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ اﺻﻮل ﺛﺎﺑﺖ در ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى از ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﻰرود و ﻫﺮ ﻓﺮد ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪاى ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺤﻘﻘﻰ اﺛﺒﺎﺗﻰ ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ اﻣﯿﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﻨﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ اﺻﻮﻟﻰ در دﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ از آن دﻓﺎع ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ‪.‬‬

‫اﺷﮑﺎل ﺳﻮم‪ :‬راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺎ اﺧﻼق در ﻣﮑﺘﺐ ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺘﻰ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻘﻮق راﺑﻄﻪاى ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﺎ اﺧﻼق داﺷﺖ و اﺑﺰارى ﺑﺮاى ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﮐﻪ ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﻢ ﺻﺮﻓﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﺎدى ﻫﺪﻓﻰ ﻧﺪارد ‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦ رو‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺴﯿﺎرى از ﮐﺎرﻫﺎى ﺧﻼف اﺧﻼق و‬
‫ﻋﻔﺖ در ﺟﻮاﻣﻌﻰ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق را در ﺧﺪﻣﺖ ﻫﻮسﻫﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎى ﺧﻮد ﻣﻰداﻧﻨﺪ ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﮑﺎﺗﺐ‬
‫ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺘﻰ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﯿﺎزﻫﺎى ﺑﺸﺮ را ﻃﻰ ﯾﮏ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺪون ﺑﺮآورده‬
‫ﺳﺎزد و ﻣﺼﺎﻟﺢ واﻗﻌﻰ او را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد دﻟﯿﻞ ﻋﺠﺰ ﺑﺸﺮ در ﺗﺪوﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮاى اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪاى از او ﻧﺪارد و دﺳﺖﺑﺸﺮ ﺑﺮاى ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺳﻮى ﻣﻨﺒﻊ وﺣﯿﺎﻧﻰ ﺑﺮاى ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن زﻧﺪﮔﻰ‪ ،‬از‬

‫‪۱۳‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻰ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻘﻮﻗﻰ اﺳﻼم‬

‫ﭘﺲ از ﺑﺤﺚ از ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ ﯾﺎ ﻓﻄﺮى و ﺗﺎرﯾﺨﻰ ﺗﺤﻘﻘﻰ )اﺛﺒﺎﺗﻰ( ‪ -‬ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺘﻰ و ذﮐﺮ اﯾﺮاداﺗﻰ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎ دارد ﮐﻪ اﺷﺎرهاى ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻘﻮﻗﻰ اﺳﻼم ﮐﻨﯿﻢ ‪.‬‬

‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ اﺳﻼم‬

‫ﻧﻈﺮ اﺳﻼم ﻧﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻼك ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ را ﺗﻨﻬﺎ واﻗﻌﯿﺎت ﻋﯿﻨﻰ‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻘﻮق ﻋﻘﻠﻰ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ دﺳﺘﻮرات ﻋﻘﻞ ﻋﻤﻠﻰ را ﻣﻼك ﺣﻘﻮق و ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﭘﻮزﯾﺘﻮﯾﺴﺘﻰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن و ﺣﻘﻮق را داراى ﻣﺎﻫﯿﺘﻰ ﺻﺮﻓﺎ ﻗﺮاردادى و اﻋﺘﺒﺎرى‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ اﺳﻼم ﻣﺎﻫﯿﺘﻰ دو روﯾﻪ و ﻣﺰدوج دارد ‪:‬‬

‫اﻋﺘﺒﺎرى اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺟﻌﻞ اﻟﻬﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫واﻗﻌﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اراده ﺗﺸﺮﯾﻌﻰ اﻟﻬﻰ ﻫﻢﺳﻮ ﺑﺎ اراده ﺗﮑﻮﯾﻨﻰ اوﺳﺖ و ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺮ واﻗﻌﯿﺎت و ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻔﺎﺳﺪ‬
‫ﻧﻔﺲاﻻﻣﺮى اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺒﻨﺎى ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ در اﺳﻼم ﻓﻘﻂ اﻧﻄﺒﺎق ﻗﺎﻋﺪه ﺣﻘﻮﻗﻰ ﺑﺎ اراده اﻟﻬﻰ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى در اﺳﻼم‬

‫ﭘﺬﯾﺮش ﻫﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻰ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻬﻰ ﺷﺮك ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻰآﯾﺪ و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى ﻣﺨﺘﺺ ذات اﻟﻬﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﻰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻧﺒﯿﺎ و ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن آﻧﺎن ﺗﻔﻮﯾﺾ وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﺑﺸﺮ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻋﻠﻤﻰ ‪ -‬ﻣﻨﺎﻓﻊﻃﻠﺒﻰ ‪ -‬در ﻣﻌﺮض ﻟﻐﺰش ﺑﻮدن و ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮش اﻧﺴﺎنﻫﺎى دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺻﻼﺣﯿﺖ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى ﻧﺪارد و اﻧﺤﺼﺎر ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى در ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ اﻧﺴﺎن در ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‬

‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﺑﺸﺮ در اﻣﻮر ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار ﺣﻖ‬

‫‪۱٤‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬارى ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻰ در اﻣﻮر ﻣﺘﻐﯿﺮ و ﻏﯿﺮ داﺋﻤﻰ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻣﻘﺮرات راﻫﻨﻤﺎﯾﻰ و راﻧﻨﺪﮔﻰ در راﺳﺘﺎى ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫اﺻﻠﻰ اﺣﮑﺎم ﺑﻪ وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻰﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﻰ ﯾﺎ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ را ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖﺷﺨﺺ ﺣﺎﮐﻢ )اﻣﺎم ﯾﺎ رﻫﺒﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻰ( و ﯾﺎ اﻓﺮاد و ﻧﻬﺎدﻫﺎﯾﻰ ﮐﻪ از ﻃﺮف او ﻣﺎذون ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺿﻊ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ ‪.‬‬
‫‪6.‬ﻫﺪف ﺣﻘﻮق‬
‫ﺣﻘﻮق ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻰ ﺻﺮﻓﺎ در ﭘﻰ اﺣﺮاز واﻗﻌﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎوش در ﺗﺮازوى ﻋﻘﻞ ﺳﻨﺠﯿﺪه‬
‫ﻣﻰﺷﻮد و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار ﻣﻰﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ را در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﯿﺎﺑﺪ و ﻧﻈﻢ ﻋﻤﻮﻣﻰ و ﻋﺪاﻟﺖ را ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺪف ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﻰ در وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺒﺎﻧﻰ ﺣﻘﻮق ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﺸﺨﯿﺺ‬
‫ﻫﺪف آن اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ‪45) .‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺮاى ﭼﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﭼﯿﺴﺖ و ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﻰ‬
‫اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎ و ﻫﺪف ﺣﻘﻮق ﺑﺎ ﻫﻢ ارﺗﺒﺎط ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﻰ دارﻧﺪ ‪ .‬در ﺣﻘﻮق ﻓﻄﺮى‪ ،‬ﻫﺪف ﺣﻘﻮق‬
‫ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن آزادىﻫﺎ ﺑﻮد و زﯾﺎنﺑﺎر ﺗﻠﻘﻰ ﻣﻰﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻫﺪف آن را ﺗﺤﻘﻖ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻰداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻋﺪاﻟﺖﺑﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺪف ﺗﻤﺎم ﻗﻮاﻋﺪ آﺳﺎﯾﺶ و آزادى اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻏﺮض ﺗﺎﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪىﻫﺎى اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ و ﻓﺮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﺋﻰ از آن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻰﮔﯿﺮد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‪ ,‬اﻣﺮ ﺳﻮﻣﻰ را‬

‫ﻫﺪف اﺻﻠﻰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ‪ .‬اﯾﻨﻬﺎ ﻣﺒﺎﺣﺜﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺤﺚ از ﻫﺪف ﺣﻘﻮق در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺮرﺳﻰ ﻣﻰﺷﻮد‬
‫ﺑﻌﻀﻰ ﻫﺪف ﺣﻘﻮق را ﻓﺮد ﻣﻰداﻧﻨﺪ و ﻣﮑﺘﺐ آﻧﺎن اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﻰﺷﻮد ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﻰ ﻫﺪف ﺣﻘﻮق را اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻰداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ آﻧﺎن اﺻﺎﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﻰ ﻧﯿﺰ ﻫﺪف ﺣﻘﻮق را ﺗﻠﻔﯿﻘﻰ از اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد و اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻰداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﺘﺐ آﻧﺎن ﺑﻪ رﺷﺪ ﻣﺪﻧﯿﺖ ﻫﺮ ﻗﻮم‬
‫ﺗﻮﺟﻪ دارد ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد‬

‫ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺪف ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﻰ ﺗﺎﻣﯿﻦ آزادىﻫﺎى ﻓﺮد و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ اوﺳﺖ ‪.‬‬
‫اﺻﻞ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ در ﺧﺎرج وﺟﻮد دارد ﭼﯿﺰى ﺟﺰ ﺗﻮده اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺪف ﺣﻘﻮق ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪاﻟﺖ در اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق ﻫﻢزﯾﺴﺘﻰ اﻓﺮاد را ﺑﺎ ﻣﻨﻈﻢ ﺳﺎﺧﺘﻦ رواﺑﻄﺸﺎن‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد ‪.‬‬
‫اﯾﺮاد ﻣﻬﻤﻰ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد وارد ﻣﻰﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎع از ﮔﺮوﻫﻰ از اﺷﺨﺎص آزاد و ﻣﺴﺘﻘﻞ‬

‫‪۱٥‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﺸﺪه و ﻫﻤﻪ ﺿﺮورتﻫﺎى آن را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎى ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﻧﻤﻰﺗﻮان ﻣﺘﮑﻰ ﮐﺮد ‪ .‬زﻧﺪﮔﻰ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪىﻫﺎ و ﺿﺮورتﻫﺎى وﯾﮋهاى دارد ﮐﻪ آزادى ﻓﺮدى ﻫﻤﯿﺸﻪ آن را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻧﻤﻰﮐﻨﺪ ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اراده ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺑﺮاﺑﺮى را در رواﺑﻂ ﻣﺮدم ﺗﺎﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﺻﻞ آزادى اراده زﻣﺎﻧﻰ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻃﺮف ﻗﺮارداد از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدى ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺴﺒﻰ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻋﻤﺪﺗﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ‪.‬‬

‫ب( ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺻﺎﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎع‬

‫از ﻗﺪﯾﻢاﻻﯾﺎم ﻓﮑﺮ اﺻﺎﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻄﺮح ﺑﻮده و در ﮐﺘﺎب ﺟﻤﻬﻮرى اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺑﺰرگ ﺗﻠﻘﻰ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺣﮑﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺮﺑﺎزان و ﭘﯿﺸﻪوران ﺑﻪ ﻗﻮاى ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺷﻬﻮت در اﻧﺴﺎن ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫)‪46‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪاﻟﺖ در اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد ﺧﺎرج از اﺟﺘﻤﺎع ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ ﮐﺲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﮔﺮوه‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻰﺑﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﻘﻮق ﺑﺎﯾﺪ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ او را در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖﺑﻪ اﻋﻀﺎى ﺧﻮد ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﺪ ‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻰ ﺑﺮ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺖﺣﮑﺎﯾﺖ دارد و‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﻮزﯾﻌﻰ ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ دوﻟﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻫﺪف ﻋﺪاﻟﺖ در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪7.‬ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺤﺚ در ﻫﺪف ﺣﻘﻮق‬

‫ﻓﺮدﮔﺮاﯾﺎن ﯾﮑﻰ از ﺳﻪ اﻣﺮ زﯾﺮ را از اﻫﺪاف ﺣﻘﻮق ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ ‪:‬‬

‫‪1.‬اﻣﻨﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎع‪ .2 ،‬ﻋﺪاﻟﺖ‪ .3 ،‬ﺗﺮﻗﻰ اﺟﺘﻤﺎع و ﻣﺪﻧﯿﺖ ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ ﺑﺮاى ﺣﻘﻮق ﻣﺒﻨﺎى آرﻣﺎﻧﻰ و ﺑﺮﺗﺮ از اراده ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻰﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺪف ﺣﻘﻮق را ﺗﺎﻣﯿﻦ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻰداﻧﻨﺪ ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺣﻘﻮق اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و ﻧﻈﺮﻫﺎى داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫اﻓﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻰﺗﻮان ﺑﺎ اﺻﻮل ﮐﻠﻰ ﺣﻘﻮق و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﻃﺒﯿﻌﻰ و ﻋﺪاﻟﺖﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد ‪47) .‬‬

‫ﭘﺲ از ﻓﺮاغ از ﺑﺤﺚ ﻫﺪفﻣﺪارى ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ دﯾﮕﺮى ﻧﯿﺰ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﻄﺮح ﻣﻰﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻰﮐﻨﯿﻢ ‪:‬‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺎﻋﺪه ﺣﻘﻮﻗﻰ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟﺰاﻣﻰ ﺑﻮدن ﺣﻘﻮق و ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮا و داﺋﻤﻰ و ﮐﻠﻰ ﺑﻮدن و اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﺑﻮدن ﻗﻮاﻋﺪ‬

‫‪۱٦‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﻰ اﺷﺎره دارد ‪ .‬ﺑﺤﺚ راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻮاﻋﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ از ﺟﻤﻠﻪ اﺧﻼق‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و رﺳﻮم‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و ﺳﭙﺲ ﺑﺤﺚ ﺛﺒﺎت‪ ،‬ﺗﺤﻮل و ﯾﺶرﻓﺖﺣﻘﻮق و ﻧﯿﺮوﻫﺎى ﻧﮕﻬﺒﺎن و ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﻨﺪه ﺣﻘﻮق و ﺗﺤﻮل‬
‫ﻋﺎدات و اﺛﺮ آﻧﻬﺎ در ﺣﻘﻮق ﻃﺮح ﻣﻰﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮔﺴﺘﺮده دﯾﮕﺮى را ﻣﻰﻃﻠﺒﺪ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺿﺮورت‬
‫ﻣﻰﺗﻮان ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺖ ‪48) .‬‬

‫‪۱۷‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬

‫ﭘﻰﻧﻮﺷﺖﻫﺎ ‪:‬‬

‫)‪1‬ﻻروس‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﻠﺴﻔﻰ واژه ‪ ، philosophie‬ص ‪ 330‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ‪.‬‬

‫از وﯾﻠﯿﺎم ﺟﯿﻤﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ »ﺗﻼﺷﻰ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ اﺳﺖﺑﺮاى روﺷﻦ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن‬
‫» ‪« an unusuolly stubborn attempt to think clearly‬‬
‫ر‪ .‬ك‪ :‬ﻧﺎﺻﺮ ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺷﺮﮐﺖﺳﻬﺎﻣﻰ اﻧﺘﺸﺎر‪ ،1377 ،‬ص ‪. 16‬‬
‫‪2. Frederic Kcopleston: A History of philosophy, west minester: Image‬‬
‫‪Books 1964. Vol. I. part.I. p. 29.‬‬
‫)‪3‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺮﺷﻰ ﺗﺎرﯾﺨﻰ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ زوار‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1370‬ص ‪. 16‬‬
‫)‪4‬واد ﺗﺎرا‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق و اﺣﮑﺎم در اﺳﻼم‪ ،‬ج ‪ ،1‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،1345 ،‬ص ‪. 10‬‬
‫)‪5‬ﻗﺪرتاﻟﻪ ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻰ داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﻰ و ﭘﮋوﻫﺸﻰ اﻣﺎم‬
‫ﺧﻤﯿﻨﻰ‪ ،1378 ،‬ص ‪. 17‬‬
‫)‪6‬ﻫﻤﺎن و ﻧﯿﺰ ر‪ .‬ك‪ :‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;32‬دل وﮐﯿﻮ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻮاد واﺣﺪى‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪،‬‬
‫‪ ،1380‬ص ‪ ;23‬ﻫﺎﻧﺮى ﻟﻮى ﺑﺮول‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻰ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﻰ‪ ،‬ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪،1370 ،‬‬
‫ص‪.1‬‬
‫‪7. Legay philosophy‬‬
‫)‪8‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪) ،19‬ﺑﺎ اﻧﺪك ﺗﻠﺨﯿﺺ( ; ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 18‬‬
‫)‪9‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﺟﻌﻔﺮى ﻟﻨﮕﺮودى‪ ،‬ﻣﺒﺴﻮط در ﺗﺮﻣﯿﻨﻮﻟﻮژى ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪ ،1378 ،‬ﺷﻤﺎره ‪. 10474‬‬
‫)‪10‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;18‬ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 18‬‬

‫)‪11‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪21.‬‬

‫‪12. Austin‬‬
‫‪13. Kelsen‬‬
‫‪14. Savingy‬‬
‫‪15. Main‬‬
‫)‪16‬ر‪ .‬ك‪ :‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;20‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮﻣﻰ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺎت ﺣﻘﻮق‪ ،‬از اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﺎﻟﻰ ﺣﺴﺎﺑﺪارى‪ ،‬ﭼﺎپ‬

‫‪۱۸‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫ﻣﻬﯿﻦ‪ ،1348 ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ص ‪ ;66‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 24‬‬

‫)‪17‬ر‪ .‬ك‪ :‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮﻣﻰ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;50‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;20‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪;45‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 24‬‬
‫‪18. Foundation of law‬‬
‫‪19. Ldealism‬‬
‫)‪20‬ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;25‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 41‬‬
‫‪21. "Droit naturel" = Natural law‬‬
‫)‪22‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ;44‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 146‬‬
‫)‪23‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 46‬‬
‫ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ر‪ .‬ك‪ :‬ژرژ دل وﮐﯿﻮ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﺟﻮاد واﺣﺪى‪ ،‬ص ‪. 232‬‬
‫)‪24‬ر‪ .‬ك‪ :‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﻰ‪ ،‬اﺧﻼق ﻧﺎﺻﺮى‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﻨﻘﯿﺢ ﻣﺠﺘﺒﻰ ﻣﯿﻨﻮﯾﻰ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﺣﯿﺪرى‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖﺳﻬﺎﻣﻰ اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﻰ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،1364 ،‬ص ‪ 40‬و ‪. 41‬‬
‫‪Muhammad khalid masud: Islam cleyal philisophy. p.203.‬‬
‫)‪25‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ 55 -54‬و ﻧﯿﺰ ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﻮدﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﯿﺜﻤﻰ‪ ،‬ﻗﻮاﻣﻊ اﻟﻔﻀﻮل‪ ،‬ص ‪ ;409‬ﻣﯿﺮزاى ﻗﻤﻰ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫اﻻﺻﻮل‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ;3‬ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻈﻔﺮ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻔﻘﻪج ‪ 2‬و ‪ ،3‬ص ‪ .171‬درﺑﺎره ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﺮع ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﻣﻰﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫)ﻻﯾﮑﻮن دﻟﯿﻼ اﻻ اذ ﮐﺎن ﯾﺴﺘﮑﺸﻒ ﻣﻨﻪ ﻋﻠﻰ ﻧﺤﻮ اﻟﯿﻘﯿﻦ ﻣﻮاﻓﻘﻪ اﻟﺸﺎرع و اﻣﻀﺎﺋﻪ )‪.‬‬
‫)‪26‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﺤﻘﻖ ﻗﻤﻰ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻻﺻﻮل‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪. 3‬‬
‫‪ ،27) Grotius‬ر‪ .‬ك‪ :‬دل وﮐﯿﻮ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ص ‪. 79 -78‬‬
‫)‪28‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮﻣﻰ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺎت ﺣﻘﻮق‪ ،‬ص ‪ 4 ;54‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 159‬‬
‫)‪29‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ص ‪. 51‬‬
‫)‪30‬دل وﮐﯿﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;110‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮﻣﻰ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;60‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 60‬‬
‫)‪31‬ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ‪ ،‬روح اﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻬﺘﺪى‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ ،‬ص ‪ 727‬و ‪ ،726‬ﭼﺎپ‬
‫ﺷﺸﻢ ‪.‬‬
‫)‪32‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺮﺷﻰ ﺗﺎرﯾﺨﻰ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ص ‪ ;160‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 99‬‬
‫‪33. Teleolgy‬‬
‫)‪34‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮﻣﻰ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;62‬ﻧﮕﺮﺷﻰ ﺗﺎرﯾﺨﻰ ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ص ‪. 160‬‬

‫‪۱۹‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬ ‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫)‪35‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪. 120‬‬

‫)‪36‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 121‬‬

‫)‪37‬ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ 24‬و ص ‪ ;110‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;128‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮﻣﻰ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪،‬‬
‫ص ‪ ;63‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 58‬‬
‫)‪38‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ;129‬ﻫﺎﻧﺮى ﻟﻮى ﺑﺮول‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻰ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﻗﺎﺿﻰ‪ ،‬ص‬
‫‪. 12‬‬
‫)‪39‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪. 149‬‬
‫)‪40‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻰ ﻓﺮوﻏﻰ‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﺣﮑﻤﺖ در اروﭘﺎ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ ،1345 ،‬ص ‪. 167‬‬
‫)‪41‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ;240‬ﻧﯿﺰ ر‪ .‬ك‪ :‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮى‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;63‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‬
‫‪ ;110‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 57‬‬
‫‪42. Positivism‬‬
‫)‪43‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;110‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ ;57‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‬
‫‪. 244‬‬
‫)‪44‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮﻣﻰ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 70‬‬
‫)‪45‬ﻟﻮى ﺑﺮون‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ و روش اﺑﺰار ﮐﺎر‪ ،‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 256‬و ﻧﯿﺰ ر‪ .‬ك‪ :‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪،‬‬
‫ص ‪. 442‬‬
‫)‪46‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;45‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،105‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎنص ‪،42‬‬
‫اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺟﻤﻬﻮرى‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﻮاد روﺣﺎﻧﻰ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،1348 ،‬ص ‪ ;236‬دل وﮐﯿﻮ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 165‬‬
‫)‪47‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ 506‬و ﻧﯿﺰ ر‪ .‬ك‪ :‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 202‬‬
‫)‪48‬ﺑﺮاى ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﺳﺎﮐﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;142‬ﺧﺴﺮوﺷﺎﻫﻰ‪ ،‬داﻧﺶﭘﮋوه‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‬
‫‪ ;31‬ﮐﺎﺗﻮزﯾﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 515‬و ج ‪ ،2‬ص ‪ ;58‬ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ و اﺟﺮا‪ ،‬ﻫﺎﻧﺮى ﻟﻮى ﺑﺮول‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻰ‬
‫ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﻗﺎﺿﻰ‪ ،‬ص ‪ ;63‬دل وﮐﯿﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ;243‬رﺿﺎ ﻋﻠﻮﻣﻰ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪. 113‬‬
‫در ﺑﺤﺚ راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺎ اﺧﻼق ر‪ .‬ك‪ :‬ﺑﺮﺗﺮاﻧﺪ راﺳﻞ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﻣﻨﺘﺼﺮى‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ;1350 ،‬ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﺷﻬﺎﺑﻰ‪ ،‬ادوار ﻓﻘﻪ‪ ،‬ج ‪ ،14‬ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ص ‪ .1329‬در ﺑﺎره ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻓﮑﺎر ﻣﺬﻫﺒﻰ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ر‪.‬‬
‫ك‪:‬‬
‫‪(W.M.WATT, Lslanic philosophy andTheology, Edinburgh univercity‬‬

‫‪۲۰‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬
 ‫= ‪@public_law_iran‬‬‫ﮐﺎ�ل ﺗل��ام �قﻮق ��ﻮ�ﯽ‬
‫)‪press‬‬

‫در ﺧﺼﻮص راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺎ رﺳﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ‪ ،‬ر‪ .‬ك‪ :‬رﻧﻪ داوﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎمﻫﺎى ﺑﺰرگ ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪،‬‬
‫‪ ،1966‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮ ﻋﺰتاﻟﻪ ﻋﺮاﻗﻰ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ آﺷﻮرى‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎى ‪ 499‬و ‪ ;500‬در ﺧﺼﻮص راﺑﻄﻪ ﺣﻘﻮق و‬
‫اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ر‪ .‬ك‪ :‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻟﺬات ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺎس زرﯾﺎت ﺧﻮﯾﻰ‪ ،‬ص ‪ 86‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ از ‪ :‬ﻋﺰﯾﺰاﻟﻪ ﻓﻬﯿﻤﻰ‬
‫ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺎت ﻋﻠﻤﻰ ﮔﺮوه ﺣﻘﻮق داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ‬

‫‪۲۱‬‬
‫‪https://www.instagram.com/public_law/‬‬