3.1.

Teorijsko utemeljenje predmeta istraživanja- stožer nauke

socijalnog rada

Elementarno pitanje teorije socijalnog rada je preciziranje njenog predmeta

istraživanja, tj. koje sadržaje, pojave i procese nastoji da izuči, objasni i predvidi.

Samo jezgro (stožer) naučnog zasnivanja teorije socijalnog rada predstavlja

pravilno odredjenje predmeta istraživanja zahvaljujući kome se jedino i može
prodreti u suštinu posmatranog fenomena (socijalnog rada).

Čitava konstrukcija nauke socijalnog rada je najdirektnije uslovljena sopstvenim

predmetom istraživanja

Pečat (ili šta uslovljava) različitost mnogobrojnih pristupa u oblasti teorije

socijalnog rada daje različitost odredjenja obima i sadržaja predmeta istraživanja
(tako, npr. usko i jednostrano definisan predmet srodi univerzalnu delatnost
socijalnog rada samo na njegov najniži profesionalni segment bavljenja
društvenim devijacijama. Time se naučno zasnivanje zadovoljava praktičnom
operacionalizacijom saznanja najčešće iz oblasti psihologije i sociologije).

Mogućnost izgradnje jedne razradjene filozofsko-metodološke osnove teorije

socijalnog rada otvara takvo odredjenje predmeta teorije socijalnog rada koji je
shvaćen u njegovoj univerzalnosti kao specifična forma ljudske humanizacije, tj.
shvatanje čoveka u totalitetu njegove složene rodne (genetičke) prirode.

Sadržaj ozbiljne filozofske osnove teorije socijalnog rada počiva na valjanoj

ontologiji*, filozofskoj antropologiji*, gnoseologiji*, metodologiji (metoda),
aksiologiji*, etici (moral) i estetici (lep) socijalnog rada.

Današnji status nauke socijalnog rada u smislu izgradjenosti njene filozofske

osnove je takav, da do danas nauka nije razvila jedan uskladjen (koherentan)
teorijsko-filozofski sistem, već je ostala na nivou parcijalnih i spontanih obrada ili
dodirivanja pojedinih pitanja (najčešće segmenata iz oblasti metodologije,
aksiologije i etike).
Esenciju (suštinu) nauke socijalnog rada izražava univerzalno odredjen predet
teorije socijalnog rada.

Discipline koje zalaze u postojanost narodnog života i njegove kulturne predaje

koje mora da uvaži nauka socijalnog rada: antropologije, antropogeografija,
entologija, etnopsihologija, narodna književnost i njima srodne oblasti.

Nauka socijalnog rada u sladu sa svojim predmetnim sadržajem mora da postavi i

svoje paradigmatične obrasce koji u obliku principa regulišu njena osnovna
teorijsko-metodološka polazišta. Kada je predmet socijalnog rada shvaćen u
njegovoj univerzalnosti onda on stoji u saglasnosti sa mnogobrojnim principima
(idejnim smernicama) koji vode u pravcu svestranog ljudskog razvoja i dobrobiti.

Gotovo neiscprnu riznicu iskustvenih principa (idejnih smernica) koji doprinose

multidisciplinarnosti teorije socijalnog rada prestavljau sadržaji mitologije,
predanja, teologije, filozofije i umetnosti, tj. opšteg duhovnog stvaralaštva i
kulture.

Kada je u pitanju medjusobna uslovljenost predmeta i principa nauke socijalnog

rada, u okviru teorije socijalnog rada, mogućnost „kopernikaskog* obrta“ je
ogleda u tome što univerzalni teorijski pristup preispituje mogućnost
„kopernikaskog obrta“ klasičnog principa „pomoći do samopomoći“ koji je
opšteprihvaćen u institucionalnoj praksi socijalnog rada, u princip „samopomoći
do pomoći“.

Osim na principe (načela), teorijsko odredjenje predmeta socijalnog rada je

neposredno reflektuje i na ustanovljavanje cilja, tj. krajnje svrhe socijalnog rada
(tako se npr. teorijski pristup kkoji predmet socijalnog rada svodi na pružanje
pomoći kao postavljenim ciljem zadovoljavanja menjanjem, adaptacijom i
prilagodjavanjem svojih korisnika u postojeće društvene okvire. Time se teorija
vulgarizuje i svodi na primenu kliničko-medicinskih obrazaca).

Teorija koja predmet socijalnog rada shvata univerzalno može sebi postaviti
smeliji cilj (krajnju svrhu) koji ne teži menjanju ljudi, već promeni društvenih
odnosa (što je karakteristično za radikalni socijalni rad).
Iz univerzalnog odredjenja predmeta socijalnog rada (tj. kada odredjenje
predmeta izražava humanističku suštinu delatnosti socijalnog rada) proizilazi i tom
predmetu odgovarajuća metodologija socijalnog rada. Takva metodologija
prevazilazi veštačku granicu izmedju institucionalnog socijalnog rada (sa
pojedincem, grupom i u lokalnoj zajednici) i raznovrsnih oblika svakodnevnog
življenja u okviru porodice, roda-familije, dorosusedstva i šire lokalne zajendice.

Specifične tehnike koje podrazumeva metodološko pretakanje stručnog

(institucionalnog) socijalnog rada u njegove životne forme su: posmatranja sa
učešćem, intervju i biografije i sl.

Stožer (osnovno jezgro) strukture i kvaliteta humanističke nauke socijalnog rada

prestavlja odredjen predmet socijalnog rada i način njegove interpretacije.

Odredjenje predmeta teorije socijalnog rada i način njegove interpretacije

predstavlja alfu i omegu nauke socijalnog rada zato što se odredjenje predmeta
preslikava (refleksuje) u: idejno-misaonu formu filozofske osnove (tj pitanja
saznanja, bitka, vrednosti, morala); principe (načela, idejne smernice); ciljeve
(krajnje svrhe); metode; i tehnike nauke socijalnog rada.

3.2. Apsurd siromašnih teorijskih uprošćavanja raskonošnog

predmeta

Osnovne determinante različitih pristupa u odredjenju predmeta istraživanja

nauke socijalnog rada su: krajnje složen i protivurečan predmet istraživanja;
relativno kratak vremenski period naučnog konstituisanja nauke socijalnog rada (u
odnosu na srodne discipline-sociologiju, prihologiju, pedagogiju, medicinu...);
uskost jednostranih (najčešće socioloških, psiholoških i pedagoških) orijentacija
koja je uslovljena „doseljavanjem“ stručnjaka iz tih oblasti u nauku socijalnog
rada; epigoni (podražavajući) teorijski pristupi koji su posledica oslanjanja na
saznanja drugih disciplina (sociologije, psihologije, pedagogije i sl.); vuglarizacija
nauke socijalnog rada u obliku njenog jednostranog svodjenja na operacionalnu
primenu u praksi na osnovu „pozajmljenih saznanja“ iz psihologije i psihijatrije (u
okviru tzv. metodike socijalnog rada); epistemološka nerazvijenost (nerazvijen i
neprecizan pojmovno-kategorijalni aparat, nerazvijena filozofska osnova,
predmetna neodredjenost, nerazvijeni naučni principi, vrednosti, metode i sl.)

Determinanta koja ima presudnu ulogu u definisanju predmeta nauke socijalnog

rada je epistemološka nedorečenost (nerazvijenost).

Temelj svake nauke čini epistemološka osnova koja je izgradjena na medjusobnoj

uslovljenosti rasudjivanih pojmova i njima saobraznog predmeta.

Logika shvata odnos pojma i predmeta kao: pojam kao misaona celina e neodoljiv,
u logičkom smislu, od onoga što je predmet mišljenja, jer pojam izražava suštinske
karakteristike rasudjivanog (pozajmljenog) predmeta.

Shvatanje predmeta teorije socijalnog rada apsolutno zavii od shvatanja pojma

socijalnog rada.

Ključno pitanje na koje se mora odgovoriti prilikom analize pojma socijalnog rada
je pitanje: šta čini suštinu fenomena socijalnog rada tj. koje je to presudno
pojmovno-predmetno obeležje po kome se delatnost socijalnog rada i njena
naučna zasnovanost, razlikuju od drugih humanističih oblika ljudske prakse.

Rezultat neuspešnih pokušaja razlučivanja predmeta teorije socijalnog rada je

apsurd uprošćenog teorijskog siromaštva u shvatanju socijanog rada, nasuprot
potencijalno beksrajnom raskošju istorijsko-civilizacijskog izvora.

Pokušaji oplemenjivanja svakodnevne egzistencije kroz najrazličitije oblike

humane prakse nastaju paralelno sa procesom radjanja prvih civilizacija kroz
stvaralačku i preobražavajuću snagu ljudskog rada i društvenosti, koji se kao
socijalni rad transformišu i prilagodjavaju konkretnom istorijskom, kulturnom i
vremenskom razdoblju. Najrazličitijim oblicima konretnog delovanja kroz
predajne, običajne, moralne i zakonske norme (u okviru porodice, familije, šire
lokalne zajednice) ljudi milenijumima zajendičkim snagama rade na očuvanju i
zaštiti zdravlja, poboljšanju materijalnih uslova, vaspitanju, obrazovanju i njima
sličnim aktivnostima u praksi svakodnevnog života.

Apsurdna situacija koja je prisutna u nauci socijalnog rada se ogleda u tome što
apsurdna situacija nastaje povodom disproporcije (nesrazmerne) izmedju
mnoštva potencijalnih teorijskih aspiracija, sa jedne strane i prisutne
epistemološke skromnosti (epistemološke neizgradjenosti) tih teorijskih
aspiracija, sa druge strane. Pri tome kao da se pojmovno-predmetno bogatstvo
totaliteta socijalnog rada nastoji od strane mislećih ljudi iz te oblasti, sistematski
prikreti, a favorizuju se samo pojedini aspekti socijalnog rada koji nipošto ne
poseduju kvalitet suštastva.

Mnogi teoretičari nauke socijalnog rada padaju u zamku vulgarno-

pojednostavljenog rasudjivanja o predmetu nauke socijalnog rada, jer gube iz vida
univerzalnost socijalnog rada koja sobom nonsi moćne tvoračke snage
stvaralačkog preobražaja.

Teorijski pristup koji se najčešće sreće u teoriji socijalnog rada je krajnje uprošćen
teorijki pristup koji predvidja stvaralaču humanizaciju socijalnog rada (njegov
univerzalni karakter), dovodeći vulgarno njegov predmet u vezu sa različitim
oblicima tzv. prilagodjavanja i poboljšanja društvenog funkcionisanja. Time se
bogatstvo predmeta socijalnog rada svodi na institucionalno ogranizovano
bavljenje socijalnim problemima marginalnih pojedinaca, grupa i zajednica kojima
se pruža stručna pomoć (poboljšanje materijalnih uslova, socijalna pedagogija,
ostvarenje ljudskih vrednosti, prava i socijalne pravde).

Predmet teorije socijalnog rada i njena filozofsko-epistemološka osnova stoje u

takvom odnostu da, predmet teorije socijalnog rada stoji u reciprocitetu sa
njenom filozofsko-epistemološkom osnovom (tj. sa pojmovno-kategorijalnim
aparatom, principima, metodama i u praksi primenjenim tehnikama). Taj njihov
reciprocitet se ogleda u tome što ograničeno pojmljen predmet prati i ograničeno
zasnovana teorija, i obrnuto epistemološki ograničenu teoriju prati ograničeno
pojmljeni predmet, jer su predmet i filozofsko-epistemološka osnova dve pojavne
fome jednog te istog saznajnog procesa.
 3.3. Predmetna univerzalnost teorije socijalnog rada

Potraga za valjanim predmetom delatnosti i nauke socijalnog rada mora nužno

uzeti u obzir trijadnu dijalektičku spregu: socijalnog rada, ljudskih potreba i
egzistencije.

Glavno orudje čovekovog stvaralačkog odnosa prema stvarnosti predstavlja

njegov rad zahvaljujući kom ljudski rod i poseduje šansu egzistencijalnog
preobražaja u pravcu približavanja sopstvenoj generičkoj suštini, pod uslovom da
taj rad razvija svoju socijalnu prirodu.

Odnos rada i njegove socijalne (društvene) prirode je takav da, socijalna priroda
prati svaki rad s obzirom da se rad uvek nužno odvija u socijalnom kontekstu sa
kojim je mnogostruko kroz smenu generacijskog iskustva u hronološkom
kontinuitetu prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, rad neraskidivo recipročno
uslovljen i povezan.

Kljčna odrednica ontološkog raspoznavanja ljudske vrste je složeni fenomen

ljudskog rada i njegve smisaonosti koja je zasnovana na čovekovom očovečenju tj.
civilizacijskom idealu humanosti.

Profesionalno usmeren socijalni rad ima istorodnu prirodu sa filozofsko-

antropološki pojmljenim radom uopšte, iz koga se profesionalni socijalni rad (kao
njegov specifičan segment) u datom istorijskom momentu iskustveno izdvojio.

Jedinstvena suština profesionalnog socijalnog rada i rada uopšte se ogleda u

zadovoljavanju ljudskih potreba različitog spektra, koji pokriva sveukupnu ljudsku
egzistenciju. Pri tome socijalni rad tendenciozno podvlači socijalnu svrsishodnost
humanističkog karaktera, jer je primarno okrenut ljudima u nevolji.

Egzistencijalna (suštinska) usmerenost socijalnog rada je u univerzalnom ljudskom

rastu i razvoju koji bude i pospešuju čovečnost.

Jedan od ozbiljnijih i retkih pokušaja shvatanja predmeta nauke socijalnog rada je

shvatanje koje zastupa Iv-Rastimir Nedeljković koji predmet nauke socijalnog rada
pojašnjava kao dijalektičko istraživanje istorijskih korenova, razvoja uslova i
uzroka, zakonitost pojave čovečnosti, odnosno humanizacije, kroz čitavu ljudsku
istoriju, i to čovečnosti spontane organizovane, planske i profesionalne tj. u svim
oblicima svoga javljanja.

Suštinu predmetne izgradjenosti teorije socijalnog rada prema Iv. R. Nedeljkoviću

je katerogija čovečnosti koja izrasta u prevazilaženju jedinke sopstvenom
društvenošću (generičim bićem) kroz konkretno delovanje pri čemu je to
delovanje praćeno svešću da je slobodan razvoj drugog uslov sopstvenog razvoja
ili uslov uzajamnog slobodnog razvoja zajednice u kojoj se on ostvaruje.

Izuzetno značajno za predmetnu odredjenost socijalnog rada je poimanje

totaliteta čovečnosti jer takvo shvatanje svojom filozofskom punoćom nadilazi
vulgano-naivna shvatanja lažne čovečnosti koja čovečnost svode na milosrdno
pružanje pomoći nemoćnima (oni koji imaju i mogu, onima koji nemaju i ne mogu)

Predmet valjane nauke socijalnog rada je istinska čovečnost. Takvo shvatanje, za

razliku od uskih premetnih odredjenja, zahvata korene same ljudske suštine. Ta
suština se ogleda u najširem rastu i razvoju ljudskih potencijala zahvaljujući kojima
čovek, u zajednici sa drugima, prevazilazi sopstvenu životinjsku prirodu i, kao
humano biće, se oslobadja.

Kategorija čovečnosti kao predmet istraživanja nauke socijalnog rada se može

dovesti u dijalektičku medjuuslovjenost sa pojmovima: ljudskog rada, ljubavi i
slobode.

Mogućnosti ostvarenja drevnog civilizacijskog koda ljubavi prema bižnjima se

stvaraju onda kada se čovekov rast i razvoj praktično potvrdi u životnoj zajednici
(društvenoj simbiozi): uzajamnog respekta (poštovanja), brige, medjuljudske
odgovornosti.

Uslov čovekovog oslobadjanja predstavlja delatno-plodonosna ljubav (tj. ljubav

prema bližnjem), kojom jedna individua prevazilazi sebe, kroz sopstvenu negaciju i
stvaranje novog ljudskog kvaliteta u stopljenosti sa drugomm individuom, i to
tako što u tom činu zajedničkog moralog preobražaja „jedna osoba oseća potrebe
druge osobe kao sopstvene“.

Čovek potiranjem (negiranjem) medjuljudskih granica gradi altruističku ljudsku

zajednicu.
Altruizam je termin koji potiče od reči alter-drugi, ljubav prema drugom.

Zan Pol Satrt** izjednačava slobodu sa egzistencijom („sloboda prethodi

delovanju i volji, jer sloboda odredjuje nact (projekt) egzistencije. Zato egzistirati
ili u slobodni sam sebe stvarati, postavljati se, jedno te je isto. Egzistencija i
sloboda su jedno te isto“.)

Ljudskom rodu predodredjen ideal je ideal egzistencijalne humanizacije.

Ideal egzistencijalne humanizacije je moguće postići tako što, Moralno slobodan

čovek, koji poseduje svest o istorodnoj univerzalnoj svrsi sveopšteg razvoja svih
ljudi, može se praktično usavršavati u svojoj čovečnosti i ljubavi, dosežući tao
ideal egzistencijalne humanizacije.

Predmet istraživanje nauke socijalnog rada koji je odredjen u skladu sa

univerzalnom prirodom socijalnog rada se odnosi na najrazličitije aspekte
egzistencijalne humanizacije, pojedinaca, grupa i čitavih zajendica, putem
budjenja i podsticanja, tj. praktičnog ostvarenja svekolikih ljudskih rodnih
(generičkih) potencijala, kroz delatnosti socijalnog karaktera (od spontanih do
profesionalnih) koje za cilj imaju univerzalno ljudsko usavršavanje.

Termin filokalija se prevodi kao dobrotoljublje.

Termin filokalija je prvi upotrebio liment Aleksandrijski (2-3 v.) u delu „Pedagog“.

Kategorija dobrotoljublja (filokalije) u sebi sintetiše specifičnu teoriju (duhovno

sagledavanje i prozrnje) i praksu delatne ljubavi koja se ispoljava kao delatno
bratoljublje i čovekoljublje. Filokalija kao grčki termin sjedinjuje u sebi i ljubav
prema istinski dobrom i istinski lepom.(U grčkom i slovenskom jeziku lepo i dobro
su skoro sinonimi, s obzirom da je u Antici rašireno shvatanje da je istinska lepota
uvek i dobrota, i obrnuto, da je pravo dobro uvek i lepo).

Neraskidivost veze dobrotoljublja i predmetnog sadržaja socijalnog rada se ogleda

u tome što dobrotoljublje čini spregu teorije (misli) i prakse (činjenja) ljubavi
prema bližnjem i to ne bilo koje ljubavi, već delatne, radno-stvaralačke i tvoračko-
preobražajne, istinske životne ljubavi i napretka.
Analogno filozofiji (kao ljubavi prema mudrosti) ili filologiji (kao ljubav prema
književnosti i jeziku) nameće se zaključak o filokaliji-istinski delatnom
dobrotoljublju, kao mogućem predmetu teorije socijalnog rada koja je
humanistički zasnovana.