ZAVIČAJNI MUZEJ T R E B IN JE

TRIBUNIA
Prilozi za istoriju, arheologiju, etnologiju, u m je tn o st i k u ltu ru
Beilagen zur Geschichte, Archaologie, Ethnologie, Kunst u n d K u ltu r
C ontributi per la storia, l’archeologia, l'etnologia, l'arte e la c ultura

6 — 1982.

V la s n i k i izd avač:
Z a v ič a jn i m u z e j T r e b i n j e
TRIBUNIA
 R e d a k c ij a :
d r P a v a o Anđelić, m r E s a d A rn a u to v i ć , K r s t o G alić, Đ o r đ o O davić,
V e s e lj k a S alatić , m r M a r i j a n S iv rić i M u n e v e r a S p a h o v ić

O d g o v o rn i u re d n i k :
m r M a r i j a n S ivrić

G lav n i u r e d n i k :
Đ o r đ o O d avić

L ik o v n a o p r e m a k o ric a :
L j u b o m i r M ilojević

L e k to r :
M ilivoj B e k a n

K orektori:
K r s t o Galić, VeseLjka S a la tić
i M ilivoj B e k a n

P r e v o d n a n j e m a č k i jezik:
H e id e L u e tić

S e k r e t a r re d a k c i je :
M a r i j a Z an e tić -V e b e r

Š tam p a:
»SOUR »Svjetlost«, S a r a j e v o — O O U R š t a m p a r i j a »T rebin je«

T iraž : 1 000 p r i m j e r a k a

O v a j b r o j je s u f in a n s i r a l a R e p u b l i č k a za je d n ic a za n a u č n i rad S R B iH .
 ČILANCll
RASPRAVE
STUD1JE
Borivoje ČOVIĆ

PRAISTORIJSKI TUMULUSI SA SREDNJOVJEKOVNIM

UKOPIMA U SELU ORAHU KOD BILEĆE
1. OPIS ISKOPAVANJA I NALAZA

Istraživanje tu m u la na p o d ru č ju sela Oraha kod Bileće obav-

ljeno je 1967. godine u okviru američko-jugoslavenskog istraživa-
čkog p ro je k ta »Trebišnjica«.1 Na ovom lokalitetu radove su vodili
B. Čović (Sarajevo) i I. Pušić (Herceg-Novi). S rednjovjekovnu crkvi-
cu na jed n o m od tu m u la istražio je M. Popović, Beograd. Dok je o
istraživanju srednjovjekovnog o b jek ta objavljen prilično po tp u n
izvještaj,2 o p raisto rijsk im tum ulim a d ata je samo k ra tk a prelimi-
n a rn a bilješka.3 Po svojim k o n stru k c ija m a i k a ra k terističn im na-
lazima, ovi tum uli zaslužuju, ipak, nešto iscrpniju interpretaciju,
što se na ovom m je stu i čini.
U O rahu je bilo ispitano uk u p n o p e t tumula. Od toga četiri
(tumuli I — IV) čine je d n u dosta k o m p a k tn u grupu, sm ješten u u
gornjem dijelu Oraha (međusobna u daljenost pojedinih tu m u la iz-
nosila je 20 do 50 m etara), dok je peti tum ulus ležao podalje, u rav-
nici sipod sela.
Tumulus I se nalazio nešto poviše od ostala tri tu m u la ove
grupe, na jed n o m m alom zaravanku. Im ao je dosta p ravilnu kružnu
osnovu, prečnika 17,5 i 16 m, dok m u je najveća očuvana visina
iznosila 1,40 m. Na površini se nalazio tanak sloj hu m u sa recentnog
porijekla. Sam tum ulus bio je, u cjelini, izgrađen od kamena.
K o n strukcija tum ula dosta je složena. Njegovu osnovu čini
kam ena platform a, prečnika 8,5 m i prosječne visine 0,5 m (si. 1).

1 P r o j e k t s u z a j e d n ič k i izvodile e k ip e Z e m a l j s k o g m u z e j a iz S a r a j e v a
i S ta n f o r d - U n iv e r s it y iz S t a n f o r d a , USA. D ir e k t o r i p r o j e k t a su bili: s am e-
r i č k c s t r a n e pro f. V ein V učinić, a s ju g o s l a v c n s k e d r Z d r a v k o M arić.
2 M. P o p o v i ć, C rk v in a u O ra h u , A rh e o lo š k i p re g l e d 9, B e o g r a d
1967, 162— 163; T. LVI.
3 B. Ć o v i c, O r a h k o d B ileće — t u m u l i b r o n z a n o g d o b a , A rhe olo ški
p r e g l e d 9, B e o g ra d , 1967, 25.

7
P latform a je izgrađena na sip a n jem sitnijeg i k rupnijeg kam ena sa
jed n im slojem kam enih ploča po vrhu, a njen m b je fo rm ira n u
obliku podzide od fino složenih kam enih pioča (si. 2). Na ovoj
p latfo rm i sm ještena su dva p ra isto rijsk a groba u obliku sanduka
od debelih k a m enih ploča. Jedan (grob A) stajao je u centru plat-
forme, a drugi (grob B) neposredno uz njega, sjeverozapadno, na
u daljenosti od nepunih pola m etra (si. 1, »A« i »B«), Preko ove,
centralne konstrukcije, n asuta je m asa tumula, sastavljena od sitni­
jeg i k rupnijeg kam ena i kam enih ploča. Ovaj nasip obuhvata i
periferni p ro sto r oko centralne konstrukcije, širok 3,5 do 4 m.
Tum ulus okružuje vijenac od kru p n ije g kam ena na periferiji (oču-
van samo djelimično).
Grob A bio je dimenzija: 1,10 X 0,60 X 0,60 (visina), dok je
poklopnica bila veličine 1,10 X 0,70 m. Orijentisan je dužom osom
istok — zapad. Grob je p re trp io znatne destrukcije bilo usljed
p ritisk a kam ene mase tum ula, bilo iz drugih uzroka. Bočne ploče
su se raspukle i pomjerile. Poklopnica je nađena oštećena, na je-
dnom k r a ju i pom aknuta. I tanka podnica je bila razbijena. U unu-
tra š n jo s ti sa n d u k a bilo je dosta sitnijeg kam ena i hum usa. Dijelovi
skeleta nađeni su u posve porem ećenom položaju. To je, jednim
dijelom, moglo biti prouzrokovano i kreta n je m sitnih glodara (mi-
ševa) po u n u tra š n jo s ti groba (kosti tih životinja nađene su u oba
groba, u velikom broju). Nije isključeno — naprotiv, čini se dosta
vjerovatnim , da je grob nekada, u p raistorijsko doba ili kasnije,
bio otvaran, a m ožda i opljačkan.
Samo na osnovu veličine sanduka i činjenice da su nadeni
dijelovi skeleta odrasle osobe, moglo se zaključiti da je um rli bio
sa h ra n jen u zgrčenom položaju.
Priloga nije nadeno.
Grob B imao je dimenzije 1,10 X 0,90 m. Orijentisan je du-
žom osom zapad — istok. U grobu je bilo nešto zemlje koja je
nakn a d n o upala kroz pukotine izm eđu ploča, ali neuporedivo m anje
nego u grobu A. I ovdje su neke kosti ponešto m aknute iz prvo-
bitnog ležišta, ali je položaj skeleta bilo moguće precizno odrediti.
To je izrazit zgrčeni položaj, na desnom boku, sa glavom u istoč-
nom dijelu groba — dakle s licem o k renutim sjeveru. Noge su bile
toliko zgrčene da su koljena ležala u visini vrata, a cjevanice uz
butne kosti. I ruke su gornjim dijelom bile p riljubijene uz tijelo,
s laktovim a u blizini pojasa i šakom ispred lica.
Priloga nije nadeno ni u ovom grobu.
K ad je uklonjen sav nasip tum ula, uključujući i onaj koji
pripada centralnoj konstrukciji (platformi), prekopan je na čitavoj
površini tanki sloj prvobitnog hum usa. Otkriveno je, na samoj po-
vršini hu m u sa (cca 2 m od centra) malo vatrište, a u sam om hu-
m usu m a n ja količina sitnih fra g m en a ta keram ike, urijetko raspr-
šene po čitavoj površini na kojoj je kasnije na su t tumulus. Od
 \ V. ■z > д
■ -< .
ORAH - TUMULUS I

o 1_______ 2m
H al ~шш/а

ГР
'\AJ

SI. 1
kara k terističn ih nalazi vrijedi pom enuti sam o dio v rata neke posu-
de, nađen neposredno ispod sub stru k c ije groba A (sl. 3).
Sitni, nekarakteristični fragm enti keram ike nalaženi su, tu i
tamo, i u k am enom nasipu tumula.
Pored p ra is to rijs k ih grobova i nalaza, u ovom tum ulu otkri-
vena je i čitava m ala nekropola iz kasnog srednjog vijeka, locirana
na tjem enom dijelu tum ula (sl. 4). Radi se o 15 grobova plitko
ukopanih u površinski sloj tumula. Svi grobovi su imali istu orijen-
taciju: zapad — istok, s izvjesnim odstu p a n je m ka pravcu sjevero-
zapad — jugoistok. Gotovo svi grobovi su oštećeni, veđini poklopni-
ce posve nedostaju, a nekim i bočne ploče. Skeleti su djelomično

Sl. 2

po m ak n u ti i, u cjelini, loše očuvani. Ipak je bilo moguće utvrditi

da se radi o jed n o m posve određenom tipu grobova — uskim san-
ducim a složenim od kam enih ploča. Podnica groba bila je obično
sastavljcna od tri ili više m an jih ploča, a i postranice su se sasto-
jale od više m anjih, nasatice postavljenih ploča. I poklopnica (uko-
liko je pronađena), sastojala se od dvije ili više ploča. Položaj
m rtvih je (ukoliko se mogao ustanoviti), takođe jedinstven — bili
su položeni na leđa, s rukam a pruženim niz tijelo, ponekad s je­
dnom rulcom na grudim a. Priloga nije bilo. Jedino je u neposred-
noj blizini posve razorenog groba 13, pronađena mala željezna

9
kopča (si. 5), ali taj grob je, po svemu sudeći, stariji i ne pripada
ovoj nekropoli.
Tumulus II je ležao oko 40 m južnije od prvog. To je bila
velika gom ila prečnika p reko 18, a visine 1,90 m, n a su ta pretežno
k ru p n im kam enom . Naročito su velike grom ade bile otkrivene u
c e ntralnom dijelu tum ula, m ada neka jasn ije određena centralna
ko n stru k c ija nije zapažena.
U tu m u lu su nađena dva pouzdano p ra is to rijs k a groba, ozna-
čena kao grobovi 1 i 2. Oba groba bila su postavljena na prvo-
bitnoru tlu, i to dosta ekscentrično u odnosu na m asu n asipa tu ­
mula: grob 1 ležao je pet m e ta ra južno, a grob 2 četiri m etra sje-
verno od c entra tumula.
Grob 1 je bio u obliku sanduka od k a m enih ploča, a unutraš-
nje dimenzije sanduka iznosile su 0,80 X 0,50 m. Podnicu su sači-
njavale dvije kam ene ploče. Poklopnica je bila znatno veća od
sanduka — to je m asivna kam ena ploča nepravilnog oblika, preč-
nika oko 1 m.

Kosti nađene u grobu, prilično su dislocirane, ali se moglo

utvrditi da je položaj skeleta bio zgrčen i da je glava ležala u
istočnom dijelu groba.
U grobu, direktno, nije bilo priloga, ali je ispod podnice gro­
ba nađeno nešto keramike. Nekoliko fragm enata pripada nekoj ve-
ćoj posudi, ukrašenoj žljebovima i krupnim , nepravilnim udublje-
njim a (si. 6 a i b).
Grob 2 je istog oblika kao i prvi: u n u tra š n je dimenzije s a n d u ­
ka iznosile su 0,90 X 0,52 m, dole je, kao poklopnica, služila jedna
velika kam ena ploča, čiji su krajevi 20 — 40 cm prelazili preko
okvira sanduka. Kao podnica ovom grobu služila je živa stijena.
U grobu su nađeni, dosta dislocirani, skeleti jedne m uške i
jedne ženske osobe. Položaj je, nesumnjivo, bio zgrčen, a obje
lobanje ležale su u istočnom dijelu groba.
Priloga u pravom smislu nije bilo, ali je u sanduku nadeno
nekoliko fragm enata keram ike, a m eđu njim a i drška neke po-
sude.

10
ORAH TUMULUS I

Mladi grobovl

Џ M je s to n a la za pojasne !<орсг

GR.13

-S6

—GR,2 — —G R.4 — _ q R 5 ...

S I. 4
 U tu m u lu II je, inače, količina k e ram ike bila relativno velika.
Već u površinskom sloju su, 11a više m jesta, nađeni razbacani frag-
m enti keram ike (među n jim a i dijelovi nekog većeg lonca sa jezi-
častim d ršk a m a — sl. 7). Izolovani fragment! m an jih posuda, tanjih
zidova, kao i fragm enti grube keram ike, nalaženi su m eđu kame-

11
n jem nasipa u svim slojevima, sve do zdravice (si. 8— 11). Neki od
ovih fragm enata mogli su dati i dosta pouzdane grafičke rekon-
strukcije m anjih, finijih posuda (si. 12, 13). K onstatovan je i jedan
skupni nalaz: u jugozapadnom sektoru, na oko 5 m e ta ra od centra,
0,30 m ispod površine, nađeni su na hrpi fragm enti 5—6 m anjih
posuda finije fakture, od kojih su se tri mogla, prilično sigurno,

SJ. 7

grafički rek o n stru isa ti (si. 14— 16). Treba napom enuti da u blizini
tog m je sta nisu nađeni bilo kakvi tragovi lcoji bi upućivali na grob.
Najzad, treba reći da su u površinskom sloju tum ula, na pet
m jesta, nađeni ostaci skeleta, uglavnom veorna lose sačuvani, bez
ikakvih grobnih k onstrukcija i bez priloga — vjerovatno kasnosred-

12
njovjekovni, ili još mlađi ukopi. Nekim od tih ukopa, po svoj pri-
lici, p rip a d a i mali željezni nož, nađen u površinskom sloju tumula
(sl. 17).

S l. 10

Tumulus III
Ovaj tum ulus ležao je približno na polovici p u ta između tu ­
m ula br. I i II. To je m ala zem ljana h u m k a s nejasnom kam enom
k o n stru k c ijo m u centru. Prečnik čitavog o b jek ta iznosio je 8 m,
a visina 0,50 m (sl. 18).

13
 /
4cm

SI. 12

14
4cm
 SI. 15 ,

SI. 16
16
 U središnjem dijelu tum ula, oko 1,30 m zapadno od centra,
na đena je, u fragm entim a, veća p ra is to rijs k a zem ljana posuda (»po-
suda A«) sa dvije vertikalne drške i dvije jezičaste ručke (sl. 19 a i
b). P osuda je ležala n a prvobitnom tlu, između nekoliko kamenova,
položena na bok. Tragova skeleta nije bilo, a ni spaljenih kostiju.
Nekoliko sitnih fragm enata praisto rijsk e keram ike nađeno je još
u sloju nasipa tum ula u sjevernom kvadrantu. U istom sloju naden
je i jed a n životinjski zub.
Svi grobovi, otkriveni u ovom tum ulu, su rnladi i, vjerovatno,
srednjovjekovni.
Grob 1 ležao je na tri m etra južno od tjem ena tum ula, u k opan
kroz nasip tum ula do u prvobitno tlo. Njegov okvir sačinjavao je
živac-kamen, a sam o je sa južne stra n e bio uokviren s nekoliko m a ­
n jih kamenova. U grobu je nađen skelet odrasle osobe, u ispruže-
n om položaju, s ru k a m a pruženim niz tijelo. O rijentacija je za-
pa d — istok, s glavom na zapadnoj strani. Dubina groba 0,30 — 0,43
m. Priloga nije bilo.

Sl. 17

Grob 2 je bio sm ješten n a sam om tjem enu tum ula. Bio je

velikih dimenzija: dužine 3,03 m, prosječne širine 0,70 m. K onstruk-
cija groba odgovara onim a iz groba I: tanke kam ene ploče, nasatice
pobijene, ograničavaju grob sa strane, a lcao poklopnica služile su
iste takve ploče (u ovom grobu one djelomično nedostaju, djelo-
m ično su polom ljene i upale u grob). Kosti su bile slabo očuvane,
najvećim dijelom dislocirane, tako da nije mogao biti ustanovljen
tačan položaj skeleta, pa ni njihov broj. S.igurno je, u svakom
slučaju, da je u ovoj grobnici, istovrem eno ili sukcesivno, bilo sa-
hra n je n o nekoliko individua.
Dubina groba iznosila je na istočnoj strani 0,08, a na zapadnoj
0,27 m. Priloga nije bilo.
Grob 3 je nađen oko 1 m južno od centra tumula. Grobna
ja m a bila je uko p a n a kroz zemljani nasip tum ula i prvobitni h u ­
m us do živca-kamena koji čini podnicu, a dijelom i okvir groba.
Od ostalih dijelova konstrukcije bio je očuvan samo dio poklopnice
n a d istočnim dijelom grobne jame. Nadeni su, veoma slabo očuva-
ni, ostaci dječijeg skeleta, orijentisani zapad — istok, s glavom
na zapadnoj strani.
Dubina grobne ja m e iznosila je u pro sje k u 0,49 m (od površi-
ne tum ula). Priloga nije bilo.

2 — Tribunia 17
 Grob 4 je ležao u c e n traln o m dijelu tum ula, sjeveroistočno
od groba 2. Dosta nepravilna, duguljasta grobna ja m a bila je uko-
p ana kroz nasip tum ula do u prvobitni hum us. Nije bilo kamene
grobne konstrukcije, izuzev jedne m anje ploče, nasatice pobijene,
u zem lju na zapadnoj strani groba. U grobu je nađen skelet odrasle
individue, u ispruženom položaju, s ru k am a pruženim niz tijelo i
ša k am a na trbuhu. O rijentacija je zapad — istok, s glavom na
zapadnoj strani.
D ubina grobne jam e iznosila je 0,40 — 0,45 m od površine
tum ula. U nutar grobne jam e nije bilo priloga.
U tu m ulus su, osim grobova, bile ukopane i dvije srednjovje-
kovne zem ljane posude. »Posuda B«, od koje je očuvano nešto vise
fra gm enata (si. 20), nađena je neposredno uz grob 4, m a d a ne u n u ­
ta r grobne jam e. Bila je u k o p a n a u nasip tu m u la do dubine 0,30 m.
Prvobitno je m orala stajati u n o rm alnom položaju, s otvorom
p re m a gore. »Posuda C«, od koje su nađeni sam o sitniji fragm enti
(si. 21 a i b), nađena je plitko (0,14 m), u zapadnom dijelu, cca 3 m
od c entra tumula.
Tumulus IV nalazio se u neposrednoj blizini tum ula A i nosio
je naziv »Crkvina«. To je prvobitno m orao biti o b jek t velikih di-
menzija. Čitavo središte tum ula bilo je u sre d n je m vijeku preko-
pano i poravnato, p a je na tom p ro sto ru bila podignuta m anja
crkva. Pored tem elja crkve otkriven je i veći broj grobova, od
toga nekoliko sa stećcima. Neki od grobova nastali su, vjerovatno,
istovrem eno s crkvom , a drugi, mlađi, ukopani nakon ru še n ja tog
objekta. Praistorijski grob nije bio otkriven, ali je u zemlji, odstra-
njenoj prilikom otkrivanja tem elja crkve, kao i ispod podnice
crkvc, nađeno i nešto p raisto rijsk e keram ike. Neki od ulom aka pri-
pa d a ju lino rađenim , o rn am entisanim posudam a (si. 22).
Tumulus V je m anji objekt, prečnika oko 8 m, visine u centru
oko 0,80 m. Tum ulus je prilično oštećen, pa nije bilo mogude
re k o n s tm is a ti njegov prvobitni izgled. Izgrađen je od kam ena, dje-
lomično slaganog, a djelom ično nabacanog. U istočnoj polovici tu-
m ulusa bilo je moguće konstatovati polovicu jednog kruga, nači-
njenog od nasatice postavljenih kam enih ploča (si. 23). U srednjem
dijelu tu m u la nađene su, takođe, dvije vertikalno postavljene k a ­
m ene ploče (A), možda osta ta k centralnog groba. Kosti i prilozi
nisu nađeni. Nešto južnije otkriven je grob u obliku sanduka od
kam enih ploča (B). Dimenzije sanduka su iznosile 1 X 0,50 m, a
bile su poklopljene većom, nepravilnom kam enom pločom. U grobu
su nadeni ostaci skeleta, orijentisanog jug — sjever (sa skre ta n je m
na jugozapad — sjeveroistok). Glava je bila na sjevernoj strani.
Priloga nije bilo.
Oko 3 m zapadno od c e n tra otkriven je još jed a n grob —
sanduk od tanjih kam enih ploča, dim enzija 0,75 X 0,25 m. U njem u
su nađeni ostaci dječjeg skeleta, orijentisanog zapad — istok, s gla­
vom na zapadnoj strani. Priloga nije bilo.

18
 SI. 20

SI. 21 a SI. 21 b

SI. 22

20
 U masi nasipa tum ula nađeno je svega nekoliko sitnih frag-
m en a ta praisto rijsk e keram ike. J e d an od tih fra g m en a ta pripada
dubljoj /djeli s izrazitim proširenim obodom .

2. HRONOLOŠKA I KULTURNA INTERPRETACIJA

U p relim in arn o m izvještaju, praisto rijsk i nalazi i grobovi iz

Oraha datirani su, okvirno, u rano bronzano doba. D etaljnija anali-
za pokazala je da tu postoje određene razlike, i u pogledu hrono-
loškog, i u pogledu kulturnog opredjeljivanja. Stoga je bolje da
se svaki od ovih tu m u la p o s m a tra kao zaseban objekat.
Tum ulus I je dao veoma m alo hronološki odredivih nalaza.
Ipak, dio vrata posude, naden ispod substrukcije groba A (si. 3),
dovoljno je karakterističan. Radi se o posudi sa izrazitim prstena-
stim o jačanjem oboda. Kako sam pokazao u jed n o m ran ijem radu,
takva ojačanja oboda upravo su tipična za eneolit na dosta širokom
p ro sto ru srednjeg i južnog J a d ra n a i njegovog zaleda.4 Toj konsta-
taciji valja dodati i po d a ta k da se ovakva o jačanja često sreću na
keram ici L jubljanskog b a rja ,5 a da su zapažena čak i u eneolitskim
nalazištim a Pelagonije.6 Za naše po d ru čje važan je njihov strati-
grafski položaj u nekoliko višeslojnih nalazišta, kao što su: pećina
O dm ut u sjevernoj Crnoj Gori, Ravlića pećina u zapadnoj Herce-
govini, V arvara n a vrelu Ram e i pećina Sam ograd u Mirilovićima,
u srednjoj Dalmaciji. U svim tim nalazištim a ovakva o jačanja obo­
da tipična su za eneolitski sloj, dole ih u sloju ranog bronzanog
doba vise nema. To nam daje za pravo da i tum ulus I u Orahu
d a tiram o u eneolit. To nije ništa novo, niti neuobičajeno. Da se na
J a d ra n u i u njegovom zaleđu već u eneolitu počinie uvoditi običaj
sa h ra n jiv a n ja pod tu m u lim a pokazao je već tum ulus XI iz Ljubo-
m ira kod T rebinja,7 zatim »kneževski« tum ulus Mala gruda kod
Tivta, pripisan jad ra n s k o m tipu ljubljanske kulture, kao i serija
tum ula iz srednje Dalmacije, u v rštenih u prvi stupanj cetinske kul­
ture.8

4 B. Č o v i Ć, V a r v a r a I, G la s n ik Z e m a l j s k o g m u z e j a , n. s. X X X I I ,
S a r a j e v o , 1978, 48— 49.
5 P. K o r o š e c — J. K o r o š e c , N a j d b e s k o l i č a r s k i h n a s e l b i n pri
Ig u u L j u b l i a n s k o m b a r j u , L j u b l j a n a , 1969; T. 65, 2; T. 66, 1— 6, ltd.; Z. H a ­
t e ] , K o lišče v P a r t i h p r i Igu, P o ro č ila V I, L j u b l ja n a , 1978, 70, T. 4, 1, 3,
7, 11; T. VI, 2, 3 itd.
6 D. S i m o s k a — B. K i t a n o s k i — J. T o d o r o v i ć , Praisto-
r i j s k a t u m b a vo selo K a r a m a n i k r a j B ito la , M a c e d o n ia e A cta A rc h a e o lo g ic a 2,
P rile p , 1976, 47— 48; T. IV, 9.
7 B. Č o v i ć, p o g la v lje » E n e o litsk i s u p s tr a t « u e d ic iji » P r a i s t o r i j a ju-
g o s l a v e n s k ih ze m a lja « , to m IV, B r o n z a n o d o b a (u šta m p i).
8 Up. p o g la v l ja » E n e o litsk i s u p s t r a t « (B. Č o v i ć) i » C etin sk a kultu-
ra« (I. M a r o v i d — B. Č o v i ć) u ed iciji » P r a i s to r ij a ju g o s la v e n s k i h
ze m a lja « , to m IV, B r o n z a n o d o b a (u š t a m p i ) .

21
 U vezi s tum ulom I p o tre b n o je k o m en ta risati još dvije poja-
ve. Prvo: p ored groba A, sm ještenog na samo središte centralne plat-
forme, na đ e n je još jedan p raistorijski grob, označen kao grob B.
Postavlja se pitanje kakav je m eđusobni odnos ova dva groba? Da
je grob A p rim a ra n , pokazuje već njegov položaj. Ostaje, m eđutim ,
nejasno da li je grob B apsolutno istovrem en s grobom A, ili je,
pak, nešto mlađi. Za ovo, drugo rješenje, govoriia bi činjenica da
je osnova groba A postavljena direktno na platform u, dok je kod
groba B nešto drugačiji slučaj — bočne ploče ovog groba su uko-
pane 10 — 20 cm u površinu platform e, a prilikom njegovog otkri-
vanja stekao se utisak da su ploče, koje su djelimično pokrivale
p latform u, bile (oko ovog groba) pom jerene. To, naravno, nije odlu-
čujući dokaz. Ostaje, dakle, i m ogućnost da se radi o dvije istovre-
m ene sahrane, pri čemu je individui sa hranjenoj u grobu A dat
centralni položaj, što bi, možda, ukazivalo na njihov m eđusobni
h ije ra rh ijsk i odnos. Druga pojava odnosi se na k o nstrukciju tu-
mula. Periferni vijenac oko tum ula je poznata i uobičajena praksa.
Nešto su rjeđi tum uli sa centralnom p latfo rm o m koja je oivičena
pravilnom podzidom od kam enih ploča. Koliko je meni poznato,
tum ulus I iz O.raha je, kao eneolitski, n a js ta riji objekt ove vrste
u kojem je nađena takva platform a. Odm ah iza njega stoji tum ulus
sa lokaliteta Velike gomile u Čitluku (Cetina) koji pripada trećem
stu p n ju cetinske kulture, dakle k ra ju ranog ili početku srednjeg
bronzanog doba.9 Izgleda da se ovaj tip k o n stru k cije održao veoma
dugo u okviru glasinačke kulture. Naime, koliko se iz dosta šturih
p o d a ta k a F. Fiala da zaključiti, ovakva platfo rm a mogla je posto-
jati i u jed n o m od tum ula kasnog bronzanog doba,10 a postojala је
i u »kneževskom« grobu tum ulu II iz Ilijaka, iz faze IVb (7. vijek
st. e.). Najzad, takva je p latfo rm a m orala postoiati i u Ararevoj
gromili (kasni 6. vijek), te u još nekoliko tum ula koji pripadaiu
približno istom tom vrem enu, 1<ако to proizlazi iz T ruhelkinih po­
dataka. U novije vrijem e ovakve platforme, s pouzdano utvrđenom
podzidom od kam enih ploča, konstatovane su i u zapadnoj Srbiji,
i to u cen traln o m tum ulu u Pilatovićima (vjerovatno sredina 6. sto-
ljeća) i u Atenici kod Čačka (kraj 6. ili početak 5. stoljeća). Stiče
se utisak da je ovakva platform a s podzidom dosta često podizana
u tum ulim a u kojim su sa h ranjene ličnosti posebnog društvenog
statusa, no, to nije bilo pravilo — one su, u nekoliko slučajeva,
k onstatovane i u tum ulim a koji su sadržavali obične grobove sa
sta n d a rd n im prilozim a.11

9 I. M a r o v i ć, R e z u lt a ti d o s a d a š n j i h i s t r a ž i v a n j a k a m e n i h g o m ila
o k o r i j e k e C etine, M a t e r ij a li X I I (IX k o n g re s a r h e o l o g a Ju g o s la v ije ), Z a d a r,
1972, 64; T. V I I I , 3; t a k o đ e c i t i r a n o p o g la v lje o C e tin s k o j k u l t u r i (v. nap . 8).
10 B. C o v i ć, P o g r e b n i o b ič a j i p r a i s t o r i j s k i h s t a n o v n i k a g la s in a č k o g
p o d r u č j a , G la s n ik Z e m a l js k o g m u z e j a , N. S. X IX , S a r a j e v o , 1963, 49.
11 B. C o v i ć, K n ežev sk i g ro b o v i g la s in a č k o g p o d r u č j a , N a u č n i s k u p
» S a h r a n j i v a n j e k o d Ilira«, B a l k a n o l o š k i in s ti tu t , B e o g r a d , 1979, 164.

22
 T um ulus II pripada u osnovi ranom bro n za n o m dobu. Na to
nedvosmisleno ukazuju fragm enti posude nađene ispod podnice
groba 1 (SI. 6 a i b). Posuda je, po svom obliku, a naročito po
karakterističnoj profilaciji oboda, bliska keram ici cetinske kulture,
pa i sam o rn a m e n t mogao bi se s m a tra ti jed n o m grubom v a rijan to m
cetinskog stila ukrašavanja. Istom vrem enu p rip a d a ju i posude
koje su, pojedinačno ili u grupam a, bile položene ili ukopane u
nasip tum ula (si. 7 — 16).
Što se tiče m edusobnog odnosa grobova i drugih nalaza, u
ovom tum ulu p otrebno je učiniti dvije konstatacije. Prvo: ni ovdje
nije bilo moguće sa sigurnošću ustanoviti da li su dva praisto rijsk a
groba posve istovrem ena ili je jedan od n jih prim arna, a drugi
se k u n d arn a sahrana. Oba su bila postavljena n a prvobitno tlo, a
k a ra k te r nasipa tum ula (grubo nabacano veće i m anje kamenje)
nije om ogućavao nikakva stra tig rafsk a zapažanja koja bi govorila
o eventualnom p ro b ija n ju nasipa prilikom sekundarne sahrane.
Takođe je neizvjesno da li su u grobu 2 obje individue sahranjene
istovrem eno ili je jedna od njih položena kasnije (s obzirom na
male u n u tra š n je dimenzije groba ova druga m ogućnost mi izgleda
vjerovatnija). I, drugo: u ovom tum ulu mnogo su izrazitiji ostaci
različitih obreda vršenih nakon sahrane, bilo u toku nasipanja tu­
m ula bilo kasnije, u određenim prilikam a. O tom e svjedoče već
pom enuti pojedinačni ili skupni nalazi finijeg posuđa, te veća koli-
čina fragm enata razbijcnih većih posuda, nađenih naročito brojno
u površinskom sloju tumula.
T um ulus III je najteže interpretirati. Pouzdanih tragova pra-
istorijskog groba nema. Moglo bi se, doduše, pom isijati na to da
velika grobnica br. 2 (sa vise sukcesivnih sahrana) predstavlja
prvobitni, p raistorijski grob, s obzirom na to da se nalazi u sredi-
štu tum ula i da je pouzdano praisto rijsk a posuda A nađena neda-
leko od ovog groba. Ipak, protiv te p retpostavke govori činjenica
da se osnova ovog groba (dno grobnice) ne nalazi na prvobitnom
tlu, već nešto više (istočni rub groba ležao je svega 0,08 m ispod
površine). To je izrazita grobna jam a, ukopana u tum ulus i ispu-
njena hum oznom zemljom koja se znatno razlikuje od tvrde i
svijetlije zemlje koja sačinjava nasip tumula. Najzad, konstrukcija
groba, izradenog od tankih kam enih ploča, odgovara konstrukcija-
ma srednjovjekovnih grobova otkrivenih u susjednom tum ulu I.
Postavlja se, stoga, pitanje: šta je sa p raisto rijsk im grobom ? Mo-
guća su, po m om m išljenju, dva rješenja: ili se radi o nekom dje-
čijem grobu čiji je osteološki m aterijal potpuno propao, ili je u
pita n ju kenotaf.
Što se tiče hronološke pozicije ovog tum ula, koju određuje
posuda A, m oram reći da narn tipologija keram ike bronzanog doba

12 Up. p o g la v lja » Is to č n a H e r c e g o v in a i z a p a d n a C r n a Gora« i » Z a p a d n a

H e rc e g o v in a « u ed iciji » P r a i s to r ij a ju g o s la v e n s k i h z e m a lja« , torn IV, B ro n-
z an o d o b a (u š t a m p i ) .

23
 ovog p o d ru č ja nije još posve dobro poznata. Radi se o većoj,
gruboj posudi koja, doduše, ima analogija i u keram ici ranog bron-
zanog doba u istočnoj i zapadnoj Hercegovini, ali je to form a koja
je m ogla tra ja ti i duže.
Tum ulus IV je, kao što je rečeno, uglavnom uništen podiza-
n jem srednjovjekovne crkve i b ro jn im kasnijim ukopim a. Ipak,
n ađeni fragm enti keram ike (si. 22) u kazuju na to da je, vjerovatno
prvobitni grob u ovom tumulu, prip a d a o cetinskoj kulturi. Da je
c etinska ku ltu ra bila ra s p ro s tra n je n a i u ovom k ra ju pokazuju i
tipični nalazi iz tu m u la I i XI u L jubom iru. Radi se o klasičnoj
drugoj fazi cetinske ku ltu re koja p rip a d a ran o m bronzanom dobu.13
T um ulus V je, na osnovu srodnosti grobnih konstrukcija,
s izvjesnom vjerovatnoćom takođe moguće uvrstiti u isti hrono-
loški okvir (rano bronzano doba), m ada to, nipošto, nije sigurno.
Posve je moguće da su se slične k o n stru k cije održale u upotrebi
i kasnije, tokom srednjeg i kasnog bronzanog doba, no o tom e
za sada nem a egzaktnih dokaza.
U cjelini gledano, tum uli u O rahu ne cine nikakvu k o m p ak tn u
cjelinu. Jedan od n jih potiče, kao što smo vidjeli, iz eneolita, osta-
jući u smislu p r ip a d a n ja nekoj kulturnoj grupi tog doba — neodre-
div. T um ulus III nije ni vremenski, ni ku ltu rn o moguće posve
sigurno odrediti, što važi i za tum ulus V. Ostala dva tu m u la pri-
p a d a ju ran o m bro n za n o m dobu, ali su u k u ltu rn o m pogledu razli-
čitog porijekla: tum ulus IV nesum njivo p rip ad a cetinskoj kulturi,
dole tu m ulus II (sudeći pogotovu na osnovu tipova posuda nađenih
u nasipu) nesum njivo nije cetinski. On pripada jednom još neime-
n ovanom facijesu ranog bronzanog doba ovog područja. Vrijedi
podvući da je ista takva situacija konstatovana i prilikom istraži-
v a n ja tu m u la u L jubom iru, gdje je m eđu tum ulim a ranog b ro n ­
zanog doba samo jed a n dio pripadao cetinskoj kulturi. Razum ije
se, moguće je da je tu u p ita n ju i određena hronološka razlika,
s obzirom na oko dva i po stoljeća, koliko se računa da je trajalo
ran o bronzano doba. U toku tog vrem ena mogle su, zahvaljujući
dinam izm u svog nom adsko-stočarskog načina života, u ovom k raju
b oraviti grupe stanovništva različitog porijekla. Izm eđu n jih ie
moglo dolaziti do određenib k o n tak a ta i odnosa (priiateljskih ili
neprijateljskih), ali su isto tako mogli n astupati i periodi nenaselje-
nosti, a zatim ponovnog naseljavanja. Te grupe su, očigledno, bile
veom a male. To što su, kako vidimo, tum uli bili različite starosti
i k u ltu rn e prip a d n o sti (objekti I do IV), na ovom lokalitetu kon-
c entrisani na jed n o m m jestu, očigledno je pitanje p o sto ja n ia isto-
vjetnog osjećanja za m jesto posvećeno k ultu m rtvih koje je, kao
takvo, bilo obilježeno već u eneolitu, podizanjem prvog tumula.
Od m lađih nalaza izdvaja se željezna p ojasna kopča iz tu m u ­
la I (si. 5). Ona p rip a d a periodu seobe naroda, što pokazuje da su

13 Up. p o g la v l je o c e ti n s k o j k u l t u r i u n a v e d e n o j ediciji.

24
ORAH-TUMULUS V

SI. 23
se i u to vrijem e p raisto rijsk i tum uli ponekad koristili za sahra-
njivanje.
Što se tiče srednjovjekovnih sahrana, m o ra m se suzdržati od
bilo kakve detaljnije interpretacije, ostavljajuci to kom petentnim
strudnjacim a. Rekao bih samo toliko da je u p o tre b a p raistorijskih
tum u la za srednjovjekovne sah ra n e veoma cesta pojava, zabilježe-
na i u ovom kraju, ne sam o u Orahu ved i na drugim lokalitetim a
na k o jim a su vršena iskopavanja tumula, pogotovo u Ljubom iru.
Cini se da su ponekad vedi tum uli poslužili da se na njim a formi-
ra ju čitave m anje, možda rodovske, nekropole. Sudeći po činjenici
da su gotovo svi ovi grobovi bez priloga, izgieda da p rip a d a ju
uglavnom kasnom srednjem vijeku. No, grobovi u tum ulu III iz
O raha mogli bi, zbog tam o nađene keram ike nešto arhaičnih oso-
bina (si. 20 i 21), biti i nešto sta riji.14
Najzad, m ožda nije na o d m et da se objavi i jedno interesant-
no predanje, zabilježeno 1967. godine po kazivanju Tripa Vuci-
nića (čija se kuća nalazila neposredno uz tum ulus I u Orahu).
Grobovi ukopani u ove tum ule potiču, prem a pričanju, iz vrem ena
kada je harala kuga. Za vrijem e posljednje epidemije, navodno
prije nekih sto ili vise godina, dvije djevojčice iz roda Vučinida,
um rle od kuge, bile su pokopane u stojećem položaju, s ciljem da
se epidem ija zaustavi.
Ne bi se smjela odreci svaka v jerodostojnost ovom predanju,
m ad a je jasn o da su grobovi pod steccima oko crkvice, podignute
na tum ulu IV, nastali u n o rm a ln im prilikam a, a po svoj prilici to
važi i za m alu nekropolu s uredno izgrađenim grobnim konstrukci-
jam a na tu m u lu I. Možda bi se kao »kužni grobovi« mogli oznaditi
upravo ostaci skeleta bez ikakvih grobnih konstrukcija, nađeni na
više m jesta u površinskom sloju tum ula II i, mjestimidno, u tu ­
m ulu IV. Što se tide kazivanja o sahrani u stojecem stavu — ko-
m en ta risan je tog. p o d atka je zadatak etnologa, Ja bih u tom pogle-
d u samo skrenuo pažnju na p o d a ta k da je m eđu kasnosrednjovje-
kovnim grobovima, otkrivenim u jednom p raisto rijsk o m tu m u lu u
Gubavici, nađen i jed a n djecji grob, izgrađen od kam enih ploca u
obliku bun a ra , a u n jem u skelet malog d jeteta u sjedecem položaju.
Kao prilog, u grob je bio stavljen katanac.15

14 N a k o n s u l l a c i j a m a u p o g le d u d a t i r a n j a n a la z a iz d o b a seo b e n a r o d a
i s r e d n j e g v i j e k a z a h v a l j u j e m kolegici N. M iletić, S a ra j e v o .
г’ B. Č o v i ć, T u m u l i ž c lje z n o g d o b a iz G u b a v ic e , H e r c e g o v in a 2,
M o s ta r, 1982.

25
 Z u s a m m e n f a s s u n g

PRAHISTORISCHE TUMULI MIT MITTELALTERLICHEN

BESTATTUNGEN IM DORF ORAH BEI BILEĆA

Dr. B. COVIĆ

Die U n t e r s u c h u n g d e r T u m u l i a u f d e m G e b ie t de s D o rfe s O r a h bei

B ile ć a w u r d e im J a h r e 1967 im R a h m e n d e s ju g o s la w is c h - a m e r ik a n is c h e n
P r o j e k t e s »T reb išnjic a« d u r c h g e f ti h r t.
E s vvurden in s g e s a m t 5 T u m u l i e r f o r s c h t . Von d iesen b e f i n d e n sich
v ie r ( T u m u li I — IV) im o b e r e n Teil d es D o r f e s O r a h (die E n t f e r n u n g zwi-
s c h e n d e n e in ze ln en T u m u l i b e t r u g 20 b is 50 m ), w a h r e n d d e r 5, T u m u l u s
e t w a s vveiter w eg in d e r E b e n e u n t e r h a l b des D o rfe s lag.
I m g e s a m t e n g e s e h e n e rg e b e n die T u m u l i in O r a h i i b e r h a u p t ke ine
E in h e it. E i n e r von ih n e n ( T u m u l u s I) s t a m m t a u s d e r a e n e o l ith i s c h e n Pe-
ri o d e u n d b leib t, w a s die Z u g e h o rig k e it zu e i n e r k u l t u r e l l e n G r u p p e b e tr iff t,
u n b e s t i m m b a r . T u m u l u s I I I k a n n m a n vveder z e itlich n o c h k u l t u r e l l vollkom-
m e n s i c h e r b e s t i m m e n , w a s a u c h fiir d e n T u m u l u s V zu tr iff t.
Die iib rig en zwei T u m u l i g e h o r e n d e r f r iih e r e n B ro n z e z e it an, a b e r
sin d k u l t u r e l l g e s e h e n v o n v e r s c h i e d e n e r H e r k u n f t . D e r T u m u l u s IV g e h o rt
zw eifello s d e r » K u ltu r vo n Cetina« an, w a h r e n d T u m u l u s II (a u f G r u n d d e r
K e r a m i k g e f a s s e , d ie in d e r A u fs c h i itt u n g g e f u n d e n w u r d e n ) g e h o r t o h n e
Z w eifel n i c h t d e r » K u ltu r v o n C etina« s o n d e r n e in e m n o c h u n b e n a n n t e n
F azies d e r fr iih e r e n B r o n z e z w e it an.
W ir vollen n o c h b e m e r k e n , d a s s im R a h m e n d e r p r a h i s t o r i s c h e n T u ­
m u l i m i t t e l a l t e r l i c h e B e g r a b n i s s e s t a t t f a n e n , w a s ein a n d e r e r V e r f a s s e r b e a r
b e ite n w ird .

26
Pavao ANĐELIĆ

SREDNJOVJEKOVNA ŽUPA PRIMORJE

U HUMSKOJ ZEMLJI
Naša d o s a d ašn ja historiografija nigdje nije izričito tretirala
P rim o rje kao posebnu župu H um ske zemlje, iako je osnovna do-
k u m entacija već odavno bila poznata. Prešutno se P rim o rje sma-
tralo jednim , a d m inistrativno nedefiniranim područjem , kojem je
tek dubrovačka vlast dala čvrsto organiziranu formu.
Cini nam se da izvori, m a k a r oskudni i fragm entarni, ukazu-
ju na n o rm alnu župsku organizaciju P rim o rja sve dok je ono bilo
u sastavu H um ske zemlje.
Iz opće političke povijesti poznato je da su prim orski krajevi
između Stona i užeg dubrovačkog teritorija, od f o rm ira n ja H u m ­
ske države, p a sve do 1399 (odnosno 1405. god.), pripadali Hum-
skoj zemlji. K ada se govori o s tru k tu ri viših oblika političke vlasti
u vrijem e feudalizma, to praktično znači da je P rim o rje dijelilo
političku sudbinu H um a: onaj, tko je vladao H u m sk o m zemljom,
taj je vladao i P rim o rje m kao njegovim sastavnim dijelom.
H istoriografska literatura samo usput govori o pojedinim
aspektim a ove teme.' Stoga su neposredni izvori jedini pouzdani
oslonci za snalaženje u ovoj problem atici.

1 O s v rti n a p o j e d i n a č n e d o g a đ a je i p o ja v e u o v o m k r a j u n a la z e se u
r a d o v i m a : D r G r e g o r Č r e m o š n i k , P r o d a j a b o s a n s k o g P r i m o r j a Du-
b r o v n i k u god. 1399. i k r a l j O s to ja (G la snik Z e m a l js k o g m u z e j a u B o sn i i
H e rceg o v in i, S a r a j e v o 1928, 109— 120); J. K. J i r e č e k , I s t o r i j a S r b a , I, II,
B e o g ra d , 1952 (p r ije v o d J. R a d o n ić a ), p r e m a in d e k s u ; J. J i r e č e k , Trgo-
v a č k i d r u m o v i i r u d n i c i B o sn e i S r b i j e u s r e d n j e m v ije k u ( p r ije v o d Đ. Pe-
ja n o v ić a ), S a r a j e v o , 1951, 26; I. S i n d i k, D u b r o v n ik i o k o lin a , S r p s k i etno-
g r a f s k i z b o rn ik , X X X V I I I , B e o g ra d . 1926, 1—249; M. V e g o , N a s e lj a bo-
s a n s k e s r e d n j o v j e k o v n e držav e, S a r a j e v o , 1957 (po n a t u k n i c a m a ) ; M. D i n i Ć,
H u m s k o - t r e b i n j s k a vJastela, B e o g r a d 1967, 89 (i po in d e k s u ); J o s i p L u č i Ć,
P e lje ša c o d d o l a s k a S la v e n a d o p o t p a d a n j a p o d v las t D u b r o v a č k e R e p u b lik e ,
P e lje šk i z b o r n i k 2, 1980, 5— 72; S t j e c a n je , d io b a i b o r b a za o č u v a n j e d u b ro -
v a č k o g P r i m o r j a 1399— 1405, A rhiv ski v je s n ik X I — X I I I , Z a g re b , 1968— 1969;
D r V i n k o F o r e t i ć, K ro z p r o š lo s t p o l u o t o k a P e lješc a, S p o m e n i c a G o sp e
od a n đ e la u O r e b ić i m a , 1470— 1970, O m iš, 1970, 274.

27
 U svom članku »Prodaja bosanskog P rim o rja D ubrovniku i
kralj Ostoja« (Glasnik Zem aljskog m uzeja u Bosni i Hercegovini
XL, Sarajevo, 1928), d r Gregor Črem ošnik je zabilježio dragocjene
podatke koji d o k u m e n tira ju župsku organizaciju kraje m X III sto-
ljeća u P rim orju. Donosim njegove izvode doslovno:
»Dne 15. augusta 1284. tuže se Dubrovčani Ratko Babalić i
R adoje Melenović da su ih u Prim orju, izm eđu Kurila (današnjeg
Petrovog Sela) i Alselnika (u listini kralja Ostoje od 15. jan. 1399.
»Osalnik«, danas Osojnik) napali Desislav, njegov b ra t H reljin i
neki Prem il Peklenić, te da su im oduzeli u novcu 10 dinara, sem
toga i oružje i odeću i uopće sve što su nosili sa sobom«.
(Č re m o š n ik , op. cit., 109; C it ir a n a s i g n a t u r a H i s t o r i j s k o g a r h i v a
D u b r o v n i k — Div. C ane. II, f. 32a).
»2. septem bra 1284. šalje dubrovačka vlada svoga oinovnika
Andriju Bundića, kneza Zatona i Reke, da idu »in terras juppani
Tuerdici«, da dozna tko su bili razbojnici koji su napali Ženu Ma-
rinka Doncelli-ja i opljačkali je. Bundić je, ispitujući, dočuo da
su to bili dvojica Peklenića, trojica Vukoslavića i jedan Piklin.«
(Č re m o š n ik , op. cit. 109, — s i g n a t u r a d u b r o v a č k o g A rhiv a: Div.
Cane. II ; I. 34°).
»Dne 12. decem bra 1284, opet tuže dvojica dubrovačkih trgo-
vaca krzna H raniša i M atehna, sin Vlahov, da su ih opljačkali
ljudi župana Tvrtka i oduzeli im sve stvari.«
(Č re m o š n ik , op. cit., 109, D u b r o v a č k i a rh iv , Div. C ane. II, f. 42a.
N e p o t p u n o š t a m p a n o k o d S m i č ik l a s a , C odex d i p l o m a t i c u s re g n i Croa-
tiae, D a lm . e t Slav., k n j. V II, s. 514).
»Dne 3. ja n u a ra 1285. tuži trgovac M atehna Putigna R adoju iz
Bosne da ga je opljačkao, a Radoje svaljuje krivicu na trojicu
stanovnika sela Orašca u Prim orju.«
(Č re m o š n ik , op. cit., 110; Div. Cane. II, 1. 43a; S m ič ik la s , Codex
V II, 518),
»25. feb ru a ra 1285. p rija v lju je Palm a Getaldić da su ga, još
prošlog ljeta, opljačkali, u blizini sela Orašca, Vukoslavići, Pekle-
nići i H ra n k o Čelipa M rnjić — ljudi župana Tvrtka«.
(Ć re m o š n ik , op. cit., 110; Div. C ane. II, f. 49a).
»No najd ra stičn iju ilu stra c iju siguronosnih prilika na pute-
vima u P rim o rju pruža incidenat koji se desio, dne 2. ja n u a r a 1285.
sa poslanicim a župana Tvrtka. Dubrovčani, po svoj prilici, na ova-
kve nap a d aje nisu ostajali ništa dužni, pa je župan Tvrtko poslao
svoje poslanike u grad da intervenišu, a kasnije je došlo do stanka
između D ubrovčana i Tvrtka, na kojem je trebalo rešavati ove
m eđusobne tužbe. Poslanici Tvrtkovi, kako izgieda, u Dubrovniku
nisu n a jbolje prošli i vraćali su se besni iz grada. Da iskale svoj
bes, oni, neprikosnoveni poslanici, nap a d n u na neke ribare i otm u
im za osam dinara ribe. Na zaprepašteno pitanje; ,Sta to radite?'
odgovore; ,Idite vašem knezu p a se pritužite! Knez radi sa našim

28
 29
ооооог:
ljudim a što je njega volja, pa demo i mi vam a jednako vraćati'.
Na žalost, nisu sačuvane sudske knjige iz k ojih bi mogli da dozna-
mo što o rešenju ovih sporova i incidenata, ni rezultat stanka
između župana Tvrtka i Dubrovnika nam nije poznat«.
(Č re m o š n ik , op. oil., 110; Div. C ane. II, f. 50a i 43a; S m ic ik la s,
C odex V II, 523, 520).
Ovi izvori iz druge polovice X III stoljeća, koji neposredno
govore o im enu i funkciji jednog župana, nedvosmisleno dokazuju
i po sto ja n je čvrste župske organizacije u dijelu Prim orja, koje se
u to doba graničilo sa Dubrovnikom. Sve inkrim inirane radnje,
kao i djelatnost župana Tvrtka, odvijaju se n a terenu hum skog
Prim orja.
Neki historičari misle da je župan Tvrtko iz 1284— 5, čija se
d jelatnost odvija u P rim orju, u stvari bio popovski župan, što bi
moglo značiti da je P rim o rje sastavni dio župe Popova.2 Ali, ako
je taj Tvrtko poto m a k hum skog kneza Andrije, onda nije nikakvo
čudo ako je on kao župan imao vise župa. Sticaj okolnosti, po
kojim a bi Tvrtko bio i popovski i p rim o rsk i župan, ne bi isklju-
čivao a u to n o m n u župsku organizaciju Prim orje.
God. 1327. je Petar, sin župana Toljena, a potom ak h um skih
knezova Miroslava i Andrije, imao svoje ljude (kmetove) u Rijeoi.
Iako nem a direktne po tv rd e da je on nosio titulu župana, vidi se
da je on bio član župskog roda koji je upravljao hu m sk im pri-
m orjem . Za njega se zna da je bio i vojni zapovjednik u službi
srpskog kralja (confalonerius regis). (Dinić, H um sko-trebinjska vla-
stela, 5—6).
M. Orbini, kada govori o Branivojevićima, kaže da je u to
doba Popovo sa P rim o rje m (Popovo con la m arina) pripadalo po-
tom cim a kneza Andrije.3
Slijedeći podatak, koji neposredno govori o župskoj organi-
zaciji u Prim orju, jcsu vijesti dubrovačkih kroničara o pobuni
stare hu m sk e vlastele prilikom pro d aje P rim o rja Dubrovniku. Pre-
ma Orbini-u, spisak pob u n jen ik a izgleda ovako: »Dobroslau Conte
di Luca di Slano, et di Giupa di Primorie, Miglko Conte di Cepi-
cuchie, Radic Conte di Tarnouo, Stanislau e Gredegl Conti di
Maglcoui et di Vulatcouichi, Butko Paulouich, et T uartco Conte
di Slano.«4 Ovu vijest donose i drugi dubrovački kroničari. Dana-
šn ja historiografija je općenito prihvaća.
Lukarević, govoreći o toj pobuni, uz Radiča Sankovića spo-
m inje i župana Dobroslava sa prvacim a P rim o rja (Dobroslavo Giu-
pano con li p rim a ti di Prim orie).5

2 M. D i n i ć, o. c. 5.
3 M. D i n i c, ib id e m .
4 Č r e m o š n i k , o. c.
5 G. L u c c a r i , C o p io so r i s t r e t t o degli a n n a li di R a g u sa , R a g u s a 1790,
128, 129. O s ta l a p o b u n j e n a v la s te l a su: M iglko di C epicu chie, R a d i c h di T ar-
novo, S ta n i s l a v o e G re d e g l di M alcovi, B u t k o e T v r t k o di Slano.

30
 Ovdje se P rim o rje izričito naziva župom kojoj je n a čelu
župan (knez) Dobroslav. Da li se radi o nasljednoj cast! i potom ku
ž u pana Tvrtka iz X III stoljeca, ili o kasnofeudalnom županu u
službi Sankovića, ne može se znati, ali u p o sto ja n je i kontinuitet
župske organizacije ne bi trebalo sum njati.
Poveljom srpskog kralja Stefana Dušana iz 1332. g., Dubrov-
n ik u je, uz Ston, R at i Posrednicu, ustupljeno i čitavo područje
»od Prevlake uskraj m o ra do dubrovačke međe i selišta ko ja su
tuizi bila«.6 Kako se vidi, ovdje P rim o rje nije tre tirano kao po-
sebno organizirana upravna jedinica. Ovdje također treba zapaziti
da je teritorij »od Prevlake ukraj m o ra do dubrovačke međe«
znatno m anji, zapravo kraći nego teritorij Nove zemlje kojeg su
se Dubrovčani konačno domogli. Selo Ošlje, Topolo i Im otica, a
m ožda i neka druga, ne sp a d aju u te okvire.
Poveljom od 15. I 1399. g. bosanski kralj Ostoja je ustupio
D ubrovniku »zemlje od Kurila deri do S tona sa vsimi seli i zaseoci
i s ljudim i i s vsimi m ejam i i pravinam i i s vodami i s pašam i i
z drv'm i i z dubravam i z grm jem i sa vsakim inim d o stojanijem
i sa vsimi pravim i kotari tihi zemalj i seol' rčenih. A na ime sija
i sija sela: najprvo Kurilo, Osalnik, Ljubač, Gromača, Orašac',
T r ’steno, M r’čevo, B r ’sečevo, Mravinac, Dul'go, M al’kove i druge
Mal'kove, Slano, T r ’nova, P o d ’gora, Čepikuće, Podim oč’, Kotezi,
Z a to n ’, Visočani, Točil’nik, Smokovljani, Ošlje d Topola«.7
Ni iz ove povelje se ne može nazreti neka lokalna organiza-
cija, osim seoske.
Značajno je da ovdje pojedinačno n abrojena sela, posebno
— Ošlje i Topola — izlaze izvan općeg okvira, označenog termi-
n o m »zemlja od Kurila deri do Stona«.
U Povelji vojvode Radiča Sankovića od 25. augusta 1399,
k ojom se Dubrovniku ustu p a (prodaje) selo Lisac, ima nekoliko
p o d a ta k a značajnih za našu temu. U uvodu se govori kako je bo­
sanski kralj Ostoja obećao Dubrovnik »darovati župom vlad’ni-
jem«. U daljem tekstu se kaže kako je »kralj i vsa Bosna« darovala
i zapisala u plem enito v’ vjeki gradu D ubrovniku »vse Prim orje
gdna k ralja i Bosne ot K urila deri prjeko Imotice do sela koje
im e n u je Dlzi«, a zatim i ona sam »dah Dubrovniku g radu i o p ’kini
v' vjeke u plem enito selo m oje u P rim o rju na ime Lisac s' vsijemi
seli i zaselci . . ., kako je zapisal g d n ’ kralj Ostoja u povelji vse
Prim orje«.8
T eritorijalni podaci u ovoj povelji očito govore o p o jm u Pri­
m o r ja koje ima zajedničko ime i općenito poznat teritorij, dakle
i organizaciju (»vse P rim o rje kralja Ostoje, selo m oje u Prim orju
Lisac«, pa m ožda i navedeni tekst o »župama i vladanju«).

6 L j. S t o j a n o v i ć , S t a r e s r p s k e p o v e lje i p is m a 1/1, B e o g ra d —
S r. K a rlo v c i, 1929, str. 50, 53.
7 O. c. 421—423.
* O. c. 130— 133.

31
 U povelji k ra lja T vrtka II Tvrtkovića od 20. ju n a 1405. go-
dine potvrđena je u cjelini povelja k ra lja Ostoje iz 1399. U arengi
povelje stoji kako su Dubrovčani zatražili još i »selo Lisac i zaseo-
ke Im oticu i Trnovicu jere ne bihu pisane im enom u povelji koju
im a ju za Prim orje« je r »kralj i vsa Bosna n a m da vse P rim orje
od K urila deri do S tona sa vsimi seli i zaseoci i sa vsami m ejam i
i pravinam i i sa vsami k otari da je naše u vike i na ših po slid n jih ’
a ti rečeni Lisac, Im otica i Tr'novica jest' od d o sto ja n ija i od
k o ta ra rečenog Prim orja«. Kralj je udovoljio njihovoj m olbi i
potvrdio im i ta sela »kako se vse ostalo P rim o rje uzdrži u povelji
bivšega k r a lja Ostoje u kojoj eni' je zapisano vse P rim orje takozi
i ovazi tri sela rečeno da su njini i n jih poslidnjim . . ,«9
Očito je da je ova povelja podrazum ijevala jedinstvenu orga-
nizaciju P rim orja, slično kao i povelja Radiča Sankovića (»vse Pri­
morje«, sela Lisac, Im otica i Trnovica su »od d o sto ja n ija i k o ta ia
rečenog Prim orja«).
O p o s to ja n ju starije upravne organizacije u P rim o rju govori
i činjenica da su i Dubrovčani, o d m ah po zaposjedanju, uveli svoju
lokalnu ad m in istra c iju (knežiju), jedinstvenu za cijelo područje, sa
sjedištem u Slanom. A još je u svoje vrijem e J. Jireček zapazio
da su D ubrovčani i po pravilu zadržavali s ta riju terito rija ln u orga-
nizaciju na svim novostečenim područjim a. Tako je posebno orga-
n izirana u p rav a na otocima, na Stonu, Ratu, Župi, K onavlim a i dr.
Čak, štaviše, i upravne jedinice n ek ad a su se i form alno nazivale
župama, a njihove starješine županim a.10
Iako n e m a neposrednog značaja za sam u župsku upravnu
organizaciju, korisno je zabilježiti, da stanovnici susjednog Popova
i danas p rim o rsk e predjele nazivaju župom, a Prim orce — župlja-
nim a.11

IME

Prvi u d o k u m en tim a zasvjedočeni spom en P rim o rja ima

opisni k arakter. S rpski kralj Dušan to po d ru čje opisuje: »od Pre-
vlake uskraj m o ra do dubrovačke m eđe i sva selišta koja su tuizi
bila«. Slično je i sa poveljom bosanskog k ralja Ostoje od 15. I
1339. gdje se ovo područje naziva »zemlja od K urila deri do Sto­
na«.12 U kancelarijskim spisim a Dubrovnika, koji su pratili prego-
vore o kupovini, susreću se čak i kraći, očito im provizirani i nea-
dekvatni nazivi, kao npr. »terrae de Curillo« (zemlja Kurilska). Sli-
čan je i službeni naziv dubrovačke adm inistracije n a kon zaposje-
danja: Nove zemlje, Terrae novae.13 Stoga je gotovo neočekivano što

9 0 . c. 490—493.
10 J. J i r e č e k, T rg o v a č k i d r u m o v i i ru d n ic i, 26.
11 Cuo o s o b n o u T r e b in j u , u j e s e n 1982. g.
12 V idi b ilj. 6. i 7.
13 G r . Č r e m o š n i k , o. c.

32
se već iste, 1399. godine (25. augusta), izričito pojavljuje naziv Pri­
m o rje .M To, pogotovo, važi za povelju T v rtk a II iz 1405. g.15 Sa
term inologijom Radičeve i Tvrtkove povelje potpuno su suglasne i
vijesti O rbinija i Lukarića. Dajući pred n o st afirm ativnim argu-
m entim a i vodeći računa o p o s to ja n ju župske organizacije na ovom
području, mislim da ne bi trebalo s u m n ja ti ni u histo rijsk u egzi-
stenciju naziva P rim o rje za n e k a d ašn ju župu.
Bilo bi zanimljivo saznati razloge zbog kojih je naziv P ri­
m o rje relativno u p orno potiskivan. Razum ije se, puni odgovor,
zbog oskudice izvora, nije moguće dati. Ipak, m ožda je korisno
ukazati na neke moguće razloge za izbjegavanje naziva Prim orje,
b a r u vrijem e po k u ša ja kupovine. D ubrovčanim a je bilo u interesu
da u m anje značaj ovoga područja, kako bi se pokazali sk rom nijim
u svojim zahtjevima. Osim toga, pregovorim a sa O stojom pokazali
su pretenzije i na neka sela koja su p ripadala Žabskoj župi: ako
bi operirali sa p o jm o m Prim orje, moglo bi se tum ačiti kao da
im ta sela (Imotica, Topola i Ošlje) i nisu d a ta .16
U kasnijim vrem enim a, Prim orje je povremeno, uglavnom
nezvanično, nazivano: Slanskim p rim o rje m , Slanom, a u novije vri­
jem e i Stonskim p rim o rje m .17

TER ITO RIJ I GRANICE

Teritorij P rim o rja koje su Dubrovčani 1399, odnosno 1405.

dobili od bosanskih vladara, sasvim je određen i do danas je ostao
neprom ijenjen. Sva njegova sela postoje još i danas, a granice
prem a Hercegovini čine i sada republičku granicu između Hrvat-
ske i BiH. Na jugoistoku je također poznata granica između Du-
brovačke Rijeke i Petrova Sela. U s ta ra vrem ena sa P rim o rje m je
graničila župa Žaba na sjeverozapadu, te Popovo na sjeveru. Prema
jugoistoku je bio dubrovački teritorij, odnosno dubrovačka con-
tra ta Rijeka — Zaton — Gruž.
Međutim, ne bi se moglo tvrditi da su te granice u svim poje-
dinostim a važile i za čitav srednji vijek.
Prije svega, treba računati da je Hum skoj zemlji u prvim
stoljećim a njezina života, vjerojatno, pripadalo i područje Dubro-
vačke rijeke, Zatona i Gruža.18 U historijsko vrijeme na ovom pro-

14 Vidi bilj. 8.
15 Vidi bilj. 9.
16 Oto m e će j o š b iti g o v o ra u o v o m e č la n k u .
17 I. S i n d i k, o. c. VI.
18 I. S i n d i k u c i t i r a n o m r a d u o v a k o o p is u je te r i t o r i j n a j s t a r i j e
d u b r o v a č k e d rža v e :
» N a j s t a r i j a d u b r o v a č k a d r ž a v a p r o s t i r a l a se od T ri c r k v e n a B o n in o v u
d o sv. J a k o b a . D o c n ije s u se g ra n ic e p r e m a z a p a d u širile do K a n t a f i g a n a
lijevo j o bali ušć a O m b le sve do izvora, o s i m R o ž a ta , k o ji j e p r i p a d a o h u m -
s k i m k n e z o v im a sve d o 1190. ( J i r e č e k , I s t o r i j a S r b a , I, 114.) N e zn a se

3 — Tribunia 33
 sto ru je bila organizirana posebna c o n tra ta (knežija) Dubrovačke
Republike. Zbog p o m a n jk a n ja izvora, ne može se dokučiti da li je
ovo p o d ručje bilo sastavni dio župe Prim orje, ili je imalo vlastitu
župsku organizaciju. Nevelik p rostor, osobine reljefa koji nem a
oštrih granica prem a ostalom P rim o rju i analogije sa veličinom
ostalih hu m sk ih župa, vise idu u prilog prvoj mogućnosti.
U novije vrijem e m eđu povjesničarim a se pojavilo m išljenje
da Rijeka sa Zatonom i Gružom prip a d a dubrovačkoj Astareji
(ageru) još od antičkih vrem ena i od k o n stitu iran ja gradske ko-
m une.19
Mi ne možemo ulaziti dublje u tu problem atiku, ali n a m se
čini da je hurnska vlast, b a r u određenim periodima, dopirala sve
do dubrovačkih zidina. U prilog tome govori i p riro d n a povezanost
zapadnog dijela Astareje sa ostalim P rim orjem , tragovi slavenske
župske organizacije u službenoj dubrovačkoj nom enklaturi, smje-
štaj tipično slavenske utvrde neposredno uz gradske bedeme Du-
brovnika (park Gradac), pa i sam a institucija mogoriša.
Kako izglcda, na sjeverozapadu su dubrovačke Nove zemlje
nešto sire od stare hum ske župe Prim orje. K arakteristično je, nai-
me, da Ostojinom poveljom iz 1399. nisu obuhvaćena sva sela koja
su D ubrovčani tražili.20 Odm ah treba odbaciti pom isao da su ona
slučajnom grešhom ispuštena, budući da su Dubrovčani sami pra-
vili koncept povelje. Tako za selo Lisac znamo da je bilo vlaste-
linstvo Radiča Sankovića, pa su ga stoga Dubrovčani m orali po-
sebno tražiti od Radiča i od kralja Tvrtka II. Položaj Im otice i
Trnovice sam pokazuje da se r a d i o proširivanju prvotne teritorije.
K ada se pogleda geografska karta, odm ah upada u oči kako
je grupa od nekoliko sela (Imotica, Topola, Ošlje i d a n a šn ja Stupa)
znatno izdvojena u sjeverozapadnom k r a ju dubrovačkih Novih ze-

k a d su do bili Z a lo n i P o tj ic a i ti m p r o š ir i li g ra n i c e sv o je d rž a v ic e p r e m a
z a p a d u d o O ra š c a , g d je n a p u t u i d a n a s s to ji k r s t lod k a m e n a . T u j e p o
svoj p rilici b ila g ra n i c a iz m e đ u D u b r o v a č k e R e p u b li k e i Z a h u m l j a a d o c n ij e
i z m e đ u A s t a r e j e i P r i m o r j a (str. 10).
D u b r o v č a n i su p o s j e d o v a li s a m o do line, a s t r a n e i v rh o v i b r d a p rip a -
d a h u z a h u m s k i m i t r a v u n s k i m k n e z o v im a , o d n o s n o s r p s k i m v la d a r im a «
(str. 11).
»G. 1357. s r p s k i c a r U ro š IV d a r o v a o j e s t r a n e i v r h o v e b r d a od
p o t o k a L j u t c d o K u rila , d a n a š n j e g P e t r o v a S e la u Rijeci« (str. 11).
19 J o s i p Lučić, P r o š l o s t d u b r o v a č k e A sta r e je , D u b ro v n ik , 1970,
30—44. Is ti p is ac: P e lje š a c o d d o l a s k a S la v e n a d o p o t p a d a n j a p o d v la s t
D u b r o v a č k e R e p u b lik e , P e lje š k i z b o r n i k , 2, 1980, 10. Lučić n a v o d i p e t m išlje-
n j a r a n i j i h h i s t o r i č a r a o v r e m e n u k a d a je A s t a r e j a d o šla p o d v la s t D ubrov-
n ik a: » D u b ro v č a n i su j e stek li u I X st. — dobili su j e od h r v a t s k o g (bosan-
skog) v l a d a r a u I X — X I st. — o d d u k l j a n s k o g v l a d a r a V o jis la v a u X I st. —
d o b ili s u j e o d r a š k o g v l a d a r a V la d is la v a u X I I I st.« — S a m Lučić, n a k o n
o p š i r n i j e g i z l a g a n ja z a s t u p a č e s t o m i š l j e n j e »da je o sn o v n i t e r it o r ij o k o
g r a d a d u b r o v a č k i o tp o č e tk a « (A s ta re ja , 44).
20 O to m e izričito go vo ri t e k s t T v r tk o v e p o v e lj e iz 1405. g.

34
malja. Po reljefu, ova sela p rip a d a ju jednom (istina degradiranom )
k raškom polju lcoje se p riro d n o nastavlja prem a sjeverozapadu. Na
ovom krašk o m polju nalaze se i sela Žaps-ke župe (današnja općina
Neum), Duži i Vranjevo Selo. Između graničnih sela Im otice i Duži
ncma nikakvih jačih reljefnih form acija. P osm atrajući položaj ovog
poija u širirn relacijam a, odm ah se nam eće pom isao kako je ono
istrgnuto iz p riro d n ih okvira Žapske župe i p ridodato P rim orju,
odnosno dubrovačkim Novim zemljama. O pravdanost te sum nje
po tv rđ u je i jedan slučajno sačuvan po d a ta k u dubrovačkom arhi-
vu. Naime, kod popisa novostečenih zemalja 1399— 1405, na po-
dru čju sela Im otice spom inje se i zemljište (predio?) zvano Žapska
župa (Giapsha giupa).21 Tako, b a r za Im oticu znamo sigurno da je
pripadala župi Žabi. Stoga se i za ostala sela na istoj geografskoj
zoni može tvrditi da su pripadale istoj jedinici lokalne uprave. Da
su ova sela predstavljala posebnu grupu, različitu od ostalog P ri­
m orja, može se nazreti i iz jednog up u tstv a dubrovačke vlade svo-
jim poslanicim a 1398. g. (30. septem bra). Naime, u vrijem e prego-
vora o P rim o rju pisano je vlastelinu Nikoli Gučetiću u Bosni »o
selima koja se nalaze prem a Stonu« (super facto villarum quae
sunt versus Stagnum ).22 Ne treba posebno isticati da se baš ova
sela nalaze »prema Stonu«.
S druge strane, zbog navoda Radiča Sankovića, koji izričito
lcaže da je Lisac u P rim o rju (»selo m oje u P rim o rju Lisac«), m o ra
se zaključiti da su i ostala sela u bližoj okolini Lisca (Podimoč, Če-
pikuće, pa i Visočani i Smokovljani) spadala u Prim orje.
Konačno mislim da je stara granica izm eđu župa P rim o rja
i Žabe išla približno linijom koja spaja visove: Volujak (601), Su-
svid (475) i Debeli vrh (382), tako da su: zaliv Bistrina, te sela:
Ošije, Stupa, Topola i Im otica ostajali za Žabu.
Kada se radi o sagledavanju cjelokupnog terito rija župe P ri­
m orje u ran o m srednjem vijeku, onda svakako treba voditi računa
i o jos jednoj (vjerojatnoj) kom ponenti. Naime, niz otoka koji se
p ru žaju uz Prim orje, tzv. Elafiti, ili, jednostavno, Otoci, svojom
veličinom ne bi mogli činiti posebnu jedinicu ranga posebne (hum-
ske) ranofeudalne župe, pa je u cjelovitom sistem u župske organi-
zacije logična njihova p rip a d n o st Prim orju. Istina, u okvirim a Du-
brovačke Republike ovi otoci čine posebnu knežiju (contratu), ali
se zna da je dubrovačka teritorijalna organizacija često u sitnjena
u odnosu prem a h u m sk im župam a ranog srednjeg vijeka.23
Trag nekadašnje župske organizacije u ovim otocima sačuvao
se, možda, i u sam om imenu najvećeg otoka: današnji naziv Sipan
u latinskoj form i pisao se Ju p a n a — Zupana, a u talijansko-ro-

21 K a t a s t a r j e o b j a v l j e n k o d I. S i n d i k a, o. c. 29— 30.
22 Č r e m o š n i k , o. c.
23 J. L u č i ć , O e t n i č k i m o d n o s i m a n a d u b r o v a č k o m t e r i t o r i j u u X I I I
sto lje ć u , č a s o p is D u b r o v n ik , X I I , b r. 4, 1969, str. 99— 102.

35
 m anskoj — Giupana. Po tome, prvotni slavenski izgovor m orao
bi glasiti Župana, Ž upanja ili si.24
Tragovi b ro jn ih crkava iz ranog srednjeg vijeka, koji su do
sada nađeni u Sipanu, govore i o snažnom k u ltu rn o m središtu.
Taj je utisak toliko jak da nam eće i pom isao na jači politički cen-
ta r — m ožda i na samo (alternativno) sjedište ili posjed prim or-
skih župana.25
Historičari se ne slažu u vrem enu i okolnostim a pod kojim a
su Elafiti pripali Dubrovniku. S ta riji su predlagali više termina,
a u novije doba Lučić dokazuje da su Elafiti, kao i ostala Astareja,
u ru k a m a Dubrovnika još od antičkih, odnosno bizantinskih vre-
m ena.26

HISTORIJAT

Sudeći po oskudici pisanih vrela, ova župa u političkom živo-

tu nije bila naročito aktivna. Ovakav se utisak pojačava ako se
osm otri dinam izam okolnih župa: Stona, Trebinja, pa i Popova.
Prije svega, čudno je zašto P rim o rja nem a u spisku hum skih
župa koji donosi Pop Dukljanin, a djelomično već i K onstantin
Porfirogenet. Da li se radi o slučajnoj omašci, o nekom starijem ,
privrem enom ili specifičnom stanju, za sada ostaje nepoznato.
Ipak, treba znati da ni K onstantinov, ni Dukljaninov popis župa
H u m sk e zemlje, nije cjelovit.27
Već smo iznijeli razloge zbog kojih sm a tra m o da su zapadni
dijelovi dubrovačke Astareje (Rijeka sa Gružom i Zatonom) nekada
pripadali H um skoj zemlji (i župi Prim orju).
Negdje u prvoj polovini X III stoljeća P rim orje je pripalo
jed n o m ogranku nasljednika hum skog kneza Andrije — kao feu-

24 U s v o je v r i j e m e P. S k o k j e b cz r e z e r v e u s t v r d io d a j e naziv S ip a n
r o m a n s k o g p o d r i j e t l a , a s n j i m se s l a ž e i J. Lučić, k o ji je p o b liž e isp itiv a o
s t a r i j u o n o m a s t i k u E la fita . N i je d a n a u t o r n ije do k r a j a o b ra z lo ž io sv oje
m i š l je n j e . N a m a se, ip ak, čini, d a s u o v a k v e o n o m a s t i č k e »inverzije«, istin a,
r i je t k e , ali, zb og s p e c ifič n ih p o v j e s n i h u v je t a , ip a k m o g u će . U s v a k o m sluča-
ju , naziv i J u p a n a , Z u p a n a , G i u p a n a z a s l u ž u ju d e t a l j n i j u o n o m a s t i č k u i po-
v i j e s n u an alizu . (P. S k o k , S la v e n s tv o i r a m o n s t v o n a j a d r a n s k i m o to c im a ,
I, Z a g re b , 1950, 233— 237; J. L u č i ć, č a s o p is D u b ro v n ik , X I I / 4 , str. 100).
25 E n c i k l o p e d i j a lik o v n ih u m j e t n o s t i J u g o s l a v e n s k o g le k s ik o g r a f s k o g
z a v o d a — p o d n a t u k n i c a m a : S ip a n , L o p u d , K o ločep ; J o s i p P o s e d e l ,
P r e d r o m a n i č k i s p o m e n ic i Š ip a n a , S t a r o h r v a t s k a p r o s v je ta , I I I se r ija , sv. 2,
Z a g re b , 1952, 113— 127; J. K o v a č e v i ć , C r n a G o ra od d o l a s k a S lo v en a
d o k r a j a X I I v ij e k a — u knjizi I s t o r i j a C rn e Gore, I, T it o g r a d , 1967, 294—298
i 355—356; J. L u č i ć , G ra đ e v in s k i s p o m e n ic i X I I I st. n a S ip a n u , Prilozi
p o v ij e s t i u m j e t n o s t i u D a lm a c iji, 13, S p lit, 1961, 78—84; I g o r F i s k o v i ć ,
B il j e š k a o r a n o k r š ć a n s k i m i p r e d r o m a n i č k i m c r k v a m a n a S ip a n u , Prilozi
p o v ij e s t i u m j e t n o s t i u D a lm a c iji, 18, S p lit, 1970, 5—30.
26 J. L u č i ć , P r o š l o s t d u b r o v a č k e A sta r e je , 30—44.
27 T a k o n p r. k o d D u k l j a n i n a n e m a p o d r u č j a (župe) u p r e d j e l u Bišća,
i a k o se r a d i o j e d n o m o d p o litič k ih s r e d i š t a H u m s k e ze m lje . I s t o ta k o n e m a
M l j e t a ni L a sto v a.

36
dalna oblast. Dole za župana T vrtka iz 1284— 1285. g. nism o sa-
svim sigurni da li je po to m a k kneza Andrije, za župana Toljena i
njegovog sina P etra iz prvih decenija XIV stoljeća to se može bez
ustezanja tvrditi. P etra Toljenovića je savladao i dao pogubiti bo-
sanski ban S tje p a n II K otrom anić 1327, ili koju godinu kasnije.28
Kako izgleda iz kasnijih odnosa, Prim orje je već tada došlo u
feudalnu oblast Draživojevića — Sankovića; Radič Sanković 1399.
god. sm a tra o je P rim orje svojom »plemenitom« zemljom .29
Godine 1399. kralj Ostoja i zbor bosanskih velikaša ustupili
su Dubrovniku glavninu P rim o rja .30 N akon kraćeg zatezanja i Ra-
dič Sanković je posebno prodao selo Lisac, koje je držao kao vla-
stelinstvo.31 O stoja je 1403 — 1404. g., u okviru šireg sukoba sa Du-
brovnikom , pokušao da silom raskine ugovor, ali je nakon Ostoji-
ne detronizacije novi bosanski kralj Tvrtko II Tvrtković potvrdio
prvotni ugovor (povelju), proširivši ga na još nekoliko sela.32
Sve do p ro p asti Dubrovačke Republike P rim orje je ostalo u
njezinom sastavu, s tim što su na p o d ru čju n ekadašnje cjelovite
župe funkcionirale tri knežije (contrate, k o tara ili distrikta): 1. Ri­
jeka, Zaton i Gruž, 2. Otoci, 3. Nove zemlje ili Slansko P rim orje.33

U stilizaciji vijesti dubrovačkih kroničara nazire se i organi-

zacija n a jn iie lokalne uprave po selima. Tako su pob u n jen a vlastela
iza 1399. godine bili knezovi sela: Slanske Luke, Čepikuća, Trnove,
Majkova i Slanog. Tekst povelje Radiča Sankovića om ogućava i
identifikaciju seoske uprave u selu Liscu.34
U procesiL raspadanja nekađašnje cjelovite i prostrane zupe
pojavila su se tri upravna distrik ta koja su, jed a n p ored drugoga,
ravnopravno egzistirali više stoljeća (1. Rijeka, Zaton i Gruž, 2.
Otoci, 3. Slansko prim o rje ili dubrovačke Nove zemlje).35
Što se tiče župana, odnosno županskih rodova u Primorju,
povijesna vrela bilježe svega nekoliko imena. To su: Tvrtko (oko
1284 — 1285), Toljen (u prvim decenijam a X III stoljeća), P etar
(u trećoj dekadi istog stoljeća), te Dobroslav (oko 1399. g.). Za
prvu trojicu se misli da su potom ci hum skog kneza Andrije, a iz

2S D o b a r p r e g l e d r a n i j e p o v ije s ti H u m s k e z e m l je u s v j e t l u n o v ijih istra-

ž iv a n j a d a o j e J. L ućić u s t u d i j i P e lj e š a c o d d o l a s k a S l a v e n a d o p o t p a d a n j a
p o d v la s t D u b r o v a č k e R e p u b lik c , P e lj e š k i z b o rn ik , 2, 198, 5—23. I z l a g a n je o
p o d je li H u m a n a s t r. 20.
20 L j . S t o j a n o v i d , o. c. 130— 133.
30 0 . c. 420—423.
31 Vidi b ilj. 29.
32 S t o j a n o v i ć , o. c. 490—493.
33 L u c i d , P r o š l o s l d u b r o v a d k e A sta r e je , 108.
3,1 V idi bilj. 4.
35 V idi b ilj. 33.

37
k o n tek sta vijesti može se zaključiti da su oni bili i feudalni gospo-
d ari P rim orja.36 N aprotiv, župan Dobroslav, kako izgieda, potječe
iz red a lokalne (niže) vlastele, i, tak o đ er izgieda, da je uz funkciju
p rim o rsk o g župana, bio i knez Slanske Luke. U svakom slučaju,
on je župan kasnofeudalnog tipa, u službi velikaša Sankovića.37
0 bližoj organizaciji i fu n k c ija m a zupske vlasti raspoloživi
d okum enti dozvoljavaju samo nekoliko napom ena:
— Čitav teritorij župe bio je izdijeljen na seoska područja
(seoske općine, sela, općine sela) koja su imala svoje starješine i
u tv rđene granice.
— U razvijenom feudalizmu (krajem X III i početkom XIV
st.), župani su istovrem eno i feudalni gospodari župe.
— U kasnom feudalizm u župan je upravni činovnik, odgo-
v oran feudalnom (oblasnom) gospodaru.
— U nadležnosti župana spada suzbijanje nasilja i naknade
imovinske štete.
— Sporovi sa D ubrovčanim a rješavaju se putem institucije
stanka.38
— Zna se i za instituciju (župskog) zbora u P rim o rju (Sla-
no) .39
K ultni centar Primorja, bez sum nje, nalazio se u Slanom 0
tom e svjedoče arhitektonski elementi prerom aničke crkve sa izra-
zitom »pleternom« orn am e n tik o m X stoljeća (glavica i stupić u
lap id a riju franjevačkog sam ostana, tc kam ena tranzena uzidana
u zvonik franjevačke crkve u Slanom). Za kraj XIV stoljeća postoji
i p o tv rd a u dubrovačkom k a ta s tru Novih zemalja, gdje se izričito
spom inje »Diviga carqua«.
Ovakva situacija svakako važi za X III i XIV stoljeće, ali nije
sigurno da li je tako bilo u ran ijim periodim a srednjeg vijeka.
Naime, broj crkava iz ranog srednjeg vijeka, čiji su tragovi do
sada uočeni na elafitskim otocima, iznenađujuće је velik: na Ko-
ločepu — 3, na L opudu — 5, na Šipanu — 6. Toliki broj crkava

36 P o d aci su izloženi s u k c e s iv n o u p r v o m d ije lu ov o ga č la n k a .

37 D o b ro s l a v se s a m o d o n e k le iz d v a j a iz re d o v a lo k a ln e v lastelc.
38 U o k v ir u š i re g iz l a g a n ja K. Jire č e k , iz m e đ u o s ta lo g a , piše: ». . . kod
zaliv a S la n s k o g a , u b r d i m a k o d M r a v in jc a , na g ra n ic i p r e m a P o p o v u , ko d
c rk v e sv. P a n k r a c i j a u selu K u r il u (s a d a P e tr o v o Selo) n a d d o li n o m R ijeke,
n a b r d u G o lu b o v k a m i (k a m e n ), vis o k o izn ad izvora R ije k e , u S u m e t u nod
n e k i m s t a r i m d rv e to m « . »Godine 1332 č ek ali su u Z a to n u d v a d u b r o v a č k a
»advocati«, d a s r e d e p i t a n j e o d a n k u z v a n o m m o g o r iš (m a r g a r i s i u m ) « . (Isto-
r i j a S r b a , II, 141.)
U p o z n a t o m pisrn u o p ć in e P o p o v s k e s p o m i n j u se m o g u ć n o s t i s t a n k a
n a lijevoj o b ali ri je k e ili u Z a to n u .
39 J i re č e k ne d o n o si a rh i v s k e s i g n a t u r e za z b o ro v e u S la n o m , ali se
iz k o n t e k s t a r a z a b i r e d a se r a d i o z b o r o v i m a iz v r e m e n a d u b r o v a č k e u p ra v e .
I p a k , i u to m e d e g r a d i r a n o m z b o r o v a n j u m o ž e se n a z re t i o s t a t a k n c k a d a š-
n j e g ž u p s k o g z b o ra. ( I s t o r i j a S r b a , I, 31 )
40 U k a t a s t r u N o v ih z e m a lja ( T e r r e nove) 1339, u S l a n o m se s p o m i n j e
i lo k a l it e t p o d g r a d i e , te »la diviga c e rq u a « . (S ind ik, o. c.; 29).

38
 svrstava Elafite u kultna (pa i kulturna) s re d išta ko ja po intezi-
tetu, ako ne i po rangu, stoje uz bok jed n o m Stonu ili, čak, Du-
brovniku.41 Da li se na otocima, prvenstveno na Sipanu, nalazilo i
važno kultno središte župe Prim orje, p ita n je je koje tre b a b a r
postaviti, ako se već nc može na njega m erito rn o odgovoriti.
Političko središte P rim orske župe tak o đ e r se nalazilo u Sla-
nom. Takav zaključak nam eću mnogi indiciji, kao što su:
— najveci poljoprivredni areal u Prim orju;
— m orski zaliv, pogodan za luku;
— neosporno utvrden c e n ta r vjerskog kulta;
— v jero jatn o utvrđenje na visu Gradina, neposredno iznad
samog m je s ta ;42
— n a sta n a k m jesta kom e su proizvodnja i p ro m e t soli dali
glavnu k a ra k teristik u , pa, dak, i ime;
— knez Slanske Luke bio je u isto vrijem e i knez (župan) či-
tavog Prim orja;
— Dubrovčani su u Slano smjestili i sjedište svoga kneza.
Na kraju, bit de od koristi i nekoliko napo m e n a o gospodar-
s k im karakteristikam a Primorja. Sam o ime glavnoga m jesta, Sla-
nog, govori o intenzivnoj proizvodnji i p ro m e tu soli u dubokoj
starini. Položaj na ishodištu jednog od n ajpovoljnijih kopnenih
putova s m ora prem a H um skoj zemlji m o ra o je uvijek poticati
trgovadku djelatnost. Po svome položaju, pogodnoj luci i razuđe-
nom arhipelagu otoka u neposrednoj blizini, P rim o rje je vrlo po-
godno i za svakovrsnu pom o rsk u privredu.43 Sudeci po živom sudje-
lovanju Lopuda, Kolodepa, Sipana i Slanog u po m o rsk o m pro m e tu
D ubrovačke Republike kasnijih vremena, opravdano je zaključi-
vati da je po m o rsk a p rivreda živo pulsirala i u vrijem e hum ske
vlasti — u ranom srednjem vijeku. Sela neposredno uz m ore danas
su poznata po m editeranskim agrarnim k u ltu ra m a (maslini i vino-
voj lozi), dok se u gornjim selima susrece i m nogo stoke. Nema
razloga su m n ja ti da je tako bilo i u dubljoj starini.

1,1 V id i b ilj. 25.

42 Z e m ljis n i k a t a s t a r iz 1399. g., k a o što je ved red en o , d o n o s i i p o d a t a k
o n e k o m z e m l j i š t u k o j e se zvalo P o d g ra d ie . jVložda j e to d a n a š n j i P o d i s p o d
G r a d in e ?
A rh e o lo š k a s i t u a c i ja n a G r a d in i im a p u n e a n a lo g i je sa o s t a l i m b o jje
p o z n a t i m » g ra đ o v im a « X s t o lj e ć a — O šlje m , S t a r i m g r a d o m u S to n u , Trebi-
n j e m i d r. Po k a z iv a n ju m j e š t a n a , na G ra d in i se r a s p o z n a j u o s ta c i zido va
u m a l t e r u , te b r o j n i u lo m c i k e r a m i k e i cigle n a o b r o n c i m a , k ao i n a za ra v a n -
ku Pod, ko ji leže n e p o s r e d n o is p o d G ra d in e.
43 T r e b a sc p o d s j e t i t i d a j e h u m s k i k n e z M ih a jlo Višević 926. g. im a o
ta k o s n a ž n u m o r n a r i c u da je s n j o m zau zeo b i z a n t s k i g r a d S i p o n t u ju ž n o j
V e g o , P o v ije st H u m s k e ze m lje , H e rc e g o v in a , I dio, S a m o b o r ,
1937, 59). P r i m o r j e o k o S Janog sa p ri o b a ln i m o t o c i m a p o g o d n o j e za r a z v i t a k
p o m o r s t v a b a r tolilco, k o lik o i S t o n sa P e lje šc o m .

39
 Z u s a m m e n f a s s u n g

DER MITTELALTERLICHE SPRENGEL »Kt)STENLAND«

(PRIMORJE) IM LAND VON HUM

Dr. P a v o A N Đ ELIĆ

I n d ic s e m A u fsa tz w i r d eine g e s a m t e D a r s t e llu n g d es m i tt e la l te r lic h e n

S p r e n g e l s » P rim o rje « im L a n d v o n H u m geg eb en . Die f r iih e r e h is to rio g ra p h i-
s c h e L i t e r a t u r h a t n u r b eila u fig u n d teilw e is e d ies e F r a g e b e h a n d e l t u nd
m e i s t e n s n u r ein ig e i h r e r G e s ic h t s p u n k te .
D e r A rtik e l g r i i n d e t a u f die A n gab en , die d i e h i s t o r i o g r a p h i s c h e L ite­
r a t u r , g e n iitzte u n d w e n i g e r g en iitz te Q uellen, a r c h a o l o g is c h e s M a t e r ia l, die
S i t u a t i o n bzw. d ie B e o b a c h t u n g e n d e s T e r r a i n s g e b r a c h t h a b e n .
I n d e r E i n l e i t u n g w i r d d a s P r o b l e m b e g r i in d e t u n d w e ite r s eine
U n t e r s u c h u n g d e r h i s t o r i o g r a p h i s c h e n L i t e r a t u r g e g e b e n u n d e s w ir d d as
h i s t o r i s c h e M a t e r ia l a n g e f i ih r t, a u f d a s s ic h b e s t i m m t e B e sc h liis se o d e r
s o g a r V o r s t e llu n g e n b e g r i in d e n .
E s w i r d m i t d e r B e s p r e c h u n g d e r f o l g e n d e n F ra g e n , die m i t d e m obe-
r e n T h e m a z u s a m m e n h a n g e n , f o r tg e s e t z t: lib e r d e n N a m e n d e s S p re n g e ls
» P rim o rje « , fib er d a s T e r r i t o r i u m u n d die G re n z e n des S p r e n g e l s , d ie poli-
ti s c h e E n t w ic k l u n g , d ie t e r r i t o r i a l V e r w a l t u n g s a u f t e i l u n g , die O r g a n is a tio n
d e r lo k a l e n V e r w a l tu n g , die H e r k u n f t v o n F a m i li e n in d ie s e m G ebiet, das
F u n k t i o n i e r e n d e r O b rig k e it, p o litis c h e u n d k u lt is c h e Z e n t r e n u n d wirt-
s c h a f tli c h e G e g e b e n h e it e n im S p r e n g e l P r i m o r j e .

40
Đorđo ODAVIĆ

NEKA ZAPAŽANJA O ARHEOLOŠKOM LOKALITETU

VARINA GRUDA U DŽIVARSKOM POLJU KOD TREBINJA
Na širem i užem pod ru čju Dživara nailazimo na m noštvo spo-
m enika iz raznih epoha.1 Im a pećina koje su, po svemu sudeći,
mogla biti p ra is to rijs k a ljudska staništa, te veliki broj kamenih
tum ula, antičke a rh itek tu re i sitnijeg arheološkog pokretnog mate-
rijala, a i srednjovjekovnih spom enika2 također ima u velikom
broju.
Možda ni jedno p o d ručje u okviru tre b in je opštine nema
takav kon tin u ite t spomeničkog fonda grupisanog na relativno
uskom p o d ru č ju i to uz skoro sami stari a i savrem eni put Cavtat
— Trebinje.3 Ovoga p u ta od značajnijih lokaliteta pom enut ćemo
sam o kom pleks sv. P etar i Pavle4 sa nekropolom stećaka i. antički
lokalitet »Mirine«.5
Nesum njivo je itenererski značaj ovog područja, kao veze
istočne obale J a d ra n a sa dubokim zaleđem, prisu tan kroz sve istorij-
ske epohe, koje su i te kako ostavile tragova u m ate rija ln im osta-
cim a na ovom p o dručju.6 Po svemu sudeći izgleda da je najraspro-
stra n je n ije naselje bilo antičko, je r sitnijih ulom aka tegule i im-
breksa je nalaženo na Varinoj grudi, te tako nije ni čudo što
mnogi sam naziv, ne samo Varine grude već i drugih lokaliteta,
dovode u vezu sa antičkim imenima. Tako crkva sv. Pantelejm ona
na Aleksinoj Međi nosi u sebi spom en na božanstvo Dous Pantheus,

1 Đ. O d a v i ć , A n tič k o n a s e l j e u D ž iv a ru . . . , T r i b u n i a b r. 1, T re b in je ,
1975, str. 65. T u je d a t a i o s t a la l i t e r a t u r a .
2 M. Vego, N a s e lj a b o s a n s k e s r e d n j o v j e k o v n e držav e, str. 28—29.
3 D. S e r g e j e v s k i , R i m s k a c e s t a od E p i d a u r u m a do A n d erb e,
GZM, N. S. A, b r. X V II , S a ra j e v o , 1962. g., str. 74.
' 4 M. P o p o v i ć, M a n a s t i r sv. P e t r a de C a m p o ko d T r e b i n j a , G7.M,
N. S. A, sv. X X V I I / X X V I I I , S a r a j e v o , 1973. godine, str. 313—346.
5 V. P a š k v a l i n , A n tičk i t o r k u l a r .. ., GZM, \ S , sv. X X I X (1974. g.).
6 M. S i v r i Ć, N e k o lik o s r e d n j o v j e k o v n i h k r s t a č a iz o k o lin e Trebi-
n ja , T r i b u n i a br. 4, T re b in j e , 1978, str. 31— 38.

41
а crkvište na Varinoj grudi bi po tim m išljenjim a bio o s ta ta k hra-
m a Venere Barbote. Ostavimo 11a s tr a n u tako slobodne inter-
pretacije o hram ovim a i crkvištim a koji se odnose na sv. Varvaru,
ovom prilikom pom enim o k onkretne p rim je re pod ru čja opštine
T rebinje koji se nalaze na više m jesta sa takvim toponim om.
Crkvu posvećenu sv. Varvari i-mamo u Đedićima,7 gdje je
sačuvana časna trpeza (nepravilnog oblika) i neobrađena. U Gor-
n jem Grnčarevu nalazim o lokalitet »Varvarin brijeg«,s tj. nekropo-
lu sa 40 stećaka (ploče, sanduci). Na v rhu brijega daju se naslutiti
tragovi tem elja nekih zidova, moguće crkve sv. Varvare. U Struji-
ćim a također im am o crkvu sv. Varvare sa č etvrtastom i dosta du-
bokom apsidom." U toj crkvi je i jedna ikona na drvetu. Veoma
je oštećena i teško se raspoznaje lik. Oko nje je nekoliko stećaka.
Sam lokalitet se nalazi 4 km južno od Trebinja, na m alom
uzvišenju u Dživarskom polju koje često zna biti pod vodom kada
n aiđu poplave. Iako je ova »gruda« m ala ona dom inira ovim pro-
storom . Na najvišem uzvišenju se nalazi jed n a gomila koja je raz-
nešena, ali čini se da je na njoj tak o đ e r bila neka kultna građevina.
Moguće da se tu nalazilo m anje antičko svetilište je r je izmedu
ostalog pronađeno nešto rim ske keram ike i cigle. Neposredno uz
ovaj lokalitet je prolazila rim ska cesta N arona — Skodra, a u blizini
su nađeni i miljokazi, što nam sve govori da je i prije srednjevje-
kovnog postojalo i antičko naselje, pa m ožda i svetilište n a ovom
p odručju. Uostalom o tom e postoji veoma bogata literatura. Razlog
iskopavanja je prije svega bio zaštitnog ka ra k tera ,9 je r je lokalitet
bio ugrožen izgradnjom baze i radničkog naselja RO »Ivan Miluti-
nović« u podnožju ovog uzvišenja.
Tom prilikom je i dio gomile koja se nalazi na najvišoj koti
ovog brijega dijelom uništen, a bilo je i p o k u ša ja p o m je ra n ja plo-
ča stećaka. Pošto su ploče relativno tanke to je između ostalog
postojala m ogućnost ugroženosti ovih spomenika. Zapadno od naj-
više tačke, odnosno gomile, koja je sasvim u derutnom stanju
nalazi se crkvica u suhozidu, koja je očuvana samo u tem eljim a, a
oko n je nalazi se m a n ja nekropola od 4 dobro očuvana stećka (plo-
če) bez ukrasa, inače veoma grubo obrađena. U samoj m inijaturnoj
crkvici nalazi se je d n a grubo o b rađena ploča, uz sami južni zid.
Možda je dio zida, što nam se čini m an je tačno, a vjerovatnije
časna trpeza kakvu nalazim o i u Đedićima. Pored 4 dobro obra-
đena stećka tu se nalazi desetak grobova koji ne m a ju nikakvo
posebno obilježje, osim što se stiče utisak da se nad rakom nalaze
m in ija tu rn i stećci ili, pak, ulomci, veći i manji, od stećaka. Sličnu

7 L j . S p a r a v a I o, S r e d n j o v j e k o v n a g ro b l ja , c r k v i n e i c r k v e na
p o d r u č j u S u m e t r e b i n j s k e , T r i b u n i a 5, 1979, str. 115— 120.
s Đ. O d a v i ć , I z v j e š ta j sa r e k o g n o s c i r a n j a te ren a.
9 L j . K o j i ć, I z v j e š ta j sa r e k o g n o s c i r a n j a te r e n a 1963. g.
10 I s t r a ž i v a n j a i f o t o d o k u m e n t a c i j a , D r u š t v o p r i j a l e l j a s t a r i n a »Tra-
v u n ija « , T re b in je .

43
situaciju im am o i u selu Cerovac. S m a tra m o da je ovo veoma s ta r
lokalitet i da su p rije svega stećci u svojoj najjednostavnijoj i
na jp ro stijo j form i jedan od dokaza o samoj starosti lokaliteta uop-
šte. N eobrađenost i sam izgled stećaka podsjeća na one iz Polica,
starog naselja kod Trebinja. Tu prije svega m islim o na »Grdovu i
Pribilšinu« ploču, a i na m a n ju nekropolicu tak o đ er sa minijatui'-
n om crkvicom koja se nalazi u neposrednoj blizini m je sta nalazišta
Grdove, odnosno Pribilšine ploče. Za m a n ju nekropolicu sa mini-
jatuxmom crkvicom, koja je istraživana još 1968. g. nem am o izvje-
šta ja ili bilo kakvih podataka koji bi nam poslužili kao analogija.
Ova crkvica s »Varine grude« je imala, čini se, polukružnu
apsidu na istoku, ulaz na zapadiroj strani crkve. Dužina crkvc,
m je ren a sa vanjske strane, iznosi 7,90 m, a širina, ta k o d e r sa varxj-
ske strane, iznosi 5,80 m etara. Debljina (prosječna) zida je oko 0,60
m etara, a ulazna vrata su široka 0,95 m eta ra (si. 1).
Dužina stećka koji se nalazi uz južni zid crkve je 1,80 m,
širina je 0,80 m, a debljina 0,17 m. Uz ovaj stećak nalazi se još
jedan, nešto m anji, koji je dijelom ugraden u zid, a m ožda je, kako
smo n a p rijed pomenuli, i postolje eventualne časne trpeze kakvu
nalazimo i u Đedićima. Taj stećak ili, kako rekosm o, dio crkvenog
n a m je š ta ja (kamenog) je m a n jih dimenzija. Dužiiru smo m u mogli
izm jeriti a iznosila je 1,05 m etara, dok širinu nism o mogli izmjeriti
je r je ovaj stećak dijelom bio ukopan, odnosno uzidam S m a tra m o
da se ni jed a n od ova dva stećka ne nalaze »in situ«, već su pomje-
reni sa nam ijenjenih im m jesta. Ova crkvica se iralazila nešto
zapadnije od gomile, odnosno najviše kote ovog brijega.
Izm edu crkvice i gomile nalazio se ugroženi stećak koji smo
istražili. Dužiira stećka ploče je iznosila 1,95 m etara, a širina na
sx*edini 0,65 m. Gi'obna raka je, kao i kod ostalih stećaka, prekri-
vena poklopnicam a (kamenim). Kam ene ploče su se nalazile i sa
stra n a rake. O dm ah n a početku da kažemo da je k o stu r netaknut,
ali da nije bilo ni priloga u njem u. Orijentacija k ostura je bila
istok — zapad, sa glavom na zapadu. Dužina grobne rake iznosi
1,65 m, m jereno od u n u tra šn jih s tra n a poklopnica, širina u zapad-
nom dijelu iznosi 5,50 m, a u istočnom 0,35 m (si. 2, 3, 4).
I crkva sv. Varvare — zaštitnice vojnika, vatrogasaca i ljevača
topova bi, po svemu sudeći, p ripadala vremenski kasnom srednjcm
vijeku, kao što su i m noge crkvice o kojim a je pisao Lj. Sparavalo
u Tribuniji br. 5.

44
SI. 3

45
 SI. 4

Z u s a m m e n f a s s u n g

EIN IG E BEMERKUNGEN tlBER DIE ARCHAOLOGISCHE LOKALITAT

VARINA GRUDA IM DŽIVARSKO POLJE BEI TREBINJE

Đ o r đ o ODAVIĆ

A uf d e r k le in e n A n h o h e im D ž iv a rs k o P o lj e is t die L o k a l i t a t g e n a n n t
»VARIN A GRUDA«. D o r t b e t i n d c n sin d n e b e n e in e m F u n d a m e n t eines k le i­
n e n t r o c k e n g e m a u e r t e n K irc h l e in s a u c h ein e N e k r o p o le u n d 8 B og om ilen -
g r a b s t e i n e . AUe G r a b s t e i n e h a b e n die l ’o r m e i n e r P l a t t e u n d k e in e Verzie-
ru n g e n .
I n u n m i t t e l b a r e r N a h e is t e in p r a h i s t o r i s c h e s H iig e lg ra b v o n d e m
S te i n e u n d a n d e r e s M a t e r ia l w e g g e tr a g e n w u r d e n . J e t z t sin d n u r die
U m r i s s e des e in s ti g e n S te i n - T u m u i u s s i c h tb a r . D as r e c h t e c k ig e K irc h le in
h a t ein k lein es T o r g eg en W e ste n u n d die A psis gegen O sten. Die L an g e
d e r A u s s e n w a n d e is t 7,90 m , d ie B r e it e 5,80 m , w a h r e n d die M a u e r u n g e f a h r
0,65 m d ic k ist.

46
Marian WENZEL

TWO MEDIEVAL RINGS IN THE ZAVIČAJNI MUZEJ

TREBINJE
The Zavičajni Muzej, Trebinje, is in possession of two m edie­
val rings which are of considerable interest to anyone seeking to
u n d e rsta n d the history of m e ta lw o rk in the medieval Bosnian
kingdom. In addition, the design of one of them gives rise to
fascinating historical speculations. The pu rp o se of this article is
to p resen t a discussion of the various aspects of these rings.
One ring, m useum inventory n u m b er A 47 is of copper, and
was found by N urija Ram ie in Donji T urani ne a r Trebinje, and
was subsequently p urchased by the m useum in 1963; this is illu­
s tra te d as figures 1 a—c, a n d 2a. The o ther is a silver gilt ring
excavated in 1968 at Mušići, Domaševo, L ju b o m ir polje to the
north-w ast of Trebinje; this was found under a stećak tom bstone
at the site of Đurđeva crkva, Mušići (Vego, II, 56—7, no. 113).
Since its deposit with the Zavičajni Muzej, this ring has fallen to
pieces, an d at the time of w riting is awaiting reconstruction; it
has as yet no inventory num ber. Fortunately the ring was draw n
in its com plete state, b o th by Tom E m m e rt of S tanford University
im m ediately a fter excavation, and by Ljubinka Kojić in 1971; I
present a com posite of their draw ings and my own observation
bf the ring in its dam aged state as figure 7a, in addition to the
photograph, figure Id.
B oth rings m ight be said to fall within the tradition of cast
m etal ring-making which gained popularity during the 13th century
and continued for several centuries thereafter (Taylor-Scarisbrick:
29). However, m ost E uropean examples of such rings were signets,
a nd whilst the Domaševo ring conform s largely to this type, the
Donji T urani ring differs in th at its bezel has an alm ost completely
plain top. W hilst this latter feature on som enw hat sim ilar rings
has suggested to some a rt historians that they should be classified
as unfinished signets, it seems to me that w hat in fact we have is
an im itation in an inferior m etal of a fashionable 14th century
ring type in w hich a gold ring was set with a precious stone.

47
 T H E DONJI TURANI RING

The copper ring from Donji T urani is 2.3 cm. in diam eter,
and its oval bezel m easures 1.5x.8 cm. At the top surface the
oval shape of the bezel is modified, as a result of the sculptural
n a tu re of its sides, into a series of star-like points sep ara te d by
scallops (fig. la). This top surface is undecorated except for eight
crescent-shaped incisions ju st in from the edge, which duplicate
the outline of the bezel; it will become clear that this configuration
is peculiar to a n u m b er of rings from Bosnia, and is indeed a m ajor
characteristic of w hat is now em erging as a medieval Bosnian
m etalw orking style.

Fig. (si.) 1 (a — d)

A second notable feature of the ring is the circular knob at

the back of the hoop (fig. lc), while a th ird is the presence of
roughly triangular areas of texture descending onto the shoulders
from the bezel on e ither side (fig. lb). This texture is a dotted one,
com posed of a ra n d o m scattering of tiny pits.
The coincidence of these three features seems again to be a
characteristically B osnian design, and is indeed found on two rings
in my own collection, one obtained in the Sarajevo m ark e t »Baš-
čaršija«, the other obtained in Mostar; these are illustrated as fi­
gures 2c and 2b, and will be discussed f u rth e r in connection with
the individual stylistic features. It is difficult to give a clear date
for the Donji Turani ring (or indeed, the o th e r two), b u t a n u m b er

48
of features suggest the period 1350— 1450 as m ost likely. The com ­
paratively large size and weight of the bezel, the lack of »neck«
betw een the shoulders and bezel, and the distinctive scalloping are
all features displayed on two rings now in England. One of these,

Fig. (SI.) 2 (a — e)

at p resent in the Victoria and Albert Museum, London, was found

in the grave of William Wytlesey (Taylor-Scarisbrick: 49, no. 297:
Om an 1974: 52, no. 435, PI. 18c) who died, as archbishop of Canter-

4 — Tribunia
49
 d
Fig. (si.) 3 (a — d)

50
bury, in 1374, a nd was buried in his cathedral (fig. 2d). The other,
now in the Ashmolean Museum, Oxford, was recovered in the
T ham e ho a rd (Taylor-Scarisbrick: 59, no. 435, colour PI. II), and
is sufficiently sim ilar in both form and w o rkm anship to the Wytle-
sey example for a com m on date to be assum ed (fig. 2e). B oth these
rings have pro m in e n t ridges on their shoulders with floral sprays
to e ither side; ne ith e r has a back knob. It may be that ou r B osnian
rings, which share various features of these two, date from about
the same time, and are examples of the sort of cultural assim ilation
which characterized the reign of Tvrtko I (1353— 1391). On the
oth er hand, various Serbian rings of the earlier 14th century

Fig. (si.) 4

(influenced in turn, I shall argue, by a M am luk fashion) display

the heavy bezel, lack of neck and back knob (Radojković 1969: 34,
42, 44, 45, 50), so th at some residual Serbian-style features in H e r­
cegovina might also have played a p a rt in the developm ent of this
B osnian ring shape. At any rate, the latest rings to exhibit this
heavy bezel an d lack of neck feature seem to be a group of mid
15 th century Papal rings (fig. 3a), which probably stand at the end
of a conservative tradition (Taylor-Scarisbrick: 61, 62, nos. 460—
463).

А' 51
 If the coincidence of the three features enum erated, the scal­
loped bezel, the back knob and the triangular areas of pitted textu­
re seems to characterize a peculiarly Bosnian design, the features
individually do of course a p p e ar elsewhere, and in pursuing some
of these ram ifications we can perh a p s throw some fu rth e r light
on the influences which helped form the style we are discussing.
The English c o u n te rp arts of this scalloped bezel design I have
already m entioned in connection w ith the p ro bable date of our
ring; in their case the scalloping was of course functional, in that
it provides a m eans of holding their gemstones to their bezels.

The way in which the notion of scalloping to modify the outline

of a basic oval was also m uch used in the m an u fa ctu re of silver
bowls in the Balkans in the late medieval period will be discussed
in my forthcom ing book a b out decorative sources for stećak deco­
ration, w here it will be seen that links w ith French m etalw orking
practice are also implied.
In turning to the back knob feature, we should observe that
o u r Donji Turani ring and the Sarajevo and M ostar rings in my
own collection share the characteristic of having the circular knob

52
 b

Fig. (si.) 6 (a — c)

at the back of the hoop em phasised by incised, radiating lines (figs.

lc, 2a — c). I shall later suggest th at the idea of the circle s u rro u n ­
ded by radiating lines is best explained by seeing these rings as
hum ble im itations of a high-fashion type incorporating a gemstone
as a back knob, radiating lines being at th a t period the conventio­

53
nal form ula for the suggestion of a light source or an object s p a r­
kling or twinkling (Meiss 1972: BR1— 3, BR104— 5).
The feature of the knob at the back of the ring hoop would
seem to be virtually unknow n on rings found to the n o rth of the
Alps (John Cherry, B ritish Museum, D epartm ent of B ritish and
Medieval Antiquities, personal com m unication), and its appearance
is usually taken to be an indication of Islamic influence. However,
this is true only in a very partial sense. The back k n o b can be
seen on a 5th century Byzantine gold ring bearing a coin of the
E m p e ro r M arcian (AD 450—57) presently in the British Museum
(Ward-Cherry 1981: 47, no. 101). Back knobs would seem to have
died out in the later Byzantine sphere (no such detail is found on
medieval cast rings from Corinth; Davidson 1952: 234— 288, and
it has been suggested th a t the earlier Romano-Byzantine design
was exported to Central Asia, preserved there for m any centuries
in rings carved from solid carnelian, and subsequently re-intro­
duced into the M editerranean sphere in the wake of the Mongols,
thus entering Islam ic m etalw ork in the later 13th century (Board-
m an-Scarisbrick 1977: 86, no. 203; B attke 1953: 99, no. 148). James
Allan, expert on Islam ic m etalw ork at the Ashmolean Museum,
Oxfords, has not found the feature on any Islam ic ring dating from
before th at period (James Allan, personal com m unication), so it
w ould seem that its appearance in Bosnian and Serbian m etalw ork
in the 14th century is an im port from the Islamic w orld of a detail
then quite new in Islamic m etalw ork.
In fact, it is possible to go fu rth e r in pin-pointing the source
of this influence on Balkan ring design, since even w hen back knobs
do enter Islam ic m etalw ork, diam ond or lozenge shapes are the
usual form (frequently set against a hoop of triangular section),
a n d the round back knob is extremely rare. The Islamic rings on
w hich the ro und back knob does ap p e ar are generally of Mamluk
origin, which a t this period implies a Syrian or Egyptian rather
th a n Persian provenance. I give as an example a ring dating around
1400 (fig. 3c), fro m the Franks collection in the B ritish M useum
(inventory no. AF 2286, Dalton 1912: PI. XXIX, 2286). The oval
bezel of this ring is textured with incised dots on top and sides,
in a way which evokes the dots used as space fillers for geome­
trical shapes on early 14th century M amluk ceramics (Atil 1981:
158, 159, nos. 70, 71; 163, no. 73; Arts of Islam: 234, no. 314). On
the 14th century Syrian ceramic example 1 cite as figure 3b, N a­
tional Museum, Dam ascus no A4547/12.016, the dotted texture is
shaded by m eans of a glaze, seemingly to im itate low relief. On
a n o th e r 14th century M amluk ring in the British M useum (Af 2292,
Dalton 1912: XXIX, 2292), the dotted texture appears as the ground
for some arabic letter form s on the bezel (fig. 3d).
This feature of dotted texture on M amluk a rt pro d u cts of
the 14th century leads us back to the third stylistic characteristic

54
 ' '- Х '

Fig. (si.) 7 (a — b)

55
of o u r Bosnian rings, and suggests a possible answ er to an o th er­
wise obscure p roblem concerning their a p p a re n t connection with
the m id 15th century Papal rings already mentioned.
As I have previously rem arked, a typical fea tu re of the Donji
T urani ring is the presence of tria n g u la r areas of p itte d texture
descending from the bezel onto the shoulders on either side, and
this feature is also found on the Sarajevo and M ostar rings, with
which I have c o m pared it (fig. 2 a— c). Indeed, although the silver
ring from Sarajevo has been finished w ith greater care and m ore
surface detailing th a n the o ther two (fig. 4), doubtless simply a
reflection of the grea ter value of its m aterial and the g rea ter wealth
of its intended owner, certain technical features suggest th at the
Sarajevo and Donji Turani rings are the pro d u ct of the same
m etalw orking school. W hilst the pitting on the shoulders of the
M ostar ring seems to have been m ade w ith a tool, and has a certain
regularity, the pitting on the o ther two varies in size an d has a
r a t h e r ran d o m d istrib u tio n (figs. lb, 2a, c, 4) being clearly the
result of a chemical process. Jam es Allan has suggested th at an
alien m aterial, such as some form of salt, was applied to those
p a rts of the m ould w here surface im perfections in the m etal were
desired. If this is indeed the case, it w ould seem to be a process
confined, as far as the Middle Ages are concerned, exclusively to
Bosnia, which appears in an unexpectedly innovative light.
Having established th a t this form of dot texture is a c h aracte­
ristic of Bosnian ring m anufacture, we naturally look a ro u n d to
see if anything sim ilar occurs elsewhere, at roughly the period
u n d e r discussion. The only obvious E u ropean parallel is w ith some
of the group of 15th century Papal rings (rings w o rn by Papal
em issaries or appointees already m entioned). A pitted texture is
indeed found as a surface feature on these, b u t the texture is not
confined to triangles as on the Donji Turani ring and its c om pa­
nions, ra th e r it s u rro u n d s raised areas of plain m etal which enliven
the ring hoop (Battke 1953: T. X III, 72, 72a). I illustrate here a
gilt-bronze ring set w ith a crystal (fig. 3a), inscribed »Episc. Lug-
dun«, and decorated w ith the Virgin and a coat of a rm s u n d e r a
cardinal's hat; the ring is presently in the Victoria and Albert
Museum, London, (inventory no. 741— 1877). These Papal rings
belong to the end of the period which we have seen as the m ost
likely for the Bosnian rings. They do not, however, seem to relate
to earlier models in the Italian Papal tradition, or indeed, French
m etalw orking tradition at the time of the Papal exile (1309— 1377).
Thus while the Bosnian and Italian m odes of employing this
fo rm of dot texture are not identical, they stand closer to each
o th er than either does to anything else (for instance, both are quite
different from the French ring-matting technique of closely placed
circles, w idespread through E urope by the 15th century). I think
it is clear from the examples of M am luk rings and ceram ic given

56
above th at the various uses of dot texturing both as a filling for
geometrical space (figs. 3b, 3c) and as a ground for lettering (fig.
3d) parallel the dotting on Bosnian rings on the one hand, and
the Papal rings on the other; it seems to me reasonable to assum e

= •I.

Fig. (si.) 8 (a — g)

th a t b o th m anifestations are examples of the extremely widespread

M am luk influence which affected Italy and the Adriatic regions
generally in the 14th and 15th centuries. The M amluk influence in
Italy w ent far beyond the above — m entioned rings, of course. In
fact, the literal adoption of M amluk models was m uch m ore wide­
sp re a d in Italy than has been h ith e rto realized. Whole decorative

57
areas, often including coherent arabic writing, were copied into
m a n u sc rip t illum inations and paintings from m etalw ork and texti­
le models which can often be precisely indentified. For example,
the Milan Visconti Hours, s ta rte d in 1388, includes in its decorative
borders titles used by M am luk sultans, a fact which seems so far
to have evaded co m m e n ta to rs on the m an u sc rip t (Meiss: 1972).
These lettering motifs have been identified and translated for me
by Jam es Allan.
This a b sorption of M amluk objects by the n o rth Italian courts
was, no doubt, parallel to some extent in o th er Adriatic areas. The­
re is every reason to believe, for instance, th a t the Bosno-Herce-
govinian Kosača family owned an a m o u n t of M am luk inlaid m etal­
work. Their inventory lists for the years 1406 (Stojanović II: 333)
a nd 1413 (ibid.: 351) m ention the deposit of item s described as
možul. This m ysterious w ord in all probability derives from the
Persian m etalw orking centre Mosul, where bronze objects inlaid
w ith silver and gold were produced in the 13th century. W hen pro ­
duction ceased there, the style was continued in Egypt and Syria
by the M amluks, and the nam e of the original centre seems to
have become synonymous with the product, w herever the p roduct
was actually m ade, ra th e r as in English the w ord »china« indicates
porcelain, irrespective of origin.
It is im p o rta n t to re m e m b e r w hen considering Islamic in­
fluence on Balkan a rt p roducts that the M amluk style had features
quite distinct from the Seljuq a rt carried into the Balkans by the
conquering Ottomans. The Egypto-Syrian M amluks were not th em ­
selves conquered by the O ttom ans until 1517 (Atil 1981: 18), and
only a fte r that did the two stream s of influence mix. Thus it is
easy to discern extensive Seljuq-Ottom an influence in the a rt of
Serbia, particularly after Kossovo, whilst M am luk style seems to
have exerted m uch m ore influence on the a rt of the Bosnian state.
Nonetheless, it is true that the M amluk influence was also felt in
Serbia in the time p rior to the Bosnian kingdom, doubtless being
tra n sm itte d via Hercegovina and Kotor, and this may explain the
round back knob feature which is often found in earlier 14th
century Serbian rings, w here it is combined w ith the simple By­
zantine style already characteristic of Serbian art.
To re tu rn now to o u r Donji Turani ring, we can say that in
all probability it represents a style in which features from the
design of M amluk rings im p o rte d into the D ubrovnik hinterlands
(the round back knob and the triangular areas of pitting) were
com bined with features derived from the w estern E uropean cast
m etal ring fashion m entioned at the beginning of this article. It is
of p a rtic u la r interest th at the three rings which I have so far
discussed, all found in areas covered by the medieval Bosnian sphe­
re, share the characteristic of an undecorated bezel top. This is, in
the context of the Balkans, a m ost unusual feature since normally,

58
if any decoration is added to the simple cast shape, it is applied
principally to the bezel top. It seems unrealistic to regard all three
rings as unifinished signets.
I should like at this point to m ention a fo u rth ring which
seems to me to throw some light on the subject. This ring (fig. 5)
was p urchased in Geneva, is now in a private collection in Ista n ­
bul, and is of unk n o w n provenance. The ring is of gold, and its
bezel is topped by a ruby in a scalloped collar, the shape of which
is strongly rem iniscent of the bezels of o u r three Bosnian examples.
Like these latter, the gold ring has tria n g u la r areas of pitting exten­
ding onto the shoulders, and a ro u n d back knob. As is usual for
gold rings, m uch m ore care has been spent in its finishing than
is the case w ith the silver and base m etal co u n te rp arts, b u t the
family resem blance is quite unm istakable, and it seems highly
likely th at all four rings originated in the sam e area. Amongst the
decorative detail on the gold ring is a palm ette-trefoil design with
extended points which are rem iniscent of 14th cen tu ry Serbian
ecclesiastical decorative art, which w ould be u n d e rsta n d ab le if the
ring had a Hercegovinian provenance. Further, one trefoil has
its third leaf in the shape of a hook, a feature it shares w ith a
group of Hercegovinian stećci which exhibit w hat I have called
the Vranjevo Selo style, a fter a typical example from Vranjevo
Selo (Benac 1953: 67, T. II, III; Wenzel 1965: C, 2; CIX, 13; CX, 7),
now rem oved to the c o urtyard of the Zem aljski Muzej, Sarajevo.
This style belongs to the middle of the 14th century.
If one looks at the three Bosnian rings we have been discus­
sing together w ith the Istanbul ring m entioned above, it is easy
to see th at the explanation of the undecorated bezel tops of the
fo rm e r is simply th at they are im itations in inferior m aterials,
presum ably for po p u lar consum ption, of a type of gem-set ring
of elaborate w orkm anship, well represented by the Istanbul
example. Perhaps even m ore striking is the fact th at the Istanbul
ring has a small cabuchon ruby set in its back knob, and it would
seem obvious th at a desire to suggest this feature is the explanation
of the back knobs w ith radiating lines on the Bosnian examples.
Having established the features these various rings have in
com m on, one naturally w onders about a m ore precise production
locale for them, and in this respect it is w o rth noticing that 19th
century wooden distaffs and clay pipes from the region around
M ostar and Im otski progressing n o rth of the N eretva tow ards
Duvno and Split preserve in their design (fig. 6) echoes of scallop
decoration as on the rings (distaffs: Etnografski Muzej, Zagreb
21261 from Gornji Mamići, Lištica, Mostar, and 1101 A from Im o t­
ski; pipes: E tnografski Muzej Zagreb 309 from Duvno, 10083 from
Split), so it seems not impossible that Trg Drijeva, the m arket
centre located near the Neretva confluence w ith its north-running
trib u ta ry the Trebižat, could have been one centre of production.

60
 TH E DOMAŠEVO RING

The Domaševo ring was discovered during the 1968 season

of the joint expedition by S ta n fo rd University, California w ith the
S m ithsonian Institution, and by the Zem aijska Muzej, Sarajevo,
conducted in the Trebišnjica river valley between Trebinje and
Bileća. Excavations, which rem ain unpublished, were carried out
beneath several im p o rta n t tom bstones in L jubom ir polje (art hi­
storian: M arian Wenzel, London; archeologist: Vukosava Atanacko-
vić-Salčić, Mostar), and the ring in question was recovered from
beneath a stećak at Mušići, »Đurđeva crkva«, Domaševo, which is
illustrated as figure 7b. Two male skeletons were found in the gra­
ve, one of an adolescent, the o th er of a m an ab o u t 40, the latte r
buried below the form er. The ring was on the left hand of the
older skeleton. An iscription on the north-west end of the stone
reads, »Radosava i sinom Bran(n)kom « (Vego II: 56—7, no. 113: +
Радосава и б с и н о м б Бракомљ), which is taken to m ean »Radosava
w ith (his) son Branko«. It would seem, therefore, th at the ring
belonged to som eone called Radosava.
The ring itself silver-gilt (figs. Id, 7a), cast and engraved; the
diam eter of its hoop is 2 cm., and its circular bezel (1.7 cm. in dia­
meter) carries a shield on which is a letter-form. The gold has
largely w o rn fro m the surface, b u t rem ains intact in some of the
incised areas. The incised letter-form on the shield contains grey
enamel, laid over the gilt.
Obviously some factor which firmly dated the stećak would
be useful in giving us a latest date for the ring; in fact there is
no definite evidence, so we m ust use suggestive features of both
the ring and the stećak to provide a rough date. The stećak belongs
to w h at I have called the Vranjevo Selo style. The stones I have
placed in this group a ppear in greatest concentration in the a rea
a ro u n d Vranjevo Selo and have m any features of carving in com ­
mon; m o st exhibit the b o rd er of trefoils w ith one leaf hooked and
lively, delicately carved figures, which can be seen both on the
example of this style removed from Vranjevo Selo to the Zemaljski
Muzej, Sarajevo courtyard, as m entioned before, and on the Doma-
ševo example u n d e r discussion (fig. 7a). None of them have bases
of any sort. This last feature is m o st distinctive, since virtually all
o ther stećci w ith a sim ilar degree of elaboration either have inte­
gral bases, or are placed on a sep ara te slab. When the stone at
Domaševo was rem oved for excavation, it proved to have been p la ­
ced on a p repared layer of small stones. We can say w ithout doubt
th a t the stećci in this group date from the mid- or later 14th cen­
tury, but none of them have any insciption which gives a m ore
specific date.
The ring has features which suggest a mid-14 th century back­
ground. Its ridged hoop is in three places raised up into a flat

61
boss w ith straight sides (fig. 7a), and this is obviously close to
the a rra n g e m e n t of the M amluk ring, B ritish M useum AF 2292,
already m entioned (fig. 3d). The two rings also share the ch a ra c te ­
ristic th at the shoulders end abruptly in a high, flat bezel, but
whilst the bezel of the M am luk ring is hexagonal, the Domaševo
ring has the circular bezel typical of Serbian and Byzantine design.
I t should be rem em b ered that until 1377 the Travunia region had
not yet been lost by Serbia to Bosnia. Another 14th century S er­
bian detail on the Domaševo ring is the wind-blown acanthus
design on the shoulders (fig. 7a). This ra th e r resem bles some c a r­
ving on the n o rth p ortal of Dečani (Maksimović 1971: T. 181),
com pleted by Fra Vita of K otor a ro u n d 1335 (ibid.: 99). I shall be
arguing in my forthcom ing book that the Decani style had some
influence on Bosnian a rt in the early years of the reign of Tvrtko I.
We now need to go beyond general style features of b o th
stećak and ring, and to explore the im plications of some decora­
tive details. Whilst the Domaševo stećak is not, unlike m any Vra-
njevo Selo stećci, decorated w ith a shield, the paired birds such
as a p p e a r on its north-west end below the inscription m ay have so­
me heraldic significance since they ap p e ar on a n u m b e r of stećci of
this group in juxtaposition w ith a shield (Wenzel 1965: LX III 1— 5).
The m o st typical a rra n g e m e n t of obvious heraldry on V ranjevo Selo
style stećci consists of a shield decorated w ith a dexter bend, above
a n d below which are respectively a crescent and rosette; this w ould
be regarded as incom plete heraldry in the strict sense (Zmajić 1971:
47), since it lack a helm. Behind the shield, again in the typical
arrangem ent, is a long, stra ig h t sw ord w ith horizontal quillons. On
stećci from Topolo. N eum region, Z borna Gomila ne a r Avtovac,
»Kulinsko« by Ravno, Popovo polje and Zvirići, Ljubuški (fig.
8 a— d), as well as on a n o th e r stećak fro m Domaševo (fig. 8f), a p air
of birds appears flanking the sword hilt. At Trebijovi, Trebinje
region (fig. 8e), there are two pairs of such birds. It is clear th a t
these groupings of m otifs on a shield have some heraldic signifi­
cance, and I shall argue th at when birds occur here, they are p a rt
of the heraldic significance ra th e r than, as has been suggested, the
souls of the deceased or birds which m o u rn (Benac 1953: 78). H o­
wever, these groupings of m otifs do not correspond w ith the know n
insignia of any local family, and their geographical d istribution
accords w ith no territo ria l division held by one singe noble family
during the conceivable time b racket for these m onum ents. We
ought, therefore, to look for some larger feudal a rrangem ent which
m ight be represented in this way. Initially we m u st set aside the
Domaševo stećak and confine ourseves to those stećci of the V ra­
njevo Selo group which exhibit the shield w ith bend dexter, cre­
scent and rosette, w h e th e r or not these are accom panied by o ther
possibly heraldic motifs.

62
 Perhaps the m ost suggestive starting point here is the actual
geographical d istribution of these V ranjevo Selo style heraldic
tom bstones. They are found to both sides of the Neretva river (fig.
8g), in an arra n g e m e n t which, if the decoration does have heraldic
implications, m u st be conceived as a cultural unity. It seems th a t
a likely time for such a unity to have existed was between 1326 and
1350— 1359, since before and for many years after these dates the
families to either side of the Neretva owed their allegiance to diffe­
re n t overlords. In 1326 S tjep an II K otrom anić swept dow n the Dal­
m atia n hinterland consolidating his position on both sides of the Ne­
retva, adding the hereditary holdings of the Serbs to the south of the

Fig. (si.) 10 (a — c)

N eretva to the area to its n o rth which he had acquired from the
Šubići shortly before (Ćirković 1964: 88— 91). He centred his activity
a ro u n d the ancient c ourt of N em anja's b ro th e r Miroslav at Ston, eli­
m inating local opposition in the case of the Branivojevići family, and
neutralizing it in the case of knez Nikola, actual descendant of Miro­
slav, by giving him his sister as wife (Benac 1953: 80). At this period
N ikola controlled land stretching from Ston to Popovo, and S tje ­
pa n II K otrom anić held, through his vassals, land stretching
th ro u g h Nevesinje to the north-east (fig. 8g). Dubrovnik was under
the im pression, indeed, th at he w ould soon c apture the land belon­

63
 ging to the S erbian noble Vitomir, w ho controlled the areas a round
T rebinje and Konavle (Ćirković 1965: 91), a clear indicator that
K otrom anić h a d ad h e ra n ts and sym pathizers in th at region too.
The situation rem ained unchanged until 1350, since the Serbian
rulers did nothing m ore practical to rem edy the situation than
allowing Venice to m ediate (ibid.: 118— 119) until Czar Dušan took
m ilitary action th a t year, w inning over Popovo and renegade Ni-
kolići allegiance (Dinić 1967: 6). I t was in fact 1359 before Serbia,
represented by Vojislav Vojinović, regained c ontrol of m o st of
their fo rm e r holdings south of the Neretva (ibid.: 126— 127).
I t is clear th a t a cultural unity covering the area in which
Vranjevo Selo style stećci exhibiting the described heraldic details
a p p e ar could only have been established during the period 1326—
1359, or the period a fter 1382 w hen the land n o r th of the Neretva
was re tu rn e d to Bosnia fro m Hungary, to w hom it ha d fallen in
1357. The place of this stećak type in the developm ent of the stećak
phenom enon indicates firmly the earlier period.
The following assum ptions m ay now be made.
1) During this period, various noble families in the area w ould
have s u p p o rte d the cause of the Bosnian banate (i. e., S tjep an II
K otrom anić and his successor, Tvrtko).
2) That m em bers of such families are likely persons to be
buried beneath the elaborate stećci in the area.
It is clear th a t a definite heraldic link exists betw een the
stećci u n d e r discussion; an d the heraldry does not, so far as we
know, belong to any individual family. These facts taken w ith the
above assum ptions can lead to a third assum ption;
3) The he ra ld ry m ight well represent a pro-Bosnian banate
confederacy in the area.
Although this is a filed thick w ith controversy, some slight
evidence does exist which w ould link the h e raldry w ith the Bo­
snian banate. Before going any fu rth e r, however, it m u st be m ade
clear th a t it is not implied th at the creation of the stećci in que­
stion m u st fall w ithin the period 1326—59, simply th a t the link
betw een the various people b uried beneath them which give the
heraldry significance for them m u st have been fo rm e d during that
period.
A certain degree of s u p p o rt for the association of the he ra l­
dic arra n g e m e n t on the V ranjevo Selo stećci w ith the Bosnian
b a n a te can be found in the m uch-disputed arm s books which were
■made from the late 16th century onw ards and which were m eant to
give the im pression th at they relayed inform ation dating from before
the T urkish conquest. The books have to be tre a te d w ith extreme
caution. I t is clear th a t m o st of them were m ade w ith the inten­
tion of supporting claims to land o r petitions for enoblem ent with
evidence of noble ancestry. W hat has not been clear is w hether
they were fro m the outset p u re inventions, or w h ether they w ere

64
based in p a rt on genuine m aterial. The earliest discussions of these
books w ere by w riters of the A ustro-Hungarian period, who favou­
red the view th at they were largely frau d u len t (Asboth 1880:
455— 6). It seems likely, however, that not entirely creditable m o ­
tives were behind this view since, all other factors apart, the p r e ­
sence of crosses on so m any of the arm s did not sort well w ith
the view of the noble families of the Bosnian kingdom which the
A ustro-Hungarians were proposing, namely, th at they a dhered to
a pervasive form of dualist heresy which was an established state
religion, and which w ould have involved abhorrence of the cross.
This vision of a dualist B osnian state church stupidly called, in
view of the dates involved, »Bogomil«, has bedevilled scientific
w ork on stećci for 100 years. Ljubinka Kojić and I have argued
elsewhere (Wenzel — Kojić 1981: 209—211) th a t the Austro-Hunga­
rian view of B osnia’s p a st was a politically m otivated co n stru c t
designed to counter the pan-Slavic aspirations of the 19th century
by emphasizing Bosnia's uniqueness, in the heightening of which
they a p parently felt th at disregard for tru th and supression of
evidence were well justified.
More recently A. Solovjev w rote several times on the arm s
books (Solovjev 1933 and 1954) and his opinions have been influ­
ential. He succeeded in establishing that the original of the books
was created at the end of the 16th century for a m em ber of the
Ohmučević family of Slano. His view was th at some of the in fo rm a ­
tion they contained m u st be judged correct, as coinciding w ith
evidence fro m o ther sources, b u t that a great p a rt was p u re inven­
tion (Solovjev 1933: 99,101). More recently still it has been disco­
vered th a t a n u m b e r of the families previously unidentified in the
arm s books did in fact exist (Traljić 1951: 184— 5), and it is true
that often w hen the books can be checked from an authentic s o u r­
ce, they prove substantially correct. So although it would be unwise
to m ake any deductions on the basis of arm s book illustrations
alone, a certain cautious use can be made of them when assem bling
an a rray of evidence. They are m ost likely to be right on such
m atte rs as which elements a p p e ar on a shield; for crests and su p ­
porting figures they may be less trustw orthy. There is certainly a
tendency in them to extend one arrangem ent of arm s over several
families. This last feature, however, is unlikely to be a problem in
respect to a rm s given as belonging to the Bosnian state.
This point is m ade because whilst the book give a rm s for
b o th Bosnia and Illyria w hich predom inantly feature the crescent
and rosette, they also give r a th e r sim ilar arm s for a family »Bo-
snić«. The existence of the family at least for the 16th century has
been confirm ed (Solovjev 1933: 97) but the accuracy of the arm s
has not as yet. The Bosnić arm s bear, in addition to the crescent
and rosette, a bend dexter which separates them, and which we
have noted on our Vranjevo Selo style heraldry (fig. 9b).

5 — Tribunia 65
 W riters on the a rm s books have varied in their opinions as to
the authenticity of the crescent and rosette a rm s of Bosnia (fig.
9a); Asboth, representing the m a in s tre a m A ustro-Hungarian view,
concluded th at crescents and rosettes could only have reached Bo­
snia after the T u rk ish conquest, and therefore dism issed the arm s
(Asboth, 1890: 455, 456). In fact, crescents and rosettes a ppear on
som e of the earliest datable decorated stećci, which pre-date the
conquest by at least a hu n d red years. Solovjev, w hilst he did not
m ention this, pointed out that the crescent and rosette were ele­
m en ts of a long-standing Illyrian tradition, and was inclined to
accept the authenticity of the Bosnian arm s, citing the parallel of
the tom bstone of Queen Katharine, the last queen of Bosnia, who
died in Rome in 1478 (Solovjev 1933: 101, Asboth 1890: 97). On
this the queen appears flanked by two coats of a rm s (fig. 9c),
one being the know n arm s of her Kosača family, the other, an
example of the newly fashionable q u a rte re d arm s which includes
a m ongst o ther elem ents a central m otif consisting of crescent and
rosette above an arm w ith upraised sword. Whilst Solovjev, always
a keen propenent of the Bogomil theory, wished to read crescents
on stećci as having some mystic significance concerned w ith the
r e b irth of the soul (Solovjev op. cit.: 101), even he ad m itte d that
w here they were com bined with rosettes and appearing on shields,
some heraldic m eaning was inescapable.
It is w o rth noticing th at the crescent and rosette frequently
a p p e ar on H ungarian 13th and 14th century coins destined for the
ban a te of Slavonia (fig. 10a; ibid.: 101). The banate of Bosnia lay
to the south of Slavonia and was always distinct fro m it, but there
is some possibility th a t the use of crescent and rosette for Bosnia
during the banates of Stjepan II K otrom anić and Tvrtko derived
fro m a n H ungarian connection also. There is certainly no dispute
a b o u t S tjep an II K otrom anić's use of the rosette and s ta r as he­
raldic motifs; several of his coins show a helm s u rm o u n ted by a
large rosette, in a style seemingly borrow ed from his Serbian rela­
tions, sometim es surm ounting a shield m arked w ith a large star
(fig. 10b; Anđelić, 1980: 242). It is m uch h a rd e r to establish that
S tje p a n II K otrom anić used the crescent in connection w ith the
rosette or star, on evidence of m aterial linked directly to him. The
only possible evidence would be a version of his seal illustrated
by Thalloczy (fig. 10c), on which the m ounted ru le r is seen with
tria n g u la r shield w ith bend dexter, above and below which are
m arkings which it is possible to read as a crescent and rosette
respectively (Thalloczy, 1914: 273; it has to be a d m itted that these
m arkings are som ew hat indistinct). Nevertheless, when one links
together all this ra th e r fragm entary evidence, the strong possibi­
lity emerges that the shield w ith the bend dexter w ith crescent
a n d rosette does represent the a rm s of th Bosnian ban a te at the
tim e of Stjepan II K otrom anić, an d perhaps Tvrtko; and certainly

66
nothing else w ould explain the repeated appearance of this group
on the stedci of Vranjevo Selo style, given their locations. We
should not om it to m ention that Pavao Anđelić has stated th at there
is no clear evidence for a coat of a rm s of the Bosnian ba n a te at
this period going beyond the ben d dexter or the rosette (Anđelić
1970: 15, 96, 99; 1980: 242), but it has to be said that he has w orked
m ainly on the evidence of seals and coins, and has not sufficiently
investigated relevant evidence from stedci, especially w ith regard
to d istribution of motifs.
The various facts and conjectures so far m entioned give us
no m ore than a reasonable date b racket for the Vranjevo Selo sty­
le stedci, and therefore for o u r Domaševo stecak; this evidence,
it will be seen, accords well w ith the rough mid-14th century date
suggested for the ring, on general stylistic grounds. It is w o rth

Fig. (si.) 11

m etioning a n o th e r useful date indicator for the Vranjevo Selo

stedci; the details of the costum es of the num erous carved figures,
w here these costum es are distinctive of a recognizable fashion,
for example, s h o rt tunics for m en and »cornette« hairstyles for
w omen, would place the earliest stones soon after 1340 (Newton
1980: 3— 5, 86—7, 96).
A thorough survey of the stedci of Hercegovina has revealed
th at as well as the group in w h a t I have described as the Vranjevo
Selo style, the execution of which is quite sophisticated, there
exists a body of stones of greatly inferior w o rkm anship which sha­
re m uch of their iconography, a n d which have the appearance of
being either crude copies of them, or a continuation of their style
a t a m uch lower level of expertise. It seems highly probable, the­

5’
67
 refore, th a t the sophisticated stones were the w ork of a carver or
carvers im ported into the region because of special skill, perhaps
by an influential patron, whose style was late r taken up by local
w orkers. In view of this, I would like to p u t fo rw ard very te n ta ­
tively the suggestion th at some of these Vranjevo Selo stećci, at
least those w ith crescent and rosette heraldry, were m ade at the
behest of one or m ore of the K otrom anići to glorify the graves
of those ad h e ra n ts who h a d shifted their allegiance away from
Serbia to Stjepan II K otrom anić, and m ake a good im pression
on still-living waverers.
Som e fu rth e r speculations are possible which w ould relate
these possibilities a b out the Vranjevo Selo stećci to a ra th e r puz­
zling feature about the ring found beneath the Domaševo stećak,
b u t before pursuing these we m u st re tu rn to the m a tte r of the
pa ire d birds flanking a sw ord which a ppear on a n u m b er of these
m o n u m e n ts (fig. 8a—e). If, following o u r m eth o d w ith the shield
w ith bend, crescent and rosette, we look elsewhere for the con­
ju n ctio n of paired birds w ith a sw ord in an heraldic context,
we have an obvious Bosnian parallel in coins m inted by one of the
bans of Bosnia in the 14th century. Dimitrijević feels fairly certain
th at the coins in question were m inted by S tje p a n II K otrom anić
soon a fter 1322 (Dimitrijević, 1966: 117, si. 5, 6), although he
m entions the views of previous w riters who have a ttrib u te d the
coins to his father, S tje p a n I K otrom an. On the obverse of these
coins (fig. 11) Bosnia's ru le r is depicted holding upraised a straight
sw ord w ith horizontal quillons: he stands betw een two profile
birds w hich look inwards. Although the com position of a figure
betw een birds here seems to stem from gothic-style coins m inted
in Serbia by King Milutin before 1299 (ibid., 116) it could well
have continued into the 14 th century, and was perhaps felt to
be ap p ro p riate for some reason to vassals of Hungary. This latter
suggestion reflects the fact th at birds a ppear not only on Bosnian
coins of the period, b u t also on coins m inted 1325— 1343 for Mikac
Mihajlović, ban of Slavonia, who was of course an H ungarian
vassal (ibid., 190). It should be borne in m ind that Stjepan II Ko-
tro m a n ić was firmly d e p endant on Hungary a t the beginning of his
reign. Be all th at as it may, the link between these Bosnian coins
and the typical Vranjevo Selo stećak com position including paired
birds, sw ord and w h at is possibly a version of the arm s of the
Bosnian ban a te seems quite clear.
It is undeniable th at the shield w ith bend, crescent and ro se t­
te in fro n t of a sw ord which appears on m any of the Vranjevo
Selo group stećci has heraldic significance, w h ether or not I am
correct in my suggestion of w h at its significance m ight be. I think
it follows th a t where the birds appear as s u p p o rt for the shield
and sword, they too, in all probability, have an heraldic signifi­
cance. W hether the shield and sword w ith o u t the birds is an

68
incom plete form, or w h e th e r the birds are a refinem ent which
change the significance of the shield, we cannot on p resen t infor­
m ation say. W hether the birds convey any heraldic im plications
w hen divorced from the shield and sword, as on ou r Domaševo
stone, is som ething also on which no firm opinions can be given,

g h j

Fig. (si.) 12 ( a - k )

although it seems possible. If the conjecture that the fo rm w ith

the shield and sw ord may be the badge of some sort of pro-Bosnian
confederacy from the years 1326— 50 be for the m o m e n t accepted,
one possibility m ight be th at the birds w ith o u t the shield preserve
the m em ory of such a m ovem ent, but on a m o n u m e n t m ade a t a
slightly later date, w hen the carving of the full form had become
politically inadvisable. It is especially im p o rta n t to strees th at this
is only a conjectured possibility, because the carvers themselves

69
w ould seem not to have had any p a rtic u la r allegiance, and certainly
executed w ork at o th er sites (e. g. Radim lja, Benac 1950: T. XXVI—
XXVII, no. 93), in areas the pro-Serbian position of whose inha­
b ita n ts can hardly be doubted. T hat a stecak belongs to the Vra­
njevo Selo group is, therefore, in itself, no indicator of the political
stance of whoever was buried b e n eath it. We should perhaps m en­
tion that a n o th e r stone at the Domaševo site, quite likely executed
by the same carver as the stecak we are discussing, does have the
shield, sw ord and the birds; but as one could choose to emphasize
eith e r the implication of com m on carver(s), or the im plication of
the different iconography, the fact does not, in the absence of
precise dates of the two stones, help us much. It is, of course,
overwhelmingly likely that the two stones m ark the graves of
people who were related, given all we now know about the burial
habits of the area and the period.
We do know th at S tjepan II K otrom anić was anxious to
ob tain the s u p p o rt of the lesser nobility in Hercegovina, and to
som e extent succeeded; for example, we find Poznan Purčić, who
held land a ro u n d Nevesinje u n d e r the Serbs, w ent over to Bosnia
in 1326 (Ćirković, 1964: 90), and indeed there are several stedci,
in the Vranjevo Selo style, w ith w h a t I have argued is Bosnia
h e raldry a ro u n d Nevesinje.Dubrovnik's expectation that Stjepan
w ould annex Travunia, already m entioned, seems to confirm his
influence there. Certainly the rough dating obtained for the V ra­
njevo Selo stedci on stylistic grounds, m ak e s it likely th at the
erection of m any of them coincides w ith the deaths of early Kotro-
m anid su p p orters from the 1320s and 30s, given the average hum an
lifespan of th at period.
So we can b e a r in mind, w hen turning back to consider the
Domaševo ring, the possibility that the stecak under which it was
fo und m ight be th a t of a pro-Bosnian noble who died som etim e in
the middle of the 14th century, and at any rate before Tvrtko
as king finally took over the Travunia region. W hether or not Ra-
do sa v a ’s son died o r was killed at the sam e time or som ew hat later
is im m aterial, as it is not absolutely clear that the inscription is of
the sam e date as the m ain carving.
We can now look again at the ring, (figs. Id, 7a, 12a), and take
up an obvious puzzle in connection w ith it. As we m entioned be­
fore, the ring bears a letter on a shield, on the top surface of its
bezel. Com parison w ith letter shapes on various seals and docu­
m ents from its approxim ate period suggests th at the letter is in
all probability a T (fig. 12b), although it is ju s t possible th a t it
is an M (fig. 12c). B u t there is no reason to suppose the skeleton
on which the ring was found is th at of anyone o ther then the
R adosava nam ed on the stone. There is a rem ote possibility the
m a n in question used two names, a personal nam e and a family
nam e for instance, and that whilst one nam e was on the stecak,

70
the ring initial stands for the other, b u t this does not accord with
the know n practice of the time, and is extremely unlikely.
We have said th at the ring conform s to the signet type; if it
was in fact used as a seal ring, ou r puzzle rem ains insoluble, as
it does not seem very likely th at any m an would be buried with
someone else’s seal (although there is evidence th a t people were
on occasion allowed to carry their overlord’s seal to do business
on their behalf: Anđelić, 1970: 85). However, the fact th at the bezel
was originally all over silver gilt with the enam el in the initial
indicates the liklihood, although it does not conclusively prove,
that the ring was not intended as a functional seal, for which a
bezel of simple metal (w hether precious or base) was the m ost
suitable and m uch m ore usual m aterial. Unfortunately, the letter
incised on the bezel, w h ether it be a T or an M, is symetrical, so
one cannot deduce fro m it w h e th e r the bezel was m eant to be
viewed directly o r to form a reversed impression.
If the ring was intended simply as an item of a d o rn m e n t
r a th e r than a functional seal, it m ight of course have been origi­
nally the p ro p erty of a relation of Radosava's, whose initial was T
(or M), and thus have come to Radosava by inheritance. Another
possibility is th a t the ring is a personal token given to Radosava
by someone whose initial was T (or M). In this connection I should
like to prese n t the suggestion th at the initial is indeed a T, and
that the ring was a token of Tvrtko, in the days of his ba n a te (i. e.,
before he becam e King Tvrtko I in 1377). I present this suggestion,
as one of several possibilities, not out of sheer caprice, b u t because
there are several interesting pointers in that direction.
It should be said at once th at Anđelić seems to imply that
there is no evidence that Tvrtko ever used an initial T in any
heraldic context, and of course if this is true, my suggestion would
have little to com m end it. It would certainly seem to hold for
the period a fter Tvrtko becam e king, when he anyway preferred
to use. the nam e Stephan which he had adopted. U nfortunately
graphic evidence of only two of Tvrtko's seals survives. From the
period of his ba n a te we have only the im pression of a medium-
-sized seal, although we know he also had a ring seal, and the
existence of a great seal can be conjectured. F rom the period of
Tvrtko's kingship, im pressions of small and m edium seals, together
w ith a ring seal survive, and the existence of a great seal is well
d ocum ented (Anđelić, 1970: 17— 25). Certainly none of these inclu­
des an initial T, b u t of course one would not expect th at on the
kingdom seals, for the reason given above, and the one banate seal
which has survived is large enough to include an insciption in
which T v rtk o ’s nam e appears twice full length (ibid., 18).
Anđelić does not however m ention that several coins in use
during the period of T v rtk o ’s banate have c o unterm arkings which
include, am ongst o ther things, a single letter T (Dimitrijević, 1963:

71
96, 145, 148). Most of these are S erbian coins m inted fo r use in
Serbia's w estern provinces, though some are Bosnian coins from
the ba n a te of S tje p a n II Kotrom anić. The coun te rm a rk ed T appears
in a rectangle (fig. 12d). T hat the coins relate to the period before
T vrtko becam e king seems certain from the fact th at none of
these c o u n te rm a rk ed Serbian coins was m inted a fter the time of
Dušan (1331— 1355). Interestingly, in the context of w h a t we have
suggested m ight be Bosnian heraldry, a n o th e r Bosnian counter-
m a rk on existing Serbian coins takes the form of a bird in profile
w ithin a rectangle (figs. 12e, f). D im itrijević who published ali the­
se coins claimed that the m ark s p ro d u ce d on the o ther side of
the coin w ith the bird c o unterm ark, by the overstam ping process
can be read as C. T., the C being on its back beneath the T, extended
this reading to the o ther co u n te rm a rk , which it is difficult in
my view to see as anything o ther than a single T, and m ade a
n u m b e r of ra th e r unlikely deductions on this basis, concluding
w ith the possibility th at the w ord contramarcare may be thus
abbreviated. The dating of the coins to the time of Tvrtko's banate
at any rate seems sound, and I think there is little d o u b t there­
fore, th at we do have an example of the use of a single T to
indicate Tvrtko, as well as an o th er exam ple of a bird in connection
w ith Bosnian symbolism.
If we accept than that Tvrtko as ban can be represented by
a single T, it is suggestive to com pare the circular bezel of the
Domaševo ring (fig. Id, 7a), which has w hat is in all probablility
a single T on a shield within an inner circle concentric w ith the
o u ter edge of the bezel top, and the small seal of Tvrtko as king
(fig. 12g; Anđelić, 1970: T. IV), which is a circle of exactly the same
size as the ring bezel (1.7 cm.) and also contains a shield of exactly
the sam e shape w ithin a sm aller concentric circle, though in this
case the shield does not have a T. We can fu rth e r note that, if a T
of this shape on a three-cornered shield did have some currency
as representing Tvrtko during the period of his banate, this m ight
have provided a m odel for the arra n g e m e n t found on carvings
relating to his successors Kings Tvrtko II and Tomaš (figs. 12h,
j, k).
This suggestion of connecting the Domaševo ring w ith Tvrtko
is presented as no m ore than a conjectured possibility, although
I have tried to show that its likely date and w hat we know of the
political situation in the Hum — Travunia region at that date
w ould provide a reasonable background for such a connection. It
m ay of course be that the ring has nothing to do with Tvrtko, and
was simply one which passed to Radosava from someone whose
initial w as T (or even M). I think, though, th at the examples brought
fo rw ard in connection w ith the Tvrtko possibility would indicate
that even if this w ere so, the ring w ould have been an object m ade
in im itation of some artifact, ring, seal or whatever, connected

72
with the Bosnian ruler. All we can definitely say for now is that
we have a fine 14th century ring showing a degree of hitherto
unidentified M am luk influence fro m the grave of an otherwise
unknow n m e m b e r of the lesser nobility. It is quite possible that
archive m aterial m ight yet be uncovered which will fu rth e r identi­
fy Radosava an d shed m ore light on the puzzle.
M eanwhile; the possibilities outlined above are offered me­
rely to expose som e of the fascinating ram ifications of individual
objects which become available w hen we go beyond seeing them
in isolation, as in this instance we have linked the a t first sight
divergent style of the ring and the stecak beneath which it was
found.
In conclusion, I should say th at my study of the rings which
has form ed the subject of this article is p a rt of a larger study
which has established beyond any doubt a specifically Mamluk
influence on m u ch pre-conquest Balkan art. T hat this is som ething
r a th e r new is a reflection of the fact that experts in medieval we­
stern a rt and experts in medieval Islamic a rt are generally and
u n d e rstandably ra th e r ignorant of each o th e r ’s fields. There has
been a tendency in the study of Balkan a rt to ascribe the style
of any object w hich does not fit w ith known w estern-European
or Byzantine m odels to general Islam ic influence and to see the
O ttom an T u rk s as sole carriers of such influence. In my own
case m uch has become clear since I began to collaborate with
Islamic experts at the University of Oxford, and I hope that sim i­
lar collaborations will continue to enlarge this area of study.

B I B L I O G R A P H Y — B IB L I O G R A F IJ A

A l l a n , J. W., I s l a m i c m e t a l w o r k , T h e N u h a d E s-S aid C ollectio n, S o th e b y

(L on do n, 1982).
A n đ e l i ć , P., S r e d n j o v j e k o v n i p e č a ti iz B o s n e i H e rc e g o v in e , A k a d e m ij a
n a u k a i ’ u m j e t n o s t i B o s n e i H e rc e g o v in e , D jeia, K n jig a X X X V I I I ,
O d j e l j e n j e d r u š t v e n i h n a u k a , k n j i g a 23 (S a r a je v o , 1970).
A n đ e l i ć , P., B o b o v a c i K r a l j e v a S u t j c s k a , »Veselin M asleša« ( S a r a j e ­
vo, 1973).
A n đ e l id , P., K r u n i d b e n a i g r o b n a c r k v a b o s a n s k i h v l a d a r a u M-ilima
( A rn a u to v ić im a ) k od V isokog«, G la s n ik Z e m a l js k o g m u z e j a B o s n e i
H e r c e g o v in e u S a r a j e v u , A rh e o lo g ija (GZM), N ov a s e r ija , X X X IV /1 9 7 9
(S a r a je v o , 1980), 183—246.
T h e A rts of I s l a m , H a y w a r d G allery, L o n d o n , 1976.
A s b o t h , J. de, An Official T o u r t h r o u g h B o s n ia an d H e rz e g o v in a (L on­
do n, 1890).
A t i 1, E., R e n a i s s a n c e o f I s la m , A rt o f th e M a m lu k s , S m i t h s o n i a n I n s t i ­
tu t io n (W a s h in g to n , 1981).
B a t t k e , H., G e s c h ic h t e des R inges, in B e s c h r e i b u n g u n d B ild e rn , Wal-
d e m a r K le in (B a d en -B ad en , 1953).
B e n a c, A., R a d i m l j a , Z e m a l js k i m u z e j S a r a j e v o (S a r a je v o , 1950).

73
B e n a c , A., » S r e d n j e v je k o v n i s te ć c i od S liv n a d o ć e p ik u ć a « , A nali H isto-
r i j s k o g i n s t i t u t a u D u b r o v n ik u , II (D u b ro v n ik , 1953), 59— 82.
B e š l a g i ć , S., P o p o v o (S a r a je v o , 1966).
B e š l a g i ć , S., » N ev esin jsk i stećci«, N a š e S ta r in e , G o d iš n j a k Z a v o d a za
z a š t i t u s p o m e n i k a k u l t u r e B o s n e i H e rc e g o v in e , X I I I (S a r a je v o , 1972).
B o a r d m a n , J. a n d S c a r i s b r i c k, D., T h e R a l p h H a r a r i C ollection
o f F i n g e r R ings, T h a m e s a n d H u d s o n (L o n d o n , 1977)..........
C r e m o š n i k , I., »Izv eštaj o i s k o p a v a n j i m a n a C rk v in i u L isič ić im a k o d
K o n j i c a « ’, GZM, NS, IX , 1954 (S a r a je v o , 1954), 211— 223.
ć i r k o v i ć , S., I s t o r i j a s r e d n j o v e k o v n e b o s a n s k e d rž a v e (B eo g rad , 1964).
D a l t o n , O. M„ C a ta lo g u e of f i n g e r rin g s in th e B r i t i s h M u s e u m (L on ­
d on, 1912).
D a v i d s o n , G. R., C o rin th , Vol. X I I , T h e M i n o r O b je c ts ( P r in c e to n , 1952).
D i m i t r i j e v i ć , S., » K o n t r a m a r k e n a s r e d n j o v e k o v n i m s r p s k i m i bosan-
s k i m d i n a r im a « , I s t o r i j s k i č a s o p is , I s t o r i j s k i i n s t i t u t u B e o g r a d u , k n j.
X I I — X I I I , 1961— 1962 ( B e o g ra d , 1963), 91— 152.
D i m i t r i'j e v i ć, S., »Nova s e r i j a n o v ih v r s t a s r p s k o g s r e d n jo v e k o v n o g
novca«, S t a r i n a r , A rh e o lo š k i i n s t i t u t , n o v a s e r ija , k n ji g a X V —X V I /
1964— 1965 (B e o g ra d , 1966), 115— 142.
D i n i ć, M., H u m s k o - t r e b i n j s k a v la s te l a , N a u č n o delo (B e o g rad , 1967).
F o jn i č k i g r b o v n i k , fascim ile, » O slo bo đen je« (S a r a je v o , 1972).
K r l e ž a , M. a n d G r č e v i ć , M., T h e Gold a n d S ilv e r of Z a d a r a n d N in
(Z ag reb , 1972).
K u l t u r n a i s t o r i j a 13osne i H e rc e g o v in e , »Veselin M asleša« (S a r a je v o , 1966).
L i g h t b o w n, R., S e c u l a r G o l d s m i t h 's W o rk in M e d ie v a l F r a n c e : a H i­
s to ry , S o c ie ty o f A n tiq u a r ie s ; T h a m e s a n d H u d s o n (L o n d o n , 1978).
M a k s i m o v i ć , J., S r p s k a s r e d n j o v c k o v n a s k u l p t u r a , M a t ic a s r p s k a (N o ­
vi S a d , 1971).
M eiss, M.. T h e V isc o n ti H o u r s , B ib l io t e c a N a zio n a le, F lo re n c e , T h a m e s a n d
H u d s o n (L on d o n , 1972).
N e w t o n , S. M., F a s h i o n in th e Age of t h e B la c k P rin ce, a s t u d y of th e
y e a r s 1340— 1365, B o y d e ll P r e s s (B u ry St. E d m u n d s , S u ffo lk , 1980).
O m a n , C., B r i t i s h R in g s 800— 1914. B a t s f o r d (L on do n, 1974).
R a d o j k o v i ć , B., S t a r o s r p s k o z la t a r s t v o ( B e o g ra d , 1962).
R a d o j k o v i ć , B., N a k i t k o d S r b a , M uzej p r i m e n j e n e u m e t n o s t i (B e o ­
g r a d , 1969).
S i v r i ć , M., »Grb H i e r o n i m a L j u b i b r a t i ć a iz 1760. godine«, T r i b u n i a 1,
Z a v ič a j n i m u z e j T r e b i n j e ( T r e b i n je , 1975), 135— 150.
S o l o v j e v , A., » P o s ta n a k ilir s k e h e r a l d i k e i p o ro d i c e O h m u čev ić a« , G lasn ik
S k o p s k o g n a u č n o g d r u š t v a ( S k o p lje , 1932), 110— 125.
S o l o v j e v , A., »P rinosi za b o s a n s k u i ilir s k u h e ra ld ik u « , GZM, N S IX
( S a r a j e v o 1954), 87— 135.
S t o j a n o v i Ć, L j . , S t a r e s r p s k e p o v e lj e i p is m a , K n jig a I, p rv i deo, S r p ­
s k a k r a l j e v s k a a k a d e m i j a ( B e o g ra d , 1929).
T a y l o r , G. a n d S c a r i s b r i c k , D., F in g e r R ings, f r o m A ncien t E g y p t
to th e P r e s e n t Day, A s h m o l e a n M u s e u m O x fo rd e x ib i ti o n c a ta lo g u e ,
L u n d H u m p h r i e s (L o nd on , 1978).
T h a l l o c z y , L. von, S t u d i e n z u r G e s c h ic h te B o s n ie n s u n d S e r b i e n s im
M itt e la J t e r ( M u n c h e n — Leipzig, 1914).
T r a l j i ć , S., »Palinićev b o s a n s k i z b o rn ik « , Z b o r n i k I n s t i t u t a za histo-
r iju , K n jig a I, J u g o s l a v e n s k a a k a d e m i j a z n a n o s t i i u m j e t n o s t i (Za­
g re b , 1951), 169— 187.
T r u h e 1 k a, Ć., S la v o n s k i b a n o v c i, (P r in o s h r v a t s k o i n u m i s m a t i c i — G la s­
n ik Z e m a l j s k o g m u z e j a u B o sn i i H erc e g o v in i, IX , S a r a j e v o 1897),
1— 160.
U m j e t n i č k a o b r a d a m e t a la , M u zej p r i m e n j e n e u m e t n o s t i , (B e o g ra d , 1956).
V e g o , M.. Z b o r n i k s r e d n j o v i e k o v n i h n a t p i s a B o s n e i H e rc e g o v in e , Ze-
m a l j s k i m u z e j S a r a j e v o ( S a r a je v o k n jig a I = 1962, k n ji g a I I = 1964,
k n ji g a I I I = 1964, k n ji g a IV = 1970).'

74
W a r d , A. a n d C h e r r y , J., T h e R in g f r o m A n tiq u i ty to th e T w e n t i e t h
C e n tu r y , T h a m e s a n d H u d s o n (L o n d o n , 1981).
W e n z e l , M., U k r a s n i m o tiv i n a s t e ć c im a , O r n a m e n t a l M o tifs o n T o m b ­
s t o n e s f r o m M ed iev al B o s n ia a n d S u r r o u n d i n g R eg io n s, »V eselin Ma-
sleša« (S a r a je v o , 1965).
W e n z e l , M. a n d K o j i ć, L j . , »O svrt n a t r i i n o s t r a n e k n ji g e o stećci-
m a«, S t a r i n a r , A rh e o lo š k i in s ti tu t , n o v a s e r ija , k n j i g a X X X I /1 9 8 0
( B e o g ra d , 1981), 203— 212.
Z m a j i Ć, B., » L egalizacija g r b o v a n e k ih n a š i h o b it e lj i n a o s n o v u O hm u-
ć ević evo g g rb o v n ik a « , G la sn ik a r h i v a i D r u š t v a a r h i v s k i h r a d n i k a B iH ,
god. V II, k n j. V I I (S a r a je v o , 1967), 43—58.
Z m a j i ć , B., H e r a l d i k a , s f r a g is tik a , g e n e a lo g ija , S k o ls k a k n ji g a (Z ag reb,

IL L U S T R A T IO N — IL U S T R A C I J E

1 a — c c o p p e r ring, Z a v ič a jn i M uzej T r e b i n j e A 47, f o u n d in D o n ji T u r a n i,

T reb in je
( B a k a r n i p r s t e n , Z a v ič a jn i m u ze j T r e b i n j e A 47, n a đ e n u D o n jim
T u ran im a)
d silv e r gilt rin g, Z a v ič a jn i M uzej, T r e b in j e , fo u n d in M ušići, D om a-
ševo, L j u b o m i r s k o p olje, T r e b in j e re g io n
(s r e b r n i p r s t e n , po zlać en, Z a v ič a jn i m u z e j , T re b in j e , n a đ e n u Muši-
o im a, D o m a š e v o , L j u b o m i r s k o poije).
2 a c o p p e r rin g , Z a v ič a jn i M uzej T r e b i n j e A 47, f o u n d in D o n ji T u r a n i,
T reb in je
( b a k a r n i p r s t e n , Z a v ič a jn i m u z e j, T r e b i n j e A 47, Donj.i T u r a n i)
b c o p p e r ring, a u t h o r ’s co llectio n, f r o m M o s t a r
( b a k a r n i p r s t e n , a u t o r o v a z b ir k a , iz M o s ta r a )
c s ilv e r ring, a u t h o r ' s co llection , f r o m S a r a j e v o
(s r e b r n i p r s t e n , a u t o r o v a z b ir k a , k u p l j e n u S a r a j e v u )
d g o ld r i n g s e t w i t h s a p p h i r e , f o u n d in g ra v e o f A rc h b is h o p W illiam
W itlesey, C a n t e r b u r y , d ie d 1374 V ic to r ia a n d A lb ert M u s e u m , L o n ­
do n, M191 — 1975.
(z la ta n p r s t e n , n a đ e n u g ro b u , C a n t e r b u r y , p r i j e 1374, V ic to r ia i A lb ert
M u zej, L o n d o n , M191 — 1975)
e) gold r i n g s e t w i t h p e r i d o t fo u n d in T h a m e , O x fo rd s h i re , A s h m o l e a n
M u s e u m , O x fo rd , 1940 — 227
(z la ta n p r s t e n , n a đ e n u T h am e-u , O x fo r d s h i r e , A sh m o le a n M uzej,
O xfo rd , 1940 — 227)
3 a g ilt-b ro n z e ring, I t a l i a n 15th c e n tu r y , V ic to r ia a n d A lb e rt M u s e u m
L o n d o n , 741 — 1877
( b r o n z a n i p r s t e n , po zlać en, it a lija n s k i, 15. vijek, V ik to r ij a i A lb ert
M u zej, L o n d o n , 741 — 1877)
b jar, M a m l u k 14th c e n tu r y , S y ria , D a m a s c u s N a tio n a l M u s e u m
A 4547/12016
(k rčag , m a m l u č k i , 14. vijek, S irija , N a r o d n i m u zej D a m a s c u s A 4547/
12016)
c s ilv e r rin g, M a m l u k c ir c a 1400, p u r c h a s e d C airo o r B e ir u t , B ritis h
M u s e u m , AF2286
( s r e b r n i p r s t e n , m a m lu č k i , c ir c a 1400, k u p l j e n u K a i r u ili B e jr u t u ,
B r i t a n s k i m u z e j L o n d o n , AF2286).

75
 d s ilv e r rin g , M a m lu k 14th c e n tu r y , p u r c h a s e d C a iro B r i t i s h M u s e u m
AF 2292
( s r e b r n i p r s te n , m a m l u č k i , 14. vijek , k u p l j e n u K a iru , B r i t a n s k i m u ­
zej AF 2292)
4 silv e r rin g , a u t h o r ’s co lle ctio n , S a r a j e v o , te x t u r e p r o d u c e d b y c o n ­
tr o llin g m e t a l i m p u r i t i e s d u r i n g c a s t in g
( s r e b r n i p r s te n , a u t o r o v a z b ir k a , S a r a j e v o , f a k t u r a r e z u l t a t n a m e r -
n o g s t a v l j a n j a n e č is to ć a u m e t a l)
5 gold r i n g se t w i t h tw o r u b i e s , p r i v a t e c o llectio n , I s t a n b u l
(z lata n p r s t e n , d v a r u b i n a , p r i v a t n a z b ir k a , C a rig r a d )
6 a p ip e, e a r t h e n w a r e , Z elovo n e a r S p lit, E t n o g r a f s k i M uzej, Z a g re b
10083
(lula, k e r a m i k a , Zelovo, k o d S p lita , E t n o g r a f s k i m u z e j Z a g r e b 10083)
b pipe, e a r t h e n w a r e , D u v n o , E t n o g r a f s k i M uzej Z a g re b , 309
(lula, k e r a m i k a , D uvno, E t n o g r a f s k i m u zej Z a g re b , 309)
c d is ta ff , m a p le , G o r n ji M a m ić i, L ištica, M o s ta r, E t n o g r a f s k i M uzej
Z a g re b , 4. 12. 1867
( k u d i lj a »kolača«, G o r n ji M a m ic i, Lištica, M o s ta r , E t n o g r a f s k i m u z e j,
Z a g re b 4. 12. 1867)
7 a silv e r g ilt ring, M ušići, D o m a š e v o , L j u b o m i r s k o p o lje, Z a v id ajn i M uzej
T rebinje
( s r e b r n i p r s t e n , p ozla de n, M ušići, D o m ašev o , L j u b o m i r s k o p olje, Zavi­
d ajn i M uzej, T re b in j e )
b s t e ć a k to m b s t o n e , M ušići, D o m a š e v o , 14 th c e n t u r y , b e n e a t h w h ic h
th e r i n g (a) w a s fo u n d
(ste cak , M.ušidi, D o m a š e v o , 14. vijek , n a d g r o b o m j e bio n a d e n
p r s t e n (a)
8 s t e c a k t o m b s t o n e s w i t h V r a n j e v o Selo sty le h e r a l d r y a n d b ir d s:
(stećci sa h e r a l d i k o m , tip » V ra n je v o g sela« i p ti c a m a ) :
a T o p o lo , N e u m
b Z b o r n a G o m ila , A vtovac
c R a v n o , »K ulinsko«, P o p o v o p o lj e
d Zviridi, L ju b u š k i
e T re b ijo v i, » K u d e ljin k a m e n « , T r e b in j e
f Mušidi, D o m a še v o , L j u b o m i r
g b o u n d a r y c h a n g e s o f th e mid-14 th c e n t u r y B o s n ia n s ta te , a n d lo ca­
tio n of V r a n je v o Selo s ty le h e r a l d r y on stedci ( p r o m j e n e g r a n i c a
b o s a n s k e d rž a v e s r e d i n o m 14. v ij e k a i p o lo ž aj h e r a l d i k e tip a V r a ­
n je v o S elo na s t e c c im a )
9 a F o i n i c a a r m s b o o k , f i r s t h a lf 17th c e n tu r y , a r m s o f B o s n ia
( F o jn ic k i g rb o v n ik , p r v a p o lo v in a 17. v ije k a , g r b B osn e)
b F o jn i c a a r m s b o o k , a r m s o f B o s n ic fa m ily
( F ojnid ki g rb o v n ik , g r b p o r o d i c e B osnic)
c g r a v e slab of Q u een K a t a r i n a V uk cid K o sa d a (1424— 1478), la s t q u e e n
o f B o s n ia , R o m e, F r a n c i s c a n c h u r c h A racoeli, d e ta il
( n a d g r o b n a ploda p o s l j e d n j e b o s a n s k e k r a l ji c e K a t a r i n e V u k c ic K o ­
sa d a (1424— 1478), R im , f r a n je v a d k a c rk v a A racoeli, d eta lj)
10 a co in o f th e b a n a t e o f S la v o n ia , la te 13th c e n tu r y , p r i v a t e co lle c tio n
Z a g re b
(n o v a e 's la v o n s k i b a n o v a c ', k r a j 13-og vije k a , p r i v a t n a z b ir k a , Z ag reb )
b coin o f S t j e p a n II K o t r o m a n i c (1314— 1353)
(n o v ae S t j e p a n a II K o t r o m a n i d a : Anđelić, 1980)
c seal, w a x im p r e s s io n , S t j e p a n I I K o t r o m a n i c
( v o š ta n i p e c a t, S t j e p a n I I K o t r o m a n i c , d e ta l j: T hallo czy , 1914)
11 silv er coin , S t j e p a n I I K o t r o m a n i c of B o s n ia , c i r c a 1322
( n a j s t a r i j a n o v d a n a v r s t a S t j e p a n a I I K o tr o m a n id a , c ir c a 1322)

76
 12 a d etail, M ušići, D o m a š e v o ring, Z a v ič a j n i M u zej, T r e b i n j e
( d eta lj, M u šići, p r s t e n iz D o m a š e v a , Z a v ič a jn i m u z e j, T re b in j e )
b d etail, se a l of B a n P a v a o Š u b ić b e t w e e n 1299 a n d 1312, p h r a s e 'et
B osne'.
(d etalj, p e d a t B a n a P av la Š u b ić a , iz m e đ u 1299. i 1312.: Anđelić, 1970)
a n d l e t t e r T f r o m i n s c r i p t i o n o n th e silv e r co ff in of St. S im e o n ,
Z a d a r , 1380
(slovo T, s r e b r n a r a k a sv. S i m u n a , Z a d a r , 1380: K rle ž a —G rčević,
c l e t t e r M f r o m t h e silv er co ffin of St. S im e o n , Z a d a r , 1380 (slovo M,
r a k a sv. S i m u n a )
d, e K o t r o m a n i d c o u n t e r m a r k s on S e r b i a n a n d B o s n i a n m o n e y c i r c u la t e d
in H u m w h e n it w a s r e g a i n e d a f t e r D u š a n ’s 1350 i n v a s io n (k o n tra -
m a r k e K o t r o m a n i d a s t a v i j a n e n a n o v a e k o ji j e b io u o p t i c a j u u
Z a h u m l j u p o s l ij e 1350; D im itrije v id , 1963)
f c o u n t e r m a r k e d B o s n ia n d i n a r o f S t j e p a n I I K o t r o m a n i d , m a r k of
a b ir d
(k o n tra m a rk ir a n i bosanski d in a r S tjep an a II K o tro m an id a, znak
ptice)
g s m a ll seal of K in g T v r t k o I, D e c e m b e r 2, 1382, w a x i m p r e s s i o n
(m a li p e d a t k r a l j a S t j e p a n a T v r t k a , 2 d e c e m b r a , 1382: Anđelić, 1970)
h d e ta il f r o m seal of T v r t k o I I T v rtk o v ic , M a r c h 2, 1433
(d e ta lj, p e d a t s r e d n j e g a f o r m a t a , 2. m a r t a 1433, k r a l j T v r t k o II :
A nđelić, 1980)
j B o b o v a c , t y m p a n u m o v e r p a la c e g a te w a y , d etail, r e c o n s t r u c t i o n
P. A nđelić
(B ob ov ac, lu n e t a iz nad d r u g e d v o r s k e k a p ij e , d e ta l j, r e k o n s t r u k c i j a :
A nđelić, 1973)
k B o b o v a c , g r a v e sla b o f K in g T o m a š (1443— 1461)
(B ob o v a c, p r e d s t a v a š t it a sa g r b o m — u lo m a k n a d g r o b n e p lo c e
k r a l j a T o m a š a : A nđelić, 1973)

R eziine

DVA SREDNJOVJEKOVNA PRSTENA IZ ZBIRKE

ZAVIČAJNOG MUZEJA TREBINJE

M arian W ENZEL

O vaj d la n a k o p i s u j e i r a s p r a v l j a o dv a s r e d n j o v j e k o v n a p r s t e n a iz zbir-
k e Z a v id a jn o g m u z e j a T re b in j e . J e d a n j e b a k a r n i liveni p r s t e n n a đ e n u
selu D o n ji T u r a n i k o d T r e b in j a . N je g o v n a c in o b r a d e , p o j a v l j u j e se k o d jo š
n e k ih p r s t e n o v a p r o n a đ e n i h na te r i t o r i j i k o j a je p r i p a d a l a s r e d n j o v j e k o v n o j
B o s a n s k o j d rža v i. V rlo j e v je r o v a tn o d a j e r i je č o p r s t e n j u diji n a đ e n i pri-
m j e r c i p r i p a d a j u j e d n o m k a r a k t e r i s t i d n o m b o s a n s k o m tipu . G lav n e k a ra k te -
r i s t i k e ovog t i p a su: g lav a bez ik a k v o g u k r a s a u s r e d in i g o r n j e plohe; završe-
t a k o v aln e glave s a n izo m p o l u k r u g o v a ; o k r u g l a is p u p c e n j a d o lje u s r e d in i
o b ru d a , te m a n j i t r o k u t i , k a o ulcrasi, sa s v a k e s t r a n e glave, s a s ta v lj e n i o d
g r u p i s a n i h p u n c i r a n i h tack ica.
R a z n e k a r a k t c r i s t i k e ovog p r s t e n j a a u t o r nalazi n a d r u g i m ru k o tv o ri-
n a m a s r e d n j o v j e k o v n e p r i m j e n j e n e u m j e t n o s t i u d r u g i m k ra j e v im a . No,
n a c in izrade, te r a z n e d r u g e k o m p o n e n t e , z a k l j u c u j e a u t o r , jeste o n o što ih
cini tip ic n im za s r e d n j o v j e k o v n u B o sn u .
P a r a l e le v a n J u g o s la v ij e p o m a ž u da se p r s t e n m o ž e d a t j r a l i u d r u g u
p o lo v i n u 14. v ij e k a . A u to r u k a z u j e d a n e k e k a r a k t e r i s t i k e ovog, k a o i d r u g i h
p r i m j e r a k a p r s t e n j a , n a đ e n i h n a B a lk a n u , m o g u p o s v j e d o c it i o u t i c a j u egi-

77
 p t o - s ir ij s k o - m a m l u č k o g s tila , k o ji j e b io u širo j m o d i u o b l a s t i m a d u ž Ja d r a -
n a b a š u to m v r e m e n u . A u t o r n a g l a š a v a d a se o v a i s l a m s k a te n d e n c i j a m o r a
ra z l ik o v a t i o d s e l d ž u d k o - o to m a n s k o g s t il a u i s la m s k o j u m j e t n o s t i u razd ob -
lj u p r i j e 16. v ije k a . N a jz a d , a u t o r u z im a u o b z ir z la tn i p r s t e n , s a d a u
C a r i g r a d u , k o ji p o k a z u j e s k o r o sve k a r a k t e r i s t i k e ove b o s a n s k e g r u p e , ali
uz to i m a d ra g i k a m e n ( r u b in ) i n a glavi i n a d o n j e m d ij e lu o b r u č a . Ovaj
p r s t e n j e n a v e d e n k a o d o k a z d a su s k r o m n i j i p r i m j e r c i ovog s t il a v j e r o v a t n o
k o p ij e j e f t i n i j e m m a t e r i j a l u , j e d n e r a s k o š n i j e d v o r s k e m o d e . N a ovo u k a z u j e
i g la v a bez u k r a s a n a s k r o m n i j i m p r i m j e r c i m a , k a o n p r . n a p r s t e n u iz D o n jih
T u r a n a , k o ji n e bi t r e b a l o p o s m a t r a t i lcao n e d o v r š e n i p e č a t n i p r s t e n , k a k o
u p rv i m a h m o ž d a izgleda.
D r u g i p r s te n , o k o j e m j e riječ, n a đ e n j e isp o d je d n o g li je p o u k r a š e n o g
s t e ć k a u M u sid im a, ko d Đ u r đ e v e c r k v e u D o m a š e v u ( L j u b o m i r s k o polje).
P r s t e n im a o k r u g l u glavu. U c e n t r u glave j e t r o k u t a s t i š t i t k o j i n o s i heral-
d ič k i z n a k slova, a r i j e č j e n a j v j e r o v a t n i j e o slovu »T«. S ti ls k e o s o b e n o s ti
i n a p r s l e n u i n a s t e ć k u o p e t p r u ž a j u e l e m e n t e za d a t i r a n j e n e g d j e u sre-
d i n u 14. v ije k a . S t e ć a k ( s a n d u k ) p o s tilu p r i p a d a j e d n o j g r u p i u k r a š e n i h ste-
ć a k a k o ji su o č e v id n o ra d j e d n e i s t a k n u t e k l e s a r s k e škole. T u k l e s a r s k u
šk o l u a u t o r n a v o d i k a o »Š k o la V r a n je v o Selo«, n a z v a n u p o t i p ič n i m p r i m j e r ­
c im a k o ji s u p r o n a đ e n i u to m k r a j u . S te ć c i ove k l e s a r s k e šk o le n a la z e se
n a o b j e s t r a n e r i j e k e N e re tv e , a iz v j e s t a n b r o j p o k a z u j e h e r a l d i č k i s i s te m
m o t iv a .
A u to r p o k a z u j e d a j e o v a h e r a i d i k a m o g ia im a t i o d r c đ e n o z n a č c n j e (sa d a
n e j a s n o ) u vezi s a b a n s k o m B o s n o m p o d K o t r o m a n i d i m a . Po h i s t o r i j s k i m i
p o li ti d k im r a z l o z im a k o j e a u t o r n a v o d i, o n a u k a z u j e da j e o v o k u l t u r n o
je d i n s t v o k o j e se o g le d a u r a s p r o s t r a n j e n o s t i s t e ć a k a m o g lo p o s t o j a t i s a m o
u p e r i o d u d 1326. do 1359. g o d in e . P e rio d j e o g r a n i c e n s t i l s k i m o s o b i n a m a
s a m i h s t e ć a k a . A u to r p r e t p o s t a v l j a d a bi o p is a n i h e r a l d i c k i s i s t e m s a ovih
s t e c a k a t r e b a l o vezati za d o m a c u v la s te lu s a tog p o d r u č j a -ez-ipod a t e (o >[
v ala b a n a S t j e p a n a I I K o t r o m a n i ć a .
S t e ć a k u D o m a š e v u n a g r o b u g d je j e n a d e n p r s t e n im a o j e j e d a n
e l e m e n a t ove h e r a l d ik e (ptice), ali d r u g i s te d a k n a is to j n e k r o p o l i p o k a z iv a o
j e k o m p l e t a n s i s te m , te a u t o r p r e t p o s t a v l j a d a s u o b a p o k o j n i k a bili c la n o v i
j e d n e is te p o ro d ic e . O n a t a k o đ e p re d la ž e , v rlo o p re z n o , m o g u c n o s t d a je
s t e d a k p o d k o j i m j e n a d e n p r s t e n n a d g r o b n i k je d n o g s l i j e d b e n i k a T v r tk a ,
u d a n i m a k a d a j e b io b an . N a o s n o v u ove m o g u c n o s ti d o la z i se do mo-
gudeg r j e š e n j a j e d n e z a g o n e t k e . P r s t e n j e n a đ e n n a ru c i m u š k a r c a identi-
f i k o v a n p o n a t p i s u k a o » R ad osava« . Z a g o n e tk a b i b ila u t o m e z a š t o j e R a ­
d o s a v a n o s io p r s t e n (tip p e č a t n o g p r s t e n a ) sa s lo v o m »Т«. J e d n o r j e š e n j e
bi b ilo d a p r s t e n n i j e lični p e d a t n e k e o sob e, a n iti p o z n a ti p e c a t T v rtk o v .
N e m a d i r e k t n o g d o k a z a d a j e T v r t k o u p o t r e b l j a v a o u s a m l j e n o »T« u h e ra ld i-
d k o m sm islu , iak o j e to bio z n a k n e k i h n je g o v ih n a s l j e d n i k a ( b o s a n s k i h kra-
ljeva) 15. v ijek a. I p a k , p a ž ljiv o r a z m a t r a n j e d o k a z n o g m a t e r i j a l a p r u ž a n e k e
e l e m e n t e za p r i h v a t a n j e n e k i h r j e š e n j a , k o je a u t o r izlaže s a m o k a o h ip o te z u .

78
 Bogumil HRABAK

KNEZOVI I VOJVODE TREBINJA I POPOVA

DO XVII VEKA
Poznato je da feudalna država nije bila u sta n ju da duboko
zahvati socijalne s tru k tu re , tako da su selo i uže regije uživale
sam ouprave različitog stepena. Predstavnici tog sam o u p ra v ljan ja
prim ali su obično titule koje su nešto ranije bile vezane samo za
predstavnike feudalne nadgradnje. Čak i p re izvesne »demokra-
tizacije« feudalnog poretka, feudalne i državne funkcije i titule
nisu bile neizmenjive, nego su se javljale i nestajale, odnosno sma-
njivale svoj dom ašaj vlasti i društvenu vrednost, saobrazno uslo-
vima vremena. Sami naslovi knezovi i vojvode postojali su u celom
periodu zrelog feudalizma domaćeg i osmanlijskog, m ada su kn e ­
zovi i vojvode, po kvalitetu vlasti i po svom nastanku, bili više-
vrsni. Zbog svega toga, vojvode i knezovi zaslužuju da se posebno
naučno obrade i kad je reč o T rebinju i Popovu.
Kao glavna izvorna dokum entacija poslužiće arhivska građa
Dubrovnika, velikog trgovačkog i pom orskog središta feudalnog
perioda, u prvom susedstvu Trebinja i Popova.

I. Oblici državne i feudalne vlasti u Trebinju i Popovu

pre dolaska Turaka
N a jstariji predstavnici državne i društvene vlasti u Hercego-
vini bili su varvarski »kraljevi« i njihovi lokalni namesnici — žu-
pani. Župani su, na prim er, postojali u neretvanskoj »kraljevini«
Berigoja 1050. godine. Po imenu to su, prem a jednom svedočenju,
bili: Radaban, B odidrad i Sedrag.1 Pom enuti župani upravljali su
mnogo p ro stran ijim oblastim a nego oni kasnije. Župani iz XI sto-
leća dace kasnije knezove, dok će kasniji župani upravljati kao

1 M. D i n i Ć, H u m s k o - t r e b i n j s k a v la s te la , B e o g r a d 1967, 2. K a o funk-
c i o n e r p o m i n j e se j s a t n i k T ih a n .

79
 njihovi podređeni. Iz poslednjih decenija X III veka zabeležena
je u d o k um entim a »curia ju p a n i Bodini«. U to vremc u H u m u su
postojali i kaznaci.2 Oni su upravljali mnogo m an jim oblastim a,
otprilike regijam a kakve се biti župe ili polužupe u XV veku. Još
početkom XIV stoleća, pre nego što su bosanski vladari proširili
vlast u Neretvi i u dubrovačkom zaleđu, funkcija žu p an a pretpo-
stavljala je prerogative vlasti nad vecom teritorijom . Godine 1304.
V ladim ir Petrečev bio je jed a n od najm odnijih ljudi dubrovačkog
susedstva, a on je još 20-ih godina bio samo župan.3 Sin župana
Nikole, Vladislav Nikolid (1342) vec se tituliše kao knez. Bio je
društveno uzdignut, je r je bio necak bosanskog bana S tjepana.4
Popovom je i 80-ih godina X III stoleca i 1312. godine upravljao
župan — bili su to Tvrtko i Bogdan.5 U nevesinjskom k r a ju je
(1436) bilo više župana, p a i zupan de villa Biograd, dole je celim
Nevesinjem (kao i Gackom) rukovodio oblasni knez. Takav je knez
sredinom XIV veka u Gacku bio Slavom ir i kasnije njegov sin
M užbrat, a stolece kasnije Rajko Pripdic i Dabiživ Srđevid.6 Možda
su ovi knezovi po p ro stra n im župnim oblastim a predstavnici no-
vog tipa knezova koji su zamenili ranije župane. Na delu uprave
u T rebinju i H u m u 30-ih i 40-ih godina XIV veka takođe se nalazio
oblasni knez.7
U pogledu a d m inistrativnih nadležnosti zanimljiva je oblast
Dradevica, u susedstvu Trebinja. K ad je Tvrtko I ovladao tom
pitom om župom postavio je tam o za svog nam esnika G rubaca iz
ro d a Volkaševića. Nije poznat njegov društveni naslov; verovatno
je bio župan, ali župan starijeg tipa koji de kasnije dati kneza
ili vojvodu. Za vrem e S andalja H ranica stvari su se izmenile i u
Dracevici. Zupan je i dalje bio predstavnik državne upravne vlasti
i to je godine 1420. bio neki Stjepan. Sredinom XV stoleca, kao
i u drugim lokalnim celinama Hercegovine, p o m in ju se vojvoda,
kao predstavnik vladara i zapovednik lokalnih vojnih efektiva, i
knez, kao predstavnik lokalne sam ouprave.s
Pored veze sa funkcijom župana, knez pokazuje znacajnu ve-
zu i sa fu nkcijom vojvode. Pojedini knezovi bi »avanzovali« u
vojvode. Sinovi vojvoda zvali su se, ipak, knezovima i sredinom
XV veka, ali je bilo i o b rn u tih slucajeva, da su vojvode u Herce-

2 M. D i n i ć , n. d., 2, 3 ( ž u p a n T v rtk o ) . U to v r e m e T r e b i n j e m i
p r i m o r j e m p r e m a T r e b i n j u u p r a v l j a l i s u B r a n iv o j e v ić i k o ji s u p risilili k n e z a
h u m s k o g A n d riju , N ik o lu i T o l j e n a d a p r i z n a j u n j i h o v u v la s t (M. Z e č e v i Ć,
B ra n iv o je v ić i, V re m e , 7. I 1940, 5).
3 M. D i n i Ć, n. d., 69.
4 A nali H i s t o r i j s k o g i n s t i t u t a u D u b r o v n ik u , I I (1953), 69.
5 M. D i n i Ć, n. d., 5.
6 M. D i n i Ć, n. d., 80 i 79.
7 Isto. 18, 71.
8 B. H r a b a k, H erceg -N o vi u d o b a t o s a n s k o h e r c e g o v a č k e v la s ti
(1382— 1482), B o k a , X, H erceg-N ovi, 1978, 7— 8 i 29.

80
 govini predstavijale nižu socijalnu stepenicu u odnosu na knezove-
-magnate, kakvi su bili knez Pavle Radenović i drugi. Sandalj i
njegov sinovac S tje p a n Vukčić bili su »velike vojvode«. Knez je
mogao biti vazal (velikog) vojvode (na prim er, Radoslava Pavlo-
vića, Sandalja). Bilo je, dakle, različitih knezova i različitih vojvo-
da. Najniži su bili vlaški knezovi i vlaške vojvode, koji su bili
na čelu sam o nekoliko ili jednog većeg katuna. Ipak, n jih tako
Dubrovčani oslovljavaju i kad im odobravaju da se sa stokom
pinam a lepo se može razaznati u slučaju Donjih Vlaha, tj. k a tu n a
sklone na njihovo područje.9 Odnos kneza i vojvode u vlaškim sku-
jednog zbora, a kasnije jedne vlaške nahije. Kneza, kao predstav-
nika vlaške sam ouprave, davali su Burm azi sa četiri katuna, kao
n a jb ro jn iji Vlasi skupine, dok je vojvoda, kao starešine milicije
vlaške skupine i čovek povezan sa vladarom , b ira n iz malog ali
uglednog k a tu n a i roda H ra b re n a .10
Prvi vlaški knez iz trebinjskog p o d ru čja bio je knez Grgur
Nikolić iz K utlovića (1421). Jedan knez Grgur javlja se deset go-
dina kasnije kao glavar Vlaha Dobrohne. I Riđani, nešto podalje
od Trebinja, dali su 1446. godine kneza. Bio je to Lukač Vitomirić,
b ra t V latka M ilobratova. Vukotin k a tu n kraj T rebinja i velike
vlaške skupine B obana i Žurovića u tre b in jsk o m i popovskom kra-
ju tada još ne d a ju knezove i vojvode, ili b a r nisu zabeleženi u
dubrovačkim arhivskim knjigam a. Mirilovići, podalje od Trebinja,
imali su 1489. godine vojvodu (Aleksu), koji je držao tu funkciju
u vlaškoj skupini, a u svom k a tu n u bio je katunar. Kod Žurovića
vojvoda je na sličan način konstatovan tek 1501. godine. Bio je
to neki Miljko, n a čelu jednog katuna, za koga bi se teško moglo
reći da je onaj M iljko koji se 1513. godine pom inje kao vojvoda
Pljesaka. U Popovu je vojvoda na čelu k a tu n a zapisan tek 1519.
godine (Dobrilović). U selu Cicinu (kraj Trebinja) vlaški starešina
je 1529. bio knez Radosla Todorić. Bobanski knez u Tuhlju, u
Popovu, k onstatovan je 1552. godine." Dakle, vlaške vojvode i
knezovi, po form aciji koja se sreće kod Donjih Vlaha, postojali
su pre 1465— 66. godine, kad Osm anlije dolaze na dubrovačke me-
đe, ali se te funkcijc održavaju b a r još jedno stoleće kasnije.

9 M. D i n i c, n. d., 32, 33, 17, 66, 68, 61, 58, 62, 64—5.
10 B. H r a b a k, O h e r c e g o v a č k i m v l a š k im k a t u n i m a p r e m a poslov-
n oj k n jiz i D u b r o v č a n i n a D živan a P rip č in o v ić a , G la sn ik Z e m a l j s k o g m u z e j a
u S a r a j e v u , 1956, s e r i j a I s t o r i j a — e t n o g r a f i j a , str. 33—34.
11 B. H r a b a k, R a z g r a n j a v a n j e k a t u n a i s t v a r a n j e g r u p e k a t u n a od-
n o s n o p l e m e n a u n e k a d a š n j o j H e r c e g o v in i ( X I I — XV vek). N a u č n i s k u p :
» P r e d m e t i m e t o d e iz u č a v a n ja p a t r i j a r h a l n i h z a je d n ic a i k u l t u r a n a r o d a i
n a r o d n o s t i J u g o s la v ije « , T ito g ra d , CANU, 1980. G r g u r j e n o v e m b r a 1519.
o z n a č e n k a o v o j v o d a Z u b a c a ( H is t o r i j s k i a r h i v u D u b r o v n i k u — u d a l j e m
t e k s tu : HAD, — C ons. rog. X X X V , 158’ o d 29. X I 1519).

6 — Tribunia 81
 II. Vojvode i knezovi u Trebinju i Popovu
pod osm anlijskom vlašću

U prvim godinam a o tom anske vlasti javlja se je d n a nova ali

sasvim privrem ena tvorevina u T rebinju i Popovu. U raspravici
»Herak Vraneš« a u to r ovoga priloga postavio je tezu o p o s to ja n ju
posebne državnosti u okviru Turskog Carstva od sredine 1476. do
leta 1477. godine, ko ja je obuhvatala T rebinje i Popovo. To je
bila oblast d a ta na u pravu Vlahu H e raku Vranešu i ona je izuzeta
od načela osraanlijskog upravnog sistem a koji je važio u preosta-
lom delu Hercegovine, p ošto se za pom en u to vreme tu ne sreću
tu rsk i upravni organi, m ad a ih je tu bilo i pre i posle ovog kratkog
vrem enskog intervala.1 Ta posebnost se pred Portom pokazivala
kao predavanje tih pograničnih oblasti na upravu H e raku kroz
po sebnu m u k atu na sa k u p lja n je tiluridžijskih obaveza Vlaha u
T rebinju. Prvi pom en posebnog trebinjskog dukatnika, tj. sakup-
ljača danka, javlja se 1. decem bra 1487, dakle posle u k id an ja He-
rakove autonom ije. M eđutim, još decem bra 1552. zabeležen je
neki M ustafa kao »telosnich de Trebigne«. Taj telosnik je prikup-
ljao »telos«, tj. porez i iz Popova i jedino zbog skraćenog pisanja
u D ubrovniku u p o m en u tim slučajevima navedeno je samo T re­
binje. Na prim er, 8. avgusta 1518. u dubrovačkom senatu odlučeno
je da se dade d a r »telosnicho de Trebigne et de Popovo«, koji je
došao da vidi i obiđe D ubrovnik i doneo je neki dar. K ako tuma-
čiti pojavu posebnog trebinjsko-popovskog d ukatnika i 1487, i 1518,
i 1552. godine, ako ne sam om s tru k tu ro m i granicam a poreske ju-
risdikcije u Trebinju i Popovu, koja bi bila relikt poreskih granica
uspostavljenih odredenog m om enta iz određenih političkih razlo-
ga. Treba pom enuti da se i 1482. godine, za vreme sandžakovanja
Ajaz-bega, iako je on vladao celom Hercegovinom, dukatnici po-
m in ju u množini, tj. bilo ih je sigurno dvojica.2 To dvojstvo nastalo
je iz Herakovog vremena.
Ipak, H erak Vraneš nigde nije zabeležen kao knez ili vojvoda.
K om binacija s njim bila je sasvim privrem ena, te se nije rem etio
ostali sistem funkcija i lokalnih nadležnosti. Dve župne oblasti
su samo izdvojene, sa svim nižim nosiocima ovlašćenja i udružene
vidljivo samo poreskom posebnošću.
Vojvode i subaše na tek osvojenom pod ru čju nisu bili isto
što i ljudi s tim titulam a kasnije, u uslovima kad su i granične
oblasti bile potpuno uključene u redovni sistem uprave. Sve do
poslednjih godina XV veka nije bilo udruženih vojvodluka, nego
su vojvode sam ostalno upravljale, im ajući nad sobom samo san-

1 G o d i š n j a k I s t o r i j s k o g d r u š t v a B iH , V II, S a r a j e v o 1956, 53—68.

2 Ђ. H r a b a k , H e r c e g o v a č k i d u k a tn i c i, I s t o r i j s k i z ap isi 1— 2/1957
171— 2.

82
 džak-bega. Te trebinjske vojvode bile su nahijske. Ta funkcija na
s am om početku turske vlasti mogla je biti poverena i dom aćem
čoveku, Vlahu. Iz godine 1472, kad su n a dubrovačkim granicam a
vladali loši odnosi sa sultanovim podanicim a, dvojica D ubrovčana
žalila su se na vojvodu Vukosava Ljubišića, njegovog sina Radi-
voja i T rebinjca Vuka Radovinovića (da su im iznad T rebinja
oteli nekoliko grla sitne stoke, odnosno da je vojvodin sin uhvatio
jednog dubrovačkog m om ka).3 Pom enuti Radivoj nasledio je oca u
vojvodskoj časti ( 1 5 0 5 ) U m eđuvrem enu, naveden je i neki H a ­
san kao vojvoda T rebinja.5
P očetkom 1519. godine sreće se kao trebinjski vojvoda Ilija.6
Godine 1522— 25. javlja se opet jed a n Radivoj,7 verovatno u n u k
onog prvog Radivoja. Radivoj se, p ored svog taćno zapisanog ime-
na, ponekad beleži i kao Radič.8 Od novem bra 1527, ali i dve
godine kasnije, nalazio se n a dužnosti trebinjskog vojvode neki
Radoje.9 Možda je i tu riječ o Radivoju, j e r je on pod svojim
tačnim im enom p o m in ja n i koncem 1532. godine.10 Novi vojvoda
T rebinja spo m e n u t je u Dubrovniku k ra je m aprila 1535.11
K ad su Turci ojačali u vlaškoj sredini, u graničnom p o jasu
i n a m esto nahijskog vojvode počeli su dovoditi Muslimane, a hriš-
ćanim a su ostale kneževske kom petencije. Sredinom 1537, naime,
trebinjski vojvoda bio je neki Mesit.12 Za vojvode M uslimane je
k a ra k terističn o da odnose na dar u D ubrovnik n a jp re ćilime i
uzde, a kad se utvrde na položaju i povežu sa Vlasima, stoku i sto-
čarske proizvode. Neki novi vojvoda u T re b in ju pom inje se i de-
ce m b ra 1544. godine.13 Možda su ovi M uslimani bili vojvode zdru-
ženih oblasti, je r se Radivoj ponovo sreće k ra je m 1542. godine.14
I u jesen 1546. Radivoj je držao vojvodski položaj.15
Godine 1550 — 52. trebinjski vojvoda bio je Rade (Radul)
Radivojević.16 K asnije vojvode, koje su u Dubrovnik slale i veće

3 HAD, L a m . for. X L I I I , 78’ od 27. X I I 1472.

4 HAD, Cons. rog. X X X , 73 o d 6. V I I I 1505.
s HAD, Cons. reg. X X IV , 157 od 7. V 1483.
6 HAD, Div. c an c. C V I II, 129’ od 26. I 1519.
7 HAD, Cons. rog. X X X V I, 167’ od 15. II 1522; X X X V I I , 14 (28. I 1523),
222 (30. V I I I 1524); X X X V I I I , 39’.
8 HAD, Deb. L X X V I, 101’ o d 20. VI 1524 (za d u žio se k o d j e d n o g kro-
j a č a n a 5 d u k a ta ) .
s HAD, Cons. ro g. X X X I X , 2’ (28. X I 1527), 229’ (29. X I 1529).
10 HAD, Cons. rog. X L I, 142 o d 5. X I I 1532.
11 HAD, C a s s a Ic, 9 sleva od 29. IV 1535.
12 HAD, Cons. rog. X L I I I , 178 o d 18. V I I 1537 (d o ša o j e u D u b r o v n i k
d a izv rši o d l u k u n o v s k o g k ad ije).
13 M a j a 1541. t r e b i n j s k i v o jv o d a je t a k o đ e m o r a o b iti M u s lim a n , j e r
je p o č o v e k u p o s l a o d a r u v r e d n o s t i od tri d u k a t a . O d m a h z a ti m on j e
p o s l a o d a r o d 30 g rla s t o k e (Cons. rog. XLV, 143, 210).
14 HAD, Cons. rog. X L V II, 52 (16. X I I 1544), 61’; X L V II 52.
is HAD, Cons. ro g. X L V II, 252’ od 1. X I 1546.
16 HAD, Cons. rog. L, 1' (3. I 1551), 21 (7. I I 1551); LI, 21' (27. I I 1552).

6- 83
količine stoke, ne beleže se po imenu, tako da n a m je poznato
samo njihovo smenjivanje, ukoliko u a k tu stoji fo rm ulacija o
novom vojvodi. Prvi pom en trebinjskog age d a tira n je 3. ja n u a ra
1620. godine.17
Pored vojvode, ponekad se pom inje i subaša T rebinja. Mišlje-
nje da se radi o istoj funkciji18 p o tv rđ u je jedan izričiti do k u m en a t
(1519), u kom e se kaže da je neki a k t u T rebinju napisao vojvoda
ili subaša.19 Naziv muteselim, um esto vojvode, odnosno subaše,20
ne javlja se za Trebinje u XVI veku. Ipak, kad je reč o vojvodi
združenih nahija, oni su mogli im ati subašu koji im, kao vojvo-
dama, nije bio je d n a k nego podređen. Na prim er, Pervan, vojvoda
T rebinja i Zubaca, imao je subašu M ahm uda.21 Slično je avgusta
1570. zabeležen »il subassa del voivoda di Trebigne«.22
Knez T rebinja se retko pom inje, obično tek uz vojvodu.23
Jasno je da je lokalna sa m oupravna vlast hrišćana m orala da
u stu k n e p red p redstavnikom vojne i centralne vlasti.
U Popovu se n a jp re (1483) pom inje župan, što bi svedočilo
da Vlasi još nisu uspeli da politički ap so rb u ju starince, pretežno
ratare, je r bi u su p ro tn o m um esto župana došao knez. Taj župan
bio je Radič Dubić.2,1
Prvi vojvoda Popova, zabeležen u dubrovačkom arhivu, bio
je Radivoj R adosaljić (1512).25 Za vojvodu 1554. godinc rečeno je
da je u isto vrem e i sklav hercegovačkog sandžak-bega.26 Godine
1610. javio se i jed a n vojvoda koji nije predstavljao lokalnu uprav-
nu vlast u celoj popovskoj župi. Bio je poverenik velikog janičar-
skog age iz Carigrada na tim arim a lcoji su dodeljeni tom agi.27
Takvih vojvoda bilo je dosta na hasovim a sultanija ili vezira u
Albaniji još sredinom XVI veka.
Zanimljiv je pom en popovskog subaše. Početkom 1557. go­
dine to je bio Husejin-beg.2S Godine 1559— 62. subaša je bio Rado-
vanković, koji se u jednom slučaju beleži kao sprovodnik dara

17 HAD, Cons. rog. L X X X V I I , 29' o d 3. I 1620.

18 A. S u ć e s k a, M j c s t o m u s e l i m a u lo k a ln o j u p r a v i d o ta n z i m a t a ,
G o d i š n j a k P r a v n o g f a k u l t e t a u S a r a j e v u , V I I (1959), 299.
19 HAD, C ons. rog. X X X V , 53' od 12. I l l 1519.
20 A. S u ć e s k a, n. n., 304 i 309.
21 HAD, Cons. rog. X X X I I I , 103 o d 20. X I 1514. Ip a k , 2. V I I 1512.
D u b r o v č a n i d a r u j u » P arv an o , s u b a s s e d e T reb ign e« (Cons. rog. X X X I I , 253).
22 HAD D o n a T u rc . I, 11; Cons. ro g. LX, 44 od 23. V I I I 1570.
28 HAD, Cons. rog. X X X V , 262' o d 25. IX 1520.
24 HAD, Cone. rog. X X IV , 163 od 3. V I 1483 ( n j e m u i j e d n o m T u r č i n u
q u i e s t c u m eo p r e d a t i su P o p o v lj a n i k o ji su bili n a L o p u d u ); B. H e r a k
V r a n e š , 57.
25 HAD, Deb. L X I X , 80' o d 5. V I I 1512.
28 HAD, Cons. rog. L II, 86’ od 26. V 1554.
22 HAD, D o n a T u rc . II, 47 od 2. X I 1610.
28 HAD, Cons. rog. L I I I , 296 o d 9. II 1557. N e k o m g r e š k o m beleži
se i H a s a n -b e g k a o s u b a š a P o p o v a (C assa V ic, 42 s leva, 23. I I 1517).

84
 koji je D ubrovačkoj Republici uputio Karajuz-beg.29 Novem bra
1583. spom inje se subaša age Popova, Alije.30 Inače, prvi podaci o
popovskom subaši tiču se jos 1475—76. godine.31 Poseban subaša
je još stariji — sreće se avgusta 1466,32 dakle u prv im mesecima
turske vlasti u tim krajevim a. O dm ah posle njega Dubrovčani su
upoznali Šajina, subašu vojvode H asana.33 Vrsinjski subaša je po-
slednji p u t zabeležen u knjizi dubrovačkog senata poslednjih dana
1499. godine.34
U Popovu je postojalo još nekoliko funkcija. To je serdar,
zapovednik svih tru p a prem a Dubrovniku. Tu funkciju držao je
Mumin Šehić, koji se n a jp re (1596) javio na položaju popovskog
vojvode.30 Od fe b ru a ra 1604. do m a r ta 1606. on nosi titulu serdara
Popova.-36 U poredo se pom inje k a p etan Popova.37 Ta funkcija je
relativno dobro proučena (H. Kreševljaković).
Spahija Popova,36 iako nije predstavljao m a n d a to ra političke
vlasti, ipak je bio činilac od značaja na dubrovačkoj granici. Tada
je takvih spahija bilo i u D abru (1583)39 i u Donjim Vlasima.40
Godine 1547. popovski emin bio je neki H a m b u r ćehaja.42 Neko
vreme Popovo i Donji Vlasi su imali zajedničkog emina.43
Zbog stalnog pritiska Crnogoraca na ta d a š n ju istočnu i južnu
Hercegovinu, kao i zbog potrebe veće vojne koncentracije prem a
h rišćanskom D ubrovniku, Turci su od k r a ja XV veka praktikovali
da u jed in jav aju nahije, kako bi se sakupila veća skupina branilaca
pod zajedničkom kom andom u lieu vojvode M uslimana (Mustafa)
1526,44 avgusta 1528,45 decem bra 1531 (Alija),46 ja n u a r a 1535, aprila

29 HAD, C ons. rog. LIV, 226 (19. I 1559); LV, 79, 140'; LVI, 54 (12. II
1562).
30 HAD, Cons. rog. L X V II, 193 od 3. X I 1587.
31 HAD, C ons. rog. X X I I , 174 (1. I l l 1475) 310 (7. V 1476).
32 HAD, Cons. rog. X IX , 100 od 10. V I I I 1466.
33 Is to , 287 od 5. X I I 1467.
34 HAD, Cons. rog. X X V I I I , 177’ o d 19. X I I 1499. Uz s u b a š u V is in ja
p o s t o ji s u b a š a D ra č e v ic e (B. H r a b a k , H e r a k V ra n e š , 57).
35 HAD, Cons. rog. L X X IV , 57, 218.
33 HAD, C ons. rog. L X X IX , 79, 153, 214, 196, 217’; L X X X , 61’— 62, 91,
108, 152; C a ssa X I H b , 231, 278. R a d i p o r e đ e n j a : p o s t o j i i s e r d a r B l a g a j a
(Cons. rog. L X X X I , 13' o d 8. I I 1607).
32 HAD, Cons. rog. L X X I I I , 248 o d 28. X I 1594.
33 HAD, C ons. rog. L X X I, 181 (18. X I I 1591); L X X X I I , 206’ (10. X I I
1610).
39 HAD, Cons. rog. L X V II, 190 od 3. X I 1583.
40 B. H r a b a k , O h e r c e g o v a č k i m v la š k im k a t u n i m a 36.
41 HAD, C ons. rog. XLI, 113' o d 16. I X 1532; X L I I I , 29’ od 12. V I 1536.
P o s t o j a o j e i e m i n N e r e tv e i S la n o g (Cons. rog. X X X I X , 224’ o d 8. V I I
1529).
42 HAD, Cons. rog. X L V III , 95’ od 26. X I 1547.
43 HAD, C ons. rog. X X X IX , 89’ o d 15. VI 1528.
44 B. H r a b a k , Upadi C rnogoraca na d u b ro v ačk u te rito riju u XVI
i X V I I veku, I s t o r i j s k i zapisi, b r. 4/1978, 39.
43 B. H r a b a k , H e r a k , 57.
43 HAD, C ons. rog. X X V II, 296 od 11. X I I 1496.

85
1536, rnaja 1543. Tako su čvršće prih v a tan i i nem irni Vlasi u
saraoj Hercegovini.47 Vojvoda, kao zapovednik T rebinja i Po­
pova, uredovao je: u leto 1496,48 k raje m iste godine49 i m a rta 1557.50
K om binacija Trebinje, Popovo i Herceg-Novi bila je samo izuzetna
(1525): red je o vojvodi Piriji, koji je inače važio kao vojvoda No-
vog i Trebinja.51 Godine 1483. postojao je subaša T rebinja i Rudina
(Mehmed).52 Taj spoj javio se još sam o u proleće godine 1541.53
Na početku ra ta prve svete lige povezani su pod jednim vojvodom
T rebinje i Riđani.54 Te sprege bilo je i 1532. godine.5"
Najčešći slučaj spojnog vojvode nalazimo u udruzivanju Tre­
b in ja i Novog. Prvi takav slučaj postojao je već 1505, j e r je na
takvu vojvodsku funkciju došlo novo lice.56 Ju n a 1519, kao vojvoda
Novog i Trebinja zabeležen je neki Jonus. Delovanje takvog vojvo­
de vidi se: m a rta 1522,57 decem bra 1525 (Piri),58 novem bra 1526 (Mu­
stafa),59 avgusta i novem bra 1543 (Deli Eli), ju n a 1548, ju la i
nov e m b ra 1549,60 d e cem bra 1554,61 ja n u a r a 1558,*, ja n u a r a 1562,63
decem bra 1563,64 decem bra 1564 (novi),65, decem bra 1565,66 oktobra
i n ovem bra 1566,67 ju la i o k tobra 1568, ja n u a ra , februara, aprila i
nov e m b ra 1569, jan u a ra, juna, septem bra i decem bra 1570. o k tobra
1571, ju la 1572,м ju n a 1573,69 ja n u a ra 1576,70 avgusta 1576,71 no­
ve m b ra 1576,72 m arta, aprila i novem bra 1577,73 februara, ju n a i

47 HAD, Cons. rog. L I I , 312 od 18. I l l 1557; B. H r a b a k , U pad i, 39.

4s HAD, Cons. ro g. X X X V I I I , 34 o d 11. V I I I 1525.
49 HAD, Cons. rog. X X I V , 207' o d 5. X I I 1483.
50 HAD, Cons. rog. XLV, 129’ od 20. IV 1541; B. H r a b a k , U p a d i, 39.
51 B. H r a b a k , U p a d i, 39.
52 Cons. rog. X L I, 113 o d 6. I X 1532.
52 HAD, Cons. rog. X X X , 40' o d 2. V 1505.
54 B. H r a b a k , U p a d i, 39— 40.
55 HAD, Cons, rog. X X X V I I I , 65' od 12. X I I 1525.
26 I s to , 186, 179.
57 I s to , 148’, 179, 186.
52 HAD Cone. rog. X X X I X , 113' od 11. V I I I 1528.
59 HAD, Cone. rog. X L I, 14’ o d 16. X I I 1531.
60 B. H r a b a k , Up a d i , 40.
61 HAD, C assa Vc, 88 levo.
62 HAD, Cons. rog. L IV , 91 o d 20. I 1558.
« HAD, Cons, rog. L VI. 49 od 22. I 1562.
64 HAD, Cons. rog. L V I I, 1 (4. X I I 1563); Cons. m in. X L V II, 66 (4. X I I
1563).
65 HAD, Cons. rog . L V II, 114’ (11. X I I 1564); Cons. m in . X L V II, 159
(12. X I I 1564).
66 HAD, Cons. rog. L V II, 239 od 1. X I I 1565.
67 B. H r a b a k , U pad i, 40; Cons. m in . X L V I I I , 103’ od 12. X I 1566.
68 B. H r a b a k , U p a d i, 40; D o na T u rc , I, 9, 10, 11’.
w HAD, C assa IX b , 11 levo od 8. VI 1573.
70 HAD, Cons. rog. L X I I I , 132’—3 od 19. I 1576.
71 HAD, Cins. m in . L I I I , 91 od 27. V I I I 1576.
72 HAD, Cons. rog. L X I I I , 248; C a ssa IX b , 192 desn o.
73 HAD, Cons. rog. L X IV , 49’, 55’, 125.

86
o k to b ra 1578,74 feb ru a ra i m aja 1579,75 m a r ta i ju n a 1580,76 ja n u a ra
1582,77 novem bra 1584,78 m a rta 1591,79 novem bra 1593,80 ja n u a ra
1594,81 jula i decem bra 1595. godine.82
U Hercegovini je postojao običaj da novi sandžak-beg im a
prava da dovede i novog vojvodu Novog (koji je m ogao biti i voj­
voda združenih n a h ija Trebinja i Novog). Tako treba tum ačiti n o ­
vog vojvodu T rebinja koji je došao s novim krajdšnikom.83
Ova kom binacija mogla je biti proširena: vojvoda Novog,
T rebin ja i V rsinja (1501),84 vojvoda Novog, T rebinja i Zubaca
(1514).83
Od početka XVII veka javile su se spahije i jan ičarsk e age,
koji su o d m ah postali jače političke snage nego vojvode. Trebinje
je u XVII veku bilo snažno uporište aga povezanih s onim a u Her-
ceg-Novom.

Z u s a m m e n f a s s u n g

FtlRSTEN (KNEZOVI) UND HERZOGE (VOJVODE) VON TREBINJE

UND POPOVO BIS ZUM 17. JH.

Dr. B o g u m i l H RA B AK

Die a lt e s t e n V e r t r e t e r d e r F e u d a l h e r r s c h a f t in T r e b in j e u n d P o p o v o
w a r e n die t e r r i t o r i a i e n »Župani«, die im L a u fe d e r Zeit F u r s t e n t i t e l e rh ie lte n .
Die Z u g e h o r ig k e it zu e i n e m »Župan« (V e r w a lt u n g s b e z ir k ) b ezo g s ic h gw ohn-
lich a u f k le in e re A c k e r b a u g e b ie t e a b e r n i c h t a u c h a u f V ie h z u c h tg e b ie te . Die
F i i r s t e n d ie s e r B e z irk e w a r e n d e n g ro s s e n H e r z o g e n u n t e r g e o r d n e t , d ie die
s t a r k e n M a g n a t e n w a r e n . N e b e n d ie s e n F i i r s t e n u n d H e rz o g e n g a b es n o ch
d ie w a la c h i s c h e n F ii r s t e n als O b e r h a u p t d e r s e l b s t v e r w a l t e n d e n O b r ig k e i t
v o n w a l a c h i s c h e n G r u p p e n u n d H i r t e n s i e d l u n g e n ( k a tu n ) u n d w a l a c h i s c h e n
H e r z o g e n als V e r t r e t e r des z e n tr a le n S t a a t e s , d a h e r a u c h d e r M i li ta r m a c h t.
E s g ib t E r w a h n u n g c n iib e r m e h r w a la c h i s c h e F ii r s t e n u n d H e r z o g e a u f d e m
G e b ic t v o n T r e b i n j e u n d P o po vo in d e r Z eit z w isc h e n d e n J a h r e n 1420
u n d 1570.
N a c h e in e m k u r z e n I n t e r r e g n u m m i t H e r a k V ra n e š, d e r d u r c h die
E i n h e b u n g d e r S t e u e r n in T r e b in j e u n d P o p o v o alle iib rin g e n tiir k is c h e n
O b r ig k e i te n in d ie s e m G eb ic t v e r t r a t , o b w o h l e r w e d e r d e n T itel eines

74 Is to , 167, 223', 254’.

75 HAD, Cons. rog. LXV, 49’ i 90.
76 Is to , 176, 226; Cons. rog. LV, 24.
77 B. H r a b a k , U p adi, 40.
78 HAD, Cons. rog. L X V III , 129; Cons. m in . L V II, 164'.
79 HAD, Cons. rog. L X X I, 32; Cons. m in . L X I, 38’—9.
8n HAD, Cons. ro g. L X X I I I , 57’—8, 76’.
81 Is to , 90’.
82 HAD, Cons. rog. L X X IV , 132, 196.
83 HAD. Cons. rog. LIV, 308 od 6. I l l 1557.
84 B. H r a b a k , H e r a k , 57.
85 HAD, Cons. ro g. X X X I I I , 103; B. H r a b a k , H e r a k , 57.

87
F u r s t e n n o c h e in es H e rz o g s tr u g , — die O b r ig k e i te n d es O s m a n i s c h e n
R e ic h e s h a b e n sich in T r e b i n j e u n d P o p o v o a u f d ie w a la c h i s c h e n H erzo g e
u n d F u r s t e n gestiitzt. T r e b i n j e als re l a ti v g r o s s e r e S ie d l u n g k o n n t e a u ch
e in e n O r t s f i i r s t e n (c o m e s loci) h a b e n , d e m n u r die C h r is te n a n g e h o r t e n .
N e b e n d e n w a l a c h i s c h e n g a b es a u c h tiir k is c h e B e z irk s h e rz o g e , als Polizei-
o r g a n e i m m e r n u r M o s lem s . Urn u n r u h i g e W a la c h e n b e s s e r u n t e r K o n tro lle
zu h a l t e n u n d Teile d e r H e r z e g o w i n a w i r k s a m e r g eg en m o n t e n e g r i s c h e Rau-
b u b e r f a l l e zu schiitzen, m e l d e t e n sic h a u c h H e rz o g e, d ie m e h r e r e B e z ir k s ­
h e rz o g e v e re in ig te n , b e s o n d e r s o f t H e rz o g e v o n T r e b i n j e u n d H e r z e g Novi.
I n P o p o v o als a u s g e s p r o c h e n e s A g r a r l a n d g a b es n o c h ein ig e Fu nk tio -
nen : »subaša« ( g e w o h n lic h d e m B e z irk s h e rz o g g le ich g estellt); »serdar« —
K o m m a n d a n t d e r T r u p p e g eg en D u b ro v n ik , » s p a h i ja u n d em in« (einige Zeit
g e m e i n s a m a u c h f u r d e n B e z ir k » D onjih Vlaha«).
I n T r e b i n j e g a b es im 17. Jh. u n d m o g l ic h e r w e i s e a u c h E n d e des
16. J h s. d e n »Jan itsch ar-A ga« als H a u p t v e r t r e t e r d e r o rt J ic h e n O b rig k e i t oft
v e r b u n d e n m i t d e m Aga vo n H e r c e g Novi.
Ilija MITIĆ

O PRAVNOM POLOŽAJU STRANACA U DUBROVNIKU

TOKOM DRUGE POLOVINE XVIII STOLJEĆA
Dubrovnik je uspio da od k ra ja XVII stoljeća pa do ulaska
F rancuza (1806. g.) izgradi svoj solidan m eđ unarodni položaj, pri-
znat od većine evropskih država, uspostavljajući konzulate u svim
važnijim m editeranskim lukam a, a diplom atske p redstavnike u
Rimu, Beču, Parizu i N apulju, p rim ajući istovrem eno stra n e kon-
zularno-diplom atske predstavnike u svoju sredinu. Tokom X V III
stoljeća u Dubrovniku su boravili opunom oćeni diplomatsko-kon-
zularni predstavnici N apuljske Kraljevine, Španije, Francuske,
Austrije, Rusije, otoka Malte, kao i turski oficir, nazvan »emin«.
Od značajnijih evropskih zemalja sa kojim a je Dubrovnik imao
pom orsko-trgovačke veze, a koje nisu imale svog službenog pred-
stavnika u Dubrovniku, bile su Venecija, p apinska država i Engle-
ska. Već sam a činjenica da su u Dubrovniku postojali diplomat-
sko-konzularni predstavnici stra n ih zemalja, kao i da je D ubrov­
nik imao svoje službeno priznate konzule po m editeranskim luka-
m a i diplom atske predstavnike u evropskim prijestolnicam a, zna-
čilo je priznanje D ubrovačke Republike kao nezavisne, sam ostalne
države. Taj stečeni m eđ u n a ro d n i položaj odrazio se na dubrovačko
pom orstvo, koje je tokom X V III stoljeća, kao i ranije, u XVI sto-
Ijeću, pod zastavom nezavisne i n e utralne republike razvilo raz-
g ra n a tu trgovačku m režu po m n ogobrojnim lukam a M editerana i
Atlantika.'

1 I. M i t i Ć, P r e d s ta v n ic i s t r a n i h d r ž a v a u D u b r o v n ik u za v r i j e m e
R e p u b li k e , P o m o r s k i z b o rn ik , b r. 4, R ij e k a 1966. g., str. 381— 398; I s t i,
P rilo g p r o u č a v a n j a o d n o s a D u b r o v n i k a i V e n e c ij e u X V I I i X V I I I St., »Ana-
li« H ist, o d j e l a C e n tr a za z n a n s t v e n i ra d JAZU, b r. 13— 14, D u b r o v n i k 1976. g.
(V e n e c ija i D u b r o v n ik n is u im ali slu ž b e n e d ip l o m a t s k o - k o n z u l a r n e veze,
ia k o j e n e s lu ž b e n i p r e d s t a \ m i k D u b r o v n ik a T. Lalić, b o ra v io u V eneciji.
R a z lo g to m e je taj što su se M lečan i b o jali d a bi p r i z n a n j e m d ub ro vac ice
s a m o s t a l n o s t i bilo u g ro ž e n o n ji h o v o g o s p o d s tv o n a d J a d r a n o m . )

89
 Francuska je veoma rano dobila u Turskoj povlašteni polo-
žaj te je nastojala onemogućiti na svakom k oraku sve m editeranske
državice i trgovačke republike, pa tako i Dubrovnik. Izm eđu godina
1547— 1550. D ubrovačka Republika je prvi put pokušala da se
odm etne od francuske zastave i da, koristeći se povlasticam a koje
je uživala u Turskoj, učini od svog konzulata u Aleksandriji stje-
cište trgovine ostalih m editeranskih zemalja. F ra n cu sk a je ener-
gično ustala protiv tog p okušaja i tako se rodio sp o r koji je sa
raznim prekidim a tra jao puna dva stoljeća, sve do sk la p a n ja trgo-
vačkog ugovora između Francuske i Dubrovnika (1776. g.). Kroz
čitavo to vrijem e Dubrovnik jc grabio svaku priliku da se riješi
francuske zaštite na m oru, a tokom X V III stoljeća uspijeva čak
i da prem aši francusku trgovinu na Levantu. Do sk lapanja spome-
nutog ugovora Dubrovčani nisu uživali nikakve posebne povlastice
u Francuskoj već su bili izjednačeni sa podanicim a drugih zemalja.
M eđutim, i pored toga mnogi su francuski trgovci imali im etka u
Dubrovniku, a dubrovački su brodovi sve češće zalazili u fra n c u ­
ske luke. Da bi se uredila razna p ita n ja pravno-trgovačke prirode
između F rancuske i Dubrovnika sklopljen je navedeni ugovor ko-
jim su bila tačno određena prava D ubrovčana u F rancuskoj, kao
i odgovarajuća prava Francuza u Dubrovniku.2
Među arhivskim dokum entim a nalazimo da su Francuzi deset
godina p rije sk lapanja spom enutog ugovora (1766. g.) zatražili od
dubrovačke vlade da se utvrde 1 odrede prava Francuza koji stalno
žive ili se nakn a d n o nasele u Dubrovnik. U istom se zahtjevu F ra n ­
cuzi pozivaju na već ranije spom enuto priznanje francuske zastave
kao glavne na Levantu (Levantom su sm atrali i po d ru čje Dubro-
vačke Republike), koje potiče još iz ranijih stoljeća i po kome
bi svi stranci u Dubrovniku mogli zatražiti zaštitu Francuske; — da
se sa njim a p o stupa kao sa Francuzim a i da u D ubrovniku uživaju
ista prava kao i francuski podanici. Na ovaj francuski zahtjev du-
brovački senat je odgovorio iste godine (18. XI 1766. g.) grofu
Praslinu, francuskom m inistru i državnom tajn ik u za m ornaricu,
da je Dubrovačka R epublika bila uvijek prijateljski vezana za
Francusku te da vlasti u Dubrovniku p o stupaju prem a svim fran-
cuskim podanicim a, koji dolaze ili se nastane u Dubrovniku, po
važećim p ropisim a m eđunarodnog javnog prava. Ovi su se propisi
temeljili, kao i danas, ukoliko nem a m eđudržavnih ugovora, na
praksi, odnosno običajnom pravu država, kao i na općim pravnim

2 M. D e a n o v i ć , Ancien c o n t a c t s e n t r e la F r a n c e e t R a g u se , Z a g re b
1950. g.; Đ. K o r b l e r , D u b r o v a č k a R e p u b l i k a i z a p a d n o e v r o p s k e d ržav e,
R a d JAZU, k n j. 214, Z a g re b 1916. g., s t r. 204—209 (T rg o v a č k i u g o v o r iz m e d u
F r a n c u s k e i D u b r o v n i k a iz 1776. g.); L. V o j n o v i ć , A le k s a n d r i j s k o p i t a n j e
(1572 — 1579. g.), P rilo g d ip l o m a t s k o j is to ri ji D u b r o v a č k e R e p u b li k e , B e o ­
g r a d 1905. g.; V. K o š ć a k , P o s l je d n j e r a z d o b l je D u b r o v a č k e R e p u b lik e ,
čas. »R epub lik a«, b r. 1, Z a g re b 1965. g., str. 24—31.

90
načelim a p riz n a tim po civiliziranim narodim a. U pogledu spome-
nutog zahtjeva, da bi stranci u D ubrovniku mogli zatražiti zaštitu
Francuske te da se sa njim a im a postupati kao sa francuskim
podanicim a, dubrovačka vlada je odgovorila da tom francuskom
zahtjevu nikako ne može biti udovoljeno, i to ne sam o zbog među-
n arodnog položaja Dubrovačke Republike, već i zbog teških poslje-
dica koje bi to izazvalo budući da bi udovoljenje tom zahtjevu
nem inovno dovelo do uništenja Dubrovnika kao nezavisne države.
Iznoseći pravni položaj s tra n a ca u Dubrovniku, odnosno m o­
tive na kojim a temelji ovaj svoj stav, dubrovačka vlada u svom
izlaganju navodi da od stra n ih pom oraca koji dolaze u dubro-
vačku luku sam o podanici papinske države i Mlečani n em aju svo-
je službene predstavnike u Dubrovniku, iako bi veoma lako mogli
postići i dobiti svoje konzule ukoliko bi to njihova vlada željela.
Osim Mlečana i podanika papinske države, pripadnici drugih drža-
va veoma rijetko zalaze svojim brodovim a u dubrovačku luku, pa
iz tog razloga i n em aju svoje konzularne predstavnike u Dubrov­
niku. Nadalje, dubrovačka vlada izlaže da svi stranci na području
Dubrovačke Republike koji n e m a ju svoje konzule spadaju pod
nadležnost suda u D ubrovniku u svim građanskim i krivičnim spo-
rovim a kao dubrovački podanici, bez uživanja ikakvog posebnog
prava, prednosti ili izuzeća. Svi brodovi pod tu rsk o m zastavom,
kao i putnici — Turci, m uslim anske vjere, koji dolaze u Dubrovnik
kopnenim ili -morskim putem , dužni su da priznavaju svog oficira
(»emina«), koji u ime sultana iz Carigrada stalno boravi u Du­
brovniku, za svog konzula. On je bio dužan ne sam o da naplaćuje
novčane obaveze, odnosno porez od turskih p odanika na p odručju
Dubrovačke Republike, već da, kao i konzuli drugih zemalja, po-
maže i štiti sve njihove interese.
Nadalje, dubrovačka vlada u svom izlaganju navodi da turski
podanici koji su grčko pravoslavne ili katoličke vjere, a koji do­
laze u Dubrovnik m orskim ili kopnenim putem i osta ju samo krat-
ko vrijeme, m o ra ju također priznavati turskog oficira kao svog
konzula u Dubrovniku. Ukoliko se pak ti turski podanici, odobre-
njem vlasti, na osnovu privilegija koje je P o rta dala Dubrovačkoj
Republici, koja se nalazi u posebnoj vrsti zavisnosti od Turske,
zadržavaju duže vrijeme na dubrovačkom području, po tp ad a ju u
p otpu nosti pod nadležnost u pravnih i sudskih vlasti u Dubrovniku.
Poslije prebivanja, odnosno stanovanja u D ubrovniku dulje od
deset godina, ti Turci po sta ju dubrovački podanici, time da, uko­
liko su katoličke vjere, bivaju prihvaćeni i sm atrani kao rođeni
Dubrovčani, a ukoliko su pravoslavne vjere, uživaju privilegije, ali
ne bivaju n ikada prihvaćeni kao rođeni — pravi Dubrovčani, zbog
svoje vjerske pripadnosti. Razlog je tom e bio taj što se u Dubrov­
niku nije mogla ispovjedati javno druga vjera osim katoličke,
pored male grupe Jevreja koji su jedini imali to pravo. Osnov

91
ovakvog stava dubrovačke vlade, navodi se dalje u izvještaju, leži
u činjenici što je stanovništvo Dubrovačke Republike m alobrojno,
a sam a je država okružena zem ljam a turskog sultana, te graniči
sa Bosnom i Hercegovinom koje su n a sta n jen e najvedim dijelom
od osoba pravoslavne vjere. Ukoliko bi se i tim osobam a iz du-
brovačkog zaleđa odobrila sloboda vjeroispovjedi, kao i crkva u
Dubrovniku, mnogi bi od njih tražili utočište na po d ru čju Dubro-
vačke Republike pa bi njihov stalan i b ro jn i priliv prem ašio broj
D ubrovčana — katolika, što su već i ran ije pokušavali, i na taj
bi način postali gospodari Dubrovnika i to ne samo radi svog
brojčanog stanja, već i zbog bogatstva, kao i oslonca kojeg bi
uvijek imali iz zaleđa.
Na k raju se u izvještaju dubrovačke vlade navodi da osim
spom enutih stranaca u Dubrovnik dolaze podanici drugih zemalja
veoma rijetko i to uglavnom na p roputovanju, odnosno prolazu.
M eđutim, često se nalaze na p odručju dubrovačke države vojni
bjegunci, te odm etnici ili izbjeglice koji su napustili svoju zemlju
da bi izbjegli kaznu za počinjena djela i sklonili se u Dubrovnik,
tražeći utočište na p o d ru č ju Republike. Ovakove su izbjeglice bile
čuvane, a zatim na teret dubrovačke državne blagajne izručene u
druge zemlje, kako ne bi dubrovački podanici bili izloženi raznim
neugodnostim a od s tra n e ovih osoba, uglavnom lopova, ubojica i
sličnih lica. Ova je m je ra opreza od stra n e dubrovačkih vlasti bila
po tre b n a budući da Dubrovačka Republika nije imala ni dovoljno
vojske kao ni oružja, a niti je bila posebno organizirana da se od
tih i takvih osoba čuva i brani.3
Iz navedenog možemo zaključiti da je u D ubrovniku tokom
druge polovine X V III stoljeća bio tačno određen pravni položaj
stranaca, u smislu općeg položaja i prilika Dubrovačkc Republike,
a u skladu sa osnovnim načelima tada važećih propisa međuna-
rodnog javnog prava. Za m alu Dubrovačku Republiku p itanje prav-
nog položaja stranaca, kao i sticanje dubrovačkog državljanstva,
bilo je od životne važnosti je r je o tome zavisila i sam a sigurnost
zemlje. U gradu i državi sa relativno m alim b ro je m stanovništva,
kakva je bila Dubrovačka Republika, m orala je vlada sa k ra jn jo m
pa ž n jo m da prati priliv stanovništva, je r bi suviše veliki broj ljudi

3 L e t t , d i P o n e n t e , sv. 83, str. 93—95. (P is m o o d 18. X I 1766. g.

»AI R e d i F ran cia« , »A1 Sig. D u ca di P raslin «, te p ri lo g p i s m a p od n a s l o v o m
» E s p o s iz io n e dei M otivi, s o p r a i q u a li si f o n d a la R is p o s ta della R e p u b li c a
a l l ’u n d i c e s i m o articolo«.); J. M i j u š k o v i ć , D o d e lji v a n je d u b r o v a č k o g
g r a đ a n s t v a u s r e d n j e m v ek u , G las SANU, 246, k n j. 9, B e o g r a d 1961. g., str.
89— 127. (A u to r n a v o d i d a j e u s r e d n j e m v ij e k u ra z lo g d a v a n j a d u b r o v a č k o g
g r a đ a n s t v a b io različ il — d a p o je d i n a c d u g o v r e m e n a ili n e p r e s t a n o živi
u D u b r o v n ik u , d a j e u D u b r o v n ik u ro đ e n , d a se u D u b r o v n ik u ožen io i tu
im a d je c u , k a o i r a z n e zaslu g e za D u b r o v n ik i si.).

92
iz određene oblasti mogao da p red stavlja stalnu opasnost, kao i
značajnu ko n k u ren c iju sam im Dubrovčanim a. Baš iz navedenog
razloga bilo je vrijedno zabilježiti ovaj izvještaj u kom e vlada Du-
brovačke Republike iznosi svoj stav u pogledu stra n a ca u Du­
brovniku.

Z u s a m m e n f a s s u n g

t)BER DIE RECHTLICHE LAGE DER FREMDEN IN DUBROVNIK

WAHREND DER 2. HALFTE DES 18. JHS.

Dr . Iliј а M I T I Ć

I n D u b r o v n ik s t a n d im L au fe d e r 2. H a lf t e d e s 18. Jh s . g e n a u die
r e c h t li c h e Lage d e r F r e m d e n im S in n e d e r a ll g e m e i n e n L age u n d V e r h a lt n is s e
d e r R e p u b li k D u b r o v n i k u n d im E i n k l a n g m i t d e n g e g e b e n e n G r u n d s a t z e n
d e r zu d ie s e r Z eit g e lt e n d e n V o r s c h r i f t e n f u r d a s i n t e r n a t i o n a l e o ff e n tlic h e
R e c h t fest. Fiir d ie k le in e R e p u b li k D u b r o v n ik w a r e n sovvohl d ie F r a g e d e r
r e c h t l i c h e n L ag e d e r F r e m d e n als a u c h die E r l a n g u n g d e r D u b r o v n i k e r
S t a a t s b i i r g e r s c h a f t le b e n s w ic h tig , vveil d a v o n d ie S i c h e r h e it d e s L a n d e s
a b h in g . I n d e r S t a d t u n d im S t a a t m i t e i n e r re l a ti v k le in e n E in w o h n e r z a h l ,
vvie es fiir die R e p u b li k D u b r o v n i k z u tr a f , m u s s t e die R e g i e r u n g m i t ausser-
s t e r A u f m e r k s a m k e i t d e n Z u s t r o m vo n E i n w o h n e r n v e rf o lg e n , d erm eine
zu g ro s s e AnzahL v o n L e u t e n a u s e i n e m G e b ie t konnte- G e f a h r als b e d e u t e n d e
K o n k u r r e n z fiir die D u b r o v n i k e r s e l b s t b e d e u te n . G e ra d e a u s d e n a n g e f i ih r te n
G r ii n d e n is t es w e rt, d ie A n t w o r t des D u b r o v n i k e r S e n a t s v o m 16. X I. 1766
zu e r w a h n e n , die an d e n G ra fe n P ra s lin , d e m franz. M i n i s t e r u n d S taa ts-
s e k r e t a r fiir die M a r i n e g e r i c h te t w a r, in d e m die R e p u b li k D u b r o v n ik ih re n
S t a n d p u n k t b eziiglich d e r F r e m d e n in D u b r o v n ik k u n d g a b . D ie se r ange-
f i i h r t e B e r ic h t w u r d e d e s h a l b g eg eb en , weil im gleiche n J a h r 1766 F r a n k r e i c h
v o n d e r D u b r o v n i k e r R e g ie r u n g v e rl a n g te , d a s s die R e c h te d e r F ra n z o s e n ,
d ie d a u e r n d in D u b r o v n i k leb te n o d e r die sich in D u b r o v n ik a n s ie d e ln , fest-
g elegt vviirden.

93
Marijan SIVRIĆ

RADNIČKI POKRET U TREBINJU

OD KONCA 19. STOLJEĆA DO 1918. GODINE

N akon a u strougarske okupacije, 1878. godine, nastupile su

prornjene u privrednom životu Bosne i Hercegovine. Prom jene se
nisu m anifestirale p o d jed n a k im intenzitetom u svim njenim dije-
lovima. Zbog p riro d n ih uvjeta, geografskog sm je šta ja i osjetljivog
strateškog položaja Trebinje je bilo u dosta nepovoljnim okolno-
stima. U prvih pet godina pod okupacionom u pravom nije bilo
bitnijih p ro m je n a u priv red n o m životu Trebinja. Uzrok je, također,
u nesređenim i nestabilnim političkim prilikam a, koje su i pogor-
šane u vrijem e i nakon u sta n k a protiv a u strougarske vlasti 1882.
godine. Konsolidacija političkih prilika, koja je potom uslijedila,
povoljno se odrazila na razvitak privredne aktivnosti u Trebinju.
Intenzivniji privredni razvitak Trebinja pada tek u posljednje
godine 19. stoljeća.
Na urb an i i privredni razvitak T rebinja bitno utječe njegov
strateški i vojni značaj. U sam om gradu bio je stacioniran b ro ja n
garnizon od nekoliko hiljada vojnika i oficira. Za potrebe garni-
zona izgrađivani su logori, k asarne i drugi vojni objekti, te je i
sam grad svojim izgledom postao pravi »bastion«. Na okolnim
brdim a, posebno duž crnogorske granice, podignuti su i brojni
fortifikacijski o bjekti.1 G rađenje vojnih o b jekata imalo je indi-
rek ta n utjecaj na privredni i cjelokupni razvitak grada. Osim toga,
jed n o m dijelu stanovništva omogućeno je da se privrem eno zapo-
sli, ostvaruje zaradu i osigurava životnu egzistenciju. Civilne i
vojne vlasti organiziraju i druge javne radove, kao što je, na pri-

1 F o r t i f i k a c i j s k e o b j e k t e a u s t r o u g a r s k a v o jn a u p r a v a p od izala je iz
v iš e razlo g a : zb og b e z b je d n o s ti p o d r u č j a , u s t a n i č k e tr a d ic i je o vo g k r a j a
(p o s e b n o p o s lije u s t a n k a 1882. go dine), b lizin e c r n o g o r s k e g r a n i c e i p red -
v i đ a n j a d a bi e v e n tu a ln i r a t sa C r n o m G o ro m m o g a o biti, b a r izv je sn o
v r i j e m e , pozioioni. U p r v o m s v j e l s k o m r a t u ti o b j e k t i s k o r o d a i n is u
p o slu ž ili sv o jo j n a m j e n i.

95
m jer, g rad n ja boljih saobraćajnica koje su služile vojnim, privred-
nim i drugim potrebam a. Za Trebinje je od velikog značaja bila
izgradnja u sk o tračnih željezničkih pruga: Čapljina — H u m — Tre­
binje, H um — Uskoplje — D ubrovnik i Uskoplje — Zelenika.
T rebinje se tako povezivalo s u n u tra šn jo šć u i m orem .2
A ustrougarska uprav a je u tre b in jsk o m k ra ju intenzivirala
uzgoj duvana, koji je zbog svoje kvalitete bio veoma cijenjen. Po-
četkom osam desetih godina okupaciona u p rav a osniva u T rebinju
Duvanski otkupni ured, a 1897. podiže uprav n u zgradu i magacine
Duvanske stanice. Duvanska proizvodnja osiguravala je egzisten-
ciju jed n o m dijelu seoskog stanovništva. Na p rim a rn o j obradi u
Duvanskoj stanici upošljavao se i izvjestan broj gradskog i pri-
gradskog stanovništva.3
Do 1898. godine u Trebinju je bilo desetak zanatskih radio-
nica i trgovačkih radnji. Tada počinje ekspanzija o tv a ra n ja novih
radionica i radnji, ko ja je p o tra jala do 1902. Od 1908. godine po-
novo se osjeća uspon koji tra je do 1911. Uslijed balkanskih ratova
i ekonom ske krize 1913. i 1914. nije otvorena niti jedna zanatska
radionica i trgovačka rad n ja .4
Tokom prve decenije 20. stoljeća u T rebinju se osnivaju, za
tam o šn je prilike, veća dionička društva, banke i štedionice sa
s k ro m n im kapitalom .

DRUSTVENE PROM JENE I STRUKTURA RADNIŠTVA

S tru k tu r a stanovništva u trebinjskom k ra ju sporo se mije-

njala. To je uvjetovano sporošću njegovog ekonom skog i privred-
nog razvitka. I u sam om T rebinju p ro m je n e su tekle veoma sporo,
što se vidi iz p o d a ta k a o po rastu njegovog stanovništva. Godine
1885. T rebinje (grad) je imalo 1013, a 1895. godine 1292 stanovnika.
To je neznatan p o ra s t za jednu deceniju. Tek početkom 20. sto-
Ijeća, zahvaljujući privrednom razvoju (zanati i trgovina), raste
broj gradskog stanovništva, te je Trebinje već 1910. godine imalo
4615 stanovnika i 2861 voino lice.5
Posebno nas zanim a n a sta n a k i s tr u k tu ra radništva u T rebi­
nju. Budući da nije bilo industrije, posve je razum ljivo da u njem u
u doba a u strougarske vladavine nije bilo in d u strijskog proleta-
rijata.

2 N a v e d e n e že lje z n ič k e p r u g e p u š t e n e su u s a o b r a ć a j 1901. godine.

3 M. S i v r i ć , P re g le d r a z v o j a r a d n i č k o g p o k r e t a u T r e b i n j u d o 1941.
g o d in e, ZMT, 1969, str. 13.
M. S i v r i ć , P re g le d , str. 14— 17; F i n a n c i j a l n i Ije to p is Bos.-herc.
K o m p a s 1912/13.
s S t a t i s t i k a m j e s t a i ž it e lj s t v a B iH 1885, 1895. i 1910. go din e.

96
 To su pretežno bili zanatski radnici, većinom u n a ja m n o m
odnosu, a dijelom i vlasnici zanatskih radionica. U T re b in ju je u
n a ja m n o m odnosu bilo najviše kožarsko-prerađivačkih radnika,
njih slijede m etalski, te stolarski i krojački radnici.
Posebnu kategoriju radnika predstavljali su trgovački po-
moćnici, zaposleni kao na ja m n i radnici u trgovačkim rad n ja m a .
Van n a jam nog odnosa bio je znatan broj nekvalificiranih ra ­
dnika koji su se bavili svakodnevnim fizičkim poslovima. Povre-
m eno je nekvalificirana ra d n a snaga upošljavana na izgradnji for-
tifikacionih i drugih vojnih objekata koje je austro u g a rsk a vojna
uprava gradila u trebinjskom kraju.
Izgradnja željezničke pruge do T rcbinja pružila je moguć-
nost izvjesnom bro ju ljudi da rad o m na novoj prom etnici osigura
egzistenciju. U sam om Trebinju, raskrsnici H um i drugim usput-
nim stanicam a bio je znatan broj željezničkih radnika.
U Otkupnoj duvanskoj stanici u okviru Duvanskog u re d a u
T re b in ju radilo je stalno ili povrem eno nekoliko desetina radnika.
Među radnicim a u T rebinju bilo je i onih koji su došli iz d r u ­
gih k rajeva BiH, te Hrvatske, Češke, Ugarske i Austrije. To su
uglavnom bile zanatlije ili vlasnici zanatskih radionica.
Budući da je priv re d n a baza u T rebinju u doba austrougar-
ske vladavine bila veoma skrom na, sasvim je razum ljivo da je i
b r o jn o s t radničke klase bila ograničena. Broj rad n ik a osjetno ra-
ste tek od početka 20. stoljeća. Popisom stanovništva 1885. godine
u T re b in ju je evidentirano 109 lica u kategoriji pom oćni radnici,
nadničari, siuge, a na pod ru čju k o tara u okviru iste kategorije
346 lica. Zanatlije (vlasnici radionica) uvršteni su u kategoriju tvor-
ničari, trgovci i obrtnici. Bilo ih je u g radu 152, a u k o ta ru 238.
S ta n je se nije mnogo izmijenilo do k ra ja stoljeća, sudeći po re-
zultatim a popisa stanovništva 1895. godine. Grad je između 1885.
i 1895. porastao samo za oko 300 lica. Popis iz 1910. ne daje pre-
ciz.ne p odatke o nepoljoprivrednom dijelu stanovništva. U toj
kategoriji bilo je 939 lica. Po slobodnoj procjeni bilo je 300—400
radnika.

POCECI RADNIČKOG POKRETA U TREBINJU

Radnički po k ret u T rebinju u doba austrougarske vladavine

odvijao se pod nepovoljnim okolnostima. Broj radnika bio je rela-
tivno malen. Nije bilo industrijskog proletarijata, koji je davao
ton rad n ič k o m p okretu u BiH. Pogranični položaj T rebinja i druge
okolnosti nisu isle u prilog nesm etanom razvitku radničkog po-
kreta. Moglo bi se reći da su m u te okolnosti bile i velika sm etnja.
Radnički p okret u T rebinju prošao je kroz sve faze razvoja
kao i cjelokupni radnički p o k ret u BiH. Počeo je stihijno i razvi-

7 — T r ib u n ia 97
jao se preko organiziranog strukovnog i političkog (socijaldemo-
kratskog) pokreta.
Vodedu ulogu u ekonom skoj (strukovnoj) i političkoj borbi
trebinjskog radništva imali su zanatski radnici. N jim a p rip ad aju
najvece zasluge za niz uspješnih akcija u strukovnoj i politickoj
borbi. Pored toga, prve su, m a k a r i stihijske po k rete otpodeli
nekvalificirani radnici van grada, n a radilištim a na H u m u i Su-
torini.
Godine 1897. obustavu ra d a izvršiii su radnici na radilištu
P orto Kobila u Sutorini,6 gdje su a u strougarske vlasti podizale for-
tifikacijske objekte. Iz izvještaja K otarske ispostave Sutorina, upu-
ćenog Zem aljskoj vladi, te izvještaja Zem aljske vlade V ojnom
m in istarstv u u Beču saznaje se da je 150 ra d n ik a n a radilištu
napustilo posao zbog niskih nadnica. Pokret radnika na Porto Ko-
bili izbio je spontano. Prouzrokovan je ekonom skim fak to rim a —
niskim nadnicam a. Pobunjeni radnici zahtijevali su vece nadnice,
a postavljali su i neke druge zahtjeve. Izm eđu ostalog, tražili su
potiskivanje italijanskih radnika, koji su bili protežirani i bolje
pladeni od domacih. Pokret na Porto Kobili završio je intervenci-
jo m up rav n ik a K otarske ispostave u Sutorini, poslije cega su, na-
kom datih obecanja, radnici nastavili rad.7
Izvještaj K otarskog ureda u T rebinju od 13. 7. 1899. govori o,
drugom po redu, po k retu radnika u trebinjskom kraju. K otarski
u red u T rebinju izvještava Zem aljsku vladu u Sarajevu da je 110
radnika, koji su se 14. m aja javili na izgradnju željezničke pruge
H u m — Trebinje, napustilo posao. I taj po k ret radnika, kao i
p reth o d n i iz 1897, izbio je spontano kao pro te st protiv niskih n a d ­
nica. U izvještaju se ističe da su radničke nadnice iznosile 70 kruna
i bile znatno niže nego u susjednoj Dalmaciji, gdje su iznosile
1 forintu i 20 kruna. Osim toga, strani se radnici favoriziraju i
bolje placaju.
S pom enuti izvještaj je interesantan zbog p o d a ta k a o mate-
rijalnim prilikam a u kojim a je živjelo stanovništvo u okolini Tre-
b in ja koncem 19. stoljeca. M aterijalni položaj stanovništva prika-
zan je u dosta lošem svjetlu. K otarski ured u T rebinju predlaže
Zemaljskoj vladi konkretne m jere da bi se ekonom sko i materi-
jalno stanje stanovništva popravilo. Zbog toga su, ističe se u izvje-
štaju, već poduzete izvjesne m jere, kao sto su sa d n ja duvana,
gajenje povrda, voda i vinove loze, te proizvodnja cilima.8

6 S u t o r i n a je za v r i j e m e a u s t r o u g a r s k e o k u p a c i j e i p o s l ij e p rv o g svjet-
s k o g r a t a p r i p a d a l a s r e z u T re b in je .
7 L a n d e s r e g i e r u n g f u r B o s n ie n u n d die H e rz e g o v in a — A m K rieg sm i-
n i s t e r i u m , 28. 4. 1897, № 1690/1. B. (f. k. inv. br. 963, ZMT).
8 B e z i r k s a m t T r e b i n j e — An die L a n d e s r e g i e r u n g I in S a r a j e v o № 216
p ra e s ., 13. 7. 1899 (f. k. inv. br. 964, ZMT).

98
 Do sada nisu poznati drugi podaci o p okretu rad n ik a u tre-
binjsk om k raju do konca 19. stoljeća. Moguće je da je bilo sličnih
p o k reta koji su ostali nezabilježeni ili su, pak, dokum enti o njim a
još neotkriveni. Isto tako, ne raspolažem o podacim a o p o s to ja n ju
radničkih društava u T rebinju u tom periodu. N ajvjerovatnije ih
nije ni bilo, je r se društveni život odvijao u okviru pojedinih kon-
fesija. I društva prosvjetnog, kulturnog i potpornog k a ra k tera
stvarana su pretežno na toj osnovi.
Stvaranje klasnog i borbenog sindikalnog p o k reta u Bosni i
Hercegovini otpočinje 1905. godine. Centar pokreta je Sarajevo.
Ubrzo se p ristu p a stv a ra n ju organiziranog strukovnog p o k re ta i
u u n u tra šn jo sti BiH, posebno u većim m jestim a: Banjaluci, Tuzli
i M ostaru. Već 1905. organiziraju se grupne proslave 1. m aja, a
u Sarajevu š tr a jk u ju radnici više struka: krojači, bravari i gra­
de vinari.
U tom razdoblju zbila su se dva veoma važna događaja u rad-
ničkom po k retu BiH. Na Radničkoj skupštini, ko ja je održana u
Sarajevu 27. augusta 1905, osnovan je Glavni radnički savez za
BiH, izabran Privrem eni o d bor i predložena Pravila Saveza. Iduće
godine, tokom m aja, sproveden je generalni š tra jk radnika. Otpo-
čeo je neposredno poslije proslave p rv om ajskih praznika, n a jp rije
u Sarajevu, a potom i u drugim m jestim a BiH. Š tra jk je počeo
nakon incidenta sa rad n ic am a Fabrike duvana u Sarajevu 3. maja.
To je izazvalo živu i lančanu reakciju, što se pretvorila u masovni
štra jk a č k i pokret, koji je zahvatio radnike raznih s tru k a u vise
m je sta BiH.
Pored M ostara š tra jk a č k i se p o k ret javio i u nekim drugim
m jestim a u Hercegovini. Naročito je bio ja k pokret duvanskih
radnika u Ljubuškom , kojim a su se pridružili i seljaci iz okolnih
m jesta. Vlasti su bile prisiljene da šalju i vojna pojačanja. S tra jk
je, također, organiziran u Konjicu, Čapljini i Stocu.9
N em am o p o d a ta k a o š tra jk a č k o m p o k re tu u T rebinju u vri-
jem e generalnog štra jk a , bilo da te vijesti potiču od nadležne
političke vlasti ili iz onovrem ene štampe. List »Dubrovnik« koji
je pažljivo p ratio zbivanja u vrijeme generalnog štrajka, posebno
u susjednim krajevim a Hercegovine, ne donosi nikakve vijesti o
po k retu rad n ik a u T re b in ju .10 Iz nekih indirektnih p o d a ta k a sazna-
jem o da su trebinjski radnici od lokalne vlasti onemogućeni da
se uključe u generalni š tr a jk i na taj način iskažu svoju klasnu
solidarnost sa radnicim a iz drugih m je sta BiH. Razloga za takvo
držanje lokalne vlasti im a vise. Trebinje je bilo važno strateško
m jesto uz crnogorsku granicu. Nadležne vlasti nisu tolerisale bilo
kakve, za njih, sum njive pokrete. Radništvo je u T rebinju malo-

9 N. S a r a c , S in d i k a ln i p o k r e t u B iH do 1919, s t r. 69.
10 Vidi m a j s k e b r o j e v e 1906. lista »D ubrovnik«.

7'
99
 brojno, neorganizirano i bez d odira sa centrim a u k o jim a je rad-
nička klasa brojnija, a p o k ret organiziraniji.
Da je postojalo štra jk a č k o raspoloženje i u T rebinju u vri-
jem e generalnog štrajka, posebno m eđu rad n icim a Duvanskog
otkupnog ureda, svjedoči n a m i jed a n izvještaj Zem aljske vlade
upućen Z ajedničkom m in istarstvu finansija u Beču. Telegramom
Vlada moli Zajedničko m inistarstvo da odobri prijedlog direktora
Uprave državnih prihoda o n a m je ra v a n o m povećanju zarada (dnev-
nica) radnicim a svih o tkupnih stanica duvana u BiH. Među njim a
je sp om enuta i Duvanska stanica u Trebinju. Prem a tom prijed-
logu, povećanje bi u Duvanskoj stanici iznosilo 20 helcra za stalne
i 10 helera za privrem ene (sezonske) radnike dnevno. Prijedlog
o povećanju nadnica odobrilo je Zajedničko m inistarstvo finan­
sija.11
Generalni š tra jk nije ostao bez utjecaja na radnički po k ret
u BiH, p a i n a radništvo perifernog i pograničnog Trebinja. Moglo
bi se reći da se generalni štra jk , na određen način, dojm io i dru-
gih socijalno ugroženih slojeva, posebno seljaštva. Jedan izvještaj
Ž a n d a rm e rijsk e stanice Grab — Zubci dobar je p rim je r za ilustra-
ciju tih dojm ova u seoskoj sredini. Zapovjedništvo je izvijestilo
K otarski u red u T rebinju o neraspoloženju stanovništva sa odno-
sim a i poda v a n jim a u crkvenoj općini. N arod se o h ra b ru je — isti-
če se u izvještaju — p rim je rim a radnika, koji svoje zahtjeve slo-
gom o s tv a ru ju .12
N ajvažnija tekovina generalnog š tra jk a je definitivno prizna-
vanje Pravila Glavnog radničkog saveza za BiH, koja su vlasti,
poslije dužeg odbijanja, m orale odobriti u se p te m b ru 1906. go-
dine.13 P riznata je legalnost radničkih organizacija, što je značajan
fa k to r u izgradnji organiziranog strukovnog pokreta koji je, nakon
toga, uslijedio. Od naročitog je značaja za radnički p okret u BiH,
u p eriodu od 1905. do 1909, fo rm ira n je strukovnih saveza i izgrad-
n ja m jesnih strukovnih organizacija. F o rm iran je Glavnog radni-
čkog saveza i definitivno odobrenje njegovih Pravila predstavlja-
ju najvažniji događaj u radničkom p okretu BiH do 1909. godine.
Dole se u okviru Saveza stvarao organizirani strukovni pokret, ge­
neralni š tr a jk je dao snažan impuls bosanskohercegovačkom rad-
ništvu da odlućnije stupi u b o rb u za veća ekonom ska prava i
bolje uvjete života i rada.
Godina 1907. protekla je u znaku sve jačeg zam aha u radni-
čkom po k retu BiH. Veoma bu rn o bilo je uoči i za vrijem e prvo-
m ajsk ih praznika. Atm osfera sve jačeg b uđenja radničkog p o k reta

11 G e n e r a ln i š t r a j k u. B i H 1906, GRAĐA, to m II, k n j. 1, A rh iv B iH ,

str. 364. i 645.
12 G e n e r a ln i š t r a j k u B iH 1906, GRAĐA, to m II, k n j. 1, A rhiv B iH ,
s tr. 131.
13 A rhiv K P B i H , to m I, str. 320.

100
 bila -je p risu tn a i u Trebinju. Z em aljska vlada uputila je 16. 4.
1907. cirkularno upozorenje nižim instancam a oblasti — okružnim
oblastim a i kotarsk im uredim a — da preduzm u rnjere predostrož-
nosti u slučaju izbijanja š tra jk a početkom maja. M jere predo-
strožnosti Zem aljske vlade uslijedile su zbog vijesti da radnici
Zavidovića pozivaju radništvo BiH na solidarnost i š tr a jk počet-
kom m a ja .14
Okružna oblast u M ostaru obaviještena je 23. 4. 1907. da je
u Bileći izbio š tr a jk obućarskih ra d n ik a .15
Trebinjski radnici organizirali su internu proslavu Prvog
m a ja 1907. Proslava nije mogla biti masovna, je r u T rebinju nije
bilo strukovnih radničkih organizacija, koje bi je mogle na toj
osnovi organizirati, te je imala sam o simboličan kara k ter. Radni-
cima su dijeljene prvom ajske značke. Na znački je p redstavljena
ženska figura, ko ja u lijevoj ruci drži vijonac, u čijem je središtu
urezana godina 1907. Ispod vijenca je natpis ŽIVIO 1. MAJ. Desna
ru k a ženske figure oslanja se na postolje na kojem je ugravirana
tro s tru k a osmica, koja simbolizira ciljeve borbe radničke klase.
U istoj ruci je i plašt sa natoisom PRAVA NARODU. Plašt se osla­
nja na kovački nakovanj. Pored njega je čekić i drugi kovački
alat, te razno poljoprivredno oruđe: srp, kosa, lopata, grablje i
kola. Cijela kom pozicija sim bolizira jedinstvo rad n ik a i seljaka.
Iznad opisane kom pozicije su gvozdene rešetke, koje sim boliziraju
ropstvo bosanskohercegovačkih rad n ik a i seljaka, a nad njim a
izrasta biljka kao simbol novog života.16
Događaji iz 1907. dokazuju da su i trebinjski radnici pošli
putem klasne borbe. Da se ta b o rb a u vidu strukovnog pokreta
niie razvila u većem opsegu, onemogućile su tad a šn je političke
prilike. G rađanska politika koja se upravo konstituisala na vjer-
skoj i nacionalnoj podlozi nastojala je svim silama, da na svoju
stra n u privučc i radničku klasu i da negativno djeluje na njeno
jedinstvo. S tom na m je ro m osnivane su štra ik b re h ersk e , vjerski
obojene radničke organizacije kao protuteža klasnom radničkom
pokretu.
Aneksija 1908. i aneksiona kriza također su negativno utjeca-
le na dalii razvitak i oraaniziranje klasnog radničkog pokreta u
BiH. Posebno su nepovoljne bile političke prilike u T rebinju kao
pograničnom m jestu. Tada u T rebinju nije organizirana niti jedna
strukovna organizaciia radnika. K lasno svjesniji radnici iz Tre-
bin ja u č la n ju ju se direktno u strukovne savcze pri Glavnom rad-
ničkom savezu BiH, je r su to om ogućavala Pravila.

14 R a d n ič k i p o k r e t u B iH 1907, GRAĐA, t o m V II, A rhiv B iH , S a r a j e v o

1975, str. 186. i 204.
15 R a d n ič k i p o k r e t u B iH 1907, GRAĐA, to m V II, str. 204.
10 Z n a č k a je p r o n a đ e n a u z g ra d i b iv šeg K o t a r s k o g u r e d a . S a d a se
č u v a u Z a v ič a j n o m m u z e j u T re b in je .

101
 Na radnički p o k ret u T re b in ju utjecali su u to vrijem e i orga-
nizirani radnici iz M ostara koji su već 1907. oformili strukovne
podružnice i m jesni m eđustrukovni odbor. Veze su održavane ko-
respondenci jom , pojedinačnim i grupnim posjetam a. Na isti način
održavane su veze s up rav a m a pojedinih strukovnih saveza i Upra-
vom Glavnog saveza u Sarajevu.

FORMIRANJE I DJELATNOST STRUKOVNOG I POLITICKOG

(SOCIJALDEMOKRATSKOG) RADNIČKOG POKRETA
U TR EBIN JU 1909 — 1914. GODINE

N akon višegodišnjih p rip re m a konačno je 29. 4. 1909. izišao

prvi broj »Glasa slobode«, prvog socijalističkog i radničkog lista
u BiH. On je bio dosljedan tum ač i b ranilac interesa radničke
klase i vjeran in fo rm a to r o zbivanjim a u radničkom pokretu. Ne-
p osredno po izlasku prvog b r o ja uslijedila je i p rvom ajska prosla-
va, p o p raćena b ro jn im radničkim m anifestacijam a u m nogim
m jestim a. Mjesec dana kasnije (28. i 29. 6. 1909) održan je I (osni-
vački) kongres na kom e je fo rm ira n a Socijaldem okratska stranka
BiH, kao politička organizacija radničke klase.17 To je bio veoma
važan događaj, koji označava početak nove faze u razvoju radni-
čkog, a posebno političkog (socijaldem okratskog) pokreta.
Strukovni p okret vodio se od 1909. uporedo s politHkim po-
k reto m Socijaldem okratske stranke. Oba pokreta — politički i s tr u ­
kovni — razvijali su se paralelno, m ada se i dalje veći značaj pri-
davao ekonom skoj borbi koja se vodila kroz m jesne organizacije i
u d ru ž e n ja strukovnih saveza.
Proces strukovnog organiziranja radničkog poki'eta u T rebi­
n ju počeo je u drugoj polovini 1909. Ipak, do konca godine nije
k on stitu isa n a ni jed n a strukovna organizacija u Trebinju. Okuplja-
nje rad n ik a po s tru k a m a je otpočelo, a p okret se odvijao u polu-
legalnim uvjetima.
K oncem septem bra 1909. otpočeo je višemjesečni štrajkačko-
-tarifni p o k re t krojačkih radnika, koji je p o tra jao do početka
fe b ru a ra 1910.18
N a političko organiziranje radničke klase u BiH utjecale su
i prilike poslije aneksije BiH. B orba za politička prava radničke
klase postajala je sve neophodnija, naročito u periodu p riprem a
za donošenje Bosanskog ustava (Štatuta) kojim se predvidalo
otv ara n je Bosanskog sabora i izborni sistem zasnovan na konfe-
sionalnoj i kurijalnoj podjeli stanovništva. Po toj zamisli radnička
klasa BiH nije konstituisana u posebnu niti uključena u jednu

17 A rhiv К Р В Ш , str. 52.

18 »Glas slobode«, br. 16, 25. 9. 1910.

102
od postojećih kurija. Na taj način rad n ič k a klasa ostala je bez
svojih zastupnika u Saboru.
N eposredno poslije I (osnivačkog) kongresa Socijaldemo-
kratsk e stran k e BiH, pristupilo se socijalističkoj p ro p agandi i or-
ganiziranju stra n k e na terenu. U pojedinim m jestim a se osnivaju
m jesne organizacije i povjereništva S tra n k e na čelu sa m jesnim
odborim a. Agitacijom za osnivanje tih organizacija u T rebinju
rukovodili su domaći radnici. U tome su im pomagali članovi
Glavnog odbora iz Sarajeva i članovi radničkih organizacija i dru-
štava iz M ostara. Rad na političkom organiziranju rad n ik a u T re­
binju bio je naročito agilan 1910. godine, kada je Socijaldemo-
k ra ts k a s tra n k a BiH razvila živu političku aktivnost u u v jetim a
burn o g političkog života, što je prethodio otvaranju Bosanskog
sabora. Radnička klasa BiH tražila je pune političke slobode, opće
i tajn o pravo glasa, slobodu štam pe, radničko zakonodavstvo, uki-
d anje km etstva itd.
Do IV kongresa Glavnog radničkog saveza BiH, koji je odr-
žan 10. ju la 1910. nem am o preciznih p o d a ta k a o strukovnim orga-
nizacijam a u Trebinju. Cinjenica je da su se neke strukovne orga­
nizacije konstituisale prije IV kongresa. Kao p rim je r navodim o
Pravila Podružnice kožarsko-prerađivačkih rad n ik a koja su done-
sena u feb ru a ru 1910. Podružnica je bila članica Saveza kožarsko-
-prerađivačkih rad n ik a BiH. Pravilim a Podružnice, ko ja su rađena
po ugledu na Pravila Saveza kožarsko-prerađivačkih radnika, obu-
hvaćena su sva važnija ekonom ska i m a te rija ln a pitanja, te stručni
i k u ltu rn i rad od interesa za svakog njenog člana.19
U drugoj polovini 1910. oform ljene su u T rebinju Podružnica
kovinarskih i Podružnica drvodjelskih radnika. I ra d na okuplja-
nju ra d n ik a ostalih s tru k a bio je pri k ra ju .20
U isto vrijeme izbijali su u T rebinju štrajkački i tarifni po-
kreti. Sredinom o k to b ra 1910. stolarski radnici priprem ali su ta ­
rifni pokret. K ada je pokret, uskoro, otpočeo, javili su se štrajk-
breheri vrbovani od poslodavaca.21
U augustu 1910. otpočela je u T rebinju i akcija za osnivanje
M eđustrukovne biblioteke i čitaonice. U tu svrhu p rik u p lja n i su
i dobrovoljni prilozi. Prvi darodavci u iznosu od 64 k ru n e bili su:
Mićo Kebeljić, F ra n jo Markić, Spasoje Grković, Jovo Sekerez,
Ism et Salahović, Risto Lečić, Omer Pivodić i Huso Babović.22
Istovrem eno su se vršile priprem e za otvaranje Radničkog
dom a u Trebinju. Ubrzo jc i otvorcn, istina, u jednoj skrom noj

19 P ra v i la P o d r u ž n i c e k o ž a r s k o - p r e r a đ i v a č k i h r a d n i k a u T r e b i n j u , ZMT,
inv. b r. 966.
20 M. S i v r i ć, P re g le d , str. 41.
21 »Glas slobode«, b r. 70. i 71, 1910.
22 »Glas slobode«, br. 54, 1910.

103
privatnoj prostoriji. U novootvorenom dom u održavani su radnički
sastanci, kursevi i predavanja, čitale su se radničke novine, socija-
listička i s tru č n a literatura. Dom je postao om iljeno radničko sa-
stajalište i m jesto stručnog i političkog obrazovanja organiziranih
radnika.
M eđustrukovni odbor u T rebinju osnovan je 14. 12. 1910.23
N a sto ja n jem C entralne uprave Glavnog radničkog saveza za BiH
i Glavnog odbora Socijaldem okratske stran k e BiH u T rebinju je
iste godine osnovana i Sreska bolesnička blagajna. N jena uprava
bila je u ru k a m a socijalistički o rijentiranih radnika. Im ala je za-
d a ta k da m aterijalno zbrinjava organizirane rad n ik e u slučaju
bolesti i besposlice.
Organizirani radnici u T rebinju razvijaju veoma intenzivan
stručni, politički i k u lturni ra d održavanjem i organiziranjem sa-
stanaka, p redavanja, priredbi, zabava i izleta. Tako se izgrađivala
i njihova socijalistička svijest, klasna i radnička solidarnost. To
je bila sigurna podloga njihovoj uspješnoj strukovnoj borbi. Tre-
binjske strukovne organizacije postale su borbene i izdržljive u.
ob ram b e n im i ofanzivnim tarifnim akcijam a koje su vodile s po-
slodavcima.
Sa svrhom političkog organiziranja radništva u T rebinju je
28. 4. 1910. održana proslava Socijalističke nedjelje koja je pro-
tekla u znaku političkih i k u ltu rn ih m anifestacija. Proslavu su uve-
ličali, kao gosti, m ladi radnici socijalisti, članovi »Budućnosti«,
kluba antialkoholičara iz M ostara. Organiziran jc defile dcm onstra-
tivnog k a ra k te ra protiv reakcionarnog Bosanskog ustava i Sabora,
čije se otv ara n je očekivalo. Istog d a n a održana je, uz prisustvo 400
radnika, i Radnička skupština. Na temu »Šta hoće socijalna demo-
kratija« govorio je Franjo Markić, dugogodišnji clan Glavnog rad-
ničkog saveza, a tada član Glavnog odbora S ocijaldem okratske
stran k e BiH. U političkom dijelu govora Markić je naglasio: »Mi
hoćemo sve ono što naši protivnici neće, a nećemo što oni hoće.
K rajnji cilj našeg rad a i n a s ta ja n ja jest, da podignem o društvo
u kojem će vladati h a rm o n ija između cjeline i pojedinca, a da obo-
rim o ovo trulo buržoasko društvo . . . Da bismo postigli naš cilj
tre b a da ju riša m o na glavne stupove ovog dru štv a a to su kapi-
talizam, klerikalizam i m ilitarizam .«2'1 Markić ie, takoder, podvr-
gao oštroj kritici i oktroirani Bosanski ustav, kurijalnu (stalešku)
podjelu stanovništva i izborni sistem za izbor zastupnika u Bo­
sanski sabor. Govornik je isticao po tre b u da se izmijeni postojeći
zakon i da se radničkoj klasi BiH da m ogućnost izbora svojih
predstavnika u Sabor. Osudio je i bosanskohercegovačke građanske
političare koji su prihvatili krnji ustav, što praktično dovodi BiH
u podređen i kolonijalni položaj prerna Beču i Pešti. Pored Marki-
ća na skupštini su govorili Jovo Delić iz Čapljine i Simo Radulović
iz M ostara. Prvi je govorio o vjeri i moralu, a drugi o rad u na-

104
rodnih poslanika u Saboru. Svečanost je završila prikazivanjem
pozorišnog k o m ada »Vojnici bjegunci« u izvođenju diletantske
radničke grupe iz Mostara.
Do II kongresa Socijaldem okratske s tra n k e BiH nije bila u
T rebinju zvanično oform ljena i od političke vlasti priznata socijal-
d e m o k ra tsk a organizacija. Postojala je grupa socijalistički orijen-
tiranih radnika, koja će činiti jezgro buduće socijaldem okratske
organizacije.
Poslije II kongresa socijaldem okrata BiH u T rebinju se, kao
i u drugim m jestim a, održav aju agitacione skupštine kojim a su
prisustvovali ne samo strukovno i politički organizirani radnici već
i neorganizirani radnici i seljaci. Skupštine su bile dobro posje-
ćene. Sam o dvjem a održanim s k u p štin a m a prisustvovalo je 1200
osoba.25 Na agitacionoj političkoj skupštini u Trebinju, koja je
održana 21. 8. 1910, o S a boru i socijalnoj dem okratiji govorio je
F ra n jo Markić.
Socijaldem okratska s tra n k a BiH agitirala je i za rjesavanjc
a grarnog pitanja. S tom n a m je ro m zakazala je pet agitacionih
skupština. Vlasti su odobrile samo skupštinu u Trebinju, koja je
održana u o k to b ru 1910. O S aboru i a g rarnom p ita n ju na skup-
štini je govorio Dušan Glumac, socijaldem okrat, član Glavnog od-
bora. On je osudio finansijsku i poresku politiku Zem aljske vlade
i njen u fakultativnu osnovu za rješenje agrarnog pitanja. Skup-
štini je prisustvovalo oko 600 osoba, m edu kojim a i znatan broj
seljaka. Govor je na prisu tn e seljake (kmetove) ostavio snažan
dojam . Razočarani u ra d građanskih političara, oni su poslije
skupštine izjavljivali: »Ovo je jedino pravo i mi cerno listom
glasati u idućim izborima za socijalnu dem okratiju«.26
Poslije višcmjesečnih p rip re m a konačno je u drugoj polovini
1910. godine oform ljeno Povjereništvo S ocijaldem okratske s tr a n ­
ke u Trebinju, koje je do III kongresa imalo 19 radnika socija-
lista.27 Povjereništvo, iako m alobrojno, bilo je jedno od najaktiv-
nijih u BiH. Radeći na p rik u p lja n ju novih članova, Povjereništvo
je organiziralo b rojne skupštine, zborove, proslave i prigodne ma-
nifestacije.
U toku 1911. godine nastavljen je rad na osnivanju novih i
om asovljenju vcć postojećih strukovnih organizacija u Trebinju,
a jačao je i štrajkačko-tarifni pokret. Rad na uredenju i osposob-
lja v a n ju Radničkog dom a i M eđustrukovne radničke biblioteke
nastavljen je i tokom 1911. godine, te se u tu svrhu p r ik u p lja ju i
dobrovoljni novčani prilozi. Na općoj radničkoj agitacionoj skup-

23 Iz v j e š ta j G lav n o g r a d n i č k o g saveza za B iH , 1911, str. 8.

24 M. S i v r i ć, P re g le d , s t r. 57.
25 A rhiv K P B iH , str. 139.
26 »Glas slobode«, b r. 66, 1910.
27 A rhiv K P B iH , str. 139.

105
štini, koja je održana 12. 3. 1911, agitiralo se i za ulazak radnika
u strukovne organizacije. Skupštini je prisustvovalo 150 radnika.
Istog dana održana je i skupština Podružnice kožarsko-prerađiva-
čkih radnika.28
U kovinarskim radionicam a u T rebinju, tokom m arta, nije
bilo posla te su se radnici našli pred štrajk ačk im p o kretom .29
P očetkom aprila 1911. vodili su trebinjski pekari i radnici srodnih
zanim anja borbu za legalizaciju svoje strukovne organizacije. To­
m e su se usprotivili poslodavci, u čem u im je pom agala politička
vlast. Tek poslije duge višemjesečne borbe polazi im za rukom
da legaliziraju svoju strukovnu organizaciju — Podružnicu rad n i­
k a životnih nam irnica.30
Na prvom ajskoj proslavi 1911. u T rebinju radnici su isticali
i neka p ita n ja iz oblasti strukovnog pokreta. Strukovna pitanja
tre tira n a su i na radničkoj konferenciji, koja je 9. m a ja održana
u Trebinju. Do konferencije je u T re b in ju bila organizirana jedna
stru k o v n a podružnica i sedam platišta.31
K rojački radnici Trebinja uspijevaju da u m aju 1911. bez
š tr a jk a isposluju od poslodavaca tarifu koju su tražili. Tokom
ju n a i jula vodili su tarifnu borbu tre b in jsk i bravari, limari, pe­
kari i krojači.32
Do V kongresa Glavnog radničkog saveza za BiH, koji je
održan 9. 7. 1911, u T rebinju su postojale dvije podružnice (kožar-
sko-prerađivačka i drvodjelska) i sedam platišta (kovinari, građe-
vinari, krojači, brijači, knjigovesci, pekari, tvornički i nekvalifi-
cirani nadničarski radnici) sa ukupno 79 organiziranih radnika.33
N oposredno poslije V kongresa Saveza otpočela je u Trebinju
živa aktivnost stru kovnih organizacija. U toku jula 1911. vodila
se b o rb a između organiziranih kovinarskih radnika i poslodavca
M orisa Švarca, od kojeg su tražili da prizna organizaciju, poštuje
ugovorenu tarifu i o tpusti dvojicu p ro v o k ato ra i štra jk b re h era .
Potpisnici m em orandum a, koji je upućen poslodavcu, bili su poli-
cijski i sudski gonjeni zbog navodnog protuzakonitog djelovanja.
U isto vrijem e kovane su intrige protiv povjerenika Sreske bo-
lesničke blagajne u Trebinju. Optužen da djeluje protiv postojećeg
poretka, predan je O kružnom sudu radi istražnog postupka. Povo-
dom tih događaja političke su vlasti zaprijetile zatvaranjem Rad-
ničkog dom a.34
I pored nepovoljnih uvjeta strukovno organizirani radnici u
T re b in ju postigli su značajne uspjehe na poboljšanju radnih i ma-
terijalnih uvjeta života i rada. Većina organizacija uspjela je ostva-

28 »Glas slobode«, br. 24, 1911.

25 »Glas slobode«, br. 24, 1911.
80 »Glas slobode«, b r. 28. i 29, 1911.
31 »Glas slobode«, b r. 37, 1911.

106
riti tarifne ugovore sa preciziranim (maksim alnim) ra d n im vreme-
nom i m inim alnim nadnicam a. Drvodjelski radnici ostvarili su
tarifu m irnim pu tem i bez štra jk a č k o g pokreta.
U duhu odluka V kongresa Glavnog radničkog saveza građe-
vinski radnici u T rebinju p o tpisuju sporazum o nep rih v a ta n ju
a kordnog rada. Cilj je bio da se a kordni rad posve ukine i da nji-
hov p rim je r slijede radnici drugih struka. To je dalo povoda da
građevinske rad n ik e šikaniraju poslodavci i politička vlast. I vojne
vlasti u T rebinju pru ža ju pom oć poslodavcim a reg ru tiraju ć i štrajk-
brehere m eđu vojnicim a m jesnog garnizona. U isto vrijem e javila
su se i n a s to ja n ja da se osnuju i ojačaju š tra jk b re h e rs k e orga-
nizacije.35
Početkom novem bra otpočeo je pokret pe k a rsk ih radnika u
Trebinju, a 15. novem bra 1911. i š tra jk kožarsko-prerađivačkih ra ­
dnika (obućara). U š tra jk u su učestvovala 33 organizirana radnika.
Pokret je bio defanzivnog i tarifnog karaktera. Radnici su bili
uporni i postavili su poslodavcima energične zahtjeve. Takvu upor-
nost pokazali su i poslodavci. U tome im je pom ogla politička i
vojna vlast ko ja u njihove ra d n je šalje vojnike obućare um jesto
o bućara štrajkača. Tu pojavu »Glas slobode« naziva »hajdučko
otim anje radničke zarade«. U o b ra n u trebinjskih radnika ustao
je »Glas slobode«, koji je n a jo strije p ro testirao protiv vojne vlasti
što se latila nečasne uloge. Pišući o š tra jk u obućara u Trebinju,
»Glas slobode« ističe: »Ali poznajući Trebinjce kao odvažne ljude
i požrtvovanost ostalih rad n ik a u Trebinju, koji ne žale ni truda
ni žrtava da ovaj p okret svrši sa radničkom pobjedom , mi se na-
dam o uspjehu.«36
Do konca 1911. strukovni p okret u T rebinju je b ro jn o i orga-
nizaciono ojačao. U M jesnom strukovnom odboru bilo je 128 orga-
niziranih članova. Odbor je u tom periodu održao 43 sjednice, orga-
nizirao 16 predavanja, 3 radničke skupštine i 37 konferencija. Orga-
nizirani radnici poklanjali su pažnju i svom k u ltu rn o m uzdizanju.
S tim ciliem su organizirane zabave i priredbe s k u ltu rn im pro-
gram im a.37
U politickoj borbi organiziranih socijaldem okratskih radnika
značajna je 1911. godina, kad a je u Trebinju organizirana javna
proslava 1. m aja. Protekla je u znaku totalne obustave rada, je r
su svi strukovno i stranački organizirani radnici napustili posao i
došli na m anifestacionu skupštinu pred Radnički dom. Povorka
od 250 m anifestanata, sa crvenim značkama, k reta la se ulicama

32 »Glas slob od e«, br. 54, 1911.

33 I z v j e š ta j G lav n o g r a d n i č k o g sav ez a za BiH , 1911, s i r. 17.
33 M. S i v r i ć, P reg le d , str. 45.
35 M. S i v r i Ć, Preg led , str. 46. i 47.
36 »Glas slob od e«, b r. 94, 1911.
37 P o d a c i se o d n o s e n a m e đ u k o n g r e s n i in terv al.

107
T rebinja ističući parolu: »I n a m a d ajte što je naše.« To je bila
aluzija n a 8-časovno radno vrijem e i zastupničko m jesto u Bosan-
skom saboru. O značaju 1. m a ja govorio je Dušan Glumac, politi-
cki izaslanik i clan Giavnog odbora Socijaldem okratske stranke
BiH.38
N eposredno poslije 1. m aja održana je u T rebinju strukovna
i politička konferencija, kojoj je prisustvovao Sreten Jakšid, član
vodstva Stranke. On je govorio o značaju strukovnog i političkog
organiziranja radnika.39
Sasta n k u organiziranih trebinjskih radnika, 16. 7. 1911, p ri­
sustvovao je i M itar Trifunovid Udo. Govorio je o strukovnoj i
politidkoj borbi radnika i finansijskom p r o ra c u n u Zem aljske vla-
de. Dan kasnije Trifunovid je održao predavanje o alkoholizmu
i radničkoj borbi. Slijedeceg dana održana je konferencija orga­
niziranih radnika, na kojoj su pretresane kongresne rezolucije,
kom unalne prilike i poreska politika Gradskog vijeca u T rebinju.40
T rebinjski socijaldem okrati održaii su svoju skupštinu i 5. 8.
1911. Na skupštini je govorio F ra n jo Markic o temi »Ko su socija-
listi i šta hoce?«. T rebinjski su radnici učestvovali i na seljadko-
-radničkoj skupštini, koja je sredinom augusta, održana u Tasov-
čićima kod Čapljine.
Političke skupštine imale su za cilj da pro p ag iraju socija-
lističku misao, osnivanje novih i om asovljenje vec postojedih orga­
nizacija n a terenu. Posebna se pažnja posvedivala povezivanju
strukovnog i političkog pokreta.
Podetkom 1912. godine strukovni p o k re t u Trebinju bio je
na zavidnoj visini po b ro ju organiziranih rad n ik a i njihovoj visoko
razvijenoj klasnoj svijesti. Vecina organizacija uspjela je u štraj-
kacko-tarifnoj borbi ostvariti skracenje radnog vrem ena sa 10 na
9 sati rada. Isto tako, povecane su i radnidke nadnice.
U ja n u a r u 1912. u T rebinju je bilo 388 radnika, od kojih
je 131 bio organiziran u 11 strukovnih organizacija. Vecina (oko
90) strukovno organiziranih radnika bila je učlanjena u Mjesnu
organizaciju S ocijaldem okratske stranke BiH.41
Podetkom 1912. godine bio je u T rebinju intenzivan štrajka-
čko-tarifni p okret građevinskih radnika kojim su bojkotirali pri-
staše a kordnog rada.
Osobito je bio težak položaj duvanskih radnika u O tkupnom
duvanskom u redu u Trebinju. Nadnice su im bile niske, a otpu-
štanje s posla, bez prethodnog otkaznog roka, bilo je veoma desto.

33 ZMT, inv. b r. 967.

39 »Glas slobode«, br. 37, 1911.
40 »Glas slobode«, br. 66, 1911.
41 »Glas slobode«, b r. 11, 1912.

108
 T rebinjski radnici svečano su 11. 2. 1912. proslavili useljenje
u nove p ro sto rije Radnidkog doma. Istog dana održana je i radni-
čka skupština.42
M arta 1912. p rim ije n je n je m asovni lokaut stolarskih radnika
u Trebinju. Ubrzo je pocela i tarifna borba koja je p o tra ja la devet
sedmica i završila pob jed o m štra jk a č a .43
U toku m a ja i ju n a 1912. došlo je do djelim icnog štra jk a
kovinarskih rad n ik a u radionici M orisa Švarca. Cilj p o k re ta bio
je ocuvanje ranije stečene tarife, koju je poslodavac ponovo doveo
u pitanje. »Glas slobode«, i ovog puta, pružio je veliku po d ršk u
tre binjskim radnicim a, a na radnike kovinare iz drugih m jesta
apelira da ne p u tu ju u Trebinje. List završava svoj clanak Njego-
ševim stihovima: »Tvrd je orah vodka cudnovata . . ,«4)
Prem a podacim a o VI kongresu Glavnog radnidkog saveza za
BiH, koji je održan 29. 6. 1912, u T rebinju je tada bilo 68 strukov-
no organiziranih radnika, svrstanih u deset strukovnih podružni-
ca i platišta. M eđustrukovni odbor organizirao je 2 predavanja,
22 sjednice i isto toliko konferencija, te vedi broj zabava i kultur-
nih p riredbi.45
E konom ska kriza, policijski progoni i djelimidna mobiliza-
cija k o ja je izvršena uslijed balkanske krize otežali su štrajkačko-
-tarifni pokret. Kriza se narodito m anifestirala u T rebinju u drugoj
polovini 1912, što je izazvalo besposlicu i naglu fluktuaciju r a d ­
nika. Posljedica je b ro jn o opadanje strukovnih organizacija i slab-
ljenje strukovnog pokreta. U vrijeme balkanske krize prestao je
djelovati u se p te m b ru 1912. Mjesni m eđustrukovni o d bor u Tre­
binju.46
U toku 1912. godine politidke skupštine S ocijaldem okratske
stra n k e imale su, kao i ranije, agitacioni i propagandni karakter.
Poiitička sk u p štin a održana je 7. jan u a ra. O temi »Cilj naše borbe«
govorio je B ranko Hrisafovic, clan Glavnog odbora. Druga politi-
čka skupština održana je 11. februara, na dan o tv ara n ja novih
p r o sto rija Radnidkog doma. 0 znadaju politidkog organiziranja
govorio je Spasoje Lojpur, organizirani radnik iz Tasovdica kod
Capljine. Tom je prilikom izabran i novi Mjesni o d bor socijalde­
m o k ra tsk e organizacije u Trebinju. Političkim sk u pštinam a prisu-
stvovalo je oko 200 organiziranih radnika.47
Jedna od važnih političkih m anifestacija radnidke klase BiH
u 1912. godini bila je opet proslava 1. maja. To je bila najmasov-
nija proslava u BiH do I svjetskog rata. U Trebinju su politidke

43 A rhiv K P B iH , s t r. 179.
1,3 »Glas slob od e«, br. 41, 1912.
44 »Glas slobode«, br. 63, 1912.
45 Iz v j e š ta j G Javnog r a d n i d k o g saveza za B iH 1912.
46 M. S i v r i c, P re g le d , str. 52.
47 M. S i v r i c, P re g le d , s t r. 62.

109
vlasti nam jeravale onemogućiti p rvom ajske manifestacije. Prosla-
va je, ipak, odobrena m ada nije sprovedena totalna obustava rada.
Proslavi je prisustvovalo 70 radnika, što je znatno m anje u odno-
su na p re th o d n u godinu. Na skupštini, pred Radničkim domom,
0 aktuelnim p ita n jim a socijaldem okratskog po k reta govorio je
Panto Krekić, izaslanik Glavnog odbora Socijaldem okratske s tra n ­
ke BiH.
Do IV kongresa Socijaldem okratske stranke BiH (30. 6 — 1.7.
1912) Mjesno povjereništvo preraslo je u m je sn u organizaciju
Stranke u T rebinju sa 32 organizirana člana. Poslije Kongresa u
T rebinju je m jesna organizacija brojčano znatno ojačala, te je do
k raja 1912. imala 90 organiziranih članova. To je vrijem e njenog
najvećeg uspona i najaktivnijeg političkog djelovanja.48
U vrijem e balkanske krize Socijaldem okratska stranka BiH
1 njene organizacije na terenu vodile su a n tira tn u propagandu i
protivile se m iješa n ju Austro-Ugarske M onarhije u »balkansko pi-
tanje«.
Kao posljedica ekonom ske krize počele su u BiH opadati
radničke nadnice. U T rebinju su početkom 1913. za pojedine kate-
gorije rad n ik a iznosile 24 do 60 helera.49 Kada su 3. m a ja 1913.
zavedene tzv. iznimne m je re sta n je se još vise pogoršalo. Raspu-
štene su sve strukovne organizacije, zatvoreni radnički domovi i
mobilisani radnici. Poslije u k id a n ja iznimnih m je ra radnički se
pokret postepeno obnavljao i po red političkih i ekonom skih po-
teškoća. Do VII kongresa Glavnog radničkog saveza za BiH, koji
je održan 1. 11. 1913, na p o d ru č ju BiH bilo je 5.522 organizirana
radnika u strukovnim organizacijam a.50
U vrijem e iznimnih m je ra tre b in jsk a m je sn a organizacija
S ocijaldem okratske stranke, kao i u drugim m jestim a, bila je za-
b ran je n a i raspuštena. Djelimična mobilizacija, šikaniranje i zatva-
ran je radnika, te besposlica znatno su oslabili m jesnu organizaciju
S tranke u Trebinju. Organizacija, i pored pokušaja, nije obnovlje-
na do k ra ja 1913. godine.
Tokom 1914. godine u vise m je sta BiH izbili su štrajkačko-
-tarifni pokreti. Neposredno poslije p rvom ajske proslave u Trebi­
n ju je počeo š tr a jk k rojačkih radnika. Pregovaralo se o tarifnom
ugovoru, koji poslodavci nisu htjeli potpisati. U svrhu pregova-
ran ja u T rebinje je došao i B ranko Hrisafović, član Centralnog
odbora Glavnog radničkog saveza i Glavnog odbora Socijaldem o­
k ratske stra n k e BiH. Pregovori nisu uspješno okončani te se po­
kret nastavio.51

« A rh iv K P B iH , s t r . 173.
49 ZMT, K o t a r s k i u r e d T r e b in j e , b r . 939, 30. 1. 1913.
50 A rh iv K P B iH , str. 223.
51 »Glas slo bo de« , b r. 105, 1914.

110
 Sredinom ju n a 1914. našli su se p red po k reto m i lim arski
radnici u Trebinju.
Početkom 1914. godine izvjesnu aktivnost pokazivala je i tek
obnovljena m jesna organizacija Socijaldem okratske stra n k e u Tre­
binju. Proslava 1, m aja bila je njena posljednja m anifestacija pred
izbijanje I svjetskog rata. Održana je pred Radničkim domom.
Na političkoj skupštini je o značaju 1. m aja govorio Ignjac Hedži,
član Glavnog odbora. Manje incidente u vrijem e proslave izazvala
je lokalna policija k oja je om etala skupštinske govornike.52
Po izbijanju I svjetskog ra ta cjelokupni politički život u BiH
bio je obustavljen. Zaveden je i prijeki sud. Radničke organizacije
su zabranjene i raspuštene te je za nekoliko ratn ih godina njihov
razvoj ne samo znatno usporen već i skoro u p o tpunosti onemo-
gućen, posebno u pograničnim m jestim a, kakvo je bilo i Trebinje.
Početkom deccm bra 1914. p o k ren u t je postu p a k protiv neko-
licine đaka Trgovačke škole u T rebinju i nekih đaka Trebinjaca,
koji su bili na školovanju u Sarajevu. Oni su optuženi kao pii-
padnici revolucionarne omladine za razorni i antidržavni rad.
Kada su se od sredine 1917. godine političke prilike u BiH
nešto popravile, počeo je oživljavati i radnički pokret. Ubrzano
se radi na ob n a v lja n ju strukovnih organizacija, a 30. ju n a izašao je
i obnovljeni »Glas slobode«. U n jem u je objavljen proglas Glavnog
o d b o ra Socijaldem okratske stra n k e i Centralnog od b o ra Glavnog
radničkog saveza, kojim se poziva rad nička klasa BiH da obnovi
svoje strukovne i političke organizacije.53
Eho proglasa osjetio se i u Trebinju. Ista k n u ti trebinjski sin-
dikalni funkcioner i socijaldem okrata pekarski radnik Simo Re-
pović skuplja dobrovoljne priloge za obnovljeni »Glas slobode«.53
Radnički p o k re t u T rebinju aktivira se p red kraj 1918. godine.
Izvjesno vrijem e bio je u sjenci p rip re m a za ujedinjenje i stvara-
nje K raljevine SHS. Do Kongresa ujed in je n ja socijaldem okratskog
i strukovnog p okreta obnovljeno je Povjereništvo Socijaldem o­
kra ts k e stranke BiH u Trebinju, koje je u feb ru a ru 1919. imalo
78 članova i preraslo u m jesnu organizaciju. S tranka je imala i
veći broj sim patizera i pom ažućih članova. U T rebinju je u tom
period u oform ljeno i Povjereništvo Socijalističke omladine, a ob-
novljene su i skoro sve strukovne organizacije.55

52 N. Š a r a c , S in d i k a ln i pokret, s tr. 175. i »Glas slobode«, br. 96,

1914.
53 ZMT, Z e m a l j s k a v la d a za BiH, br. 262085, 4. 12. 1914. U toj gru p i
( s r p s k o - h r v a t s k a n a c i o n a lis ti č k a o r g a n i z a c ij a u d o k u m e n t u ) u h a p š e n i su: Ste-
vo Anđelić, M u s ta f a B a bo vić, S a m u i lo K rto lic a , M ilo ra d Lećić, J o s i p Lukšić,
L j u b o m i r N ikšić, V e ljk o P elk o v ić , L a z a r Pješč ić, D u š a n S a m a r d ž ić , I s m e t
S a la h o v ić , P e t a r B a b ić i N ik o la F o rk a p ić . U d o k u m e n t u se naziva i g r u p o m
V i k t o r a R u p čića.
54 M. S i v r i ć , P re g le d , str. 73.
55 »Glas slo bode«, b r. 8, 1919.

Ill
 Z u s a m m e n f a s s u n g

DIE ARBEITERBEWEGUNG IN TREBINJEVOM ENDE

DES 19. JH. BIS ZUM JAHRE 1918.

M. S IV R IĆ

N a c h d e r o s t e r r - u n g a r i s c h e n O k k u p a t i o n im J a h r e n 1878 u n d m i l d e m
D u r c h b r u c h d e r k a p i t a l i s t i s c h e n B e z ie h u n g e n k a m es s c h r i t t w e i s e zu Ve­
r a n d e r u n g e n in d e r w i r t s c h a f t l i c h e n u n d g e s e l ls c h a ftl ic h e n E n t w i c k l u n g in
B o s n ie n u n d d e r H e rz e g o w in a . D iese V e r a n d e r u n g e n lie s s e n T r e b i n j e n ic h t
u n b e r i i h r t , obvvohl in k le i n e r e m M asse, d a es v o r a ile m ein p e r i p h e r e r u n d
m i l i t a r - s t r a t e g i s c h w ic h t i g c r O r t ist.
I m R a h m e n d e r e n t s t a n d e n e n V e r a n d e r u n g e n v e r a n d e r t e s ic h a u c h die
g e s e l ls c h a fti ic h e S t r u k t u r u n d cs e n t s t a n d e in e n e u e A r b e it e r k l a s s e . I n T r e ­
b i n j e b e s t a n d i h r e r S t r u k t u r n a c h die A r b e it e r k l a s s e a u s c h l ie s s li c h a u s
H a n d w e r k e r n . E s g a b k e i n I n d u s t r i e p r o l e t e r i a t . Die Z a h l d e r A r b e i t e r ist
b eg ren z t.
U m i h r e m a t e r i e l l e u n d A rb e it s la g e zu v e r b e s s e r n , b e g in n e n die A rb ei­
te r in T r e b i n j e d e n K a m p f m i t w i r t s c h a f t l i c h e n u n d T arif-A k tio n en . Zu
B e g in n s i n d d a s e l e m e n t a r e B e w e g u n g e n , die geg en E n d e d e s le t z te n Ja h r-
z e h n te s d e s 19. J h . in E r s c h e i n u n g tr e te n . A b er bis z u m E n d e de s e r s te n
J a h r z e h n t e s des 20. Jh. w a c h s t d ie B e w e g u n g an. A lle rd in g s is t sie in T r e ­
b in je n o c h n i c h t o r g a n i s a t o r i s c h g ereg elt.
E i n e n s t a r k e n I m p u l s g a b e n d e r B e w e g u n g die F o r m i e r u n g d e s » H aup t-
a r b e i t e r b u n d e s f u r B o s n ie n u n d d ie H e rz e g o w in a « i m J a h r e 1905/06 u n d
d e r S o z i a l d e m o k r a t i s c h e n P a r t e i v o n B o s n ie n u n d d e r H e rz e g o w i n a im
J a h r e 1909.
Die o r g a n i s i e r t e f a c h l ic h e B e w e g u n g b il d e t sich in T r e b i n j e v o m J a h r e
1909 an. D en g r o s s t e n A u f s c h w u n g e r l e b t sie w a h r e n d d e r J a h r e 1910 u n d
1911. Die b a l k a n i s c h e n K rie g e b r a c h t e n b e s t i m m t e w i r t s c h a f t l i c h e u n d ande-
r e S t o r u n g e n , w a s sich a u c h a u f die K r is e d e r A r b e it e r b e w e g u n g v o n B o s n ie n
u n d d e r H e r z e g o w i n a a u s w i r k t e u n d s i c h t b a r a u f d e n S t a n d d e r A r b e it e r ­
b e w e g u n g in T r e b i n j e z u r i ic k s t r a h l t.
Die A r b e i t e r s c h a f t h a t sich s c h n e l l in T r e b i n j e p o l i ti s c h o r g a n i s ie r t.
So gab es im J a h r e 1910 V e r t r a u e n s l e u t e , die sc h n e ll d a r n a c h in ein e o r t li c h e
O r g a n i s a t i o n d e r s o z i a l d e m o k r a t i s c h e n P a r t e i v o n B o s n ie n u n d d e r H e r z e ­
g o w in a u b e r g e h e n .
W a h r e n d d e s e r s t e n W e lt k r i e g e s v erfiel die B e w e g u n g w e g e n d e r
K r i e g s v e r h a l t n i s s e u n d a u s s e r o r d e n t l i c h e n Lage in ein e n o c h g r o s s e r e K rise,
a b e r z e itw e is e t r a t sie t r o t z d e m in E r s c h e i n u n g .

112
 G R А Đ A
HRONOLOQ1JA
Marko VEGO

IZVORI 0 TREBINJU I OKOLINI U SREDNJEM VIJEKU

U ovom radu o b javljujem nove historijske izvore o T rebinju
i okolini, sabrane iz arhiva, naročito iz H istorijskog arhiva u Du-
brovniku. Radi potpunije slike čitaocim a koji ne mogu lako doći
do objavljenih radova naših i stra n ih historičara, koji su objavili
neke h istorijske izvore o T rebinju i okolini iz raznih arhiva, do-
nosim poneke već objavljene historijske izvore značajne za prouča-
vanje historije Trebinja u sre d n je m vijeku. To činim hronološkim
redom radi njihove što lakše upotrebe.
Donosim razne izvatke iz arhivskih zapisa iz H istorijskog a rh i­
va u Dubrovniku na latinskom i italijanskom jeziku, nekad zva-
ničnim jezicima u Dubrovniku. Tamo gdje sam naveo latinski ili
italijanski zvor nastojao sam to i prevesti na srpskohrvatski jezik
u slobodnom prijevodu radi čitalaca koji nisu vješti (potpuno ili
djelimično) latinskom ili italijanskom jeziku. Tim će m oji pod^ci
i prijevodi imati širu upotrebu.
T rebinje i okolina u sastavu sadašnje kom une Trebinje obu-
hvaćeni su u ovom radu (pa nešto i sire) prem a sta n ju u srednjem
vijeku. Tu se radi o srednjovjekovnoj župi T rebinju u oblasti Tra-
vuniji, i općini Popovu u oblasti H um u (Hum skoj zemlji) sa nji-
hovim selima. Te su župe igrale veliku ulogu u trgovini, politici i
sa o b raćaju s Dubrovačkom Republikom , i to, može se slobodno
reći, svakodnevno.
Ovaj rad će, po m om m išljenju, obogatiti poznavanje demo-
grafije n a ro d a na p odručju T rebinja i Popova s B obanim a i, uz
to, razvoja privrede tih krajeva u srednjem vijeku. Ujedno demo
bolje upoznati trgovačke i ostale putove koji su vodili iz Dubrov-
nika u pravcu H um ske zemlje, Bosne, Travunije, Srbije i Zete
(Duklje). N aročito naglašavam da ti putovi u srednjem vijeku, sa
raznim krakovim a, nisu dovoljno proučeni niti su o tome rezultati
istraživanja dovoljno objavljivani. Nešto se bolje krenulo u novije
doba od stra n e raznih naučnih radnika. Svi ti putovi su služili
raznim karavanam a u kojim a su bile domaće kiridžije iz Hercego-

115
vine s u p o tre b o m konja, m ula i jah a ć ih konja. Kiridžije su pre-
vozile dubrovačku ro b u uz pogodbu plaćanja u novcu ili u soli,
i to u obližnje države, naročito u Bosnu i Hercegovinu, Srbiju
i Zetu.
U pojedinim h istorijskim arhivskim izvorima često se spomi-
njte neko m jesto, a da se ne zna tačno njegov sm ještaj. Tu se,
uistinu, radi o sličnim ili identičnim topografskim im enim a m jesta
u župi Trebinju, općini Popovu i na dubrovačkom području. Radi
toga može se desiti da u m om tu m a č en ju o sm je šta ju nekog m je­
s ta nastupi i zabuna, iako rijetko. Naglašavam da to nije d a n histo-
ričar ne može izbjeći, radi toga što se spom enutom m jestu u
izvorima sm ještaj ne objašnjava pobliže, da bi se uvijek moglo
zaključiti pravilno.
1216. g.
Papa H onorije III prim a m olbu dubrovačkog nadb isk u p a o
p o p u n ja v a n ju upraž n jen ih stolica biskupa u T rebinju i Stonu.
P ap a H onorije III odgovara 11. m a r ta 1216. godine da se nadbi-
skup ovlašćuje da može imenovati biskupe na up raž n jen a m jesta
u T rebinju i Stonu. Tada je biskup katoličke vjere rezidirao u Ci-
čevu (sv. P etar od Polja — de Campo), gdje je bila crkva i ma-
n a s tir benediktinaca. Tu je bila i crkva sv. Petra, često spom injana
u srednjem vijcku.
(T a d e S m ič ik la s , C odex d i p l o m a t i c u s I I I , b r. 125; M a r k o Vego,
N a s e l j a b o s a n s k e s r e d n j e v j e k o v n e d rž a v e , S a r a j e v o 1957, 28— 29 )

1260. g.
T rebinjski katolički biskup Salvije se zam jerio k ralju Uro-
šu I i bio p r o tje ra n u Dubrovnik, u vrijem e nadbiskupa Abelarda.
Od n adbiskupa Dubrovnika dobio je na upravu m a n a s tir bene­
d iktinaca na Lokrum u, oko 1260. godine.
( I v a n K u k u lje v ić , R e g esta , S t a r i n e 27 (1889, Z a g re b ), 61; Jun .
R esti, C h ro n ic a , 98; T. S m ič ik la s , C od ex d ip l o m a t i c u s V (190). 342 (br.
832), 176 (br. 682); B a siliu s P a n d žić, D e d io e c e n si tr i b u n i e n s i e t mer-
c a n e n si, R o m a e 1959, 15.

1296. g.
Zalila se dva D ubrovčanina 10. ok to b ra 1296. godine da im
je Dobroslav oteo tri tovara neke robe u Bobovištu (istočno od
Uskoplja) — in co n tra ta que dicitur Boboisla. Kad je jed a n od
n jih putovao s karavanom u Brskovo u Srbiju, Dobroslav je sa
svojim slugam a uzeo stvari u T rebinju (et portaviti dictas res
cum servientibus suis in Trebigne in domo dom ine Regine . . .).
D ubrovčani su došli u Trebinje i pronašli su otete stvari »in domo
dom ine Regine in Trebigna« — u kući gospoje kraljice (Jelene,
žene Uroša I) i poslani Dubrovčani su to sve otkupili.
(D r G r e g o r Č re m o š n ik , K a n c e l a r i s k i i not. spisi, 163.)

116
 1326. g.
Vlaho Kolendin i Lipsa (Lipša) Prvoslavov gradili su 1326.
godine crkvu vlastelinu O bradu Vojihniću u Trebinju. To je znak
da se tu ne radi o vjernicim a tobožnje p a ta re n s k e sekte. Cini m i
se da se tu radi o crkvi sv. S tje p a n a u sa m o m da n a šn je m T re­
binju.
(Cvito F isković, U m je t n ič k i o b r t u XV i X V I s t o lj e ć u u S p litu ,
M a r u š ić e v z b o rn ik , 128, Z a g r e b 1950.)

1331. g.
Dubrovčani su doznali da će kralj S tefan (Dušan Silni) doći
u Trebinje 1331. godine pa su odlučili, 7. m a ja iste godine, da
pošalju svoja četiri poslanika da ga zamole da posjeti Dubrovnik,
radi prijateljstva, dole će ga knez Dubrovnika lijepo prim iti. Bili
su određeni poslaniei u osobam a Ju n ija Đorđića, M arina Bona
(Bunića), Dom anje Menčetića i Vule Vučića. To je odlučilo Veliko
vijeće u Dubrovniku.
(J. G elcich, L ib ri r e f o r m a t i o n u m V, p. 314.)

1335. g.
Bokša Radmilović iz Dubrovnika je prim io na zanat Priboja
Dobrom istića iz Trebinja.
(HAD, D iv e rs a c a n c e lla rie , k n ji g a 12, p. 101.)

1372. g.
Blagoie Žilić iz Popova spom inje se 23. novem bra 1372. go­
dine. u vriiem e kad se Pod Čvaljinom u Popovu (in Papoa sub
Suaglina) dogodila pljačka neke robe od Popovljanina Vojislavi-
ća, i to 17. februara 1372. godine.
19. se ptem bra 1372. g. uslijedila je tužba u D ubrovniku na
Milatka i B udoja Miišića iz T rebinja koji su silom oduzeli u Tre­
binju neke haljine, tri srebrena p rste n a i još ponešto m ajci svojoj
Stanislavi.
(HAD L a m e n t a d e fo ris — K n jig a p r i t u ž a b a , I list 78, 19. IX
1372.)
P ribac Miletnović ( = Milatović) tuži se na Dabišina Arborića
iz Trebinja, 29. ju n a 1372. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris, I, list 121.)
Podignuta je tužba u D ubrovniku 1. o k to b ra 1372. godine na
Vukosava Kobilanovića iz Popova, u stvari iz Zagore nad Trebi-
njem koji ima kmetove u Popovu i u Lugu. Vrlo je interesantno
što se uvijek područje Luga odvaja od T re b in ja i Popova, p a izgle-
da da Lug p rip a d a p odručju Bobana (Površi), zapadno od H um a i
sjeveroistočno od Slanog.
(HAD, L a m e n t a d e foris, I, list 41.)

117
 Tužba u D ubrovniku na S to ja n a Perketića za pljačku žita
u Popovu, nekih h a ljina i košulje od raše, 25. o k to b ra 1372. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris, I, list 34.)

1373. g.
Optužen je B ranko Primilović pred dubrovačkim knezom,
1. ju n a 1373. godine, da je oduzeo jed a n škip m eda u selu Tre-
bim lji kod Ravnog (. . . scupinam mellis in uilla de Trebim glia . . .)
i 50 libra voska (cere). Iz ovog navedenog historijskog izvora se
doznaje da su Ijudi iz sela Trebim lja kod Ravnog gajili pčele i, po
p isan ju pojedinih riječi, bili ikavci.
(HAD, L a m e n t a de fo ris, I, list 174.)

1419. g.
Spom inje se na sudu u D ubrovniku Veselković iz Poljica, 18,
ju n a 1419. godine.
( L a m e n t a d e foris, IV, list 12.)
Vlatko Vidnić iz Poljica spom inje se u sudu u Dubrovniku
18. ok to b ra 1419. godine. Mislim da se oba izvora odnose na selo
Poljice u H um skoj zemlji, u župi Popovo.
(HAD, L a m e n t a de fo ris, IV, list 94.)
U sudu u Dubrovniku spom inje se Trebinje 13. novem bra 1419.
godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris, IV, list 107.)
K rađa krave u m je stu H u m u od strane Radovca Krajkovića
spom inje se n a sudu u D ubrovniku 17. novem bra 1419. godine.
( L a m e n t a de fo ris, IV, list 108.)
Ovdje se vidi da je prezime K rajković dalo ime i selu Krajkoviću.
Tuži se stra n k a na Miiatka Burm azovića i G rigorija Zoića iz
m je sta Tribiovo kod Trebinja. (». . . in loco vocato Tribichoui . . .«,
7. decem bra 1419. godine.) Tu se dogodila pljačka robe nekog Du-
brovčanina.
(HAD, L a m e n t a d e foris, IV, list 115.)
Vrlo je interesantno da se u Tribiovu događala pljačka. To je
jedinstven p rim jer. Zna se da je selo Tribiovo (Trebihovo) bogato
spom enicim a k ulture iz rimskog, srednjovjekovnog i turskog pe-
rioda. Selo se nalazi istočno od Trebinja, udaljeno 4 km.

1420. g.
Uslijedila je tužba na J u ra ja Pobratovića i druge radi pljač-
ke u m jestu Grančarevu, istočno od Trebinja, u Lastvi (Gerncareuo
locus) 29. ja n u a ra 1420. godine.
(HAD, L a m e n t a de foris, IV, list 137'.)

118
 Na sudu od 12. m a rta 1420. godine spom inje se Vrag Dugo-
slagich (Dugoslavić) iz T rebinja (de Tribigna) i villa Toplize in
Bossina. Gdje je selo Toplica, ne zna se. Možda se to odnosi na
Toplicu u G ornjem H ra sn u ili na Toplicu u župi Lepenici, gdje
je grupa stećaka u obliku ploča i sljem enjaka, a jed a n od tih slje-
m enjaka ima ćirilski natpis bosanskog kneza R adoja iz 1404— 1417.
god.
(M. Vego, Z b o r n ik s r e d n j o v j e k o v n i h n a t p i s a B o s n e i H ercego -
vine, IV, b r. 251; HAD, L a m e n t a d e fo ris, IV, b r. 160.)
P rispjela je jed n a tužba n a sud u D ubrovnik o pljački u mje-
stu Skoplju 24. m a r ta 1420. godine. Mislim d a je naselje Skoplje
istovjetno s d a našnjim U skopljem kod Hum a.
(HAD, L a m e n t a d e foris, IV, list 167.)
Tužba u D ubrovniku na K ukača Riđanovića i njegova slugu
iz vlaškog k a tu n a da su u Popovu opljačkali neku imovinu. Proces
se vodio 24. o k to b ra 1420. godine.
(HAD, L a m e n t a d e foris, IV, list 258.)
B ra jk o Trivaljević tuži se p red dubrovačkim knezom Dobrom
de Bingola na Um iljena Pribakovića i M ilorada Vučića iz Popova
da su prije toga uzeli silom u Popovu 30 lakata bijele rase (brachia
triginta rassie albe . . .).
(HAD, L a m e n t a de foris, IV, list 267, 18. n o v e m b r a 1420. g.)

1421. g.
S pom inje se selo Dračevo (villa Draceua) 16. feb ru a ra 1421.
godine.
(HAD, L a m e n t a de foris, IV, list 287 verso.)
Pribil Pripčić iz Trnova optužio je pred dubrovačkim kne­
zom R adovana Dragulinovića, Radovca Milakovića, Božidara, ne-
ćaka R adosava Dragulinovića, S tojka Ratkovića, Dobrila Rados-
signich-a de Zabica, hom ines uoiuode Uolchi (Vuka) Cragnich-a
(Hranića), — ljudi iz Žabice, vojvode Vuka Hranića, da su silom
oružja u ruci oduzeli 15 koza i jedn.o ja re na sv. M ariju od Snijega
(de Nives). Zapis je da tiran sa 23. se ptem brom 1421. g.
(HAD, L a m e n t a de foris, IV, list 317.)
Svjedoci su četvorica iz Trnova i knez Slanoga Jun. Saraka.
Ovdje se radi o Trnovu u Novim Zem ljam a (Terre nove).

1426. g.
Božidar Crepović iz Popova spom inje se na sudu 5. m aja 1426.
godine.
(D iv e rsa c a n c e lla rie 44, list 17' verso.)
Radosav Bogavčić iz Koteza (de Cotesi) u Popovu unajm io se
na četiri godine kod Dubrovčanina Goce Palm otića (de Palmota)
16. m aja 1426. godine.
(HAD, D iv e rs a c a n c e lla rie 44, list 23'.)

119
 Radić Radmilović iz T rebinja (de Tribigne) spom inje se u
d ubrovačkom sudu 23. m a ja 1426. godine.
(HAD, Div. c a n c e l la r i e 44, list 23.)
V ladna Mladenova iz Trebinja, u odrasloj dobi, najm ila se
na tri godine kod k a m e n a ra (lapicida) da stoji kod Alegetta, i to
12. o k to b ra 1426. godine.
(HAD, D iv e r s a c a n c e l la r i e 44, list 79.)
Vuk Kovilović de Plauovich de Orassie, hom o com itis (skra-
ćeno) Gregorii Nicholich (Nikolić) spom inje se 13. o k to b ra 1426.
godine.
(HAD, D iv e rs a c a n c e l la r i e 44, list 67'.)
Ovdje se radi o Orašju, sjeverozapadno od Koteza, podaniku kne-
za G rgura Nikolića.
Veliko vijeće odobrava izvoz vina knezu Radoji (Ljubišiću)
iz Trebinja, 12. nov e m b ra 1426. godine.
(N ik o la J o r g a , N o t e s II, p. 230.)

1427. g.
Petruša, žena pok. Božića Svaljine (Sgualine = Cvaljine) n a j­
m ila se u D ubrovniku kao sluškinja, 5. aprila 1427. g.
(HAD, Div. c an c. 44, list 130.)
Vidi se da je P e tru ša pok. Boža nosila ime po selu, a nekad selo
po ro d u Cvaljina.

1428. g.
Podignuta je tužba u D ubrovniku pred knezom i njegovim
vijećnicima (sudijam a) 12. ju n a 1428. godine protiv V ukašina Do-
brišinovića koji je u k rao jedno goveče u Krajkovićim a u H um u
(in Craichouich in Chom). Ovdje riječ H um označava Plumsku zem-
Iju, dok je selo Krajkovići kod naselja Huma.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris, k n ji g a 8, list 28.)

1433. g.
Tuži se R a donja Jum ović (valjda Junović) iz Župe (Brena —
Dubrovačka Župa) i još neki ljudi na Cvjetka iz Trebinja, 29. no­
v em bra 1433. godine. Mjesto Trebinje se izražava kao Tribigna
u ikavskom izgovoru, iako je to područje ijekavsko. Možda je to
p ra s ta ri o statak iz doba doseljenja Južnih Slavena u te krajeve.
Tako je i sa m nogim drugim riječima, što se vidi po m ojim ispi-
sim a iz arhiva.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is X, list 111).
Spom inje se Mihoč, nećak Petka iz Žabice, na granici Lju-
b om ira u pravcu L jubinja i neka krađa. Tada se spom inje i vicus

120
Zopolo (valjda selo Topola u D onjem H rasnu, kuda je vodio sred-
njovjekovni p u t u pravcu Stona, Stoca i Ljubinja, preko Mišije-
na).
(HAD, L a m e n t a d e fo ris X, list 115.)
To je zabilježeno k ra je m decem bra 1433. godine.

1434. g.
U jednoj parnici u D ubrovniku spom inje se 22. m a r ta 1434.
godine G rubač Radunović s b ra to m Vitkom, ljudim a (kmetovima)
Ostoje Poznanovića iz Trebinja.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris X, list 157.)
B ožidar Radiljenović, zvani Novak, iz Trebinja, od Sopostice
Radinac Dabižinović, spom inju se 25. aprila 1434. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris X, 167. list.)
Vodio se proces o krađi Radiše Milovanovića u Biogradu kod
T rebinja (in Biograd in Tribigna), 25. o ktobra 1434. Tužio je Ra-
dosav dorm itorius.
(HAD, L a m e n t a de fo ris X, list 307'.)
Ovdje se, kako mi izgleda, radi o na p a d u na karavan Radosava iz
D u rm ito ra koji je preko Biograda, m je sta i grada, progonio robu.
Zato se riječ d o rm ito riu s može prevesti kao D urm itorac.
Tuži se neki B ra ja Racić (ili Rasić) pred dubrovačkim kne-
zom na B ra n k a Gojkovića, Branila b r a ta mu i Dobronoch-a (sic) di
Chochini, neke ljude Grgura Nikolića, gospodara Popova i Zažablja
i p o d ru č ja do sela Mišljena, istočno od H rasna, i na još neke ljude
radi krađe stoke. Zapis je da tiran sa 14. novem brom 1434. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris X, list 319.)
Izgleda de se pod naseljem Chochini ima razum jeti Kočela kod
Hutova, u blizini Hadžibegove kule, ili Kočine u Popovu. Ovo po-
sljednje ne mogu ubicirati.

1438. g.
Veliko vijeće u Dubrovniku, u zapisu od 29. m aja 1438. godine,
naredilo je da se pošalje poslanik-plemić do vojvode S tje p a n a Vuk-
čića Kosače, ako dođe pod Klobuk (sub castro Chlobuch) u župi
Lašvi ili K orjenićim a i dalo m u na raspolaganje 400 perpera. To
je privrem eni boravak vojvode S tjepana Vukčića Kosače u Pod-
klobuku, je r se zna da su 1439. godine Dubrovčani pregovarali
s vojvodom Radosavom Pavlovićem, gospodarom Klobuka i župe
Trebinje.
(HAD, A cta Concilii M aio ris, su b . a n n o e t die, list 198: N. Jor-
ga, ? N o te s II, p. 363, bilj. 2.)
Po tome se vidi da se vojvoda S tjep an Vukčić Kosača postepeno
uvlačio u posjede knezova Pavlovića, naročito u Trebinje.

121
 1440. g.
D obrašin Pribilović tuži se na Vukosava Miletića da m u je
ukrao dva sta ra (mjere) žita u Popovu. Zapis je da tiran na 28. jula
1440. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 14, list 24.)
Tužio se Radenko iz Župe Dubrovačke (Brena) na B ra ja n a i
Stoisoja Miošića i na A ndriju i Radivoja Vojnovića (?) iz Glavske
kod Uskoplja, u H um skoj zemlji, da su m u ukrali neke stvari.
Zabilježeno je 18. se p te m b ra 1440. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 14, list 39 verso.)

1441. g.
Milat Radosalić iz Bijele tuži se na Dabiživa Pribilovića iz
Polica što m u je silom u krao dvije koze (capras) u Glavskoj. Zabi-
lježeno je 22. ja n u a ra 1441. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 14, list 177'.)
Čini mi se da riječ Polica označava Poljica kod Huma.
Tužba radi krađe govečeta u selu Lugu od stra n e Milata
Stojkovića protiv Milorada Pribinića, Radovca Dekoevića i Mrkše
Cerkaznića (svi ljudi vojvode Stjepana Vukčića Kosače). Goveče
je vrijedilo 12 perpera. Zabilježeno je 23. II 1441. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 14, list 165.)

1444. g.
Kao svjedok u procesu zbog neke krađe, 10. februara 1444.
godine spom inje se visoki feudalac vojvoda Radoje iz T rebinja, iz
roda Ljubišića — L jubibratića (vaiuoda de Tribigna Gliubisich).
(HAD, L a m e n t a de fo r is 17, list 91'.)
16. fe b ru a ra 1444. g. spom inje se neka krađ a u Žakovu u Po­
povu, i to 8. svibnja.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 17, list 200'.)
Ostoja Pripković tuži se na krađu četiri koze u Dubravi, u selu
K rajkovićim a kod H um a (in Dubraue a Creichouich).
(HAD, L a m e n t a de fo ris 17, list 203.)
U zapisu od 22. fe b ru a ra 1444. godine spom inje se kako su
vlasi Ugarci (iz Ljubomira) u selu Duba u Površi (in uilla de Duba
in Poures) ukrali 55 koza Georgiju Krajkoviću.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 17, list 206.)
Tužba Bogosava Miljušića (Migliusich) na Vukašina Sanko-
vića, kneza (super com item Tribignium) T rebinjanina, što m u je
uzeo goveče vrijedno 8 perpera. Zapis je da tiran na 8. I l l 1444.
godine.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 17, list 228.)

122
 1445. g.
Vlasi Bobani optuženi su za k rađu konja od Vukca Boljano-
vića, 6. m arta 1445. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 19, list 28.)
Područje Vlaha B obana obuhvata vise sela od Zavale do pred
Dubrovnik. Drugim imenom se nazivaju ljudi iz Površi.
Spom inje se 31. m a rta 1445. godine neka krađ a stvari u Bo-
b anim a (in Bobane).
(HAD, L a m e n t a de fo ris 19, list 48.)
Radić Stuzinović iz T rebinja zaima novae u D ubrovniku s ne-
kim drugovima, i to 15. ju n a 1445. godine.
(HAD, D e b ita not. 22, list 121'.)
Radić Prizmanović, vlah, i Božićko M iobratović iz Trebinja
zaim aju novae od M arina de Goze u iznosu od 700 perpera, koji
će vratiti u odredeno vrijeme.
(HAD, D e b ita n ot. 22, 121.)
Milica R a dojka tuži se na Dobrila Utješinovića, Vukušu Ra-
dojkovića, Stojisava Gerbavraka i Ratka, b r a t a mu, da su, kad se
tovar sukna i m rč a rija prevozio iz Slavonije (Srbije) i kad su bili
u T rebinju s onu s tra n u Jasena, kod Moska u pravcu Bileće, reče-
ni Dobrilo i R atko ubili trgovce i opljačkali tovar m rč a rije i sukno.
Zapis je da tiran na 8. jula 1445. godine.
(HAD, L a m e n t a de foris 19, 129 verso.)
Cvitko Milešić iz N arente (Drijeva na Neretvi) tuži se pred
dubrovačkim knezom na P etra Radinovića, kastelana grada Bio-
grada (super P e tru m Radinouich castellanum Biograd), da je silom
uzeo konja sa sedlom u vrijednosti 15 dukata i neke druge stvari u
vrijednosti 30 perpera, jedan mač, jedan nožić (cortollasinum) i
je d a n mantil. Svjedočila su četiri svjedoka 20. jula 1445. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 19, list 139.)
Pod im enom Biograda ima se sm a tra ti u tvrda Biograd kod
Duži, blizu T rebinja, u kojoj je sjedio stalno kastelan, zapovjednik
straže, koji je po pravilu osiguravao put trgovaca i putnika iz
D ubrovnika u pravcu Trebinja i obratno.
Radiša, lcurir iz Stona, tuži se pred dubrovačkim knezom na
Vitoša Radovanovića i Radića Božidarovića da su m u opljačkali
m rkog k o nja u selu Jasenu kod Trebinja, kuda je prolazio srednjo-
vjekovni i rim ski put u pravcu Moska i Bileće. Suđenje je održano
31. jula 1445. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 19, list 147.)
O brad Božićković iz Žabice tuži se 2. augusta 1445. godine
na Đ urka Genenu Vlatkovića iz sela Zabice kod Ljubom ira da
m u je oštetio ru k u i prevario ga u nekoj stvari.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 19, list 151.)

123
 Tuži se Simon Milosalić, 3. ok to b ra 1445. godine, n a Rado-
sava Popovića iz T re b in ja i Zevrieka B rajanovića iz D robnjaka
(iz Zete) koji su uzeli silom jedno goveče u Bobovištu kod Uskop-
lja (in Boboici), na srednjovjekovnom putu.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 19, list 237'.)

1446. g.
Ilija Miošić iz P o s tra n ja (na granici župe Trebinje i Dubro-
vačke Župe — Brena). i to sjeverno od Brena, spom inje se 27. jula
1446. godine i svjedok Radovan Račić iz Kupara.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 20, list 165'.)

1447. g.
S p o m in iu se liudi iz Čičeva kod T rebinja povodom pljačke
40 goveda u Konavlima, 6. jula 1447. godine.
(HAD. L a m e n t a de fo r is 21, list 109’.)
H rvatin Doberković tuži se Dred dubrovačkim knezom. 30. iu-
la 1447. godine na Vidića Dobrosalića i Radića Dobrosalića iz Glav-
ske kod U skoplja da su m u ukrali jedno goveče i drugo.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 21, 134’.)
Petko Brioić de Police (iz Polica) tuži se na k rađ u krave, i to
pred dubrovačkim knezom M artolom de Zamagna, 12. septem bra
1447. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 21, list 173'.)
Ne znam da li se radi o Policama kod Trebinja, Poljicim a kod
H um a i kod T rebinja ili o Poljdci kod Zatona u Novim Zem ljam a
(Terre nove).
Tuži se Ostoja Milojević, iz Konavala, i Vukota, sin mu, pred
dubrovačkim knezom i njegovim sudiiam a na Vlatka Vorsalića
(možda Vrsalića) i Liubišu, sina mu, i još na neke ljude da su m u
ukrali silom 17 goveda u Broćini (in Brochina), to jest u Brotnjici,
16. novem bra 1447. godine sačinjen je zapis u Dubrovniku.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 21, list 217.)
Tu se očito radi o Brotnici na granici Konavala i Zubaca u
župi Trebinju.
(M a rk o Vego, P rilozi p o v ije s ti um jetn o sti u D a lm a c iji, Sp lit
1961, b r. 13.)

1448. g.
V ukota Lagosalić iz Trebinja, stanovnik u Dubrovniku, traži
zajam u D ubrovniku 5. feb ru a ra 1448. godine u iznosu 70 groša.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 23, list 167.)
Milovac Dobrosalić, Michas Radovanović, Pribcus Lucich (Lu­
cie) i V ukašin Radosalić tuže se na Radila Vekatovića i njegove si-
nove, ljude Priboja Miokuševića, da su im silom oduzeli četiri krave,

124
dva m agarca i 12 koza i opljačkali čobane. Tada se spom inje bo-
ravak nekih ljudi koji s ta n u ju u Trebim lji i Kutlovićima, ljudi Vu-
kašina Grgurevića (in Tribim la et Cutolnich hom ines Uochasini
Gregoreuich). Zapis je upisan 11. fe b ru a ra 1448. godine.
(HAD, L a m e n t a d e foris 21, list 291.)
Mislim da je pisar pogrešno napisao ime kneza Vukašina Gr-
gurevića um jesto kneza Radoja Grgurevića, je r je knez Vukašin,
otac kneza Grgura, zvan knez Vukašin Nikolić, p r a u n u k Nemanji-
ća, poginuo 1403. godine.
1449. g.
Lazar Mihajlov i Milić Bogdanović tuže se 10. ja n u a ra 1449.
godine na D m itra Vukosavića, stanovnika u Podseverinu u Polim-
lju, čovjeka gospodina hercega S tje p a n a so(tto) Seuerinoi in Poli-
mie hom o dom ini (u skraćenici chercech Stiepano), govoreći da
su Radašin Stijepović iz Popova i Milić pobjegli od Milica (sic),
odnijeli mu 165 d u k a ta i dva p rsten a zlatna u Sm ederevu i na
p revaru odveli Radosava, uzevši rečene dukate.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 22, list 11; i list 11 od 30. I.)
Optužen je Mladoš Mladienović (Mladenović) iz župe Trebi-
nja, iz m jesta Glavske (de loco dicto Glauscha), da je uzeo neke
stvari Petru de Proculo, Dubrovčaninu, i nije htio vratiti. Zapis
je upisan 23. II 1449. godine.
(HAD, L a m e n t a d e foris 22, list 208’.)
Dubrovački zlatar Nikola Pribisalić boravio je na dvoru h e r ­
cega S tjepana i radio za njegove potrebe po odluci Velikog vijeća
od 24. m a rta 1449. godine.
(HAD, A cta C onsilii M a io ris 12, list 20').
Miljen Radmilović iz S krobota (de Scrobot) kod Bileće tuži
se p red dubrovačkim knezom na Novaka i druge da m u je uzeo
silom nešto groša iz burse i četiri lakta rase, i to u Konjicu (Hoc
fuit in Conicza.). Zabilježeno 27. I l l 1449. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 22, list 50.)
Dobrilo Njeganović iz Uskoplja optužen je od Luke Ivano-
vića iz Sum eta radi ranjavanja, i to 1. m aja 1449. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 22, list 70.)
Tu se radi o U skoplju kod Hum a, u Hum skoj zemlji.
Vodio se proces pred dubrovačkim knezom o krađi stvari i
20 pe rp e ra u novcu Radovcu Vokšiću u Trebinju, u Vragovićima
(in Trebigna in Uragouichi) 16. ju n a 1449. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 22, list 101'.)
Vragovića k a tu n se naiazi kod Uskoplja u H um u ili u Zup-
cima.
Vladisav Radosalić iz N arcnte (Drijeva na lijevoj obali Ne-
retve, u današnjem Skočim u i Tersani) obavezao se da će isplatiti

125
zajam Sueach-u Pribojeviću 24 zlatna d ukata i 208 sre b ra (Ego Vla-
dissaus R adosalich de N arente confiteor: quod super me et omnia
mea bona obligo me dare et soluere Sueiach Priboeuich ducatorum
viginti q u a tu o r auri et argenti viginti octo . . .)• Zabilježeno 8. augu-
sta 1449. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 25, list 34.)
Gornje se spom inje i 26. ja n u a r a 1450. godine.
(HAD, D e b ita no t. 34, list 106’.)
S pom inje se Miobratović, koji se tuži 1. se ptem bra 1449. go­
dine na Radu Nulanovića da m u je u krao jed a n m ač (spatum) od
12 perpera (oko tri dukata) u Popovu, u m je stu Mišljenu, u kući
rečenoga (in Popouo in loco uocato Mislie (ili Maslije — Mišljen)
in domo . . .). Mislim da se pod im enom Mislie ili Maslie misli na
selo Mišljen kod Ljubinja, posjed knezova Grgurevića — Nikolića.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 22, list 180'.)
Spom inje se ispaša jedne krave u Začuli u Površim a 28. okto­
bra 1449. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 22, list 265.)
Istog dana i godine spom inje se Simko M ilutonić iz Žabice
kako se obavezuje Natalisu (Božidaru) Dobrijeviću (u skraćenici
Dobrieu) platiti izvjesnu sum u perpera.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 25, list 68.)
Isti Sim ko Milutonić iz Žabice obavezao se platiti Nikoli Do-
briću oko 20 dukata, i to 31. o k to b ra 1449. godine.
(HAD, D e b ita not. 25, li s t 68.)
Vodio se sudski proces o k rađ i vina i goveda R adašina Milo-
bratovića u Grepcim a kod Osojnika, u Hum skoj zemlji, 9. novem-
bra 1449. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 22, list 272.)
Tužba Mihoča Mrekaljevića iz Omble na N enoja Olivera i Vu-
kotu, brać u Stepanoviće iz Žurovića, Vukšu Oliverovića i Ivana
Utvičića, ljude vojvode Ivaniša Pavlovića, da su m u silom ukrali
jedno goveče. Parnica se vodila u Dubrovniku, 6. decem bra 1449.
godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 22, list 289.)

1450. g.
M arin Alegretić (Alegretti), rečeni Dusinović, g a rantuje 28.
aprila 1450. godine zaja-m Radohni Gorakoviću, zvanom Tribinja-
ninu, u iznosu od 12 zlatnih d u k a ta i jos malo za put.
(HAD, D e b ita not. 25.)
Spom inje se i u m aju 1450. godine Milorad Milaković, zvani
Chezel, cipelar u Dubrovniku.
(HAD, D e b ita no t. 25, list 166’.)

126
 Zanimljivo je ime Kecelj ili Cecelj — Cicel, je r takvih imena
ima u Bosni (u Čajniču).
1452. g.
Nikola Branković, rečeni G rančarić — Grnčarić, spom inje se
12. feb ru a ra 1452. godine kao isplatilac 12 zlatnih d u k a ta Tomi
Nikolinu Kaboge, s obavezom vraćanja do Sv. Petra (Petrovdana).
(HAD, D e b ita 26, list 103.)
S pom inje se 12. o k to b ra 1487. godine Radoje G renčarić iz
Goražde s obavezom plaćanja sedam zlatnih d u k a ta M arinu Flori-
janovu i još 13 groša.
(HAD, D e b ita no t. 51, list 172.)

1455. g.
Dogodila se neka pljačka u selu Ljubaču (villa de Gliubaz)
kod Osojnika. Radilo se o govečetu. Proces na sudu se vodio 4. mar-
ta 1455. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 28, list 55'.)
Ponovo se Ljubač spom inje 3. novem bra 1455. godine u vezu
hu m sk ih stanovnika.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 28, list 281.)
Ilija Bratičić Vlahov iz Bobana uzima zajam iz Dubrovnika
17. ju n a 1455. godine.
(HAD, D e b ita n o t. 30, list 14'.)
U ju n u 1455. godine tuži se Matej Filipović na k rađ u u mje-
stu Skoplju — Uskoplju (in loco discopio = di Scopio).
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 21, list 311.)
R adelja Petković iz T rebinja obećava vratiti dug Peru Mar-
kovu. To je upisano u dužničku knjigu 18. o ktobra 1454. g.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 30, list 87.)
Vukac Bogmilović iz Trebinja i Radosav obavezuju se isplatiti
70 p e rp e ra duga Stefanu Bosiljevu, 30. o k to b ra 1455. godine.
(HAD, D e b ita no t. 50, 91 verso.)
Bogdan Radutonić i Radašin Radmilović iz B rena (Dubro-
vačke Župe) tuže se na B a n ju Ostojića iz Ljubokova (de Gliubo-
chouo) u T rebinje (župu) i na Ivaniša Rokom anovića iz istog mje-
sta (valjda Roganović) i, opet iz istog m jesta, na Božidara Vuko-
jevića i R adonju Milovčića da su m u uzeli u m jestu M orlonštici
(sic) je d n u mulu, to je s t B ogdanu Radutoniću, u vrijednosti 50
p e rp e ra i drugu m ulu Radašinu Radmiloviću i jedno goveče. Su-
đenje se održalo 9. novem bra 1455. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 28, list 282.)
Radm ilo Radonjić tuži se pred knezom dubrovačkim Mari-
no m M ihajla de Bona na Vukasa Radinčića iz Cavtata, sa dva

127
nepoznata druga, da su ukrali dva njegova govečeta i kozu u selu
Orašju. Suđenje je bilo 3. d ecem bra 1455. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 29, list 2.)
Spom inje se selo Lekovo (Lechouo) u T rebinju 21. decem bra
1455. godine, i to povodom krad e dva crna sukna (duas nigras Stel­
las, to jest telas).
(HAD, L a m e n t a de fo r is 29, list 13.)
Ponovo se isto selo spom inje radi krađe i 24. decem bra 1455.
godine, i to jedne krave Mihoča Stipanovica. Selo Lečkovo, južno
od Ljubova, različito je pisano.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 29, list 16.)

1456. g.
Pljačka D ubrovčanina Ivana Perka i Radihne Radosalića od
strane nekih pljačkaša bila je na p ovratku iz Sklavonije (Srbije).
Ukrali su im u Pljevlju (apud locum Pleue) neke d ukate i aspre
(jaspre). Radić i Ivan nisu bili Dubrovčani, nego su iz m je sta Zu-
baca (de loco Zubce).
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 29, list 42, 19. I 1456.)
Locus Zubce označava po d ru čje Zubaca istočno od Trebinja.
Milorad Radojičić iz G rebaka (de Grepze) i Dobrac Novako-
vić iz Prosjeka (de Prosech) optuženi su za k ra đ u jednog govečeta
n a granici. Sud je održan 29. m a r ta 1456. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 29, list 124.)
Božidar Radogostić iz Š um eta tuži 3. decem bra 1456. godine
R adelju Bricenića da je u selu O rahu kod H um a uzeo jed n u kravu.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 29, list 1.)

1457. g.
Nikola Dobrašinović tuži se p red dubrovačkim knezom na
B ra n k a (?) Ljubišića iz Dračeva, čovjeka hercega (Stjepana), da
m u je u krao šest pari cercela (oboci), četiri prstena srebrena i neke
druge stvari. Zapis je upisan 16. feb ru a ra 1457. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 32, li s t 150'.)
Božidar Milošević tuži se p red dubrovačkim knezom, 18. feb­
r u a r a 1457. godine, na V latka Dubravčića iz L jubom ira i b r a ta m u
Pavla, koji su m u, dok je Božidar putovao p re m a L jubinju (ad
Gliubinum), ukrali pet dukata, jedno goveče, jednog konja sa se-
dlom i druge stvari.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 30, list 79'.)
Radelja Dobrosalić iz Žabice s jednim drugom iz Žabice, lju-
di hercega S tjepana Vukčića Kosače, spom inju se u vezi Ljubinja,
18. februara 1457. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 32, li s t 153.)

128
 1459. g.
Stefan Ljubojević iz Žabice tuži se na neke ljude iz Žabice
radi krađe 22. ju n a 1459. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 33, list 10'.)
Dobrić M iobratović iz Trebinja, glavni dužnik u Dubrovniku
(principalis debitor), spom inje se 29. m a rta 1459. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 33, list 23.)
Ratko Milovanović iz T rebinja obavezuje se isplatiti dug od
22 zlatna d u k a ta Nikoli de Goza (Gučetiću).
(HAD, D e b ita not. 33, list 56, 11. V 1459.)
R a donja Radosalić tuži se pred dubrovačkim knezom radi
neke krađe u selu Grepcima kod Osojnika, u H um skoj zemlji, 4. j u ­
na 1459. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 33, list 7.)
Dobrovac Radonjić iz Bobana (de Bobagni) tuži se p red du-
brovačkim knezom na Radacu Ratkovića iz Žurovića (de Xurouzi)
govoreći da je Radaz (Radac) u Žurovićima, u njegovoj kući, u k rao
neke stvari i u sm rtio ga. Im e sela, k atuna Žurovići, napisano je
kao Xurovzi. Zapis je da tiran 24. novem bra 1459. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 33, list 159.)
Svjedok je bio V ukašin iz Bobana.
Živko Radisalić iz Grom ače (Terre nove) i Radić Radovčić iz
D renjana iz Popova (de Dregnani di Popouo) i Vukašin Malobra-
tović sp o m in ju se radi krađe nekih kućnih stvari, 24. novem bra
1459. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 33, list 147.)
Tuže se 25. novem bra 1459. godine p red dubrovačkim kn e ­
zom Živko Radisalić iz Gromače, Vitus Dobriloviđ i Radić Radov-
čić na Radosava Grubačevića iz D renjana iz Popova i na Vukosava
M ilobratovića i ostale da su silom uzeli neke njihove stvari iz
kuće.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 33, lisl 147.)

1460. g.
Bogdan Stančić iz Osojnika tuži se na Klapca Bratičića iz
Bobana, njegova dva sina i neke druge radi krađe stoke, 17. aprila
1460. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 33, list 230.)
R adac Dobrinović tuži se na Bogdana, nećaka Uratišića iz
Oraha i drugove, ljude hercega S tjepana (Boddam nepotem Uratis-
sich de Orach et socios hom ines de chercech), je r su m u uzeli
silom jed n o goveče i jed a n zubun, jed n u bu rsu sa tri groša, jedan
pojas od lana i ranili ga.
(HAD, L a m e n t a de foris 33, list 232’, 21. IV 1460.)

9 — Tribunia
129
 Optuženi su ljudi hercega S tje p a n a (Vukčića Kosače) Viganj
Radeljić, Vukac Račić, Raguseus da su m u ukrali četiri govečeta
u selu Žurovićima, koje su dali na ispašu (edas q u a ttu o r in uilia
Zurouich). Parnica se vodila 29. aprila 1460. godine.
(HAD, L a m e n t a de fo r is 33, list 245.)
Tužba na Radosava Dabišića iz Žabice kod L jubom ira i M atka
Stanojevića iz Zabice, od stra n e Nikole Sarake, radi neke stoke
na ispaši. Tužitelj se poziva i na druge ljude iz Žabice koji znaju
da m u je učinjena šteta.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 33, list 247', 2. V 1460.)
Radivoj Pribojević iz Sti(t)kovice kod Velikog Zatona tuži se
p re d dubrovačkim knezom S tje p a n o m de Zam agna na M atka Sta-
nojevića iz Žabice da je uzeo njegovu kozu na ispašu i poslije su
koze pasle u vinogradu Blaža Vodopije. Zapis je upisan 10. m aja
1460. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 33, list 255.)
Selo Glavska spom inje se kao teritorij hercega Stjepana,
9. m aja 1460. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 33, list 251.)
Juko Božičković iz Brena (de Boreno) tuži se n a sudu na
D raška Bratuljevića i Ju k u Radojevića i Mihoča Radisalića iz Tre­
b in ja (de Tribigno) da su m u isti u krali kravu.
(HAD, L a m e n t a de foris 33, list 232', 21. IV 1460.)

1465— 1466. g.
Dvojica iz sela Grebaca, iz k ra ja kneza Vladislava, odveli su
i prodali T urcim a R adonju, slugu Boljina Bogdanovića.
(HAD, L a m e n t a de fo ris 37 (1465), list 64', 17. I X 1465.)
S pom inje se tužba protiv Dragića Novakovića iz Maleševaca
(de Maleseuci) i Radića Đurđevića iz k atuna Ceprnića (de Zeper-
nichii), 4. m a r ta 1466. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 37, list 265.)
K atun Ceprnića je u okolini Bileće.
S tjepan Grubojević iz Zabice spom inje se 9. ja n u a r a 1467.
godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 38, list 117'.)
Memiša (Mechsa) Rasich iz Luga spom inje se 12. ja n u a ra
1467.
(HAD, L a m . de fo ris 38, list 121.)
Vidi se islamizacija u Lugu.

1469 — 1473. g.
S tjepan Dobrijević, Vlatko Milatović, Ivaniš Dobrilović, Bran-
ko Ugoreuich (?), R adalja Dobrijević i Vukašin Peličić iz B obana
spom inju se 1469. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 41, s u b a n n o 1469.)

130
 Božidar Ivanović iz Žabice tuži se 9. o k to b ra 1470. godine na
R adosava Matkovića iz Žabice da je bacio kam en na kuću Boži-
darevu.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 42, list 136'.)
Bogdan Budisaljić iz Žurovića (Bobani) spom inje se 23. ja-
n u a ra 1471. S pom inje se i Selo Vragovići (u Bobanima).
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 42, list 90'.)
M omalus Radosaljić iz Zubaca tuži se na neke ljude 1. m a rta
1473. godine.
(HAD, L a m e n t a d e fo ris 43, list 83.)

1492. g.
Ivan Vlatković iz Osojnika (de Osannich) obećava da će pla-
titi dug od 45 perpera Džori Jo. di Palmota.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 54, list 136, 20. I l l 1492.)
Ducha Vlatković od Osojnika obećava 22. novem bra 1492.
godine da be isplatiti zajam od 23 zlatna d u k a ta Vukosavu Rado-
jeviću.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 55, list 46'.)
Zanimljivo je da se knez od Osojnika kod Dubrovnika naziva
vojvodom.
1 5 0 0 — 1501. g.
Ivan Ratković Xubaz (Zubac), stanovnik u Cavtatu, spom inje
se 18. ja n u a r a 1500. godine.
(HAD, D e b ita no t. 60, list 23.)
Vidi se da je Ivan Ratković porijeklom iz Zubaca kod T re­
binja.
S tjepan Đurković iz Popova, dužnik, i s njim Dobrilo Juro-
vić, Vukašin Dobrković i Vukašin Božidarević iz B obana (de Bo-
bagno), sp om inju se 28. ja n u a r a 1500. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 60, list 27.)
Vuk Radosalić iz Začule i Dragiša Vučinić iz Žurovića, duž-
nici su u Dubrovniku 11. aprila 1500. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 60, list 56.)
P etar Radosava Đurkovića, rečenog L jubinjanina (dicti Gliu-
bigny) iz Žabice, spom inje se, kao dužnik u Dubrovniku, 2. ju n a
1500. godine.
(HAD, D e b ita n o t. 60, list 78.)
U jed n o m zapisu, kao svjedok latinskog teksta iz 1500. godine,
nalazi se ćirilski potpis: »Ja K unardo Radivojevik' sei sie svjedok'
(sa jatom ) u vrhu pisanom u.
(HAD, D e b ita n ot. 60, list 78.)
P etar Radoknić (Radochignich) iz Popova, od sela Dračeva
(di Drazeuo), spom inje se kao dužnik nekom Radonji u D ubrov­
niku.
(HAD, D e b ita not. 60, list 177, 2. II 1501.)

131
 Helias, sin R adosava Tvrtkovića iz Žabice kod Ljubom ira,
spom inje se 7. ok to b ra 1501. godine kao dužnik u Dubrovniku.
(HAD, D e b ita not. 60, list 179’.)
Nikola Antunović iz Žabice spom inje se 7. feb ru a ra kao duž-
nik u Dubrovniku.
(HAD, D e b ita n o t. 60, list 180.)
Sasina Vuković de Popovo i Dobrašin Miloradović iz Popova
(de Popovo) sp om inju se u svojstvu perlabuća (perlabuchi) — stra-
žara. Čini mi se da se pod im enom Popovo ima razu m jeti Ravno
u Popovu.
(HAD, D e b ita not. 61, list 21, 30. IV 1501.)
Ivan Radivojević iz D ubljana u Popovu spom inje se 17. juna
1501. godine, dok se 19. junal501. g. spom inje V ukm ir Milorado-
vić iz Zurovića.
(HAD, D e b ita n o t. 61, list 46 v e rs o i 46'.)
Radivoj Radusinović iz Golubinaca spom inje se 15. IX 1501.
(HAD, D e b ita n o t. 61, list 92.)

1503 — 1504. g.
D ragobrat Radivojević iz Začule, s područja Žurovića, spo­
m inje se 2. augusta 1503. godine.
(HAD, D e b ita n o t. 62, list 189'.)
Vukić Milić iz Oraha, u župi Trebinje, spom inje se 1503. kao
perlabuć (perlabuchi) — stražar.
(HAD, D e b ita n o ta r ie , 1503— 1504, list 3.)
Tuži se M ario Antonija Matkovića iz Žabice kod Ljubom ira
na Ivr.nn Milohnića iz Žabice.
(HAD, L a m e n t a d e fo r is 66, list 54, 17. IX 1503.)
Konaković Doro, Dobro Radinović, Stanko Arpanović, svi iz
Ljubom ira, i K rsto Vuksanović iz Turije ( = Turanji) sp o m in ju se
11. ju n a 1504. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 63, list 125'.)
Postoje Gornji i Donji Turanji sa stećcima i sudačkom stoli-
com s natpisom ćirilskim.

1508. g.
P etar Š u m n ja k od Uskoplja (de Uschopie), glavni dužnilc (de­
b ito r principalis) u Dubrovniku, spom inje se 14. augusta 1508.
godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 66, list 154.)
Prezime S u m n ja k je nastalo po k raju T rebinjske Šume,
odakle je P etar porijeklom .
Kad je ubijen Jakov Ant. Bicije, trgovac, 3. o ktobra 1510. go­
dine, prilikom prolaza preko Trebinja, nestao je svežanj sa 100

132
d u k a ta i još toliko vrijedna zlatna zdjela (in tanta q u a n tita te paiole
auree . . .).
( B o g u m il H r a b a k , G o d i š n j a k Dr. ist. B iH 1976— 1979, S a r a j e v o
1979, 77 bilj. 9.)
Paskoje Dragišić, Đukan Radivojević, Đ urađ Vidaković i Stje-
p a n Radmanović, svi iz Ljubom ira, sp om inju se 9. III 1510. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 67, list 192'.)
Radinović S tra h in ja iz L jubom ira spom inje se 11. m a rta 1510.
godine, iz k a tu n a R adm ana Radonjića, sve u vezi finansijskih po-
siova.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 67, 193.)

1511 — 1513. g.
D ragobrat Miliknić iz Popova spom inje se 28. m a r ta 1511.
godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 68, list 103’.)
Radivoje Radosalić, vojvoda, i Vukašin Vuković iz T rebinja
sp om inju se 5. ju la 1512. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 69, list 80’.)
Dragić Radosalić iz L jubom ira i S tje p a n M iloradović iz Žu-
rovića kod U skoplja spom inju se 23. novem bra 1513. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 70, list 95.)

1516 — 1521. g.

Vukosav Mioković iz T rebinja spom inje se u D ubrovniku

18. septem bra 1516. godine u vezi finansijskih poslova.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 72, list 22.)
Ivan Miloradović iz Luga spom inje se 29. se p te m b ra 1519. i
1. augusta 1520. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 73, list 192; k n ji g a 74, list 69.)
Radoje Milović iz Tuholja ( = Tulja) u Popovu, iz Donjih Bo-
bana, spom inje se 29. m aja 1521. godine u vezi finansijskih poslova
u Dubrovniku.
(HAD, D e b ita not. 74, list 166.)
Vrlo je značajan za historiju Popova spom en Ivana, sina kne-
7.a H eraka (comitis Cherachi) i, ujedno, p rijatelja sultana, i to
7. ju la 1521. godine. Ivan Herakov iz Popova je bio ugledna ličnost
na koju su Dubrovčani i Osm anlije računali.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 74, list 182.)
Bratica Budisalić iz T rebinja spom inje se 11. o k to b ra 1521.
godine.
(HAD, D e b ita n o ta r ie 75, list 2 verso.)
Spom en je u vezi nekih finansijskih poslova u Dubrovniku.

133
 1522. g.
Vukacije Radonjić iz Trebinja, iz sela Gorice, spom inje se
28. fe b ru a ra (ultimo die) 1522. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 75, Jist 66.)
Dragić Miljenović iz p o d ru čja Bobana, a iz sela Diklića kod
H um a, spom inje se u vezi nekih finansijskih poslova u Dubrov-
niku 22. ju n a 1522. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 75, list 106.)

1 5 2 4 — 1526. g.
Vučinja Račić i Ivan (Jovan), svi iz Bobana, a iz sela Sitnice
(Stjenice — Šćenice), spom inju se 5. ja n u a ra 1524. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 76, list 4Г.)
R adoje Sm oljanović iz Žabice (de Xiabiza) spom inju se 6. mar-
ta 1524. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 76, list 70’.)
Đuro, sin Radića, vojvode od Trebinja, spom inje se u vezi
nekih finansijskih poslova u Dubrovniku, 20. ju n a 1524. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 76, 101'.)
Radosav Vignjević i Milorad Radosalić iz B obana spom inju
se u D ubrovniku 29. m a rta 1525. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 76, list 196.)
Radosav (Radossa) Reducuich od Trebinja (de Trebigna) spo­
m inje se u D ubrovniku u m a rtu 1525. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 76, list 199.)
V ukac Vukićijević i Radoje Junović, oba iz Maleševaca kod
Bileće, s p o d ru č ja Trebinja (sic), spom inju se 10. m a rta 1525. go­
dine. Cini mi se da je pisar pogrešno napisao da su Maleševci u
župi Trebinju. Oni su, uistinu, s područja Moska kod Bileće.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 76, list 202.)
Ivan Đurđević iz Tulja u Popovu (Tucagl) spom inje se u Du­
brovniku 22. aprila 1525. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 76, list 213.)
B udolja Radašinović iz Pocrnje (Podzernia) u Osojniku spo­
m inje se 11. aprila 1526. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 77, list 113’.)
Radosav Vignjević iz Bobana, iz sela Rapta (Rapti), spom inje
se u D ubrovniku 17. augusta 1526. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 77, 135’.)

1 528— 1531. g.
R a d o n ja Vignjević iz k atuna Dragiše (de Dragiscia), vjero-
vatno iz Bobana, spom inje se 7. m arta 1528. godine. Vignjevići su

134
iz R apta u Bobanima, pa se ne isključuje da je k a tu n Dragiše
upravo u Raptima.
(HAD, D e b ita n o ta r ie , 78, list 331.)
Radić Miglienouich (Miljenović) iz T re b in ja spom inje se 18.
augusta 1528. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 78, list 78.)
Radovan Ivanoviđ iz Stijenice (Šćenice), spom inje se 6. feb­
ru a ra 1529. godine u vezi finansijskih poslova u Dubrovniku.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 78, list 129’.)
R adonja Radosalić iz Popova i Radosav Vlatković iz sela
Koteza u Popovu spom inju se 14. s e p te m b ra 1530. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 79, list 52'.)
Vukosav Vuković iz Trebinja spom inje se u D ubrovniku
31. ok to b ra 1530. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 78, 68’.)
Vukić Dragičijević iz Ljubom ira i Ivan Đurđević iz Koćele
kod T rebinja spom inju se 29. novem bra 1530. godine. U izvorniku
piše da je Ivan Đurđević iz Schoceli de Tribigna = S Choceli de
Tribigna. Pisir je sastavio prijedlog S s imenicom Koćela. Htio je
da naglasi da je Ivan iz Koćela.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 79, list 73.)
Radić Vignjević i Radić Raosalić (Radosalić) iz Žurovića kod
Uskoplja spom inju se u D ubrovniku 28. aprila 1531. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 79, 102.)
Milić Vidosalić iz Koteza (de Cothesi) u Popovu spom inje se
5. ju n a 1531. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 79, list 107.)

1 534— 1537. g .
R a donja Raosaljić (Raossaglich de Xachouo) iz Zakova u Po­
povu (de Popouo) spom inje se 30. ja n u a ra 1534. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 80, list 49.)
P etar Zuppanouich de Popouo (Županović iz Popova) i Vuk
P etra Zuppanouich-a (Županovića) sp om inju se 21. aprila 1534.
godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 80, list 58’.)
Nikola Ivanović iz Popova, sa sela Tulja (Stuchglia = S Tuch-
glia — Tulja ili Tuhelja), spom inje se 24. novem bra 1537. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 81, list 136’.)

1546. g.
Vukosav Radosavov iz Luga spom inje se 22. ja n u a ra 1546.
godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 84, list 9 ’.)

135
 Vukosav Marković iz Dračeva u Popovu (de Draceuo) spo­
m inje se 18. augusta 1546. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 84, 49.)
Vukac Vukašinović iz L jubom ira spom inje se 20. IX 1546.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 84, list 55.)

1552. g.
Nikola Ivanović iz Šćenice (de Sceniza) u B obanim a spom i­
nje se 11. o k to b ra 1522. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 85, list 230.)

1558. g.
Vukašin B rajić iz Žurovića (de Surouichie) obećava da će
isplatiti 15 zlatnih d ukata Serafim u Urs. de Zamagna. To je spo-
m enuto u zapisu od 12. augusta 1558. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 94, list 87.)

1560— 1565. g.
Radić Božidarović iz T rebinja (de Tribunio) obećava plaf.if.i
dug od 55 zlatnih d ukata i 31 groš M arinu Fr. de Gozze, u roku
jedne godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 87, list 238’.)
Nikola iz Pareža kod T rebinia (de Pareso) obećao ie 4. iuna
(odnosno 4. jula u tekstu. pogrešno) 1560. godine da cG nlatiti
osam d u k a ta Drakni Raosalicu u tri rate (. . . qui tam en ducatus
solui debeat tribus portionibus . . .).
(HAD, D e b ita n o t a r i e 87. list 254.)
Vukašin Radivojević iz Taleža kod T rebinja (de Taleso) obe-
ćava platiti dug od pet d ukata u tri rate Dubrovcaninu Nikoli Jo.
Gireco i to polovinu u roku od tri mjeseca, a ostalo u ravnih
5 mjeseci.
(HAD, D e b ita n o ta r ie , k n ii g a 88. list 26. 29. IV 1561.)
Vukicije Miloradović iz Luga u Trebinjskoj Šumi. odnosno
u Donjim B obanim a, obećava isplatiti dug od 160 zlatnih dukata
za jednu godinu dana D ubrovcaninu Ivanu Stefanovu S tarcu (Sta-
raz), 13. ja n u a ra 1562. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 88, list 65.)
Nikola Petrović iz Luga u Donjim B obanim a obećava 17. feb-
r u a r a 1563. godine da će isplatiti zajam od 750 aspri — jaspri
(aspros 750) Stefanu Barabi.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 88, list 126.)
Rado Đurđević iz sela Luga obećava isplatiti 18 zlatnih d u k a ­
ta, u ro k u od šest mjeseci, š tita ru u D ubrovniku Dom iniku Dupo-
roviću 22. novem bra 1564. godine.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 88, list 354.)

136
 Vuk Petrović iz T rebinja obećava p re d n o ta ro m u D ubrov­
niku da će isplatiti nekoliko posuđenih d u k a ta M ihajlu de Croce
( = Krusiću) iz Dubrovnika, poznatoj plem ićkoj porodici koja je
bila u ženidbenoj vezi s porodicom knezova Nikolića s po d ru čja
Neretve i Popova.
(HAD, D e b ita n o t a r i e 88, list 257, 22. X I 1564.)
Cvjetko »Vuchaygouich de Orah et principales debitores et
nos Petrus Radoeuich de Iscum (iz Hum a) de Gomiglieni plegius
qui me tam en principalem solutorem constituo confitem ur quod
insupernos et om nia bona n o stra obligam ur nos dare et soluere
M attheo Jo. Caram ucida ducatos auri uiginti octo sino ad festum
resurectionis Domini . . .« U prijevodu tekst glasi: »Cvjetko Vukaj-
lović iz Oraha ( = kod Hum a) i glavni dužnici i mi Petar Radojević
iz H u m a iz G om iljana ( = kod T rebinja blizu Tvrdoša) jam a c koji
pak se očitujem , očitujem o po n am a i našim svim im anjim a i oba-
vezujemo se dati i isplatiti 28 zlatnih d ukata M ateju Jo. Karamu-
cidi do svetkovine Uskrsnuća Gospodnjega . . .«
(HAD, D e b ita n o ta r ie , k n ji g a 88, list 267, 22. I l l 1565.)
Naglašavam da Gom iljani kod Trebinja nisu u Hum skoj zem-
lji (Humu), nego u župi T rebinje (Travunija).

Iz d a tih p o d a ta k a se vidi da su često dubrovački pisari — no-

tari pogrešno upisivali imena, prezimena i im ena mjesta, držeći se
raznih izjava pojedinih naših ljudi srpskohrvatskog područja. To
su činili iz neznanja je r nisu poznavali srp sk ohrvatski jezik nikako
ili nedovoljno. Zato sam, gdje sam god mogao, ispravljao zapise iz
dubrovačkih knjiga, u težnji da čitalac bude tačno informisan.
Bez obzira na m oju opreznost pri tum ačenju pojedinih imena, pre­
zimena i naziva m jesta, može biti i nadalje grešaka. To je vrlo
težak posao koji zahtijeva puno znanje topografije na terenu. Na-
pom enuo sam da se u dubrovačkim zapisima često spom inju slična
imena, prezim ena i nazivi m jesta, pa se ne zna o čemu se radi. Tu
se najčešće radi o im enu Police, Poljica, Bijela, Bila, Orašje itd.,
te sastavljanje prijedloga s im enom m jesta.
Naročito napom injem da latinski izraz locus (mjesto) često
označava selo, župu ili oblast. Kad se navodi riječ sub castro, to
znači da je ispod glavnog u tv rđenja istog imena bila neka varoš
sa kućam a stanovnika, naročito zanatlija, koji su bili glavna usluga
vojske. Cesto p isar u D ubrovniku neko m jesto stavlja u H um
um jesto u župu Trebinje.

137
 Z u s a m m e n f a s s u n g

QUELLEN t)BER TREBINJE UND UMGEBUNG IM MITTELALTER

M a r k o V EG O

E s h a n d c l t sic h u m A rchiv alien, d ie sic h a u f die G e s c h ic h t e von

T r e b i n j e u n d sein e n a h e r e u n d w e ite r e U m g e b u n g (P opovo, B o b a n i, Tre-
b im lj a , P o v rš, S u m a , usw.) im M i t t e l a l t e r b ezieh en. N e b e n n e u e n s i n d in
d ie s e m A u fsa tz a u c h b e r e i t s f r iih e r v e r o f f e n t l i c h t e Quellen, die in v ers ch ied e-
n e n b e r e i t s se lte n g e w o r d e n e n Z e it s c h r i f te n u n d P u b l i k a t i o n e n v e r s t r e u t sind,
e in g e s c h lo s s e n . E s h a n d c l t sic h d a b e i u m b e d e u t e n d e Q uellen, u n d so ist
d ie A u f n a h m e in d ie s e n A u fsa tz v o l l k o m m e n g e r e c h t f e r t ig t .
F a s t d a s g an ze M a t e r ia l s t a m m t a u s d e m A rc h iv s fo n d d e s H is t o r i s c h e n
A rch iv s in D u b ro v n ik .
E s w u r d e d e r Z e i t r a u m v o m 13. bis z u m 16. Jh . e rf a s s t.
D e r V e r f a s s e r b r i n g t d a s M a t e r ia l in f r e i e r e r O b e rs e t z u n g u n d teihv eise
vvird d a s O rig in al a n g e fi ih r t. Zu j e d e m E x e m p l a r ist a u c h d ie S i g n a t u r
a n g e fi ih r t. D a m it is t d ie M o g lic h k e it geg eb en , d a s s W is s e n s c h a f t l e r le i c h te r
u n d e i n f a c h e r an d ies e D o k u m e n t e h e r a n k o m m e n u n d sie v e r w e n d e n k o n n e n .
D e m I n h a l t n a c h sin d d ie s e Q u elle n s e h r v e r s c h i e d e n a r t i g u n d inte-
r e s s a n t fxir v e r s c h ie d e n e w i s s e n s c h a f t l i c h e D isziplinen. B e s o n d e r s s i n d sie
b e d e u t e n d f u r die p o li ti s c h e u n d w i r t s c h a f t l i c h e G e sc h ic h te ( S t r a s s e n , H a n ­
del, T a u s c h w a r e n , A rt d e s T a u s c h e s usw.) u n d die k u lt u r e l le V e r g a n g e n h e il
d e s G e b ie te s a u f d a s sie sich b ezie hen . S i e sin d e b e n s o w ic h ti g fiir die
E r f o r s c h u n g des P r o b l e m s d e r D e m o g r a p h i e , d e r G la u b e n s b e z e i h u n g e n , d e r
G e s c h ic h t e d e r S p r a c h e , d e r T o p o n o m a s t i k , d e r O n o m a s t i k u n d a n d e r e r
v e r s c h i e d e n a r t i g e r F ra g e n .

138
Marijan SIVRIĆ

HRONOLOGIJA DOGAĐAJA RADNIČKOG POKRETA

(KPJ, SKOJ, REVOLUCIONARNI SINIDKATI)
TREBINJSKOG KRAJA OD 1919. DO 1941. GODINE
Kao što je u p reth o d n o m bro ju časopisa »Tribunia« najav-
ljeno, donosim o na ovom m jestu hronološkim slijedom glavne
događaje vezane za napredni revolucionarni pokret (KPJ, SKOJ,
revolucionarni sindikati) na p odručju Trebinja u periodu od 1919.
do 1941. godine.
N apredni radnički p o k ret u ovom razdoblju naslanjao se na
revolucionarne i borbene tradicije naprednog (strukovnog i poli-
tičkog) p o k reta trebinjskog radništva s kraja 19. i prvih decenija
20. stoljeća iz vrem ena austrougarske vladavine u BiH.
Pored općenitih ka ra k teristik a u revolucionarnom radničkom
p o k re tu u cijeloj Kraljevini SHS (Jugoslaviji) bile su na ovom
p o d ru čju p risutne i specifične okolnosti. Radnička klasa bila je
m alobrojna, sastavljena od zanatskog radništva i bez n a jm a n je
p articipacije industrijskog proletarijata. T akođer je, b a r za izvje-
sno vrijeme, na ovom pod ru čju bio snažan uticaj građanskih
partija. Unatoč tome, T rebinje je, uz Mostar, bilo jedno od najja-
čih ce n ta ra naprednog radničkog pokreta u Hercegovini. Karakte-
ristično je i to da je d ru štv en a osnova pokreta u ovom periodu
bila daleko šira, u odnosu na prethodni period, budući da je KPJ
proširila svoj uticaj i na trebinjska sela, te om ladinu — srednjo-
školsku i studentsku.
Dole za legalni period djelovanja KPJ, SKOJ-a i revolucio-
n a rn ih sindikata (1919— 1920) ima dosta poda ta k a koji svjedoče
o ja k o m b u ja n ju i n a ra s ta n ju pokreta, za naredno razdoblje ile-
galnog djelovanja (1921 — 1941) situacija je obrnuta. Malo je zna-
ćajnijih događaja, a i podataka, poznato i zabilježeno naročito do
godine 1930. M ahom su to podaci koji po svojoj provenijenciji
p rip a d a ju policijskoj i političkoj vlasti, koja je sumnjičila, pratila,
progonila i zatvarala ne samo članove ilegalne KPJ već i sve na-

139
pred n ije radnike i simpatizere. O svjetljavanju pojedinih događaja
iz pokreta, naročito u četvrtoj deceniji, dali su kroz svoja sjećanja
i aktivni učesnici u pokretu.
I pored svih spom enutih okolnosti, moguća je rekonstrukci-
ja b a r približne slike u p re d ra tn o m revolucionarnom pokretu.
1919. Obnovljene sindikalne organizacije i povjereništvo SDS
počet. BiH u Trebinju.
1919. U T rebinju je bilo 164 strukovno organizirana radnika.
II U Savezu bosansko-hercegovačkih željezničara (130),
podružnici tvorničkih i nadničarskih nekvalifikovanih
rad n ik a (30) i kožarskih prerađivačkih rad n ik a (4).
1919. Povjereništvo SDS BiH u T rebinju imalo je uoči Kon-
IV gresa ujed in je n ja (30. 4. 1919) organiziranih 76 radnika.
1919. Poslije Kongresa u je d in je n ja u T rebinju djeluje MO
V — VI JSR PJ (k) i Mjesno radničko sindikalno vijeće, koji su
zajedno okupljali oko 700 strukovno i politički organi­
ziranih radnika.
1919. O držana proslava 1. m a ja uz učešće oko 150 manife-
I. V sta n a ta — organiziranih radnika.
1919. Otvoren »Radnički dom« u Trebinju, te radnička či-
taonica i aktivirane diletantske radničke kulturno-um-
jetničke grupe.
1919. U MO JSR P J (k) u T re b in ju bilo je 294 organizirana
15. V III štinu n a kojoj se raspravljalo o organizacionim pita-
njim a, agitaciji na selu i m eđu om ladinom .
1919. Posljednjih mjeseci 1919. bila je p rim je tn a pojačana
kom unistička pro p ag a n d a u kojoj je prednjačio učitelj
Džanović.
1919. Održana u Trebinju svečana akadem ija povodom dvo-
7. XI godišnjice oktobarske revolucije, na kojoj je o okto-
barskoj revoluciji i D. Tucoviću govorio učitelj Dža-
nović.
1919. U MO JSR PJ (k) u T rebinju bilo je 294 organizirana
kraj radnika i službenika.
1920. Na inicijativu MO SRPJ (k) održana je u Trebinju
II. I om ladinska konferencija na kojoj je osnovano udru-
ženje SKOJ-a.
1920. MO SRPJ (k) u Trebinju imala je 400 organiziranih
II članova.
1920. U T rebinju je bilo 7 strukovnih udruženja sa 473 orga-
II nizirana radnika: kovinara (38), drvodjelaca (32), r a d ­
nika životnih nam irnica (22), nekvalifikovanih radnika

140
 (79), b rijača (8), privatnih n a m ještenika i činovnika
(14) i željezničara i p o šta ra (280).
1920. Zbog niskih nadnica i nestašice posla otpočeo je p okret
III n a ja m n ih radnika u Trebinju.
1920. F luktuacija metaJskih radnika u T rebinju i opadanje
b ro ja članstva podružnice od 31 na 5 članova.
1920. Željeznički radnici sa p o d ru čja T rebinja obustavili rad
16. IV i stupili u generalni š tra jk željezničara Jugoslavije.
1920. Poslije trodnevnog š tr a jk a trebinjski željezničari su se
19. IV poslije zavođenja iznimnih m jera vratili na posao.
1920. Održana proslava 1. m aja u Trebinju, a tokom rnaja
1. V sprovedena i akcija »Crvene nedjelje«.
1920. Uoči Vukovarskog kongresa organizacija JSR PJ (k) u
VI T rebinju imala je 254 člana.
1920. I p o red nestašice posla trebinjski građevinari su po-
VI stigli osm osatno rad n o vrijeme.
1920. M jesna organizacija KPJ u T rebinju organizirala je
25. VII sk u p štin u radnika i seljaka. Pred 1500 p risu tn ih o
a g rarnom pitanju govorili su Vaso Srzentić, Ivan Krn-
delj i Milan Pešić iz Beograda.
1920. Organizirani pekarski radnici u T rebinju otpočeli su
VII — VIII tarifni pokret.
1920. Održana opća radnička skupština u T rebinju na kojoj
4. X je izabran delegat MO KPJ za Oblasnu skupštinu OV
za Hercegovinu.
1920. U organizaciji MO KPJ i Mjesnog sindikalnog vijeća
2. X održana je u T rebinju pro te stn a sk u p štin a protiv »Za-
kona o redu i radu«.
1920. O držana oblasna konferencija Oblasnog vijeća KPJ za
24. X Hercegovinu na kojoj je izabran Izvršni od b o r u kome
je kao član bio i Jovo Sekerez iz Trebinja.
1920. Održana skupština i predizborni zbor MO KPJ u Tre-
6. XI b in ju na kojim a je p risutnim seljacima i radnicim a
govorio Gojko Vuković, o izborima za K onstituantu,
KPJ, radničkoj klasi i političkoj situaciji.
1920. Na izborima za K o n stituantu lista KPJ u trebinjskom
26. XI srezu dobila je 115 glasova.
1920. Lista S ocijaldem okratske stranke na izborima za Kon-
26. XI stitu a n tu dobila je u trebinjskog srezu 7 glasova.
1920. Na osnovu »Obznane« raspuštena su tre b in jsk a sindi-
31. XII kalna udruženja, zatvoren Radnički dom, zaplijenjena
sindikalna arhiva i pozatvarani sindikalni funkcioneri.
1921. M anja grupa k o m u n ista u Trebinju nastavila rad pro-
I pol. tiv »Obznane« i njenih m jera.

141
1921. Političke vlasti u T rebinju pokušavaju pod određenim
IV — VI pravilim a u ra d u obnoviti sindikalne organizacije, što
im ne polazi za rukom.
1921. Političke vlasti u Trebinju podigle optužnicu protiv
VI učitelja Fehimovića i krojačkog radnika B ra n k a Ke-
beljića, optuženih za protudržavni rad.
1921. E dhem Bulbulović rasturao prokom unističke letke u
18. VI Trebinju.
1922. U T rebinju se aktivirala m an ja grupa.
1924. Izvršen policijski p retres stanova i radnji sum njivih
15. VII kom unista u Trebinju: Jovo i Polka Sekerez, Simo Re-
pović, Josip Kvesić, Munib Danović, Flajdar Busuladžić,
Avdo Fetahagić, Fazlija Begović i Huso Jalovčić. Pro-
nađene članske karte i p rvom ajske značke.
1927. Ista k n u ta lista Seljačko-republikanskog saveza za okrug
11. IX M ostar čiji je nosilac Gojko Vuković, a zastupnik za
srez Trebinje Jovo Sekerez.
1928. Osnovana organizacija (ćelija) SKOJ-a od tri člana
(Vlado i R ajko Šegrt i Božidar Gobović).
1929. Povodom zavođenja 6-januarskog režima (diktature)
I policijski organi vršili p retres stanova i rad n ji s u m n ji­
vih kom unista u Trebinju.
1929. Izvršen policijski p retres stanova i rad n ji kod su m n ji­
22. VI vih kom unista: Jovo i Polka Sekerez, Branko Kebeljić,
H a jd a r Busuladžić, Avdo Fetahagić, Huso Jalovčić i
Munib Danović. P ronadena je fotografija Karla M arksa
i b ro šu ra »Sta je vidilo 58 njem ačkih radnika u Ru-
siji« kod G. Kebeljića.
1930. U Trebinje se vratio Osm an Kapetanović, koji radi n a
oživljavanju radničkog i naprednog om ladinskog p o ­
kreta.
1931. Uoči p a rla m e n ta rn ih izbora u T rebinju je r a s tu ra n anti-
režimski letak: »Ne glasujte za krvavu vladu Pere Živ-
kovića«.
1931. Osnovana ćelija KPJ u Lastvi od tri člana (Božidar
kraj Gobović, Vlado i Rajko Segrt).
1932. N are d b a Sreskog načelstva Trebinje o pretresu prtlja-
VIII ga i p u tn ik a u željezničkom saobraćaju na svom po-
dručju, a radi otkrivanja kom unističkog propagandnog
m aterijala.
1932. N aredba Sreskog načelstva T rebinje o kontroli pošiljki,
VIII koje pristižu na trebinjsku poštu, na ime Save Kova-
čevića. Pretpostavljalo se da p rim a propagandni ma-

142
 terijal subverzivnog kom unističkog sadržaja od svog
b ra ta Nikole.
1933. N are d b a Sreskog načelstva Trebinje o p re tre su pošte na
V relaciji Podgorica — Trebinje, a radi otkrivanja pro-
pagandnog kom unističkog m aterijala.
1933. Na izborim a za G radsko vijeće T rebinje izabrana su
IX za vijećnike i trojica radnika.
1933. Osnovana ćelija KPJ u Lastvi od tri člana (Vlado i
kraj R ajko Šegrt i Božidar Gobović).
1933. N estašica posla u Trebinju. Oko 150 kvalifikovanih i
veći broj nekvalifikovanih radnika ostalo bez posla.
1934. Na inicijativu Osm ana Kapetanovića, stu d e n ta i člana
I pol. KPJ i grupe aktivista Partije, osnovana je »Narodna
čitaonica« u kojoj se okupljala n a p re d n a omladina,
đaci i studenti.
1934. Osnovana ilegalna ćelija KPJ u g radu T rebinju koju su
sred. sačinjavali Stevo Bratić, Jovo Sekerez i Vojo Korać.
1935. O držana u Trebinju osnivačka sk u p štin a podružnice
27. IX U jedinjenog radnidkog saveza (URSS) na kojoj je ime-
novan privrem eni od b o r od 13 članova.
1935. P a rtijs k a organizacija u T rebinju im a 6 članova i 3
kandidata. Jača ilegalni rad. Iz M ostara se vraća Zaim
Hadžović, krojački ra d n ik i član KPJ. Form iran je
Mjesni kom itet za grad Trebinje od tri člana: Vojo Ko-
rać, Jovo Sekerez i Stevo Bratić (sekretar).
1935. U selu Vučja (Lastva) form irana ćelija KPJ čiji je se­
kraj k r e ta r bio Sekula Sredanović.
1936. Otkrivena ilegalna ćelija i Mjesni k om itet KP za grad
24. I l l Trebinje. Uhapšena su 4 člana Partije koji su proved
u istražnom zatvoru 6 — 7 mjeseci.
1936. O dobrena su pravila m jesne m eđ u stru k o v n e radničke
21. V sindikalne organizacije u Trebinju.
1936. Osnovan novi Mjesni kom itet KP u Trebinju: Asim
kraj Zupčević, Vlado Šegrt, Ivo Vučković, M. Aleksić i Z. Ha-
džović.
1936. Učesnici u građanskom r a tu u Španiji s p o d ru č ja Tre­
binja bili su: Čedo Kapor, Jovan Đajić i Lazar Jelić. Pri
p o k u ša ju ilegalnog odlaska u Š paniju Asim Zupčević
je bio spriječen.
1937. Trebinjskim srezom kolaju predstavke u kojim a se
V traži oslobađanje Adolfa Muka, organizatora ilegalnih
odlazaka u građanski ra t u Spaniji. Jedna predstavka
sa 95 potpisa nađena je kod Save Kovačevića.

143
1937. Letak pod nazivom: »Crnogorskom narodu«, rasturail
V je u Lastvi. P rim jerci su nađeni u Lastvi, Jazini, Bara-
m a i Šehović Glavici.
1937. U T rebinje povrem eno dolazi Miro Popara, koji radi
na f o rm ira n ju SKOJ.
1937. Djelovale su ilegalne ćelije K PJ u Lastvi, Dživaru i
T rebinju.
1937. »Otvoreno pismo« bosanskohercegovačke omladine,
X II povodom fo rm ira n ja »Bloka na rodnog sporazuma«,
potpisali su i napredni om ladinci iz Trebinja: Čustović
Asim, Basic Mitar, Hadžiahm etović Lutvija, Osman Ka-
petanović, Kruševac Čedo, Pravica Rade i Zupčević
Mustafa.
1938. Form iran je seoski aktiv SKOJ-a na Zupcima kod Tre­
binja.
1938. Intenziviran je rad na udruživanju trebinjskih sindi-
kalnih organizacija u okviru URSSA.
1938. F orm irana je organizacija SKOJ-a u Trebinjskoj gim-
naziji.
1938. T rebinjskim srezom je kružila b ro šu ra nam ijenjena
XI M uslim anim a u kojoj se pozivaju da ne glasaju za JRZ,
preporučujući im dem okratski p ro g ra m i kandidate
opozicije.
1938. Održavani zajednički predizborni sastanci u trebinj-
skom srezu pristalica »Udružene opozicije« i članova
KPJ.
1939. Udruženje stu d e n a ta u M ostaru, kojim je rukovodila
dr. pol. KPJ, održalo je p rire d b u u T rebinju preko udruženja
»Seljačko kolo«.
1939. Objavljeno i tzv. Trece »otvoreno pismo« bosansko-her-
1. X II cegovadke studentske omladine, pod naslovom »Protiv
rata«.
1939. Održana osnivačka skupština Podružnice kožarsko-pre-
10. X rađivačkih rad n ik a u Trebinju, kojoj je prisustvovalo
oko 60 radnika.
1939. Osnovan Sreski kom itet za srez Trebinje. Članovi ko-
m iteta bili su: Zupčević Asim, Pravica Dragica, Aleksić
Mićo i Vučković Ivo.
1939. Postojale su p a rtijs k e ćelije u Orahovcu, Župi i Aran-
đelovu.
1940. Form iran Oblasni kom itet SKOJ-a za Hercegovinu u
sred. M ostaru u koji je izabran i Zupčević M ustafa iz Tre­
binja.

144
1940. O držana V p o k rajin sk a konferencija za BiH. Izabran
27/28. VII je PK KPJ za BiH čiji je član bio i Vaso Miskin Crni
iz Trebinja.
1940. Završen š tra jk k ro jačk ih radnika u Trebinju, a akordne
21. VII nadnice su povećane za 30%.
1940. O rganizirana tarifna b o rb a trebinjskih radnika (obu-
ćara, b rijača i krojača) završila se uspješno.
1940. U Lastvi kod T rebinja djelovale su 4 ćelije KPJ sa
20 članova.
1940. Podružnica Učiteljskog društva u T rebinju drži godi-
š nju skupštinu sa koje šalje pozdravni telegram Akcio-
nom o d boru državnih službenika u Beogradu u vezi
traženja slobode štam pe. Sresko načelstvo Trebinje
vodi istragu, globi i p re m je š ta istaknutije članove Dru-
štva i potpisnike telegrama.
1940. F o rm iran Sreski k om itet SKOJ-a u kojem su pored
drugih bili Pravica Dragica i Asim Zupčević.

10 — T r i b u n ia
145
AMilšlLJIEJNJA
PRILOZl
Mr Anđelko ZELENIKA

PROBLEM SANACIJE CRKVE MANASTIRA ZAVALA

Među m nogim k ršćanskim sakralnim objektim a u Bosni i
Hercegovini, koji potječu iz turskog perioda, crkva m a n a s tira
Zavala zauzima posebno i istaknuto m jesto. Značaj ovog spome-
nika k ulture je naročito u tom e što je u m jetnička vrijednost boga-
tog fresko-slikarstva sačuvana u približno svom prv o b itn o m iz-
gledu, kao i specifičnosti a rh itek tu re o bjekta prislonjenog uz ka-
m enu liticu koja dom inira u ovom dijelu Popova polja.
Zbog takvog svog značaja ovaj ob jek a t je već odavno privu-
kao p ažnju istraživača i naučnika.1
Pošto se sada crkva m an a stira Zavala nalazi u prilično ošte-
ćenom stanju, pokušaću u kraćem prilogu iznijeti osnovne podatke
o do sada izvršenim zaštitno-sanacionim zahvatim a na ovom objek-
tu, kao i m je ram a koje su poduzim ane na njenoj zaštiti i poprav-
kam a kroz duži vrem enski period. Takoder, ukazao bih na svu
ozbiljnost zadatka i neophodnost p reduzim anja hitnih konzerva-
torskih radova kako bi se ovaj značajan spom enik k ulture sačuvao
od daljih oštećenja.
Na osnovu do sada sačuvanih n a m a poznatih h isto rijsk ih
izvora od početka 16. stoljeća, kada se prvi p u t spom inje pravo-
slavni m an a stir Zavala sa crkvom sv. Vavedenja do našeg vreme-
na, na ovom su ob jek tu u nekoliko na v ra ta vršeni što veći, što
m anji sanacioni zahvati. I pored svih n a s to ja n ja dosadašnjih istra-
živača, još ne znamo tačan datum podizanja m anastirskog kom-

1 V. ć o r o v i ć , H e r c e g o v a č k i m a n a s t i r i , S t a r i n a r , I, B e o g r a d 1922,
s tr. 209— 230; V. P e t k o v i ć, P re g le d c r k v e n i h s p o m e n i k a k r o z p o v e s n i c u
s r p s k o g n a r o d a , SAN, k n j i g a C LV II, B e o g r a d 1950, str. 124— 125; M. V e g o,
A rh e o lo š k o i s k o p a v a n j e u Z avali, GZM, sv. X IV , S a r a j e v o 1959, s t r. 124— 125;
I. Z d r a v k o v i ć — A. S k o v r a n, M a n a s t i r Z av ala, N a š e s t a r i n e , sv. VI,
S a r a j e v o 1959, str. 37— 62.
J o š u v ije k n is u h i s t o r i j s k i is tr a ž e n i p o d a c i o v r e m e n u n a s t a n k a zaval-
s k o g m a n a s t i r a . T v r d n j a V. ć o r o v i ć a u n a v e d e n o m dje lu , da j e m a n a s t i r
o s ; n o v a n . . . » v e ro v a tn o u X I V — X V st.« o s t a j e s a m o i su v iše s m j e l a hi-
p o te za .

149
pleksa sa crkvom u Zavali. Prvi put ovaj se o bjekat spom inje u
jednom h isto rijsk o m izvoru iz 1514. godine.2 M anastiri i crkve
stradali su od zuba vrem ena ili pak turskog nasilja, zbog čega ih
jc bilo p otrebno popravljati. M eđutim, kada su kršćani željeli da
p o p rav ljaju svoje crkve, m orali su tražiti posebne dozvole od nad-
ležnih tu rsk ih vlasti. P rem a jed n o m zahtjevu zavalskih kaludera
Turci su 1587. godine izdali odobrenje za p opravku crkve u Zavali.3
Može se slobodno p retp o sta v iti da je neposredno prije osli-
kavanja zavalske crkve fresko-slikarstvom 1619. godine, objekat
m orao biti solidno popravljen. Na ovom našem vrlo trusnom i se-
izmički nesigurnom po d ru čju Hercegovine, zem ljotresi su umno-
gome doprinijeli znatnijim oštećenjim a crkve m an a stira Zavale,
o čemu im am o pouzdanih pod a ta k a , kako iz 17. stoljeća, tako i iz
najnovijeg perioda.
Jedan od najsnažnijih zem ljotresa u prošlosti naše zemlje,
koji je razorio veći dio D ubrovnika 1667. godine, takoder je razor-
no djelovao i na širem p o d ru čju Popova polja na m noge javne
objekte o čemu su se sačuvali vjerodostojni podaci. Prem a izvje-
šta jim a tre b in jsk o -m rk an jsk ih biskupa, koje su slab Kongregaciii
de Propaganda fide u Rim u nakon obavljenih vizitacija m područ-
ju svoje biskupije, saznajem o da je u ovom potresu, pored znatnih
oštećenja jednog b roja sakralnih objekata u starom Zažablju i
Trebimlji, srušena i crkva sv. P etra u Zavali.4 Iako za sada nem am o
vjerodostojnih h istorijskih podataka, tada je m oralo doći i do
znatnijih oštećenja na crkvi sv. Vavedenja u Zavali.
U dosta teškom vrem enskom razdoblju druge polovice 17.
stoljeća zbog čestih ra tn ih sukoba između T uraka i Mlečana, pot-
pom ognutih dom aćim ustaničkim stanovništvom , naročito su stra-
dala granična područja ovih vječno zaraćenih n e p rijateljskih sna-
ga. Zavalski kaluđeri bili su prinuđeni u tim nem irnim vrem enim a
da traže m aterijalnu pomoć čak od rim skog pape koju su i dobili
1672. godine.5
Po završetku posljednjeg mletačko-turskog rata, u ovim na-
šim krajevim a 1718. godine prekrivena je m an a stirsk a crkva u
Zavali.6 П 19. stoljeću, za vrijem e igumana Šojić Isaija (1816— 1839),
prepokrivena je crkva, popravljen m an a stir i obnovljene ćelije.
Pored aktivnih epicentralnih zona na pod ru čju regije, H e r­
cegovina je izložena i seizmičkorn djejstvu dubrovačkog, crnogor-
skog i m akarskog epicentralnog područja. Prem a evidentnim po-
dacima, koji se mogu provjeriti od polovice 19. stoljeća do našeg

2 V. Ć o r o v i ć, n. dj., str. 210—211.

3 Is to , str. 211.
4 O. B. P a n d ž i ć , De d ioecesi tr ib u n e n s i et m e r c a n e n s i , R o m a e 1959,
str. 122, 132. i 148.
5 D. M a n d i ć, Acta F r a n c i s c a n a H e rc e g o v in a e , M o s t a r 1934, s t r. 166.
6 V. Ć o r o v i ć, n. d j ., s t r. 214.
7 Is to , str. 217.

150
SI. 1 Zavala, crkva sv. Vavedenija

151
vremena, bilo je vise zem ljotresa u Hercegovini što većeg ili ma-
njeg intenziteta. Od početka našeg stoljeća jači zem ljotresi na ovom
p odručju ponavljali su se približno svakih 15 — 20 godina.8
U vrem enskom periodu od posljednjih trideset godina, tj. od
f o rm ira n ja organizovane službe zaštite spom enika k ulture na her-
cegovačkoj regiji, detaljnim uvidom na terenu i analizom stanja
crkve m a n a s tira Zavala došlo se do konstatacije da je ovaj objekat
znatncI oštećen razornim djejstvom p o sljednja dva jača zem ljo­
tresa eiji su epicentri bili u M akarskom p rim o rju 1962. i u Crno-
gorskom p rim o rju 1979. godine.
Zbog ne d o sta tk a većih m ate rija ln ih sredstava, koja je tre-
balo izdvojiti p rije nešto vise od dvije decenije za obim ne i speci-
fične konzervatorske zahvate, kao i n e d o statka odgovarajućih struč-
nih kadrova, služba zaštite spom enika k ulture u M ostaru u to
doba nije bila u m ogućnosti da se sam a uhvati u koštac sa ovakvim
odgovorm m zadatkom . Na inicijativu Zavoda za zaštitu spom enika
kulture i p riro d e u M ostaru, nakon p rethodno obavljenih konsul-
tacija sa Republičkim zavodom za zaštitu spom enika k ulture i p r :-
ro d m h n j e tk o s ti u Sarajevu i Saveznim in stitutom za zaštitu spo-
m em ka ku ltu re u Beogradu, donesena je odluka da se zajedničld
ngazuju fm a n sijsk a sredstva i odgovarajući kadrovi kako bi se
u n a re d m m godm am a izvršili obim ni zahvati na sanaciji i konzer-
vaciji a rh ite k tu re i fresko-slikarstva. Uvidom u stanje spom enika
terenu kom isija, sastavljena od s tru č n ja k a različitih speciial-
nostx navedene t n institucije, povjerila je Saveznom institu tu da
se izrade odgovarajući sanacioni elaborati. P ro je k a t za građevin-
? ° l n ZerVa ■ е / T izradio je Ivo Zdravković, dipl. ing. arh
L Skovrfnr T ,C/ JU- freSaka R a jk ° Sikim ić' sHkar restau rato r, Ank
ka Skovran, is to n c a r u m je tn o sti i D. Đokić, ing. tehnologije.9
Sanaciono-konzervatorski zahvat, predviđen navedenim pro-
t f s l ^ d e ć e m 30 ^ tri gIavna Pr °t>lema koji su se sastojali
građevinskoj zaštiti ob jek ta koji je tokom vrem ena bio
znatno oštećen i rastresen kako od mnogih zem ljotresa tako i od
zuba vremena, što je bilo uočljivo u nizu m an jih i većih pukotina;
— o tk la n ja n ju vlage iz objekta koja znatno oštećuje ne sa­
mo spom enik već i freske i

8 P r e m a p o d a c i m a S e iz m o lo š k e s t a n ic e Z a v o d a za u r b a n i z a m u M o ­
staru.
9 K o n z e r v a to r s k o - s a n a c i o n i p o s t u p a k n a c rk v i m a n a s t i r a Z av ala objav-
l j e n j e d e t a l j n i j e u p ri lo z i m a a u t o r a k o ji s u d i r e k t n o u č e stv o v a li k a o stru č-
n ja c i - k o n z e r v a to r i n a iz v o đ e n ju r a d o v a o d 1958. do 1960. godine, i to:
I. Z d r a v k o v i ć — A. S k o v r a n , n. d j ., s t r. 36—62; R. S i k i m i ć ,
K o n z e r v a t o r s k i ra d o v i n a ž iv o p isu u m a n a s t i r u Z av ala, N a š e s ta rin e , IX ,
S a r a j e v o 1964, s t r. 69—78; M. S a n d ž a k t a r , K o n z e r v a c ij a m a n a s t i r s k e
c r k v e u Zavali, N a š e s t a r in e , IX , S a r a j e v o 1964, s t r. 63—68.

152
SI. 2 — Zavala, freska na svodu crkve sv. Vavedenija

153
 — konzervaciji i zaštiti fresaka u cilju produžavanja njiho-
vog vijeka trajanja.
U vrem enskom periodu od 1958. do 1965. godine na crkvi i
m an a stirsk o m kom pleksu u Zavali ob a v lje ri su slijedeći zahvati:
1958. g. izvršena je m anja popravka krovnog pokrivača od
kamene ploče, otvoren zazidani p ro sto r iz.među sjevernog zida
crkve i stijene koja je prislonjena uz objekat, te obavljeno djelo-
mično opšivanje živopisa.
1959 — i960, g. nad zapadnim dijelom crkve prepokrivenu je
cca 30 m 2 krovnib površina, dok je na ostalom dijelu izvršena za-
m jena d o tra jalih kam enih ploča. Sjeverni dio kam ene stijene iznad
crkve izoliran je com entnim m altcrom kako bi se onemogućilo pro-
d iranje vlage kroz pukotine. Popravljen je dio porušenog krova u
skrivnici crkve. Prilikom radova na tro to a ru uz južni zid, u cilju
izrade drenažnog kanala, k onstatirano je da crkva na ovom dijelu
nem a tcm elja, već zid leži na nabijenom sloju ilovače, sto je vje-
ro jatn o uslovilo stv a ra n je znatnih pukotina u svodovima bočnog
južnog dijela crkve. Prem a uputstvu p r o je k ta n ta i nadzornog o r­
gana izvršeno je podziđivanje ovoga zida u m an jim kam p a d a m a
(podupiračim a) kako bi se spriječilo slijeganje podloge i širenje
ranij ih p ukotina zbog slabog temeljnog oslonca. Uporedo sa izvo-
đenjem podziđivanja temelja, n a ovom dijelu crkve izvršena je
horizcntalna i vertikalna izolacija. Stari m alte r je uklonjen sa spoj-
nica apside i postavljen novi, dok je na tem eljim a apside izvršena
također vertikalna izolacija. Uz zapadni crkveni zid izolirana je p ri­
slonjena terasa, obnovljena je jedna isposnica, te popravljene pro-
storije ispod pećine kod pekare. Stari zasvođeni prolaz u. crkvu,
dugačak cca 14 m, koji je prije izgradnje prilaznih stepenica slu-
žio kao jedini prilaz crkvi, očišćen je od šuta i osposobljen za
u p o tre b u izradom izlaznih stepenica.
Pored navcdenih radova u ovom vrem enskom periodu od dvi-
je godine izvršeni su i obimni radovi u crkvi koji su se sastojali
od slijedećih zahvata:
— Uklonjen je naknadno dozidani kam eni ikonostas, te obav-
Jjcni specifični i vrlo delikatni radovi na zaštiti i konzervaciji fre-
sko-slikarstva. Prem a elaboratu, obavljene su ove m jere zaštite:
izvršeno je fiksiranje i vraćanje u raniji položaj razdvojenih slo-
jeva slikanog m altera, fiksiran je pulverizirani slikani sloj živopi-
sa, m an ja oštećenja na živopisu ispunjena su novim m altcrom i
zatim resta u rira n a , izvršeno je čišćenje dijela algi, liša j a, šalitre i
kreča koji se nalazio na slikanom sloju. Opšivene su veće površine
slikanog sloja fresaka, dok su pojedine p a rtije znatno podklobu-
čenih fresaka injektirane vezivnom smjesom, dok su drugi dije-
lovi skinuti sa zida i ponovo vraćeni i fiksirani na prvobitno
m jesto.

154
SI. 3 — Zavala, Prićešće apostola (detalj)

155
 — 1961. g. nastavljeno je sa radovim a na konzervaciji i sana-
ciji fresko slikarstva koje je i ranijih godina obavila stru č n a ekipa
re s ta u ra to ra Saveznog in stitu ta kojom je rukovodio R ajko Si-
kimic.
— 1964. g. izvršeni su također obim niji konzervatorsko-sana-
cioni radovi, kako na arhitekturi, tako i na freskam a. Posljedice
zem ljotresa, čiji je epicentar bio u M akarskom p rim o rju 1962. go­
dine, osjetile su se na crkvi m an a stira Zavala i to na dijelovima
ob jek ta gdje su već ranije u toku 1959. i 1960. godine obavljeni
sanacioni zahvati. Ta oštećenja bila su m anjeg obim a i tada su
se ogledala u m an jim pu k o tin a m a na već ranije sa n ira n im dije­
lovima fresaka, naročito u svodovima oltarskog p ro sto ra i lukovi-
m a južnog dijela crkve, kao i tro to a ru koji je djelom ično potonuo
u zemlju. Tada je skinut dio potonulog trotoara uz južni zid
crkve, n a sut i zbijen šut, te ponovo postavljene kam ene ploče. U
crkvi je izvršeno m alterisanje zi-da ispod skrivnice i oko vrata
gdje je već odavno opao živopis. Ostali dio građevinskih radova
vezan je za stari prolaz u crkvu koji je sa gornje stra n e izoliran
i na njega postavljen kam eni pločnik koji je i ranije postojao, a
ovom prilikom je zaliven cem entnim m alterom . I n je k tira n e su pu-
kotine u istočnom i južnom zidu i popravljen je južni ćošak pro
laza. Na ovaj način prolaz je potpuno saniran.
Od stolarskih radova na crkvi su postavljeni svi novi pro-
zori (8) od borovine, kao i nova vrata od hrastovine, po uzoru na
sta rija vrata koja su imali objekti ove vrste. T akođer tada je izvr-
šeno postavljanje novog ikonostasa sa ikonam a koje su bile prvo-
b itno zastupljene.
Iz konaka, gdje je već ranije služba zaštite uvela osvjetljenje,
doveden je električni vod skoro n e p rim je tn o do skrivnice odakle
je slikanom b o rd u ro m izmedu fresaka razveden do većeg čiraka
a d a p tira n o g u luster.
Od bravarsko-lim arskih radova postavljeni su novi oluci na
crkvi koji odvode vodu u jed a n kanal. Nova gvozdena vrata postav-
ljena su na ulazu u zasvodeni stari prolaz u crkvu.
N astavak ranije započetih radova na konzervaciji živopisa u
crkvi izvršen je u toku ljetnog perioda 1964. godine, a sastojao se
u fiksiranju potklobučenog m altera sa fresaka u olta rsk o m pro-
storu, svodu naosa, p rip ra ti i sjevernom zidu crkve, čišćenju tvrdih
naslaga kalcijevog k a rb o n a ta nataloženog preko bojenog sloja fre­
saka. Ovom prilikom izvršeno je i djelomično fiksiranje, konzer-
viranje i restauracija oštećenih dijelova fresaka nastalih poslije
zem ljotresa u M akarskoj.
Od gradevinskih radova obavljenih u toku 1964. godine na
m an a stirsk o m konaku, potrebno je napom enuti da je zbog jak ih
južnih vjetrova praćenih kišom sa južne fasade ob jek ta obijen

156
 SI. 4 — Z avala, P o k lo n s tv o (d eta lj)

SI. 5 — Zavala, Rođenje Hristovo (detalj)

157
stari m a lte r i postavljen novi, čime jc onemogućeno dalje vlaženje
objek ta sa ove strane.
Pošto ni 1964. godine nisu bili završeni svi radovi na konzer-
vaciji fresaka planirano je da se angažuje stručna ekipa Jugoslo-
venskog in stitu ta za zaštitu spom enika ku ltu re iz Beograda da u
toku 1965. g. okonča navedene poslove. M cđutim, Zavod za zaštitu
spom enika k ulture u M ostaru, kao organizator i izvršilac jednog
dijela poslova na zaštiti m anastirskog kom pleksa sa crkvom u Za-
vaii, i pored svih nasto ja n ja , nije bio u m ogućnosti da obezbijedi
fin a nsijska sredstva za završetak radova na freskama.
Na osnovu dokum entacije k o jo m raspolažc Zavod u M ostaru,
radovi na sanaciji navedenih objekata, koji su, sa m an jim preki-
dima, trajali od 1958. do 1965. godine, finansirani su iz različitih
jzvora.
— 1958. g. izvedeni radovi na istraživanju i m a n jim preven-
tivnim zahvatim a finansirani su iz redovne djelatnosti Jugoslaven-
skog in stitu ta za zaštitu spom enika ku ltu re iz Beograda i Zavoda
za zaštitu spom enika kulture u M ostaru.
— 1959— 1960. g. izvršeni radovi finansirani su od s tra n e Ju-
goslavenskog instituta u iznosu od 35.000 dinara, Zem aljskog zavo­
da za zaštitu spom enika k ulture 150.000 din ara i Zavoda za zaštitu
spom enika k ulture u M ostaru 240.000 dinara.
— 1964. g. izvršeni radovi finansirani su od stra n e Republi-
čkog fonda za unapređivanje k u ltu rn ih djelatnosti BiH u iznosu
od 300.000 dinara, Zavoda za zaštitu spom enika ku ltu re iz M ostara
330.000 dinara i sreza M ostar u iznosu od 850.000 dinara.
U trošena sredstva na m an a stirsk o m kom pleksu u Zavali su
svakako veća je r su iskazani samo funkcionalni rashodi za izve-
dene radove, dok su lični rashodi angažovanih stručnih lica ispla-
ćivani iz redovnih sredstava pojedinih institucija.
I p ored toga što je u vrem enskom periodu od 1958. do 1964.
godine izvršena zaštita, kako a rh ite k tu re tako i fresaka, poslije
toga dolazilo je postepeno do novih oštećenja. Ta oštećenja, nakon
kraćeg vrem ena od nekoliko godina, bivala su sve uočljivija, na-
ročito u svodu iznad oltarskog p ro s to ra i južnom dijelu crkve gdje
su se ponovo pojavile stare pukotine, počele se širiti i sa sobom
povlačiti p a rtije fresaka u svojoj neposrednoj blizini. Zbog ova-
kvog s ta n ja bilo je p otrebno ponovo intervenisati, p a je Zavod za
zaštitu spom enika ku ltu re iz M ostara i Zavod iz Sarajeva preduzeo
odgovarajuće m je re u cilju konsolidacije na novonastalim ošteće-
n jim a fresaka. P rem a izvještaju konzervatorske kom isije ko ja je
izvela m anjc radove koncem m a ja 1969. godine, konsolidacioni za-
hvati obavljeni su u gornjim zonanra svoda oltarskog prostora,
inače ranije poznatom žarištu jedne veće pukotine, te južnom i
istočnom zidu oltarskog prostora. Zbog ograničenosti finansijskih
sredstava tada je rađeno samo na najugroženijim površinam a, na

158
m jestim a gdje je živopis bio vrlo oštećen i gdje je po sto ja la opa-
snost da njegovi dijelovi otp ad n u i unište se. Bilo je nekoliko ugro-
ženih m jesta u vidu potklobučenja i pukotina gdje se živopis odvo-
jio od podloge koja je ponovo fiksirana.
Tada je već upozoreno da su ponovo pojedini dijelovi fresaka
postali vrlo ugroženi a rh itek to n sk im p o m je ra n jim a svoda u oltar-
skom prostoru. Ovakva de stru k tiv n a pojava na spom eniku kulture
bila je signal službi zaštite da je neophodno vršiti dalja osm atra-
n ja i kontrolu nad ovim objektom .

SI. 6 — Z a vala , f r e s k a sa sv o d a c rk v e , H r i s t o s E m a n u i l o (d etalj)

Radi potpunijeg uvida u ovakvo stanje objekta prilažem ne­

koliko ilustracija — fotosa m an astirske crkve.10
Što je vrijem e dalje odmicalo, stanje fresaka u oltarskom
p r o sto ru i jugoistočnom dijelu crkve i dalje se pogoršavalo jer
se pukotina na ovom dijelu svoda također širila i razorno dje-
lovala na freske. Pored toga, pojavile su se m anje pukotine na
vanjskom dijelu crkve i apside, kao i ulegnuća na kam enom tro-
to a ru uz crkvu.

10 F o t o g r a f i j e j e s n i m a o fo t o g r a f R e g io n a ln o g z a v o d a za z a š t it u spo-
m e n i k a k u l t u r e i p r i r o d e u M o s t a r u Giro R a jic, m a j s t o r f o t o g r a f i je , izuzev
p o g le d a n a c r k v u s a P o p o v im p o lj e m ko.ju j e s n im io a u t o r o v o g a n a p is a .

159
 U takvom sta n ju ob jek a t je dočekao još jed a n veći zemljo-
tres 1979. godine čije je epicentralno p o d ru čje bilo u Crnoj Gori.
Pored niza oštećenih spom enika kulture u jugoistočnoj Hercego-
vini, ovom prilikom ponovo je došlo do znatnih oštećenja na arhi-
tekturi i freskam a crkve m an a stira Zavala. U u n u tra šn jo sti o bjekta
opadali su m anji dijelovi m alte ra i kam ena sa ostacim a živopisa,
dok su već postojeće naprsline tada proširene. Kom isijskim uvi-
dom n a k o n zem ljoiresa za svaki o bjekat sačinjen je odštetni zah-
tjev i najnužnije sanacione m jere zaštite koji su dostavljeni nad-
ležnim općinam a i republičkim organima. iVleđutim, još nisu obez-
bijeđena m aterijalna sredstva za sanaciju zem ljotresom oštećenih
i ugroženih o b jekata m eđu kojim a je i m an a stirsk i kom pleks obje-
kata u Zavali.
Iz sredstava SIZ-a za kulturno-istorijsko i prirodno nasljeđe
BiH i m anjeg učešća SIZ-a k ulture Trebinje, u posljednje dvije
godine obezbijeđeni su izvori samo za prcventivnu sanaciju živo-
pisa i d a lja ispitivanja u cilju p reduzim anja efikasnijih m je ra za
sanaciju a rh itek tu re ovog sakralnog objekta. U ovakvoj situaciji
nakon zem ljotresa, ko nstatovano je da je neophodno po tre b n o
skinuti je d a n m anji dio Eresaka sa zidnih površina koje su ugro-
žene širenjem veće pukotinc u svodu iznad oltarskog prostora, što
je i učinjeno u toku 1979. i 1980. godine. Tele nakon sanacije a rh i­
tek tu re ovi dijelovi fresaka ponovo će se vratiti na svoje prvobitno
m jesto. Radove su izveli slikari resta u ra to ri Zavoda za zaštitu
spom enika k ulture BiH i Zavoda u Mostaru.
U to k u 1980. godine s tru č n a kom isija sastavljena od vanjskih
sa ra d n ik a Zavoda u M ostaru, na celu koje je bio d r ing. H am id Do-
larović, prof. Građevinskog fakulteta iz Sarajeva, izvršila je pre-
gled crkve, podnijela izvještaj i prcdložila m jerc zaštite a rh ite k tu ­
re objekta. Sadržaj izvještaja je slijedeći:
Crkva sv. Vavedenja
D anašnje stanje crkve odnosno njene konstrukcije i pored
sanacionih i konzervatorskih zahvata koji su obavljeni u razdob-
lju od 1958. do 1964. godine je veoma lose. Svodovi u oba pravca
na južnoj i jugoistočnoj strani im aju prsline od 2 do 20 m m pa
i vise, a jugoistočni zid i zidovi apside su popucali. Osnovni uzrok
ovakvog sta n ja konstrukcije crkve je dugogodišnje p o m je ran je juž-
nog zida i tem elja apside na jugoistoku je slijeganje tla. Sanacioni
radovi izvedeni 1958. do 1964. godine su pospješili ovakvo stanje
je r su sanacioni radovi na tem eljim a izvedeni samo djelomično
na južnom zidu. Na drugom dijelu južnog zida, apsidi i unutraš-
n jim stubovim a gdje nije vršeno produbljenje temelja došlo je
do n a k n a d n ih slijeganja a time i do navedenih oštećenja.
U cilju sanacije konstrukcije crkve potrebno je urad iti sli-
jedeće:

160
 1. Iskopati dvije sondažne jarne po red postojećih temelja,
na ju žn o m zidu uz dcampadu 5 i na sastavu zida i apside na istočnoj
strani. Na osnovu toga u tv rd it će se vizuelnom ocjenom kvalitet
tla na osnovu čega će se izraditi poseban p ro je k a t sanacije tem elja
konstrukcije.
2. N akon sanacije tem eljne konstrukcije sa južne i istočne
strane te u n u tra šn jih stubova preduzet će se odgovarajuće m je re
opravke zidova i svodova po odgovarajućem projektu.
3. Pitanje vlaženja i p ro d ira n ja vode sa sjeverne strane uz
stijenu riješit će se n a k n a d n o u dogovoru sa investitorom . Ovo
će biti moguće postići izradom odgovarajuće hidro izolacije sa
u n u tra š n je stra n e ili zaštitnim zidom pri čemu će biti po tre b n o
riješiti p ita n je areacije, odnosno prekida vlaženja po visini, odgo-
varajućim tehničkim rješenjem ."
N a osnovu ovakvog sta n ja objekta, cjelovita sanacija crkve
u Zavali neće biti ni m alo lak zahvat, niti će se moći u p o tp u n o sti
zaštiti u k ra tk o m vrem enskom periodu. Posebno treba istaknuti
p roblem finansiranja u sadašnjim uslovima, koji ni do sada nisu
bili ružičasti u službi zaštite spom enika k u ltu re , naročito u sluča-
jevima većih i obim nijih zahvata. Zbog toga ćemo trebati uložiti
izuzetno velike n apore ako želimo završiti ovaj vrlo delikatan sa-
naciono-konzervatorski zahvat. On se može uspješno obaviti sam o
zajedničkim angažovanjem republičke i regionalne službe zaštite
spom enika kulture, Republičkog SIZ-a za kulturno-istorijsko i pri-
rodno nasljeđe BiH, SIZ-a kulture T re b in ja i imaoca spomenika.

Z u s a m m e n f a s s u n g

PROBLEM DER SANIERUNG DER KIRCHE DES KLOSTERS ZAVALA

M r. A n đelk o Z E L E N I K A

U n t e r d e n s a k r a l e n c h r i s t l i c h e n O b j e k t e n a u s d e r Zeit d e r T iirk e n
i m g a n z e n G e b ie t v o n B o s n ie n u n d d e r H e rz e g o w i n a is t d ie s e r b isc h -o rth o -
d o x e K i r c h e d es K l o s t e r s Z a v a la im P o p o v o P o lje e in e s d e r b e d e u t e n d s t e n
k u l t u r - h i s t o r i s c h e n D e n k m a l e r d i e s e r Art. Sie w i r d d a s e r s te Mal im J a h r e
1514 e r w a h n t . D ie K ir c h e h a t F r e s k e n a u s d e m J a h r e 1619, die d e n g r o s s te n
k ii n s t l e r i s c h e n W e rt diese s D e n k m a l s u n s e r e r V e r g a n g e n h e it d a rs te lle n .
D a sich d a s K l o s t e r a u f e i n e m s e i s m i s c h u n s i c h e r e m G r u n d b e fin d e t,
w a s f u r d e n g r o s s e r e n Teil d e r H e r z e g o w i n a z u tr if f t, h a b e n im L a u fe d e r
Z eit s t a r k e r c E r d b e b e n u n d d e r Z a h n d e r Z eit se in e B e s t a n d i g k e i t g e fa h r d e t.
A m K l o s t e r k o m p l e x w u r d e n d a n k G e m e in s c h a f t s g e is te s bis j e t z t re ic h lic h
k o n s e r v a t o r i s c h e E in g r i f f e a n A r c h i t e k t u r u n d F r e s k e n v o r g e n o m m e n . D iese
A rb e it e n w u r d e n z w is c h e n d e n J a h r e n 1958 bis 1964 a u s g e f ilh r t, w a h r e n d klei-

11 I z v j e š ta j s t r u č n e k o m i s i j e n a la z i se u s p o m e n i č n o m d o s i je u c r k v e
m a n a s t i r a Z a v a la u R e g io n a l n o m z a v o d u u M o s ta r u .

11 — T rib u n ia
161
n e r e k o n s e r v a t o r i s c h e u n d v o r b e u g e n d e A rb e it e n a u c h s p a t e r b is z u m heuri-
gen J a h r g e m a c h t w u rd en .
A llerd in g s w u r d e als Folge v o n zw ei g r o s s e r e n E r d b e b e n m i t d e n Epi-
z e n t r e n im K i i s te n l a n d v o n M a k a r s k a 1962 u n d M o n t e n e g r o 1979 d e r K loster-
k o m p l e x b e d e u t e n d b e s c h a d i g t u n d d e s h a l b ist es u n b e d i n g n o tig , e n ts p re -
c h e n d e M a s s n a h m e n zu s e i n e m S c h u t z zu tre ffe n . F o r s c h u n g s a r b e i t e n an
d e r A r c h i l e k t u r u n d v o rb e u g e n d e M a s s n a h m e n z u m S c h u t z d e r bescha-
d i g t e n F r e s k e n s i n d im G ange. A uf G r u n d d cs k o m m i s s i o n e l l e n Befun-
d es v o n F a c h l e u t e n w i r d b es u n e r l a s s l i c h sein, b a l d i g s t e n t s c h e i d e n d e
E i n g r i f f e a n d e r A r c h i t e k t u r des O b j e k t e s v o rz u n e h m e n , u m die S a n i e r u n g
d e r U n te r b a u - K o n s t r u k t i o n des D e n k m a le s zu e rr e ic h c n . N a c h d ie s e n A rb e i­
te n w i r d es m o g l ic h sein, die g e f a h r d e t e n F r e s k e n zu sch iitz e n u n d zu kon-
s e r v ie re n .

162
M omčilo ĆURIĆ

PORIJEKLO IMENA BROVA

I m e n o m B r o v a (gen. B r o v e , dat. B r o v o j) označa-
vaju se danas dvije uvale (gornja i donja), rječica i selo u područ-
ju L jubom ira, oko 15 km sjevcrno od Trebinja. Od L jubom irskog
polja B r o v a je udaljena oko 2 km, na n a d m orskoj visini višoj
za oko 100 m etara.
G ornja uvala u kojoj je izvorište rječice, pruža se u pravcu
jugoistok — sjeverozapad, a okružena je k raškim brdim a: sa sje-
verne stra n e Vranovicom, a sa južne Paukovim brd o m i Srednjim
brdom . Ulaz u uvalu sa jugoistočne strane je preko prevoja iz
pravca sela Mosko, a izlaz prem a sjeverozapadu, na uzvišeni plato
sela B rani Do, kroz klanac Meteriz. Iz donje uvale od sela B r o v a
u nju se dolazi preko prevoja Preslo ili uskom pješačkom stazom
kroz tjesnac uz rječicu B r o v u . Uvala do k ra ja prošlog vijeka
nije bila naseljena i u njoj nem a tragova ljudskih staništa.
Rječica B r o v a se, iz gornje uvale u kojoj izvire, kroz dolo-
m itni tjesnac, p robija prem a jugozapadnoj nižoj uvali, u kojoj je
selo B r o v a , i teče kroz Ljubom irsko polje u dužini oko 10 km,
a zatim ponire.
Donja uvala se po obliku i sastavu tla razlikuje od gornje.
Dok je g ornja u obliku dubokog procijepa, zatvorena, sa prošire-
njem u središnjem dijelu, dolom itnog sastava tla, s m očvarnom
livadom u središtu, sa više m alih izvora (oko dvadeset), donja je
prem a jugoistoku široko otvorena, na sjeveroistočnoj strani dolo-
m itnog sastava tla, sa nekoliko m alih izvora, a na jugozapadnoj
krševita sa vodopropusnim tlom. Zbog takvog sastava tla, nešto
niže od dolom itnog tjesnaca na gornjoj ivici sela, korito rječice
postaje vodopropusno, tako da je suvo najveći dio godine.
Pojava ovakvog podvodnog i barovitog zem ljišta sa mnoš-
tvom m alih izvora rijetkost je u kraškom p o d ru čju istočne Her-
cegovine, a posebno je rije tk o st stalnost dotoka vode. Ovdje se i
u na jsu šn ije m ljetnom periodu voda »cijedi« iz m alih izvora i po-

163
stepeno puni jaže vodenica u dolom itnom tjesnacu, tako da one
m elju i u toku ljeta, što nije slučaj sa drugim vodenicam a poto-
č a ra m a na krašk o m području. Na krašk o m terenu Hercegovine
poznati su izvori u obliku vrela ili »oka«, koji obično izviru na
jed n o m m jestu, naglo nadolaze i brzo se stišavaju. G ornja uvala
B r o v a je u tom pogledu kao veliki vodeni bazen sa ugradenim
filterim a koji postepeno p r o p u šta ju vodu, tako da u njen o m sre-
dišnjem dijelu čine barovitu livadu.
S obzirom d a je motiv n a s ta n k a m ik rotoponim a vrlo često
uslovljen geografskim položajem, konfiguracijom zemljišta, voda-
ma, biljem i si., ovaj k ratk i prikaz prirodnog položaja B r o v e
im a svrhu, je r upućuje na elem ente bitne za etim ološku i leksičku
identifikaciju imena B r o v a.
Kako je voda oduvijek bila egzistencijalno p ita n je naroda,
interes za nju bio je stalno veliki. To se m oralo odraziti i u jezi-
čkoj svijesti po im a n ja vode i naziva za razne njene pojavne oblike
u prirodi.
Im ajući u vidu činjenicu da je veza imena s geografskim
objektom , kako se ističe u toponom astici, njegov pravi sa d rž a j,1
n a ro č itu pažnju posvetio sam toj vezi u istraživanju problem a
im ena B r o v a. Zapazio sam da m ještani sela koja se nalaze sje-
verno od B r o v e istim imenom — B r o v a nazivaju barovitu
u v a l u , rječicu i selo, dole m ještani sela B r o v a i gornje uvale
im a ju za n jih različite nazive. Tako stanovnici sjevernijih sela
b a ro v itu uvalu nazivaju B r o v a , dole je m ještani sela B r o v a
nazivaju V a l a ili B a d a n j - b a r a . Posljednji naziv je uobi-
čajeniji i rašireniji i u selima južno i istočno od B r o v e . Stanov­
nici leoji žive u gornjoj uvali B r o v a , m eđutim , suvi dio uvale
nazivaju V a l a , a m očvarni dio — B a r a .
Kako se vidi, nazivi b a d a n j i v a l a , m ad a različitog
jezičkog porijelela, označavaju ovdje isti oblile zemljišta. I ime
B r o v a ukazuje, takođe, na tu vezu. Ovu vezu potencira taj tro-
stru k i naziv za isti oblik zemljišta: B r o v a , V a l a , B a d a n j -
- b a r a, koji p rip a d a ju raznim jezičlcim slojevima i ukazuju na
višeslojne jezičke implikacije. Učinilo mi se da tu treba tražiti
uzroke n a sta n k a i zamjene pojedinih naziva, odnosno njihove
transform acije do djelim ične ili p o tpune neprozirnosti, kakav je
slučaj s im enom B r o v a . Čak se i u na ro d n o m p re d a n ju izgu-
bio svaki trag o nastanleu imena B r o v a , što je početkom ovog
vijeka zabilježio Jefto Dedijer.2
K arakteristično je da su toponim izirani apelativi B a d a n j
i V a l a po svojoj semantici istoznačni, m ada b a d a n j u dvo-

1 P. Š i m u n o v ić, T o p o n i m i j a o t o k a B ra č a , S u p e t a r , 1972, B r a č k i
z b o r n i k , 10.
2 J. D e d i j e r , B ile ć k e ru d i n e , E t n o g r a f s k i z b o rn ik , k n j. V, 670—900,
B e o g ra d .

164
članom im enu B a d a n j - b a r a ima m etaforično značenje i slu-
ži kao determ inator. Prvi dio im ena B a d a n j - B a r a je asocija-
tivnog porijekla. Oblik zem ljišta je takav da je mogao podsjećati
na bad a n j, a u njegovu središtu je m očvarno zemljište — bara.
Asocijacija je očigledna i proizvod je vizuelne predstave. U širem
p o d ru č ju su, pored B a d a n j - b a r e , još i B rankova bara, Če-
rova bara, G ornja bara, Ivanova b a ra i Velika bara.
Može se osnovano p retpostaviti da je ime B r o v a nastalo
od pridjeva b o r o v a, što se vidi i u h id ro n im u B o r 6 v n I k,
koji se izgovara i kao B r o v n l k . B o r o v n i k je, naime, izvor
u gornjoj uvali B r o v a, m eđu još dvadesetak m anjih, uglavnom
bezim enih izvora. N ejasno je, m eđutim , koji je praslovenski ape-
lativ u korijenu ovog pridjeva: b o n - u (Pinus) ili b o r ђ - a
’n a b ra n o zem ljište’. Sufiks - o v a u pućuje na b o r ђ - u, ali ta
p retpostavka nem a potvrde, je r na čitavom p o d ru č ju jugoistočne
Hercegovine nem a bora (Pinus), izuzev na kultivisanim površina-
ma u novije vrijeme. Ni borovica (Juniperus communis), kao ni
borovnica (Vacium Myrtillus) nisu mogle poslužiti kao m otiv za
ime B r o v a, je r ne uspijevaju u ovom kraju.
Ostaje da se razm otri pitanje: da li je ime B r o v a moglo
biti m otivisano oblikom zemljišta, prem a osnovi b o r t - a ? Da
li je ime proizvod narodne etimologije, nastalo tran sfo rm acijo m u
uslovima izgubljene motivacije?
Činjenica je da je u slučaju imena B r o v a došlo do poime-
ničenja pridjeva: B r o v a , B r o v e , B r o v o j , što se vidi po
njegovoj pridjevskoj prom jeni. Taj oblik zabilježio je u prošlom
vijeku Nićifor Dučić, što je objavljeno i u Rječniku hrvatskoga
ili srpskoga jezika JAZU, 1880— 1882. godine. Akcenat imena je,
m eđutim , pogrešno obilježen u Rječniku JAZU. To pridjevsko po-
rijeklo imenice B r o v a i njen akcenat u p u ć u ju na zaključak da
je raniji oblik imena m ogao biti B o r o v a , na što ukazuje i
njegova prom jena: B r o v a , B r o v e , B r o v o j : B o r o v a , B o ­
r o v e, B o r o v o j .
I savrem eni akcenat im ena B o r o v n i k (B r o v n i k) u k a ­
zuje, takođe, na porijeklo i proces tra n sfo rm ac ije imena B r o v a.
Pođim o od pretpostavke da je ime B r o v a nastalo od B о-
r o v a m otivisano oblikom zemljišta. U tom slučaju je o u prvom
slogu u nenaglašenom položaju, pri izgubljenoj m otivaciji, moglo
da izgubi svoju funkciju i nestane. Ovo je moglo n astati zbog po-
m je ra n ja značenja, po fonetskim zakonima, vjerovatno zbog pa-
sivnosti govora, tako da je došlo do njegove toponimizacije. Kako
se, m eđutim , u toku istorijskog razvoja izgubila m otivacija imena
B r o v a , nastao je o b rn u t proces diferencijacije: p rek in u ta je
sem antička veza između toponim a i apelativa, pa je tako toponi-
m izirani apelativ u novijoj leksici ovog dijalekta izgubio svoju
sem antičku vrijednost. Sačuvala se njegova onom astička vrijed-

165
nost. Taj proces, kako je n a p rije d rečeno, može se p ratiti po
različitim nazivima istog geografskog objekta, koji im a ju paralele
u drugim krajevim a. Tako za »valu« i »badanj« postoji paralela
u p rim je ru »petra inter vallem B adam et Dabra posita« (kod Skra-
dina).3 Analogno tome, uočljiva je korelacija između apelativa vala
i pridjeva s osnovom b o r (borov, borova, borovo). Prem a vala
(vallis) u toponom astičkim sintagm am a nalazimo prim jere: Val-
danos (Ulcinj), Valdanusi (Dubrovnik) i Kroni Valdanosit. U po-
sljednjem prim jeru, koji se može prevesti kao »izvor u vali«, ima-
mo p o tvrdu slovenskog hidronim a B o r o v a v o d a , kako isti
izvor nazivaju stanovnici slovenskog porijekla.'4
U slučaju B r o v e u jezičkoj svijesti došlo je do djelimične
supstitucije im ena jačim, a kasnije uobičajenim im enim a badanj
i vala. To može potvrditi činjenicu da je u m iksološkim proce-
sima, koji su na ovom pro sto ru biii intenzivni, bilo dvostranog
aktiviteta, u kom e je p risutna h ije ra rh ija pojedinih oblika, odno-
sno diferencijacija, koja je ovdje vrlo uočljiva. Može se zapaziti
da su ovdje preovladali »vala« i »badanj« kao sem antički pro-
zirni, a da je slovenski naziv postao vrem enom neproziran i izgu-
bio sem antičku vrijednost. Na ovo su svakako uticale migracije
stanovništva.
Za rješenje problem a imena B r o v a može se poći od dvije
pretpostavke.
1. Im e je moglo nastati na sem antičkoj osnovi kao » v o d a
i z v a l e « = » b o r o v a v o d a « . Kako se m otivacija imena »bo­
rova« izgubila, preovladalo je značenje apelativa »bara«, odnosno
h idronim a » B a d a n j - b a r a « , ali tek poslije p o m je ra n ja izvor-
nog značcnja praslovenskog etimona, kada je došlo do sužavanja
njegove sm isleno-upotrebne vrijednosti. U tom procesu moglo je
doći do p o m je ra n ja u značenju i do toponimizacije, gdje je »voda«
mogla izostati po šemi: B o r o v a v o d a > B o r o v a > B r o ­
va . Istovrem eno je hidronim B o r o v n 1 k, jed a n od izvora koji
čine rječicu B r o v u , kao uobičajeniji derivat lekseme *b o r ђ,
sačuvao svoj oblik.
2. Nije nemoguće da je ime B r o v a moglo nastati iz osno-
ve “b o n u njenom drugom značenju, gdje bi »borova« značila
baru, vodoplavnu livadu ili rit i si., iako na južnoslovenskom
d ijalektnom jezičkom pod ru čju takvo značenje nije poznato.
Zanimljiva su, s obzirom na oblik, položaj i k a ra k te r tla
B r o v e , značenja poljskih leksem a b o r o v i n a , kao tresetište,
(tresetna zemlja), b u r o v a ć i n a (vodoplavna livada i b u o r e k

3 P. S k o k , P rilo zi k is p itiv a n ju s r p s k o - h r v a t s k i h im e n a m j e s l a , R ad
JAZIJ, k nj. 224, Z a g re b 1921.
; P. S k o k , E t i m o l o g ijs k i rje č n ik , I I I.

166
 (dem.) (vodoplavna livadica, proplanak) upoređ e n a sa značenjem
im ena B r o v a.5
N. I. Tolstoj k o nstatuje da istočnoslovenskom dijalektnom
b o r 'uzvišeno m jesto', korelira zapadnoslovensko dijalektno b o r
’nizinsko m očvarno m je s to ’ i južnoslovensko dijalektno b o r
'duboka ja m a u k raškim brdim a'.6
U ovom slučaju B r o v a je (nizinsko m očvarno m jesto) i u
(dubokoj jam i u k ra šk im brdim a), što daje povoda za istraživanje
sem antičkih i etim oloških veza ovog toponom astičkog relikta sa
leksem om ;b o n u osnovi sa poljskim leksem am a istog ili sličnog
oblika. N. I. Tolstoj navodi da u Z apadnim Beskidim a b o r (dem.
b o r e k) nigdje ne označava šumu, nego (tresetište, tresetna mo-
čvara, močvara). Pitanje je da li je B r o v a odnosno B o r o v a
refleks tih značenja. Na takvo razm išljanje u p u ć u ju još neki hi-
dronim i koje sam zabilježio na p o d ru čju Ljubom ira, a koji uka-
zuju na blisku vezu sa h idronim im a u tim područjim a.
Zanimljivo je, takođe, kao p o tv rd a naziva s osnovom b o r
(ali pro m je n o m -a), za uvalu, u d u b lje n je u k ršu navesti toponim
B o r i n a , koji se nalazi u p o d ru č ju L jubom ira (kao velika uvala
pokrivena šum om , ne može ni vuk tu d a proći).7
N ajvjerovatnije je da je ime B r o v a nastalo prvo u vezi
s gornjom uvalom, a zatim se proširilo na rječicu, d o n ju uvalu i
selo. Im e B r o v a kao uvala, ne kao rječica, moglo je nastati
prvo, a ono je poslužilo kao izvor za obrazovanje imena rječice i
sela. To je i logično, je r je po vrem enu n a sta n k a stariji prirodni
o bjekat nego naselje, te je razum ljivo da su, u ko n tek stu geograf-
skog i hidrografskog poim anja terena na kome se ovi objekti na-
laze, ime rječice i sela mogli n astati u vezi s p rim a rn im značenjem
im ena B r o v a i tako se mogu tumačiti.
Im e B r o v a je, po svemu sudeći, toponim izirani term in
reljefa. Ovdje se pojavljuje kao derivat lekseme 4b o n u trans-
form isanom obliku, izgubljene sem antičke vrijednosti. U daljem
procesu transform acije, poslije gubljenja sem antičkih veza, došlo
je do njegove toponimizacije, tako da je u ovom obliku ostalo
kao toponom astički relikt.

5 N. I. T o l s t o j , S l a v j a n s k a j a g e o g r a f ič e s k a j a te r m i n o lo g i ja , »Nau-
ka«, M o s k v a , 1969.
6 N . I . T o l s t o j , ibid.
7 M. Ć u r i ć, G r a đ a za t o p o n i m i j u L j u b o m i r a (ru k o p is).

167
 Z u s a m m e n f a s s u n g

HERKUNFT DES NAMENS »BROVA«

M o m č ilo ĆURIĆ

B r o v a is t h e u t e d e r N a m e , m i t d e m m a n v ie r G e b ie te b e z e i c h n e t:
zwei T a ls e n k e n , e i n e m k le i n e n F lu s s u n d ein D orf. E s b e f i n d e t sic h im
G e b ie t v on L j u b o m i r , u n g e f a h r 15 k m n o r d l ic h v o n T r e b i n j e in d e r Herze-
govvina. In d e r o b e r e n T a l s e n k e ist d a s Q u e llg e b ie t d es g l e i c h n a m i g e n Flus-
ses u n d in d e r u n t e r e n is t d a s g le ic h n a m ig e Dorf.
E in ig e g e o g r a p h i s c h e u n d s p r a c h l i c h e T a t s a c h e n vveisen d a r a u f hin,
d a s s d e r N a m e B r o v a s ic h a u f d ie G e s ta l t u n d d e n C h a r a k t e r d es G ru nd -
s tiic k e s u n d d a s V o r h a n d e n s e i n v o n W a s s e r b e g r i in d e t . A m w a h r s c h e i n -
li c h s t e n ist, d a s s d e r N a m e B r o v a z u e r s t in V e r b i n d u n g m i t d e r o b e r e n
T a ls e n k e e n t s t a n d e n is t u n d sich d a n n a u f d e n k le i n e n F luss, die u n t e r e
T a ls e n k e u n d d a s D o rf a u s g e d e h n t h at.
Auf G r u n d v o n g e w is s e n P a ra l le l e n n i m m t m a n an, d a s s d e r N a m e
B r o v a a u s d e m E i g e n s c h a f t s w o r t »borova« e n t s t a n d e n ist, d a s sic h w egen
v e r l o r e n e r le x i k a le r M o t iv i e r u n g in d ie h e u ti g e G e s ta l t f o r m i e r t h a t. Zu so
e in e m S c h lu s s fi ih rt a u c h d e r N a m e d e r Q uelle B o r o v n i k, e in e d e r
z w a n z ig Q u ellen, die d a s F h i s s c h e n B r o v a b ilden , d a s m a n a u c h B r o v n i k
b e z e ic h n e t.
N a c h all d e m zu sc h lie s s e n , ist d e r N a m e B r o v a e in e o r t l i c h e Be-
z e ic h n u n g e in e s Reliefs. Flier k o m m t e r als A b le itu n g des L e x e m e s »Bor«
(F o h re ) in u m g e f o r m t e r G e s ta l t m i t v e r l o r e n e m s e m a n t i s c h e n W o r t vor.
B e im w e i t e r e n U m w a n d l u n g s v o r g a n g n a c h d e m V e r lu s t d e r s e m a n t i s c h e n
V e r b i n d u n g k o m m t es zu s e i n e r T o p o n i m i s i e r u n g so, d a s s e r in d ie s e r F o r m
als t o p o n o m a s t i s c h e s t i b e r b l e ib s e l v e r b l ie b e n ist.

168
 OSVRTII
'P R IK A Z I
Desanka Kovačević-Kojić: GRADSKA NASELJA SREDNJO-
VJEKOVNE BOSANSKE DRŽAVE, »Veselin Masleša«, Sara­
jevo 1978 (str. 421)
Knjiga Desanke Kovačević-Kojić predstavlja prvi pokušaj da
se da je d a n sintetički prikaz dosadašnjih saznanja o gradskim na-
seljim a na tlu srednjovjekovne Bosne. Rađena je na osnovu dugo-
godišnjih istraživanja autora u Dubrovačkom arhivu i pozam ašne
literature o pojedinim pitanjim a. Djelo je podijeljeno na četiri
dijela koji o b ra đ u ju pojavu i razvoj gradskih naselja, njihovu pri-
vredu, društvene i upravne s tr u k tu re i specifičnosti koje za sobom
povlači grad sk a sredina. Knjiga je obogaćcna d o b rim ilustracijam a
koje sa tekstom čine kohcrentnu cjelinu.
Pokazavši u Uvodu d o sadašnja n a s to ja n ja na istraživanju
istorije gradskih naselja u Bosni, a u to r u prvom dijelu prelazi na
raz m atran je pojave i razvoja gradova. B rojna gradska naselja na-
stala u d anašnjoj Bosni i Hercegovini za vrijem e rim ske vlada-
vine, nisu preživjela nalete slavenskih plemena, pa se tako ne
može govoriti o kontinuitetu sa gradskim životom antike. Kao
osnovni fak to r razvoja gradskih naselja a u to r navodi privredni
razvoj i povezivanje sa trgovačkim centrim a u Prim orju. Prvi
pravni akt kojim se, 1189, u ređ u je trgovina D ubrovčana u Bosni je
ujedno i najbolji putokaz za pravac kojim su krenuli u svom
razvoju bosanski gradovi. P rekretnica u razvoju gradova nastaje u
XIV stoljeću, kada, sticajem raznih okolnosti, dolazi do pojave
mnogih naselja sa gradskim k a ra kteristikam a. N ajjači impuls za
ovakav razvoj bio je polet ru d arsk e proizvodnje, no, ne treba za-
nem ariti ni teritorijalno širenje Bosne do kojeg dolazi upravo u
ovo vrijeme. Uz polet rud arstv a čvrsto je vezano ime Sasa, pozna-
tih srednjovjekovnih rudara. Oni svoju djelatnost u Bosni zapo-
činju u Podrinju, da bi se kasnije našli i u drugim dijelovima
zemlje. S tru k tu r a rud arsk e proizvodnje određena je komunika-
cijskom m režom srednjovjekovne Bosne i zahtjevim a evropskog
tržišta, što rezultira eksploatacijom nalazišta srebra i olova. Obje
rude su pogodne za karavanski prijevoz, kao jedini mogući u to
vrijeme, a istovrem eno su i vrlo tražene na stran im tržištima. Uz

171
razvoj ru d arstv a neposredno je povezan i rast obim a trgovačke
razm jene u oba pravca. Sve ovo je pružilo osnov na kojem će se
u XV stoljeću dalje razvijati privreda gradskih naselja.
N akon ovih uvodnih napom ena a u to r prelazi na raz m atran je
širenja mreže gradskih naselja, dijeleći m ate riju po teritorijalnom
principu. Iz m noštva arhivskih p o d ataka rek o n stru iran i su posebni
uvjeti svakog k ra ja srednjovjekovne Bosne i osnove na kojim a je
tekao privredni razvoj, a sa njim i razvoj gradskih naselja. Glavnu
osnovu razvoja srednje Bosne čini rudarstvo. Gradski centri izra-
sta ju upravo uz rudnike je r se tu o k u p lja ju trgovci, kako dubro-
vački tako i domaći. P o m jeran je centara rudarsk e eksploatacije
uvjetuje stvaranje novih gradskih centara, pa se tako širi mreža
g radskih naselja.
Gornje P odrinje i Polimlje razvijali su se na drugačijim
osnovama. Do prelaska pod vlast srpskog despota, 1411, S re b re ­
nica je svakako najvažniji centar tog kraja. No, osim Srebrenice
nije tam o bilo jačih ru d a rsk ih centara, tako da se ne može go-
voriti o ru d a rstv u kao osnovi razvoja. Glavni osnov privrednog
n a p re tk a u ovim krajevim a je razvoj stočarstva i tranzitna trgo-
vina. Ovakav razvoj je uvjetovao i neke osobene poiave, od kojih
je najvažnija pojava sloja dom aćih poslovnih ljudi koji svoj pro-
speritet zasnivaju na uvozno-izvoznoj trgovini.
H u m sk a zemlja, današnja Hercegovina, imala je drugačiji
razvojni put nego oblasti oko rijeka Bosne i Drine. Putevi koji
vode od D ubrovnika ka u n u tra šn jo sti Balkana, sa izuzetkom do-
line Neretve, ne prolaze kroz ove krajeve, a u Hercegovini nem a
ni onih ru d n ih bogatstava ko ja se e k sploatiraju u srednjem vijeku.
U takvoj situaciji gradska naselja se jav lja ju samo sporadično,
uglavnom kao adm inistrativni i upravni centri. Izuzetak je, kao
što je već p rije rečeno. jedino dolina Neretve u kojoj se javljaju
i g radska naselja izrasla prvenstveno kao privredni centri.
Područje zapadne Bosne ostaje zasad nedovoljno ispitano.
Po položaju, ovi su krajevi bili upućeni na Split i Trogir, kao naj-
bliže p rim orske centre. Osnovu razvoja gradova ovdje čini uvozno-
izvozna trgovina, kao i tranzitna trgovina prem a srednjoj Bosni.
Jači poticaj razvoju gradova predstavlja p o m je ran je centra države
usljed turskih provala, kada gradovi p o staju i privredni i upravni
centri. Kraj oko rijeke Sane u izvorima za privrednu istoriju je
po tp u n o nepoznat, m ada izvori za političku istoriju pružaju po-
d atke o pojedinim tvrđavam a i varošima.
Upoznavši nas sa pojavom i razvojem gradskih naselja, a u to r
na k r a ju prvog dijela knjige raz m atra značenje naziva pod kojim a
se jav lja ju srednjovjekovna naselja u izvorima. Ovo važno pitanje
je kod nas dosad uglavnom bilo raz m atran o u okviru širih tema,
m ad a je presudno kod utvrđivanja tipologije naselja. Gradska
naselja srednjovjekovne Bosne javljaju se u dubrovačkim izvo-

172
 rim a pod tri imena. Značenje tih term ina je po a u to ru slijedeće:
trg ili m erc atu m — m jesto povrem ene trgovine, m jesto na kojem
se trgovina stalno odvija i naselje koje se fo rm ira oko m jesta trgo­
vine; grad ili ca stru m — utvrđeni grad, stolno m jesto kralja ili
nekog feudalca (u slučaju da se pod u tv rd o m razvije privredno
aktivno naselje ono dobija prefiks sub-, sotto- ili pod-); varoš ili
borgo — značenje slično kao i kod term ina trg, m jesto na kojem
se povrem eno trguje, dio naselja koji se uslovno može nazvati
poslovna četvrt i tip naselja. Razlika između trga i varoši očituje
se na urbanističkom planu. Trg je naselje otvorenog tipa, koje se
u izvorima javlja prije varoši, p o jm a koji označava naselje nastalo
ispod utvrde. Privredna s tr u k tu ra oba tipa naselja, zaključuje
autor, je istovjetna, što znači da je preovlađujući oblik privre-
đivanja trgovina i zanatstvo.
Drugi dio knjige posvećen je ra z m a tra n ju privredne stru k tu re
srednjovjekovnih bosanskih gradova. Centralno m jesto u toj struk-
turi zauzima rudarstvo, čija organizacija u XV stoljeću dostiže
zavidan nivo. Glavni proizvod bosanskih ru d n ik a bilo je srebro
koje, zajedno sa srebrom iz srp sk ih rudnika, čini jed n u petinu
ukupne evropske proizvodnje. Nivo proizvodnje olova u XV sto-
ljeću nije je d n a k onom iz prethodnog stoljeća, dok o proizvodnji
željeza nem am o podataka, je r se ono ne izvozi.
P orast ru d a rs k e proizvodnje povlači i ra s t obim a trgovinske
razmjene, kako uvozno-izvozne tako i lokalne. Predm eti izvozne
trgovine su, pored ruda, proizvodi stočarstva, meso, kože i mliječni
proizvodi, zatim vosak i med. Od uvoznih artikala na jp o treb n ija
je sol, a uvoze se i tkanine, razni predm eti višeg nivoa zanatske
obrade i razne robe poznate pod skupnim im enom m rčarije. Kako
se odvijala lokalna trgovina možemo tek naslućivati po popisim a
robe koja ostaje u testam entim a dubrovačkih trgovaca nakon nji-
hove smrti. Organizacija trgovine bila je slična organizacija cjelo-
kupne dubrovačke trgovine, pa se tako u d o k um entim a nailazi na
prave trgovačke kom panije dom aćih ljudi.
Razvoj zanatstva, kao jedne od bitnih odlika gradske privre-
de, moguće je u Bosni p ratiti kako po m ate rija ln im ostacima
proizvodnje tako i po pisanim dokum entim a. Ova druga vrsta
izvora mnogo je bogatija podacim a o stranim , prvenstveno dubro-
vačkim, zanatlijam a. Domaći ljudi su svoju zanatsku djelatnost
obavljali u Bosni, pa nisu ostavili velikog traga u dokum entim a,
osim ako se ne radi o školovanju. Mnogo vise se zna o dubro-
vačkim zanatlijam a koji dolaze u Bosnu. Dolaze uglavnom majsto-
ri um jetničkih zanata i stručnjaci za izradu kom plikovanijih oruž-
ja. No, u bosanskim gradovim a nalaze se i dubrovačke zanatlije
koji se bave zanatim a iz dom ena svakodnevnih potreba, kao što
su krojači, berberi, mesari itd. Procesu specijalizacije zanata po-
godovala je pojava gradova, pa tako u XV stoljeću po gradovim a
im a mnogo zanatlija specijalista. Ove zanatlije su već u sta n ju da

173
školuju svoj podm ladak, što se lijepo može p ratiti po b r o ju mla-
dića iz Bosne na školovanju u Dubrovniku.
Treći dio knjige pod naslovom »Društvene i upravne struk-
ture« o b ra đ u je etnički i socio-ekonomski sastav srednjovjekovnih
b o san sk ih gradova i n a s ta ja n je gradskih organa uprave. Po etnič-
kom sastavu bosanski gradovi su bili prilično šarolika m jesta.
Među strancim a n a jb ro jn iji su Dubrovčani, čiji broj se kreće od
nekoliko stotina u Srebrenici i Fojnici do usam ljenih pojedinaca
na nekom m alom trgu. Pored njih u gradovim a se može naći po-
neki trgovac iz Italije, zanatlija iz srednje Evrope i susjednih
zemalja. Broj stranaca može biti indikativan za stepen razvoja
pojedinog naselja, no, pri tom nas a u to r p oasjeća da je bilo gra­
dova koji su se ubrzo razvijali, iako u n jim a ne boravi mnogo
stranaca. U vezi sa razvojem ru d arstv a stoji pojava Sasa u bo-
sanskim gradovima, no, u XV stoljeću oni se u poslovanju inte-
g rira ju sa dom aćim stanovništvom . Među dom aćim g radskim sta-
novništvom najjači sloj čine trgovci. Njihovo socijalno porijeklo
nije u p otpunosti rasvjetljeno, m ada pojedini slučajevi govore da
se oni reg ru tiraju kako iz redova feudalaca tako i iz redova za­
natlija. Pravni položaj domaćeg stanovništva nije dovoljno poznat,
m ad a činjenica da bosanski građani rado p rim a ju dubrovačko
građanstvo m ože p o tkrijepiti m išljenje da se njihov položaj nije
m nogo razlikovao od položaja ostalog stanovništva Bosne. Dubrov-
čani im a ju u Bosni poseban položaj, uživaju široke sudske auto-
nom ije i pravo da sami reguliraju svoje m eđusobne odnose.
U izgradnji u pravnih s tr u k tu ra gradova veliku ulogu odigrali
su Sasi, koji donose gradsko uređenje njem ačkog tipa. Ono se
postepeno širi po Bosni, prvo po r u d a rs k im a p otom i po ostalim
gradovim a, gdje sve češće nalazimo osnovne ka ra k teristik e tog
uređenja, gradska vijeća i kneza. Prazni p r o s to r nastao p o trebom
za novim službama, kojih u Bosni nije do tad bilo, koristi kato-
lička crkva, je r jedino ona raspolaže kadrovim a koji su u sta n ju
da obavljaju n o tarsk u službu, a može i da postane ustanova javne
vjere. U XV stoljeću grad sk a upravna s tr u k tu ra je potpuno formi-
rana, m a d a je pitanje posebnih gradskih s ta tu ta i dalje otvoreno
je r n a m izvori ne p ru ža ju dovoljno podataka. U gradovim a posto-
je upravni činovnici koji pred sta v ljaju kralja. To su uvijek istaknu-
te lokalne ličnosti, dok je zapovjednik posade utvrde sitni feuda-
lac. Njihove funkcije nisu uvijek do k ra ja razgraničene, no, pored
n jih p o s to ji i gradsko vijeće kao sam oupravni organ sa širokim
kom petencijam a. Stepen lokalne sam ouprave stoji u direktnoj vezi
sa ekonom skim potencijalom datog m jesta. Posebno je p itanje ca-
rinske službe, koju u prvo vrijeme drže u zakupu Dubrovčani, no,
kasnije, kada sa p o rasto m pro m e ta raste i prih o d od carina, kao

174
carinici se javljaju kraljevski službenici ili službenici velikih feu-
dalnih gospodara. Uz ca rin sk u službu vezana je i k ontrola izvoza
srebra, koju, preko svojih officiales-a, u svojim ru k a m a drži kralj.
Cetvrti dio knjige posvećen je ra z m a tra n ju osobenosti gradske
sredine, nove pojave u životu srednjovjekovne Bosne. Novi oblici
privređivanja zahtijevaju novu organizaciju stanovanja, što dovodi
do p ro m je n e u izgledu naselja. N em ogućnost arheoloških istra-
živanja u većem obim u uvjetovana je nekim osobenostim a same
gradnje. Široka u p o tre b a drveta koje ne ostavlja mnogo tragova,
k o n tinuitet nekih naselja koji rezultira u ništavanjem tragova sta-
rog naselja su neki od razloga koji otežavaju posao današnjeg istra-
živača. Tek posrednim putem , preko pisanih izvora, a u to r rekon-
s tru ira sliku naselja sa centralnim trgom na kojem se nalaze crkva
i kuće trgovaca i zanatlija, dok se prem a periferiji naselje širi okuć-
nicam a između sta m benih objekata. Potrebe trgovine i sa obraćaja
u v jetu ju g rad n ju javnih objekata, kao što su carinarnica i kona-
čište, što doprinosi f o rm ira n ju gradskog centra. U ovom opštem
okviru ja v lja ju se razlike m eđu gradovim a u ovisnosti od preovla-
đujućeg oblika privredivanja.
Razvoj gradskih naselja pogodavao je širenju mreže franje-
vačkih sam ostana i gradskih crkava, za koje smo vidjeli da čine
obavezni dekor gradskog centra. U svakom većem g radu nice u
XV stoljeću franjevački sam ostan, a svi oni, zajedno sa gradskim
crkvam a, su bili zidani od kamena. U njihovoj gradnji učestvuju
graditelji iz Šibenika, Dubrovnika i Splita, koji donose elem ente
gotičkog stila i tako u k lju č u ju Bosnu u suvrem ene tokove evrop-
skog graditeljstva. Crkve pravoslavnog kulta dižu se u sjevero-
istočnoj Bosni, gdje se vrem enom razvija osobeni »drinski stil«
koji se vezuje za tradicije starog srpskog graditeljstva.
M aterijalna ku ltu ra gradske civilizacije srednjovjekovne Bo­
sne stoji pod očiglednim uticajem evropske civilizacije, poprim aju-
ći vrem enom njene odlike, no, istovrem eno dajući svoj prilog tom
civilizacijskom krugu. Naime, p redm eti svakodnevne upotrebe do-
laze iz Evrope u Bosnu preko Dubrovnika i Ugarske. Istovrem eno
iz Bosne se izvoze m nogobrojni predm eti od srebra koji nalaze
p u t do tržišta Evrope. U sferi duhovne ku ltu re svijet bosanskih
gradova nije imao dovoljno vrem ena da iskaže punoću svog života.
Izuzim ajući pojedine trgovce, koji su priro d o m posla bili prisiljeni
da nauče pisati, gradsko stanovništvo je ostalo nepismeno do pada
pod tu rsk u vlast, tako da danas nem a svjedočanstava kulturnog
života gradova.
Na k r a ju knjige, pored rezimea, pod naslovom »Srednjovje-
kovna Bosna u istoriji evropskih gradova«, nalazi se i rezime na

175
francuskom , o pširna bibliografija i vrlo upotrebljiv registar. Zao-
kružujući svoj naučni opus, Desanka Kovačević-Kojić je ostvarila
vrijedno djelo, koje nalazi publiku i van kruga stru č n ja k a , m eđu
svima onim a koji su zainteresirani za prošlost i tra d iciju zemlje
u kojoj žive.

M laden ANČIĆ

176
Esad ARNAUTOVIC

HERCEGOVINA, ČASOPIS ZA ISTORIJSKO

I KULTURNO NASLJEĐE BR. 2/1982.

(izdavač: Arhiv Hercegovine Mostar, Muzej Hercegovine

Mostar, Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture I
prirode Mostar)
Ono što je prvi broj časopisa najavio, drugi broj je potvrdio.
Veliko kulturno-istorijsko bogatstvo Hercegovine i interes za nju
koji vlada u nauci, okuplja veliki broj naučnih radnika. Svakako,
to predstavlja jed a n od razloga što u časopisu sara đ u je niz istak-
nutih naučnih rad n ik a koji svojim radovim a doprinose njegovom
kvalitetu. Izbor tema, njihova raznolikost, stroga naučna ozbiljnost
ka rakteristike su ovog časopisa. Posebno rad u je što se javljaju
autori iz Hercegovine. Pojava časopisa će stim ulisati i druge naučne
radnike u Hercegovini da se uključe. Svi objavljeni radovi su
vrlo interesantni za čitaoca, a pred sta v ljaju značajnu vrijednost za
naučnog radnika, zbog čega ću p o k ušati da ukažem na neke bitne
m omente.

Dr Borivoje Čović: Tumulusi željeznog doba u Gubavici

Ovaj rad je dao iscrpan sistem atski prikaz tum ulusa n a loka-
litetu Bulića-ograde, zapadno od sela Gubavica. Cilj ovog iskopa-
vanja, kako ističe sarn autor, bio je »da se utvrdi tip i oblik kon-
strukcije tum ulusa i grobnica, način sah ra n jiv a n ja i drugi rele-
vantni podaci, te da se spasi nekoliko grobnih cjelina prije nego
budu devastirane . . .« (str. 14).
Autor je u ra d u obradio 5 tum ulusa, bogato ih ilustrirao pla-
nom terena na kojem se nalaze tum ulusi i grobnice. Dat je i spisak
nađenih priloga i njihov tabelarni pregled u crtežu.

12 - T rib u n ia
177
 Na osnovu nalaza a u to r je zaključio d a pom enuti tumulusi
zahvataju 8. i 7. stoljeće sta re ere, a po načinu sa h ra n jiv a n ja i
kara k terističn im oblicima n akita blisko se vezuje za Glasinac.

Mr Tomislav Anđelić: Ostava srednjovjekovnog novca

iz Medina kod Mostara

Tomo Anđelić je dao prikaz novca nađenog u Međinama.

To je srednjovjekovni venecijanski, srpski, dubrovački i bosanski
srebreni novae.
Kataloški popis i tabelarni prikaz srednjovjekovne novčane
ostave iz Medina je ilustrovao fotosim a novca.

Dr Đuro Tošić: Donji tok Neretve u srednje vijeku,

s posebni osvrtom na trg Drijeva

Đuro Tošić je dao značajan prilog prou ča v a n ju donjeg toka

Neretve, u srednjem vijeku značajne prom etnice, s osvrtom na trg
Drijeva, koji se nalazi u žiži njegovog raz m atran ja . Iznio je niz
relativnih činjenica koje se odnose na istoriju ovog područja. Autor
je posvetio dosta pažnje n a s ta n k u i im enu trga i luke Drijeva.
Ističe da su Drijeva slavenske, a N a re n tu m (m ercatum N arenti, fo­
r u m N arenti) latinski oblik imena. Kao jed a n od značajnih dokaza
navođi i »slučaj S tjepana Radosalića de Dreva«, za koga se jed n o m
d ru g em prilikom navodi da je »de Drieva aliter de Narente«, te
ne treba boljeg dokaza da su slavenski oblik Drijeva i latinski N a­
re n tu m sinonim i za naziv neretljanskog trga (str. 57).
Posebno je dosta pažnje, sasvim razumljivo, posvećeno pita-
n ju ubikacije Drijeva. Sam a u to r kaže: »Činjenica da u nauci po-
stoji toliko različitih m išlje n ja o sm je šta ju ovog važnog trgovačkog
e m p o rija u donjem toku Neretve ne treba da nas puno iznenađuje.
U stvari, svaki od istraživača koji su se bavili izučavanjem ovog
p ro b le m a imao je svoje argum ente (bilo arhivske ili arheološke
prirode) na kojim a je zasnivao svoje shvatanje i gradio, gledano
kroz prizm u korištenih vijesti, tačne ili približno tačne teorije o
tome gdje su se nalazila Drijeva« (str. 58). A utor se, iznoseći niz
teorija i m išljenja o tom problem u, vrlo iscrpno, čini se, opredijelio
za stav D. Kovačević-Kojić koja je došla do zaključka da se ovaj
srednjovjekovni trg nalazio tam o gdje je prije mnogo vijekova
p restala postojati antička Narona, na m je stu malog i ni po čemu
značajnog sela Vida (str. 61).
Đ. Tošić je dao prikaz luke i trga ističući zasluge dubrova-
čkih i dom aćih trgovaca u njegovoj urbanizaciji. To je značilo,
istovrem eno, i ukazati na njegov privredni razvoj i značaj.

178
 Dr Pavao Anđelić: Mesnovići, M asnovići, Bubanjići,
humska i bosanska vlastela
U svom rad u P. Anđelić je objasnio, na tem elju novih naučnih
istraživanja, koristeći nova genealoška saznanja do kojih se došlo
po slje d n jih godina, porijeklo vojvode Msna, kao i veze sa bosan-
skom vlastelom Masnovići i Bubanjići. Najvažniji rezultat ovog
istraživanja jeste saznanje da su drežnički Mesnovići i bosanski
Masnovići B ubanjići posebni vlastelinski rodovi, bez dokazane krv-
ne veze.

Dr Vlajko Palavestra: Drežnica u Hercegovini

V. Palavestra je već u podnaslovu istakao da se radi o zabi-
lješkam a o prošlosti i narodnoj k u ltu ri Drežnice. Njegovo naučno
raz m atran je izgrađeno je na tem elju terenskih istraživanja i stu-
dijskog ra d a u a rhivim a i bibliotekam a. Neki rezultati, kako ističe
autor, su ovdje prezentirani iz oblasti etnološke i druge proble-
m atike (str. 91). R ad je ukazao na bogatstvo naro d n e kulture,
običaja, uslova u kojim a je stanovništvo ovog kraja živjelo, kao
i na ostatke m aterijalne kulture.

Mr Anđelko Zelenika: Problem zaštite i prenosa stećaka

u Hercegovini
Autor je istakao da Hercegovina obiluje izuzetno velikim bro-
jem stećaka koji po bogatstvu, raznovrsnosti motiva, dekorativnoj
i likovnoj obradi, pred sta v ljaju najznačajniji spomenični fond ove
vrste u zemlji (str. 125). Ovi izuzetno vrijedni kulturni i istorijski
spomenici, pored loših uslova u kojim a su opstali i p ored nedo-
voljno pažnje društva koja im je ukazivana, posebno su bili ugro-
ženi izgradnjom javnih objekata, koja je u posljednje vrijem e in-
tenzivirana. Danas je sazrelo saznanje o potrebi čuvanja ovih spo-
m enika kulture, tako da se može slobodno tvrditi da danas nem am o
slučaj uništavanja stećaka, a ako su i ugroženi izgradnjom , p re ­
nose se na novu lokaciju. Autor je dao popis prem ještenih i zašti-
ćenih stećaka po lokalitetim a u Hercegovini sa prikazom sta n ja u
kom e se nalaze i podacim a o preduzim anim zaštitnim m jeram a.

Dr Muhamed Ždralović: Djela Ibrahima Opijača u rukopisima

orijentalne zbirke Jugoslavenske akadem ije znanosti i um jetnosti
Predstavljena su četiri prepisa djela Ib ra h im a Opijača koja
p osjeduje OZ JAZU. Radi se o djelu čiji stvaralac zauzima istaknu-
to m jesto u nizu naših pisaca koji su stvarali na arap sk o m jeziku.
N apom enim o i to da je Ib ra h im Opijač bio predavač na m edresi
i drugim institucijam a, a pretpostavlja se da je bio i m ostarski
m uftija.

12* 179
Mr Vlado Smoljan: 0 nekim izvorima akum ulacije u Hercegovini
u osm anskom periodu
V. Sm oljan je, baveći se ekonom skom istorijom ovog kraja,
ukazao na pojavne oblike p ro d o ra akum ulacije kapitala. Opšti
uslovi u kojim a se a k u m ulacija javlja slični su u osm anskoj impe-
riji, a, sužavajući rad na p o d ru č ju Hercegovine, a u to r se m orao
kon k retn o osloniti na oblike akum ulacije, odnosno njene manife-
stacije, u čem u je uspio.

Radomir Stanić: Nadgrobni natpisi iz 19. vijeka

na Bjelušinskom groblju u Mostaru

Dat je prikaz n adgrobnih natpisa iz 19. stoljeća na Bjelušin-

skom groblju u M ostaru. Prezentirano je 290 natpisa. N atpisi pred-
stavljaju značajan doprinos daljem p roučavanju razvoja jezika ovog
k ra ja i d a ju obilje p o d a ta k a za epigrafsko-paleografska izučavanja.

Sam ija Sarić: Prilog proučavanju kolonizacije (1918. do 1934)

i agrarne reforme (1929. do 1941) u Hercegovini
E konom ska istorija Hercegovine je jedno nedovoljno izučava-
no i naučno obrađeno p o d ručje naše novije istorije. Ovaj rad, zbog
toga, predstavlja značajan prilog daljim p roučavanjim a u toj ob-
lasti.
Radovi dr Ahmeda Hadžirovića, Peta p o k rajin sk a konferen-
cija КРЈ, snaženje organizacija i uticaja KPJ i mr Momčila Rado-
vića, Revolucionarni p o k ret u Hercegovini od 1919. do 1921. godine
p red sta v ljaju doprinos prou ča v a n ju radničkog p o k reta i djelovanja
KPJ u Hercegovini. Radovi obu h v a ta ju period organizovanja rad-
ničkog pokreta, oblike akcionog djelovanja kroz SRPJ (k), K PJ i
SKOJ na p ro sto ru Hercegovine. U r a z m a tra n ju je dosta pažnje
posvećeno djelovanju p a rtijsk ih organizacija u M ostaru, Trebinju,
Konjicu, P osušju i Stocu, kao i uticaju koji su one vršile na selo
u skladu sa pravilnim stavom o agrarnom pitanju.

Tripo Šarenac: Izgradnja i djelovanje narodne vlasti u Hercegovini

1941. i u prvoj polovini 1942. godine
Pitanje narodne vlasti je jedno od ključnih p ita n ja naše re-
volucije. Ono je temelj nove države koja se izgrađivala. Pitanje
n a ro d n e vlasti i njen razvoj u Hercegovini sa početkom NOR i
socijalističke revolucije jasn o ukazuje na organizovano djelovanje
KPJ. N a rodna vlast je pred sobom imala niz zadataka na očuvanju

180
reda i mira, zakonitosti i pravičnosti, organizovanju naro d n e kul­
ture i p rip re m a n ju naro d a na sam oodbranu. P risutna je neraski-
diva povezanost N aroda — P a rtije — N arodne vojske. N arodna
vlast je predstavljala istovrem eno i najavu novog doba, novih dru-
štveno-ekonomskih odnosa i novih o p red jeljenja u svijesti najširih
n arodnih slojeva.
U časopisu je p risu tan veliki broj a u to ra (13) zapaženih rado-
va iz oblasti arheologije, num izm atike, isto-rije, etnologije . . . To
istovremeno ukazuje na n a p o r redakcije časopisa i izdavača da
obezbijede njegov kvalitet. To p redstavlja značajan doprinos raz-
voju nauke, ne samo u Bosni i Hercegovini, već i sire.

181
Veseljka SALATIĆ

OSVRT NA JEDNO DAROVANJE

Um jetničko odjeljenje u Zavičajnom m uzeju Trebinje obilu-
je prilično velikim b rojem um jetničkih predm eta. Vidno m jesto
m eđu njim a im aju u m jetničke slike, grafike i crteži. Ovo odjelje­
nje stalno do p u n ju je svoje zbirke, bilo otkupim a, bilo poklonim a.
Za sada p osjeduje zbirku od 40 um jetničkih slika Atanasija Popo-
vića, akadem skog slikara iz Trebinja, rađenih u uljuj zbirku od
15 grafika B ra n k a Šotre, m ap u grafika Božidara Jak ca sa 50 par-
rad slikarke Milene Šotre. Tu su i slike S to ja n a Aralice, Bete
tizanskih p o r tr e ta i zbirku od 24 um jetničke slike rađene u ulju,
Vukanović, R om ana Petrovića, R ista Vukanovića, M irka Kujačića,
B ranka Kovačevića, R udija Gorjupa, Virgilija Nevjestića, Zdravka
Rajkovića i m nogih drugih, kako trebinjskih, tako i slikara iz čita-
ve Jugoslavije.
U m a r tu m jesecu 1980. godine Zavičajni muzej Trebinje je
organizovao izložbu slika prve slikarke iz Hercegovine Milene Šotre.
Tako je Trebinje imalo priliku da upozna ovu ženu, angažovanog
društveno političkog radnika i um jetnika — slikara.
Rođena je u D ubravam a kod Stoca, ali vrlo rano ih n apušta
i odlazi u svijet, uvijek noseći sa sobom viziju svoje Hercegovine,
te čudne zemlje sivog kamena, zelenila voda i raslinja, plavetnila
neba i m editeranskog žarkog podneblja iskićenog cvijećem narova,
breskvika i badem a. Osjetila je taj prirodni sklad boja još kao
djevojčica, uz svoju m ajku koja je tkala serdžade i ćilime, vješto
slažući živopisni kolorit.
Slikarske vidike otkrili su joj čuveni svjetski likovni pedagozi.
Petar Dobrović dao joj je prve instrukcije, zatim je nastavila kod
čuvenog Andrea Lhotea u Parizu. On je za n ju bio riznica znanja,
dok je Aleksandar Arhipenko mogao najviše da izvuče ono njeno
autentično, sklonost ka b o jam a koju je nosila u sebi. To je uslo-
vilo i odredilo njen p u t u slikarstvu.

183
 Slikala je dosta u Hercegovini, naročito u Trebinju, ranijih
godina. Godine 1954. organizovala je u Beogradu slikarsku izložbu
pod nazivom »Trebinje na slikarskim platnim a um jetnika«. Zahva-
ljujući njoj, hercegovački predjeli privukli su mnoge naše istaknu-
te um jetnike. Izložba u Beogradu postigla je lijep uspjeh i zainte-
resovala veliki broj ljubitelja slikarstva.
Strasnu privrženost Hercegovini i njenim ljudim a izrazila je
još jednom , 1980. godine, poklonivši Zavičajnom m uzeju Trebinje
deset svojih slika. Od te godine slikarka je dopunjavala ovu zbirku
novim poklonim a — slikama, kao što ju je dopunjavao i Zavičajni
muzej, uz pom oć nekih radnih organizacija iz Trebinja pri otkupu.

D e ta lj sa izložbe M. S o t r e

Tem atika ove zbirke je vezana za Hercegovinu. To su: deset

hercegovačkih pejzaža, dva enterijera herccgovačke kućc, tri cvi-
jeća, tri figure (dvije u hercegovačkoj narodnoj nošnji), dvije
m rtve prirode (šipci i hercegovačka tkana torbica, opanci i gusle)
i dva portreta.
Milena S otra — um jetnik i borac, do kraja iskrena, daje
sebe Li svemu u ćemu učestvuje. Slike su joj ona plem enita iskre-
nost, spontanost trenutka njene lićnosti. Ona se sva p red a je dok
slika, otkrivajudi, i čineći bliskijim ljudim a Ijepote koje ih okru-
žuju. U pejzažima i cvijećima raspjevana je, u njim a su se boje
zažarile i zablistale pod m editeranskim piavetnilom. Sunčevoj svjet-

184
losti daje ekvivalent koloristickim ork estra c ija m a , koje pokrece
em ocija prirode. Boja je simbol njenog stvaralaštva. Sm iona je ta
h a rm o n ija jark ih boja nanešena u širokom namazu, u snažnom
izrazu ekspresije. Preovladavaju zelenoplavi tonovi, a poentu na-
glašava valer crvenog i narančastog. Uvijek se vracala Hercegovini
po djetinjstvo, po nešto što je ostavila u toj zemlji, koja je uvijek
nanovo inspiriše i m am i da je likovno iskaže, posebno to veselo
i »najplavlje« hercegovačko nebo. Tako su nastali pejzaži: »Poči-

S a s v e ć a n e p r e d a j e p o k lo n z b ir k e M. S o tr e

telj«, »Vodopad Kravice«, »Proljeće u Hercegovini«, »Radimlja«,

»Na Tihaljini«, »Arslanagića most«, »Iz okoline Trebinja«, »Herce-
govacka avlija« . . .
Koloristickim ekspresionizm om prenosi na platno svoja vi-
đenja i osjecanja. E kspresija dolazi sa bojene površine koju gle-
dalac doživljava u cjelini. Dinainična i ekspresivna vrijednost j a r ­
kih boja naglašena je rukopisom koji je energičan, silovit, pi-oteže
se u dužim i kraćim potezima. Oni su vijugavi, gusti, široki, po-
krenuti i usmjei'eni, te stvaraju im pasto koji se reljefno uzdiže
na podlozi. Taj njen lični izraz omogudava joj da radi u jednom
dahu, u jednom zahvatu cmocija koje su neponovljive. »Kanjon
Neretve« prikazuje toliko slobodno i snažno crvenim, narandastim ,

185
m od rim i zelenim ak o rd im a u ha rm o n ičn o m i kolorističkom je-
dinstvu da se osieća fovistička sklonost i oduševlienie prem a
Mattisu.
S likarka ima osobiti smisao za kompoziciju. O stvaruje je u
snažnoj povezanosti i pro žim an ju boja i oblika. Osjećaj ka kompo-
ziciji je privlači i, zahvaljujuci tome, uvijek se pejzažim a daje
neki novi ritam . U e n terijerim a se osjeća izvjesna statičnost i
skladnost, dok su p o rtre ti prikazani ekspresionistički, energičnim
potezima kista i izražavaju u n u tra š n ji izraz. »Hercegovka u narod-
noj nošnji« je figurativno i u kom poziciji bo ja skladno ukompo-
novana u hercegovački kam enjar.
Ova zbirka slika je izložena u Domu m ladih u Trebinju,
privrem eno, dok Muzej ne dobije svoje prostorije.
Trebinjci, poklonici um jetnosti, su, nesumnjivo, obogaćeni
time što je njihov grad dobio ovu vrijednu u m je tn ič k u zbirku,
k oja je, zajedno sa zbirkom grafika — poklonom autora, čuvenog
slikara B ra n k a Šotre, slikarkinog brata, još jed a n veliki doprinos
svetkovini ljudskog duha.

1 8 6
 IIZ M UZEJA

Marija ZANETIĆ-VEBER

ZAVIČAJNI MUZEJ TREBINJE U 1982. GODINI

Od 1. 1. 1980. godine m uzejska djelatnost se odvijala u okvi­
ru Poslovne jedinice Radne organizacije »Centar ku ltu rn ih djelat­
nosti Trebinje«, u kojoj su bile objedinjene sve profesionalne kul-
turne institucije i a m aterska dru štv a Trebinja.
R ješenjem Skupštine opštine T rebinje broj: 09-017-23-1982, od
29. 4. 1982. godine, počeo je proces osnivanja i k o n stitu iran ja Mu-
zeja kao sam ostalne radne organizacije. O dm ah poslije toga obav-
ljeni su poslovi oko izrade sam oupravnih norm ativnih akata i izbo-
r a sam oupravnih i drugih organa Muzeja, te je podnijeta i prijava
za upis u sudski registar Osnovnog suda udruženog rad a u M osta­
ru. Nakon što je Kom isija Republičkog kom iteta za obrazovanje,
nauku, k u ltu ru i fizičku k u ltu ru izvršila uvid i dala pozitivno
m išljenje, a spom enuti Organ izdao rješenje za početak rada Mu­
zeja, izvršen je konačan upis u sudski registar, 29. ju la 1982. godine.
Ovim je bio okončan rad oko konstituiranja, te je od tada
Muzej počeo poslovati i raditi kao sam ostalna rad n a organizacija.
Treba n a pom enuti da je Republički kom itet za obrazovanje,
nauku, k u ltu ru i fizičku kulturu izdao privrem eno rješenje za rad
sam o na dvije godine, uzevši u obzir sve okolnosti u kojim a Muzej
posluje. S pom enuto rješenje glasi:
»Komisija je 15. ju la 1982. godine, na lieu m je s ta pre-
gledala zbirlce, kadrovsku s tru k tu ru , prostorije i ostale uslove
za rad Muzeja i konstatirala:
a. Muzej raspolaže sljedećim zbirkam a vrijednih ekspo-
nata:
— Isto rijsk a zbirka sa 2433 originalna dokum enta, 6000
fotokopija i 133 predm eta,
— Arheološka zbirka sa 485 eksponata,
— Etnološka zbirka sa 530 eksponata,
— U m jetnička zbirka sa 300 eksponata,
— Zbirka kopija sa 50 eksponata.

187
 Pored ovoga Muzej ima stručnu biblioteku sa 7.000 bib-
liotečkih jedinki.
P re p a ra to rs k a radionica u pravom smislu ne postoji, ali
se ova djelatnost do sada obavljala u dislociranoj radionici.
Raspoloživi m ate rija l je dovoljan da u m uzeološkom
pogledu može predstavljati navedene k u ltu rn e oblasti i kon-
stituisati se kao zavičajni muzej kom pleksnog tipa.
b. Muzej ima sljedeći stručni k a d a r sa odgovarajućom
stručnom sprem om :
— arheolog,
— dva istoričara,
— istoričar u m jetnosti i
— bibliotekar.
Radno m jesto p re p a ra to ra jc trenutno upražnjeno, a ove
poslove obavlja, kao vanjski suradnik, bivši p re p a ra to r ovog
Muzeja koji je sada u penziji.
Ovaj sastav k a d ra dovoljan je da Muzej može uspješno
ostvarivati svoju funkciju.
T renutno je Muzej sm ješten u sopstvenim p ro sto rija m a
od 330 m 2 koje se sastoje iz tri prostorije za rad kustosa,
p ro sto r za biblioteku, jedne p ro sto rije u kojoj je stalna arheo-
loška izložba i četiri pro sto rije za odlaganje m uzejskog mate-
rijala. Za povremene, prvenstveno tem atske izložbe, Muzej se
koristi p ro sto ro m u Dom u kulture i Dom u mladih.
Ovaj p ro sto r ne može se sm a tra ti pogodnim da bi Muzej
u n je m u mogao vršiti svoju osnovnu funkciju i tra jn o razvi-
jati svoju djelatnost.
U cilju trajnijeg rješavanja sm je šta ja Muzeja, Skupština
opštine Trebinje je, R ješenjem broj: 03/11-430/1-1959. od
24. 4. 1959. godine, dodijelila Muzeju zgradu koja se sastoji
od prizemlja, s p ra ta i visokog potkrovlja. Do sada je u sudske
knjige izvršena uknjižba raspolaganja u korist Muzeja na sp ra t
i visoko potkrovlje i započeta adaptacija ovih prostorija. Preo-
stalo je još da se u korist Muzeja uknjiži prizemlje i dovrši
a d a p ta c ija cjelokupnog ob jek ta u kom e će se obezbijediti po-
tre b a n p ro sto r za rad Muzeja i ekspoziciju svih zbirki.
Odlukom o uvođenju sam odoprinosa u Trebinju, od ju n a
1978. godine, predviđeno je da program realizacije sam odo­
prinosa obuhvati i dovršenje adaptacije spom enutog o bjekta
za Zavičajni muzej. Pošto su u m eđuvrem enu radovi na adap-
taciji obustavljeni, a sredstva iz sam odoprinosa još nisu poče-
la da se koriste u ovu svrhu, Kom isija je, u cilju dobijanja
p o tpunije inform acije o problem u obezbjeđivanja adekvatnog
pro sto ra za rad Muzeja, obavila razgovore s predsjednikom
Skupštine opštine i p redsjednikom Opštinske kom isije za

188
 društvene djelatnosti. Tom prilikom je rečeno da se od zapo-
čete investicije na ob jek tu Muzeja neće odustati i da će biti
obczbijeđena sva p o tre b n a sredstva za dovršenje ob jek ta do
k ra ja 1983. godine, je r je to konačno opredjeljenje Opštine.
Na osnovu izloženog i'iješeno je kao u dispozitivu, tj.
utvrđen je, kao rok za dovršenje adaptacije objekta, preselje-
nje Muzeja i dovršenje izložbi, 30. juni 1984. godine, nakon
čega će Kom itet, putem stručne Komisije, utvrditi da li su i
ovi uvjeti ispunjeni i o tome dati odgovarajuće rješenje.«
Iz navedenog rje še n ja se vidi da Muzej raspolaže dovoljnim
stručnim k adrom i bogatim zbirkam a vrijednih eksponata, što je
sasvim dovoljno da u m uzeološkom pogledu može p redstavljati
navedene ku ltu rn e oblasti u trebinjskom pod ru čju i djelovati kao
Zavičajni muzej kom pleksnog tipa.
N epovoljna je okolnost što je Muzej počeo sa radom u toku
kalendarske godine. To se osobito odrazilo pri raspodjeli i dodjeli
sredstava SIZ-a za kulturu, svakako, i na djelatnost Muzeja. P ro ­
gram rada, kao i sredstva u okviru SIZ-a kulture, nisu bili uskla-
đeni, a tek u m jesecu decem bru raz m atran je program rada i izvr-
šena konačna raspodjela sredstava. Sredstva SIZ-a k ulture su bila
toliko sk rom na da nisu omogućila niti b a r um jereniji nivo razvoja
pojedinih oblika djelatnosti u okviru Muzeja. Dobivenim sredstvi-
m a mogli su se podm iriti samo najosnovniji m aterijalni troškovi
i lična p rim a n ja uposlenih.
Za terenska i arhivska istraživanja, struonu i naučnu obradu,
otkupe m uzejskih p red m e ta i njihovu zaštitu, te publikacije i izla-
ganja, mogla su se izdvojiti gotovo sim bolična sredstva. U ovakvim
uvjetim a, posebno u n edostatku a dekvatnih prostorija, m ogućnosti
Muzeja su m inim alne za ostvarivanje bilo kakvog sam ostalnog do-
hotka. P ro sto r u kojem je sada sm ješten Muzej, može se sm a tra ti
sam o privrem enim , nužnim sm ještajem , a nikako p ro sto ro m u
kom e može vršiti svoju osnovnu funkciju i trajno razvijati svoju
djelatnost.
Ipak, i pored nepovoljnih uvjeta, nastavilo se sa radom , u
gran icam a mogućnosti, u svim oblastim a iz dom ena rada ove insti-
tucije. Zahvaljujući nekim dodatnim sredstvlma, koje je uspio
ostvariti, Muzej je pozitivno završio poslovanje u 1982. godini i
udovoljio svim zakonskim, društvenim i drugim obavezama, te
obavio određene poslove na stru č n o m planu.
Interni rad u Muzeju odvijao se norm alno, u skladu sa sa-
m oupravnim aktim a ove radne organizacije.
Sam oupravni organ Muzeja — Zbor radnika u užem ili u
pro širen o m sastavu (sa predstavnicim a društvene zajednice) sasta-
ja o se u vise n a v ra ta i u skladu sa sam oupravnim ak tim a donosio
neophodne odluke.

189
 Predstavnici društvene zajednice u ovom m a n d a tn o m periodu
su: M unevera Spahović, S to ja n k a Gudelj, H am o Ramie i B ranko
Gojšina.
Muzejski kadar, s obzirom na sm ještaj i uvjete rada, ostao je
nepi'om ijenjen: viši kustos istoričar, koji vrši i dužnost direktora,
kustos arheolog, kustos istoričar um jetnosti, bibliotekar, koji obav-
lja i adm inistrativno-finansijske poslove, te jed a n higijenski rad-
nik, koji obavlja i poslove kurira. Knjigovodstvo Radne organiza-
cije povjereno je K njigovodstvenom centru Trebinje, koji obavlja
sve povjerene poslove.
U n e d o sta tk u sredstava nisu mogla biti izvedena arheološka
iskopavanja, k oja su p ro g ra m o m rad a bila predložena. T okom go­
dine izvedeni su sitniji zaštitni radovi, te rekognosciranje terena
n a p o d ru č ju Dživara, Lastve, Popova polja i Sume. Kustos ovoga
o djeljenja učestvovao je na arheološkim iskopavanjim a, u organi-
zaciji Republičkog zavoda za zaštitu spom enika kulture, na lokali-
tetu Stari grad Tešanj i Donja dolina — B osanska Gradiška.
Obrađena je po jedna tem a za časopis »Tribunia«. Izvršena je inven-
tarizacija i o b ra d a pristiglih m ate rija la i drug! poslovi koji su u
vezi sa ovim odjeljenjem .
Vršena su arhivistička istraživanja i u okviru istorije i kultur-
ne istorije, te fo to k o p ira n je m uzejskih m aterijala za potrebe ovog
odjeljenja. Urađena je po jedna tem a za časopis »Tribunia« i »Her­
cegovina«. Muzej je dobio n a poklon izvjestan broj do k u m en ata
koji se odnose na NOB. Vršena je stručna o b ra d a svih prispjelih
m aterijala koji su u vezi sa ovim odjeljenjem.
Praćenjem suvrem enih zbivanja prikupljen je fototečki mate-
rijal, a vršen je i otkup sta rih fotografija i negativa.
U okviru um jetničkog o d jelje n ja organizirane su izložbene
postavke u m jetn ičk ih slika, vršen otk u p eksponata, obavljan pe-
dagoški rad, te ostali stručno-naučni i drugi poslovi.
U protekloj godini Muzej je organizirao izložbe slika: N atalije
Karić-Slijepčević, Milene Sotre i Rudi Gorjupa.
Muzej je bio nosilac ovih sadržaja i za vrijem e tradicionalnih
m anifestacija »Dan Trebinja« u Bežigradu i »Dan Bežigrada« u
Trebinju, koje se održavaju svake godine. Veći broj izložba nije
organiziran dijelom zbog oskudice sredstava, a i radi odsutnosti
k ustosa istoričara um jetnosti.
Za p otrebe um jetničkog odjeljenja, po uobičajenoj praksi,
otkupljene su sa izložbi tri slike Natalije Karić, je d n a slika Milene
S otra i dvije slike Rudi Gorjupa. Osim toga Muzeju je poklonila
tri um jetničke slike Milena S otra i dvije slike Skupština opštine
Trebinje, te po jed n u »Neimarstvo« i H idroelektrane na Trebišnjici.
Na nekim eksponatim a ovog odjeljenja vršeni su poslovi
zaštite. Obavljeni su poslovi oko uvođenja u inventar i stručne

190
 obrade pojedinih eksponata, kao i drugi poslovi vezani za ovo
odjeljenje.
U oblasti etnologije i etnografije obavljen je istraživački rad
na temu migracija. Vršeno je i p r ik u p lja n je i evidentiranje etno-
grafskog m aterijala, a otkupljena je, pored još nekih sitnijih pred-
meta, i jedna kom pletna sta ra m uška naro d n a nošnja.
Stručna biblioteka Muzeja uvećala je svoj knjižni fond za
453 bibliotečke jedinice i to: razm jenom 144, poklonom 190, kupo-
vinom 45 i obaveznim p rim je rk o m S ta m p a rije T rebinje 74. U
okviru biblioteke uvećana je i zbirka novina za 12 tomova.
Pored dnevnog lista »Oslobođenje«, u zbirci su prim jerci
»Slobode«, »Odjeka«, »Komunista«, »Književnih novina«, »Službe-
nog lista SFRJ« i »Službenog lista SR BiH«, te više časopisa koji
tre tira ju oblast kulture i, posebno, m uzejsku p roblem atiku (»Nu-
m izm atičke vijesti«, »Muzeologija«, »Muzeologica informatica«,
»Most«), koji se dostavljaju na osnovu pretplate, dok se ostala
periodika p rim a pu tem razmjene.
Biblioteka Muzeja, knjižni fond i novine stajale su na raspo-
laganju svim zainteresiranim : učenicima, studentim a i ostalim po-
jedincim a, da ih interno koriste u čitaonici biblioteke, a iznimno
i van nje. Mnogi znanstveni radnici za svoje potrebe koristili su
fondove ove biblioteke.
Arheološka postavka bila je otvorena za organizirane posjete
učenika raznih škola i ekskurzija, uz p reth o d n u najavu, kao i za
ostale zainteresirane pojedince.
U toku godine Muzej je razvijao m eđuinstitucionalnu surad-
n ju sa više institucija, na polju terenskih i arhivskih istraživanja,
publiciranja, izložbene djelatnosti i razm jene publikacija.
Tokom godine se počelo sa p rik u p lja n je m priloga za časopis
»Tribunia« br. 6. Stupilo se u k o n ta k t sa zainteresiranim suradni-
cima iz raznih sredina. Težilo se raznovrsnosti, kako je već i kon-
cepcijom predviđeno. Do m jeseca decem bra prikupljena su izvjesna
sredstva i ovaj broj p red a t u štam pu.
U okvir izdavačke djelatnosti spadaju i prigodni katalozi koji
su izdavani prilikom organiziranja izložbi u protekloj godini.
Praćene su političke, k u ltu rn e i druge m anifestacije na našem
terenu i o n jim a prik u p lja n odgovarajući muzejski m aterijal.
Za potrebe sm ještaja, zaštite i lakše m anipulacije m uzejskim
m aterijalom , nabavljene su tokom godine m anje vitrine za biblio-
teku i ostale potrebe.
Kako se iz izloženog može zaključiti, vcliki dio poslova u
Muzeju zahtijeva i znatna m ate rija ln a ulaganja. No, i uz m inim alna
ulaganja i uz svesrdno zalaganje nosilaca ovih poslova, uspio se
realizirati veliki dio planom i program om predviđenog posla za
proteklu, 1982. godinu.

191
 S AD R Ž AJ
S tran a
ČLANCI — R A S P R A V E — S T U D I J E
D r B o riv o j ČOVIĆ, P r a i s t o r i j s k i t u m u l u s i sa s r e d n j o v j e k o v n i m u k o p i m a
u selu O r a h u k o d B i l e ć c .................................................................................. 7
P r a h i a s t o r i s c h e T u m u l i m i t m i tt e la l te r J ic h e n B e s t a t t u n g e n im
D o rf O r a h bei B i l e ć a .........................................................................................26
D r P a v a o A N Đ E L IĆ , S r e d n j o v j e k o v n a ž u p a P r i m o r j e u H u m s k o j z e m l j i 27
D e r m i t t e la l te r lic h e S p r e n g e l » K u ste n la n d « ( P r im o r je ) im L a n d
v o n H u m .........................................................................................................................40
Đ o r đ o ODAVIĆ, N e k a z a p a ž a n j a o a r h e o l o š k o m J o k a lite tu V a r in a Gru-
d a u D ž iv a rs k o m p o lj u k o d T r e b i n j a ............................................................. 41
E in ig e B e m e r k u n g e n i i b e r die L o k a li ta t V a r in a G r u d a im Dži-
v a r s k o p o lje bei T r e b i n j e ...........................................................................................46
D r M a r i a n Wenzel, T w o m e d i e v a l rin gs in the Z a v ič a jn i muzej T reb in je 47
Dva s r e d n j o v j e k o v n a p r s t e n a iz z b ir k e Z a v ič a j n o g m uzeja T reb in je 78
D r B o g u m il HRABAK, K ne zov i i v o jv o d e T r e b i n j a i P o p o v a do X V I I
v e k a ........................................................................................................................................79
FLirsten (knezovi) u n d H e rz o g e (vojvode) v o n T r e b i n j e u n d Po-
p o v o bis zu m 17. J h ............................................................................................. 87
D r I l i j a M IT IĆ , 0 p r a v n o m p o lo ž a j u s t r a n a c a u D u b r o v n ik u t o k o m
d r u g e p o lo v in e 18. s t o l j e ć a ................................................................................... 89
F r e m d e n in D u b r o v n i k w a h r e n d d e r 2. H a l f t e d es 18. Jh s . . . . 93
M r M a r i j a n S IV R IĆ , R a d n ič k i p o k r e t u T r e b i n j u od k o n c a 19. s t o lj e ć a
do 1918. g o d i n e .................................................................................................95
D ie A r b e it e r b e w e g u n g in T r e b i n j e v o m F.nde d es 19. Jh. bis z u m
J a h r e 1918................................................................................................................... 112
GRAĐA — H R O N O L O G IJA
P ro f. M a r k o VEG O, I z v o r i o T r e b i n j u i o k o lin i u s r e d n j e m v ij e k u . . 115
Q u elle n lib e r T r e b i n j e u n d U m g e b u n g in M i t t e l a l t e r . . . . 138
M r M a r i j a n SIV R IĆ , H r o n o l o g i j a d o g a đ a j a ra d n i d k o g p o k r e t a (K P J,
S K O J, r e v o l u c io n a r n i s in d ik a ti) t r e b i n j s k o g k r a j a od 1919. do 1941. 139
M I Š L J E N J A — P R IL O Z I
M r A n d e lk o Z elenika, P r o b l e m s a n a c i je c rk v e m a n a s l i r a Z av ale . . 149
P r o b l e m d e r S a n i e r u n g d e r K irc h e des K lo s t e r s Z a v a la , . . 162
M o m č il o ĆURIĆ , P o r i je k l o i m e n a B r o v a ...................................................................163
H e r k u n f t des N a m e n s » B r o v a « ................................................................. 168
O S V R T I — P R IK A Z I
D r D e s a n k a K o vačević-K ojić: G r a d s k a n a s e l j a s r e d n j o v j e k o v n e B osan-
s k e D rž av e (M laden A n č i ć ) ......................................................................... 171
H E R C E G O V IN A , ča so p is za is t o r i j s k o i k u l t u r n o n a s l j e đ e br. 2/1982,
(M r E s a d A r n a u t o v i ć ) ................................................................................................ 177
V e s e lj k a SA LATIĆ, O sv rt n a je d n o d a r i v a n j e ........................................................... 183
IZ M U Z EJA
M a r i j a Z A N E T IĆ -V E B E R , Z a v ič a jn i m u z e j T r e b i n j e u 1982. g od ini . . 187

192