BARAJ JEOLOJİSİ

Dolu savak kapakları Gezici Vinç

Dolu Savak

Kontrol Odası
Enerji Santrali
Derivasyon Tüneli Makine Odası

Çeşitli amaçlarla bir akarsu vadisinin uygun kesitine inşa edilen ve

akarsuyun suyunun baraj gölünde birikmesini sağlayan beton, toprak,
kaya veya bunların karışımı ile yapılan büyük yapılara baraj denir.
Akarsuları yükseltmek ve çevirmek amacıyla yapılan yapılara ise
regülatör denir.
 AMAÇLARI
• Enerji elde etme,
• İçme ve sulama suyu sağlama,
• Taşkından koruma,
• Ulaşım, balıkçılık ve turizm
• Atık depolama,

Bir baraj tek veya çok amaçlı olarak kullanılabilir.

BARAJLARIN SINIFLANDIRILMASI
 BARAJLARDA KULLANILAN TERİMLER
Abatman: Barajın üzerine inşa edildiği vadinin her iki tarafındaki
eğimli yüzey
Vadi kesiti: Baraj gövdesinin akarsu yatağında oturduğu kesimin
enine kesitidir.
Abatman

Abatman
Barajın memba eteği: Barajın memba tarafındaki yüzünün temel
kayaya oturduğu kısım
Baraj topuğu: Baraj gövdesinin mansap yüzünün temel kayaya
oturduğu kısım
Baraj tepesi (kret): Barajın en üst kısmı

memba

mansap
Kenar duvarı (parapet): Baraj tepesinin her iki tarafında
yapılan koruma duvarları
Serbest kısım (dalga payı): Baraj tepesi ile maksimum su
seviyesi arasında kalan kısım
Baraj ekseni : Baraj tepesinin ortasından geçen çizgi
Baraj kesiti: Baraj eksenine dik kesiti
Galeriler: Baraj gövdesi içinde baraj eksenine paralel, dik ve
eğik olarak yerleştirilen bu galeriler sızıntıları kontrol etmek,
drene etmek veya önlemek için enjeksiyon yapmak amaçları ile
kullanılır
Dip savak: Ölü hacmin üzerindeki suyu boşaltmaya yarayan
tünel

Memba Yüzü

Galeriler Mansap Yüzü

Kuyruk Suyu
Dip savak

Sızıntı Engelleme Çukuru

Ölü hacim yüzeyi: Barajın içinde kalan ve boşaltılamayan su
seviyesi
Baraj yüksekliği: Akarsu talveginden veya temelden baraj
tepesine kadar olan yükseklik
Kuyruk suyu yüzeyi: Barajın savaklarından veya tribünden
çıkan suyun mansaptaki yüzeyi

Maksimum su yüzeyi: Baraj

gölünde dolu savak
Memba Yüzü
seviyesindeki su düzeyi
Galeriler Mansap Yüzü

Minimum su yüzeyi: Baraj Kuyruk Suyu

Dip savak
gölündeki faydalı şekilde
kullanılabilecek en düşük su
yüzeyi Sızıntı Engelleme Çukuru
Dolu savak: Baraja maksimum su seviyesinin üstünde gelen
suyu boşaltmaya yarayan yapı
 KEBAN
BARAJI

DOLU
SAVAK
Çevirme (derivasyon) tüneli: Barajın gövde inşaatı sırasında
akarsuyun yönünü değiştiren tünel

Çevirme (derivasyon)
tüneli

Batardo : Baraj inşaatı sırasında akarsuyun çevirme tüneline

girmesine yardımcı olan küçük baraj
Çevirme (derivasyon)
tüneli
Çevirme (derivasyon)
tüneli:
 Su akış yönü

ABATMAN
MEMBA
BATARDOSU

Baraj gövde inşası

 BARAJ ÇEŞİTLERİ
Günümüzde inşa edilen barajlar kullanılan malzemeye göre beton
barajlar ve dolgulu barajlar olmak üzere iki grupta toplanır.

A. Beton Barajlar
1. Beton barajlar ağırlık barajları
2. Payandalı ağırlık barajları
3. Kemer barajları
olmak üzere üç çeşittir.
Ağırlık Barajları
Ağırlık barajları baraj gölündeki suyun itme kuvvetine
ağırlıkları ile karşı koyan barajlardır.
Düz olarak veya memba tarafına doğru hafif kavisli veya ikisinin birleşmesi
şeklinde yapılır. Genelde üçgen ve trapez (yamuk) kesitli olan ağırlık
barajları temel kayasının sağlam olduğu durumlarda yapılır.
Çatlaklı kayalar ve alüvyonlar enjeksiyonla sağlamlaştırıldıkları durumda
bunların üzerine de ağırlık tipi beton baraj yapılabilir.
A.1. Beton Ağırlık Barajları

Ağırlık Barajları,
Geniş kanyon tipi vadiler ağırlık tipi baraj için uygundur.

Ağırlık tipi barajlarda;

• temel kayasının taşıma gücü 9-11 kg/ cm2 arasında,
• taban genişliği yaklaşık yüksekliğinin 2 / 3 'ü kadar ve
• tepe uzunluğu- yükseklik oranı (vadi şekli faktörü) 5
veya daha küçük olmalıdır.
A.2. Payandalı Ağırlık Barajları
Payandalı ağırlık barajlar suyun itme gücüne payandalarla
desteklenmiş düz veya hafif eğimli bir duvar şeklindeki beton gövde ile
karşı koyarlar. Su basıncı payandalarla temele aktarılır.

Payandalı ağırlık barajları geniş kanyon tipi vadiler için uygun ve

ekonomiktir. Bu tip barajlarda daha az malzeme ve beton kullanılmakta
ve daha az kazı yapılmaktadır. Ayrıca dolu savak ve kuvvet santralleri
gibi barajla ilgili diğer yapılar payandalar arasına yerleştirilerek
ekonomik bir çözüm getirilir . Bu tür barajlarda beton dökme ve kalıp
işçiliği önemlidir.
Payandalı ağırlık barajlarında temel kayasının özellikle
payandaların oturacağı kısımlarda sağlam olması istenir.
Payandalar altındaki temel kayasının mukavemeti 22-33 kg/cm2
arasında olmalıdır.
Payandalar dışındaki temele fazla yük binmez, bu nedenle
barajın bu kısımları zayıf temele rastlatılır.
 Memba
Göl Alanı
Payandalı
Ağırlık
Yandan
Çevirmeli Dolu
Payandalar
Barajları
Savak
Mansap
A.3. Kemer Barajları
Kemer tipi barajlar ise
akarsuyun memba tarafına
doğru kavisli (konkav) tek bir
duvar şeklinde yapılır. Baraj
gövdesinin kavisli şeklinden
dolayı suyun itme kuvveti vadi
yamaçlarına iletilir.

Bu nedenle kemer tipi barajlar

yamaçları sağlam vadilerde
inşa edilir.

Kemer tipi barajlar güvenlik

açısından tercih edilirler.
Ancak baraj gövdesinin yamaca iyi kenetlenmesi gerekir. Yamaçla gövde
arasındaki dar açının en az 45o olması ve tepe merkez açısı 133°' den
büyük olması gerekir.
Kemer barajlarda tepe uzunluğu-yükseklik oranının 4.5 veya daha küçük
olması gerekir.
Kalın tipte abatmanların sağlam, basınç dirençlerinin en az 33 kg/cm2, ince ve
kupolo tiplerde ise 54-76 kg/cm2 arasında olması önerilir.
Kemer barajlar diğer tiplere göre daha az malzeme fakat özel kalıp işçiliği ve
kaliteli beton dökme tekniği gerektirir.
KEMER TİP BARAJ İNŞASI

Dolu savak
B. Dolgu Barajları
Doğal blok, çakıl, kum, silt ve kil gibi ayrık malzemeler
kullanılarak yapılan barajlara dolgulu barajlar denir.
Bunlar kullanılan malzeme cinsine göre
1. toprak dolgulu,
2. kaya dolgulu,
3. toprak-kaya
dolgulu olabilirler.
Dolgulu barajlar
daha çok geçirimsiz
ancak sağlam
olmayan heterojen
kayaçların
bulunduğu geniş ve
yayvan akarsu
vadilerinde yapılır.
B. 1. Toprak Dolgu Barajları
Doğal halde bulunan blok,
çakıl, kum, silt ve kil gibi
ayrık malzemelerden
yararlanılarak yapılan su
tutma yapılarına dolgulu
barajlar denir.
Malzeme durumuna göre;
• zonlu gövdeli
• homojen gövdeli toprak
baraj olabilir
Bu tür barajlar daha çok
geçirimsiz, sağlam olarak
kabul edilmeyen
heterojen ortamlarda,
geniş ve yayvan akarsu
vadilerinde inşa edilirler.
B. 2. Kaya Dolgu Barajları
Baraj yerine ekonomik uzaklıkta malzeme bulunmaması
durumunda kaya dolgulu barajlar yapılır.
Keban Barajı temelden 207 m yükseklikte 1097 m uzunlukta
kaya dolgulu ve beton ağırlık karışımı bir barajdır.
Atatürk Barajı ise kaya dolgu türü barajdır.

Atatürk Barajı
Keban Barajı
Borçka Barajı Gövde İnşaatı
 BARAJ TİPİ VE BARAJ YERİ
SEÇİMİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER
• Bir akarsu üzerinde baraj
yapılması düşünüldüğünde
güvenlik, maliyet ve
akarsuyun enerjisinden en
fazla yararlanma öncelikli
olarak göz önünde tutulur.

• Belirlenen baraj yeri ve baraj

tipi alternatifleri birbirleri ile
karşılaştırılarak en uygun
baraj yeri ve baraj tipi seçilir.
1. VADİ ŞEKLİ
Baraj yapılacak yerde vadi şeklinin uygun olması gerekir.
Vadiler boğaz (U) şekilli; dar (V) şekilli ve geniş şekilli
olabilir. Vadide yapılacak baraj uzunluğunun baraj
yüksekliğine oranına vadi şekli faktörü (K) denir.

• K < 4.5 ise kemer tipi

• K < 5 ise ağırlık tipi
• K > 5 ise dolgu baraj tipi önerilir.

Kanyon ve V şekilli vadilerde genellikle beton kemer tipi baraj

Geniş U şekilli vadilerde beton ağırlık tipi baraj ;
Çok geniş vadilerde ise dolgulu baraj önerilir.
Bu öneriler yapılırken vadi tabanım ve yamaçları oluşturan kayaçların mekanik
özelliklerinin uygun olması gerekir. Örneğin zayıf olan kayaçlarda kemer tipi
yerine beton ağırlık veya dolgu baraj yapılır.
2. LİTOLOJİK VE YAPISAL ÖZELLİKLER
Baraj yapılacak yerdeki kayaçların geçirimsiz olması gerekir.
Geçirimli olması durumunda enjeksiyonla iyileştirme mümkün
ise de bunun baraj maliyetine etkisi fazladır. Ayrıca kayaçların
suya karşı duraylılığı önemlidir.
• Örneğin jips ve kireçtaşları üzerinde baraj yapılması
durumunda bu kayaçların suda çözünmesi nedeniyle zamanla
su kaçakları oluşabilir.
• Marnlı kayaçlar
üzerine baraj
yapıldığı zaman
marnın su aldığında
kabarması baraj
gövdesinde
deformasyona
neden olur.
• Magmatik kayaçlar
çatlaksız ve
ayrışmamış oldukları
zaman iyi bir baraj
yeri olabilirler.
• Tabakalı kayaçlar üzerinde baraj yapılması
durumunda tabaka doğrultularının baraj eksenine
paralel ve membaya eğimli olması gerekir.

• Tabaka eğiminin mansaba doğru eğimli olması

durumunda baraj gölünden su kaçakları meydana
gelir. Tabakalar yatay konumlu olduklarında
enjeksiyon perdesi ile geçirimsizlik sağlanır.

• Antiklinal üzerinde baraj yapılırken baraj gövdesinin

antiklinalin sol kanadı üzerinde kalması su kaçağını
engeller. Senklinallerde ise su kaçağı
engellenemez.
Baraj
gölü

Tabakalı yapılar

Uygun değil Uygun

Senklinaller

Uygun değil Uygun

Antiklinaller

Uygun Uygun değil

Baraj
gölü

Tabakalı yapılar
Uygun

Senklinaller

Uygun

Antiklinaller

Uygun Enjeksiyon
perdesi
3. HİDROLOJİK VE HİDROLİK DURUM
Baraj yapılmadan akarsuyun beslenme alanına düşen
yağış ve buharlaşma miktarları ölçülür. Ayrıca
taşkın debileri ve dalga etkileri hesaplanır.

Barajın dolu savak

projesi bu
taşkın debisine
göre hesaplanır.
Barajın yüksekliği
ise göl alanında
toplanacak su
miktarına göre
belirlenir.
4. MALZEME DURUMU
Baraj yapımında kullanılacak malzemenin yakında ve yeterli miktarda
bulunması baraj tipinin seçiminde etkilidir. Örneğin çekirdek malzemesi ve
dolgu malzemesi varsa toprak dolgulu baraj; agrega varsa beton baraj tipi
seçilir. Ayrıca baraj inşaatı sırasında yapılacak hafriyat malzemesinin de
kullanılıp kullanılmayacağı araştırılır.

5. İKLİM KOŞULLARI :
Baraj yapılan yerin iklimi baraj tipi seçimini etkiler. Yağışlı ve soğuk (don yapan)
yerlerde toprak dolgulu baraj malzemesinin yerleştirilmesi zor olduğundan
buralarda çekirdek kısmı ince barajlar yapılır. Kurak bölgelerde ise
kompaksiyon için gerekli su sorunu ile karşılaşılır.

6. MEMLEKETİN EKONOMİK DURUMU ve İŞÇİLİK

Baraj yapılırken ülkenin ekonomik durumu, endüstriyel gelişmesi, demir ve
çimento üretimi baraj tipi seçiminde etkili olur. Örneğin GAP projesi
başlamadan Güneydoğu Anadolu 'da çok sayıda çimento fabrikası
yapılmıştır. Kemer tipi barajlar vasıflı işçilik gerektirir. Yörede bu düzeyde
elemanların bulunması gerekir.
 BARAJLARDA DOLU SAVAKLAR

• Baraj göl alanına gelen taşkın sularının baraj

gövdesine ve göl alanı yamaçlarına zarar
vermemesi için bu fazla suyun boşaltılması
için yapılan kanallara dolu savak denir.
• Dolu savaklar barajların güvenliğini sağlar.
 BARAJLARDA DOLU SAVAKLAR
Baraj göl alanına gelen taşkın sularının baraj gövdesine
ve göl alanı yamaçlarına zarar vermemesi için bu
fazla suyun boşaltılması için yapılan kanallara dolu
savak denir.

Dolu savaklar barajların güvenliğini sağlar.

Dolu savaklar baraj tipine göre üstten akan, yandan çevirmeli
ve kuyu tipte olabilir.
1. Üsten Aşmalı Dolu Savak
Üstten akan dolu savaklar daha çok beton barajlarda uygulanır.
Dolu savak akan suyun türbülanssız akacak şekilde ve baraj
gövdesine zarar vermeyecek şekilde projelendirilir.

En basit dolu savak baraj

üzerinde içinde kapak bulunan bir
boşluk bırakılarak yapılır.

Trapez veya dikdörtgen şeklinde

olan bu dolu savakta kapak
mekanik veya otomatik olarak
çalışır.
2. Yandan Çevirmeli Dolu Savak
Topografyanın uygun olması durumunda dolgulu barajlarda
baraj gövdesinin oturduğu yamaçta uygun kazılar yapılarak
çevirmeli şekilde dolu savak yerleştirilir.
3. Kuyu Tipi Dolu Savak
• Dar vadilerde yapılan barajlarda ve topografyanın elverişsiz
olması durumunda kuyu tipi dolu savak yapılır. Bu tür dolu
savaklar huni gibi görev yapar.

Kuyu tipi dolu savak

Kuyu tipi dolu savak
Kuyu tipi dolu savak
BARAJLARDA SİLTLENME VE BARAJ ÖMRÜ
Akarsular tarafından taşınan erozyon malzemesinin baraj göl alanında
birikmesi olayına siltlenme denir. Siltlenme baraj göl alanının
yeryüzü şekline, drenaj alanındaki bitki örtüsüne, yağış şiddeti ve
yağış rejimine, kayaçların litolojisine ve ayrışma derecesine bağlıdır.

Siltlenme ilerledikçe baraj göl alanı dolar ve sonunda su birikmesi

olanaksız duruma gelir. Akarsu tarafından baraj göl alanına taşınan
yıllık askı maddeleri yapılan ölçümlerle belirlenir. Baraj göl hacminin
yıllık ortalama silt miktarına bölünmesi ile barajların ömrü hesaplanır.
Siltlenmenin en az düzeye indirilmesi için çeşitli önlemler
alınır. Bu önlemler drenaj alam içinde erozyonun
önlenmesine yöneliktir.
Bunun için;

• drenaj alanı ağaçlandırılır,

• akarsuyun baraj gölüne erişmeden küçük setlerden geçirilerek
iri taneli malzemenin ayrılması sağlanır,
• yan dereler denetim altında tutulur, zaman zaman feyezan
mevsiminde dip savaklar açılarak silt malzemesinin
boşaltılmasına çalışılır
• silt malzemesinin baraj gölüne gitmeden çökertilmesi için
memba tarafında daha küçük barajlar yapılır.

Atatürk Barajında siltlenme olayının azaltılması için binlerce

üniversiteli gencin katıldığı ağaçlandırma kampanyası başarılı
biçimde yürütülmüştür.
 BARAJ ÇALIŞMALARINDA YAPILAN
JEOLOJİK İNCELEMELER
• Uzun yıllar süren jeolojik çalışmalar meteorolojik veriler ve daha önce
yapılmış olan jeolojik verilerin toplanması ile başlar. Olası baraj verileri
belirlendikten sonra bunların olumlu ve olumsuz yönleri deneştirilerek en
uygun baraj yeri belirlenir. Bundan sonra baraj yerinde ve baraj göl alanında
ayrıntılı çalışmalar yapılır. Bu çalışmalar sırasında kayaçlann litolojik ve
yapısal özellikleri incelenir. Ayrışma derinliği, yer altı su durumu,
süreksizliklerin su kaçağına etkisi, suyun kimyasal bileşimi belirlenir.
• Bu incelemeler yapılırken uygun sayıda karotlu sondaj galeri, çukur ve
yarmalar açılır. Bu çalışmalarda jeofizik çalışmalarından da yararlanılır.
• Baraj yerinde ilki akarsu yatağında diğerleri ise yamaçlarda olmak üzere
açılan sondajlardan açıldığı yerdeki sağlam kaya içinde 10-15 m derinliğe
kadar inmesi yeterli olur.
• Doğadan alınan örnekler, sondaj, galeri ve yarmalardan alınan örnekler
üzerinde laboratuvar deneyleri yapılarak kayaçların fiziko mekanik ve elastik
özellikleri belirlenir. RQD değerleri hesaplanır ve basınçlı su deneyleri
yapılarak baraj gölünden su kaçağının meydana gelip gelmeyeceği ve
enjeksiyon uygulamasının yapılıp yapılmayacağı belirlenir