‫� �آ�ﺪی �‬

‫�‬ ‫��‬ ‫�‬

‫ا�ﺪ��ﻪ �ﯿﺎ ﯽ ا�ا �ی‬

‫ﺷﺎ��ﻦ �اد‬

‫ﭼﺎپ دوم‬
 ‫�‬ ‫�‬‫��‬
‫� ﺮ ���ﺑﺎن و ﮐﺎردا ﻢ‬

‫�‬ ‫ت��‬
‫آر ﺲ‬

‫� ��‬
‫� �ﺪون ��ﯽ او ‪ ،‬ا�ﻦ ﮐﺎر � ا ﺠﺎم ﯽ ر ﯿﺪ‬
‫�‬

‫ا���ﺮ ‪�� - ۲۰۱۵‬ﻮ��ﻦ‬

 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاری‬
‫از ھﻣﺳر ارﺟﻣﻧدم‪ ،‬آرﺗﯾﻣﯾس ﻋﻠﯽ آﺑﺎدی و دوﺳت ﮔراﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎﺑﮏ ﭘﺎﭘﯾﺎن دزﻓوﻟﯽ‪ ،‬ﮐﮫ اﯾن‬
‫ﮐﺗﺎب را ﺑﺎ ﺷﮑﯾﺑﺎﯾﯽ و دﻗت ﺧواﻧدﻧد ﺗﺎ ﮐﺗﺎب ﮔوﯾﺎی آن ﺳﺎﺧﺗﮫ ﺷود و ﺑﮫ ﻋﻼﻗﮫ ﻣﻧدان‬
‫ﭘﯾﺷﮑش ﺷود‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﺳﭘﺎﺳﮕزارم‪.‬‬

‫ھﻣﭼﻧﯾن از ﻓرھﺎد آرﯾن و ﺷﮭرام آرﯾن‪ ،‬دوﺳﺗﺎن دﻟﺳوز و ارﺟﻣﻧدم ﮐﮫ در ﺳﺎﺧت ﮐﺗﺎب‬
‫ﮔوﯾﺎ‪ ،‬ﺧدﻣﺎت ﻓﻧﯽ ارزﻧده ای را اراﺋﮫ ﻧﻣودﻧد‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﻗدردان و ﻣﻣﻧوﻧم‪.‬‬

‫از ھﻧرﻣﻧد ﮔراﻣﯽ‪ ،‬ﻣﮭﻧدس ﻣﺟﯾد روح اﻓزا ﮐﮫ طراﺣﯽ روی ﺟﻠد را اﻧﺟﺎم داد‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر‬
‫ﺳﭘﺎﺳﮕزارم‪.‬‬

‫ﺗﻤﺎس‬

‫ﺑرای درﻣﯾﺎن ﮔذاﺷﺗن آرا‪ ،‬ﭘرﺳﺷﮭﺎ و ﯾﺎ راھﻧﻣﺎﯾﯾﮭﺎی ﺧود‪ ،‬ﺧواھﺷﻣﻧد اﺳت ﺑﺎ ﻧﺷﺎﻧﯽ‬
‫اﻟﮑﺗروﻧﯾﮑﯽ زﯾر ﻧﺎﻣﮫ ﻧﮕﺎری ﻧﻣﺎﯾﯾد‪:‬‬

‫‪Shaheen.Shaheen@rocketmail.com‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪه‬
‫ﯾﮑم‪ :‬واژﮔﺎﻧﯽ وﯾژه ای )ﭼون ﻧﺎم اﻓراد و ﻣﮑﺎﻧﮭﺎ( ﮐﮫ ﺑرای ﺧواﻧﻧده ﻏﯾر ﺗﺧﺻﺻﯽ ﺷﺎﯾد‬
‫ﭼﻧدان آﺷﻧﺎ ﻧﺑﺎﺷﻧد‪ ،‬در ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺑﺎر ﮐﮫ در ﻣﺗن آورده ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ ،‬در ﻣﯾﺎن ﻧﺷﺎﻧﮫ " " ﺟﺎی‬
‫ﻣﯽ ﮔﯾرﻧد‪ .‬ﭘس از آن‪ ،‬اﯾن ﮔوﻧﮫ واژﮔﺎن ﻧﯾز ﻣﺎﻧﻧد دﯾﮕر ﻧﺎﻣﮭﺎ ﺑدون ھﻣراھﯽ ﻧﺷﺎﻧﮫ وﯾژه‬
‫ای ﺑﮑﺎر ﻣﯽ روﻧد‪.‬‬

‫دوم‪ :‬ﮐوﺷﯾده ام ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﺷﯾواﯾﯽ ﻧوﺷﺗﺎر و درﯾﺎﻓت آن آﺳﯾﺑﯽ ﻧرﺳد‪ ،‬واژﮔﺎن ﻏﯾر‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ ﮐﻣﺗری را ﺑﮑﺎر ﺑﮕﯾرم‪ .‬در ھﻣﯾن راﺳﺗﺎ‪ ،‬واژﮔﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻧد اﺻطﺧر‪ ،‬طﺑرﺳﺗﺎن و‬
‫اﺳﺗوره ﮐﮫ واژﮔﺎن ﻋرﺑﯽ ﻧﯾﺳﺗﻧد و ﻧوﺷﺗن آﻧﺎن ﺑﺎ »ص« و »ط« ﻋرﺑﯽ ﻧﺎدرﺳت اﺳت‪،‬‬
‫ﺑﮫ ﺷﮑل اﺳﺗﺧر‪ ،‬ﺗﺑرﺳﺗﺎن و اﺳﺗوره ﻧوﺷﺗﮫ ﺷده اﻧد‪.‬‬

‫ﺳوم‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺟﺎم روﯾدادھﺎ ﺑﮫ ﺳﺎل ﻣﯾﻼدی اﺳت ﻣﮕر آﻧﮑﮫ در ﮐﻧﺎر ﺷﻣﺎره ﺳﺎل‪ ،‬واژه‬
‫ھﺟری آورده ﺷده ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫ﭼﮭﺎرم‪ :‬ھﻣﮫ ﭼﮑﺎﻣﮫ ھﺎی آﻣده در اﯾن دﻓﺗر از ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ )ﻧﺳﺧﮫ ﺧﺎﻟﻘﯽ ﻣطﻠق(‬
‫اﺳت ﻣﮕر آﻧﮑﮫ ﻧﺎم ﺳراﯾﻧده دﯾﮕری در ﮐﻧﺎر آن ﭼﮑﺎﻣﮫ آورده ﺷده ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫از داﺳﺘﺎﻧﮭﺎی ﻧﺎﻣﯽ درﺑﺎره ﺑﺰرﮔﻤﮭﺮ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺧﯽ اﺳﺖ ﻛﮫ ﺑﮫ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ در ﭘﯿﺸﮕﺎه‬
‫اﻧﻮﺷﯿﺮوان داده اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺑﺪﺑﺨﺗﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﺎﺿﺮ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺷﺎه‪،‬‬
‫ﭘﺎﺳﺨﮭﺎﯾﯽ دادﻧﺪ‪ .‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺮی و ﻛﻮدﻧﯽ ﻛﮫ ﺑﺎ ﺗﻨﮕﺪﺳﺗﯽ و ﻧﺪاری ھﻣراه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ھﻨﺪی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﻤﺎرﯾﮭﺎی ﺟﺴﻣﯽ ﻛﮫ ﺑﺎ دردھﺎی رواﻧﯽ اﻓﺰون ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﻤﮭﺮ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﯾﻨﻜﮫ آدﻣﯽ ﻋﻤﺮش رو ﺑﮫ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﻛﺎر ﻧﯿﮐﯽ از ﺧود ﺑﮫ ﯾﺎدﮔﺎر‬
‫ﻧﮕذاﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺑﺪﺑﺨﺗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭼﮫ ﻧﯾﮑوﺳت ﮐﮫ ھر ﮐدام از ﻣﺎ ﻟَﺧﺗﯽ در ﺧﻠوت ﺧود ﺑﯾﻧدﯾﺷﯾم ﮐﮫ از ﺧود ﭼﮫ ﺑرﺟﺎی‬

‫ﮔذاﺷﺗﮫ اﯾم؟‬

‫ﺷﺎھﯾن ﻧژاد ‪ -‬ﻧواﻣﺑر ‪۲۰۱۵‬‬

 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻓﮭرﺳت ﺟﺳﺗﺎرھﺎ‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر ‪۱ ....................................................................................‬‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن ‪۱۵ .... ................................................................‬‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪۱۵ ...... ................................................................‬‬

‫ﻣﯾراث اﯾراﻧﺷﮭر و ھوﯾت ﻣﻠﯽ ‪۳۶ .......................................................‬‬

‫ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﮫ ﻧﻣود اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎ در اﯾراﻧﺷﮭر ‪۴۶ ............... ................................‬‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‪۵۵ ........ ................................................................‬‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ‪۵۸ ............................................................‬‬

‫ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ ‪۶۲ ............. ................................................................‬‬

‫ﺷﮭرﯾﺎری ‪۸۸ ............ ................................................................‬‬

‫ھﻣراھﯽ دﯾن و دوﻟت ‪۱۱۱ .............................................................‬‬

‫ﻣﻧش و اﺧﻼق در ﮐﺷورداری‪۱۱۱ ............ ................................‬‬

‫دوﻟت دﯾﻧﯽ ﯾﺎ دوﻟت دﯾﻧدار؟ ‪۱۱۶ .............. ................................‬‬

‫ﺧﯾر )ﻧﯾﮑﺧواھﯽ( ھﻣﮕﺎﻧﯽ‪۱۲۶ ........................................................‬‬

‫آﺑﺎد ﺳﺎزی ‪۱۵۳ ......... ................................................................‬‬

‫دوﻟت ﻣﺗﻣرﮐز و ﻣﻘﺗدر ‪۱۶۲ ...........................................................‬‬

‫ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺳﺎﻻری ‪۱۷۰ ... ................................................................‬‬

 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳرآﻣدﮔراﯾﯽ ﯾﺎ ﻋوام ﮔراﯾﯽ؟ ‪۱۷۰ ............ ................................‬‬

‫ﭘﮭﻠواﻧﺎن‪ :‬ﺳرآﻣدان و ﻧﺧﺑﮕﺎن ﺗﺎرﯾﺦ و ﺣﻣﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ ‪۱۷۹ ....................‬‬

‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﭘس از اﺳﻼم ‪۱۸۲ .. ................................‬‬

‫زوال اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ در اﯾران‪۱۹۱ .........................................................‬‬

‫ﯾﮑم‪ :‬ﭘﯾداﯾش ﺳﻠطﻧت ﺑﮫ ﺟﺎی ﺷﺎھﯽ‪۱۹۳ ................ ................................‬‬

‫دوم‪ :‬ﺑﯽ اﻋﺗﺑﺎر ﺷدن ﻣﺎﻟﮑﯾت‪۲۰۲ .......................................................‬‬

‫ﺳوم‪ :‬ﮔﺳﺗرش ﺗﺻوف ‪۲۰۵ ..............................................................‬‬

‫ﺑرآﯾﻧد‪۲۱۱ ....................................................................................‬‬

‫دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎ ‪۲۱۵ .............. ................................................................‬‬

‫ﻓﮭرﺳت واژﮔﺎن ‪۲۱۹ ........ ................................................................‬‬

‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫ﺑزرﮔﺗرﯾن ﺑﯾﻧواﯾﯽ ﺑرای ﯾﮏ ﻣﻠت‪ ،‬ﻧداﺷﺗن ﺳرﻣﺎﯾﮫ و ﺗواﻧﺎﯾﯽ ﻧﯾﺳت ﺑﻠﮑﮫ ﻧداﺷﺗن آﮔﺎھﯽ‬
‫ﺑر داراﯾﯽ و داﺷﺗﮫ ھﺎی ﻓرھﻧﮕﯽ اﺳت ﮐﮫ ارﺛﯾﮫ ﮔذﺷﺗﮫ اﺳت وﻟﯽ ﻣﯽ ﺗواﻧد راھﮕﺷﺎی‬
‫اﻣروز ﻧﯾز ﺑﺎﺷد‪ .‬اﯾراﻧﯾﺎن وارث ﮔﻧﺟﯾﻧﮫ ای از اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی ﺗﺎﺑﻧﺎک و رﻓﺗﺎرھﺎی درﺧﺷﺎﻧﯽ‬
‫از ﻓرزاﻧﮕﺎن ﺧود ھﺳﺗﻧد‪ .‬اﯾن اﻧدوﺧﺗﮫ ھﺎ ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ در زﻧدﮔﯽ ﻓردی ﺑﻠﮑﮫ در ﭘﮭﻧﮫ زﯾﺳت‬
‫اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﻣﯽ ﺗواﻧد در ﮐﺷور ﮔرداﻧﯽ و ﮔﯾﺗﯽ آراﯾﯽ‪ ،‬راھﮑﺎر ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ و اﺑزاری ﺳزاوار‬
‫در راﺳﺗﺎی ﺑرون رﻓت از ﺑن ﺑﺳت ﮐﻧوﻧﯽ زﻧدﮔﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﻣﺎن ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ﮐﺷورداری ﺑﺎﯾد از زﻣﯾﻧﮫ ﻓرھﻧﮓ ﻣﻠﯽ ھر ﺳرزﻣﯾﻧﯽ ِﺑروﯾد و ﺑﺑﺎﻟد و ﺟﻧﺑﺷﮭﺎی‬
‫اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺑﺎﯾد ﺑر ﺑُﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎی ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑوﻣﯽ ﺑﻧﺎ ﺷوﻧد ﺗﺎ آرﻣﺎﻧﮭﺎی ﻣﻠﯽ‪ ،‬واﻗﻌﯾت‬
‫ﭘذﯾر ﮔردﻧد‪ .‬ھر دوﻟﺗﯽ ﮐﮫ ﺳﯾﺎﺳﺗش و ھﻧﺟﺎرھﺎﯾش‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب دھﻧده ﻣﻧش آرﻣﺎﻧﯽ ﺳرآﻣدان‬
‫ﻣﻠﺗش ﻧﺑﺎﺷد‪ ،‬ﻧﺎﮔزﯾر ﺑﮫ زوال اﺳت و در ﻣﺳﯾر ﻓروﭘﺎﺷﯽ ﺧود‪ ،‬ﻣردم را ﻧﯾز ﺑﮫ ﺳوی‬
‫ﮔرداب ﺑزرﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﺷﺎ َﻧد‪ .‬ﭘژوھش در ﮔﻧﺟﯾﻧﮫ ﻓرھﻧﮕﯽ ﮔذﺷﺗﮕﺎن ﺑﺎﯾﺳﺗﯽ ﻣﺎ را‬
‫ﺑﮫ ﻧوزاﯾش و ﻧوزاﯾﻧدﮔﯽ ﺑراﻧﮕﯾزد‪ .‬اﯾران زﻣﯾن ﺑﺎ ﭘروراﻧﯾدن و ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ و ﻓراﮔﺳﺗری‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ از ﮔوھر و ﺳرﺷت ﺧوﯾش‪ ،‬ﺑﮫ ﺧود ﻣﯽ آﯾد و راھش را ﻣﯽ ﯾﺎﺑد‬
‫ﻧﮫ ﺑﺎ اﻧﺑوھﯽ از ﺗرﺟﻣﮫ ھﺎی ﺑﯾروح و ﻧﺎﮐﺎرآﻣد از اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی ﮔوارش ﻧﺷده و وارداﺗﯽ‬
‫ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ‪ .‬ﺑرﺧﯽ از اﯾن اﻓﮑﺎر و ﺑﺎورھﺎی وارداﺗﯽ ﺑﺎ ﮐﻣﮏ ﻓروﻣﺎﯾﮕﺎن و ﮔﺎھﯽ زورﻣﻧدان‬
‫در ژرﻓﺎی ذھﻧﯾت و روان ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻓرورﻓﺗﮫ اﻧد و ﺑﮫ ﺟﺎی ﻣﻠﺗﯽ ﺑﯾدار و ﺳرزﻧده‪ ،‬اﻣﺗﯽ‬
‫درﻣﺎﻧده و ﻣرده دل در ﺻﺣﻧﮫ ﺑرﺟﺎی ﮔذاﺷﺗﮫ اﻧد‪.‬‬

‫ﺳﺧن از ﺟﻧﺑش رﻧﺳﺎﻧس )ﻧوزاﯾﯽ( اﯾراﻧﯽ اﺳت‪ .‬در اﯾن رﻧﺳﺎﻧس ﻓﮑری و اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬در‬
‫اﯾن ﻧوزاﯾﻧدﮔﯽ اﯾراﻧﯽ و در اﯾن رﺳﺗﺎﺧﯾز ﻓرھﻧﮕﯽ‪ ،‬در ﭘﯽ آن ﻧﯾﺳﺗﯾم ﮐﮫ ھﻣﺎﻧﻧد دﯾﮕری‬
‫ﺑﺷوﯾم و ﯾﺎ ﺑرای ﺑﺎزﮔﺷت ﺑﮫ ھزاره ھﺎی ﮐﮭن‪ ،‬دﺳت و ﭘﺎ ﺑزﻧﯾم‪ .‬ﺑﺎﯾد "ﺧود اﯾراﻧﯽ ﻣﺎن"‬
‫را ﺑﺷﻧﺎﺳﯾم و از آﻧﺟﺎ‪" ،‬ﺧود آﯾﻧده ﻣﺎن" را ﭘﯾدا ﻧﻣﺎﯾﯾم‪ .‬آﯾﻧده‪ ،‬ﻣﻘﺻد از ﭘﯾش ﺗﻌﯾﯾن ﺷده‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫و روﺷﻧﯽ ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﻣﺎ ﺑﺎﯾد ﺟﺎده ای را ﺑﭘﯾﻣﺎﯾﯾم ﺗﺎ ﺑﮫ آن ﺑرﺳﯾم ﺑﻠﮑﮫ اﯾن ﻣﺎ ھﺳﺗﯾم ﮐﮫ‬
‫آﯾﻧده اﯾران را ﻣﯽﺑﺎﯾﺳت ﺗﻌرﯾف ﻧﻣﺎﯾﯾم و ﺑﺎ ﺑﮑﺎرﮔﯾری اﺑزار ﺑﺎﯾﺳﺗﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﺳوی آن روان‬
‫ﺷوﯾم‪.‬‬

‫ھدف از ﻧوزاﯾﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺷت ﺑﮫ ﮔذﺷﺗﮫ ﻧﯾﺳت‪ .‬آﻣﺎج‪ ،‬ﯾﺎری ﮔرﻓﺗن از ﺳرﻣﺎﯾﮫ ھﺎی‬
‫ﻣﻌﻧوی روزﮔﺎر ﮐﮭن ﻣﺎن ﺑرای ﺳﺎﺧﺗن اﻣروز و ﻓرداﯾﻣﺎن اﺳت‪ .‬اﻧدﯾﺷﮫ و ﻣﻧش‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری ﮐﮭن ﮔﺷﺗﮫ اﺳت وﻟﯽ ﮐﮭﻧﮫ ﻧﺷده اﺳت‪ .‬ھدف‪ ،‬ﺑﮭره ﮔﯾری از ﻣﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﺳﺎﺧﺗﻣﺎﻧﯽ ﺳﺎزه ھﺎی اﺳﺗوار‪ ،‬ﺑرازﻧده و آﺑروﻣﻧد ﮐﮭن ﺑرای ﺳﺎﺧت ﺑﻧﺎھﺎی ﻧوﺳﺎز‪،‬‬
‫اﻣروزی‪ ،‬ﺑﺎﺷﮑوه و ﻣﮭﻧدﺳﯽ ﺳﺎز اﺳت‪ .‬آن ﻣﺻﺎﻟﺢ ﺳﺎﺧﺗﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‬
‫اﺳت و آن ﺳﺎزه ھﺎی ﮐﮭن وﻟﯽ آﺑروﻣﻧد و اﺳﺗوار‪ ،‬اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم اﺳت‪.‬‬

‫ﺑرای آﻧﮑﮫ ﺑﺗوان ﺗﺧﻣﮫ ھﺎی ﻧﺎﺷﮑﻔﺗﮫ و ﮔﻣﺷده را در ﺗﺎرﯾﺦ ﭘر ﻓراز و ﻧﺷﯾب ﺳرزﻣﯾن‬
‫ﺧود ﺑﺎز ﯾﺎﻓت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺳﺗﯽ در آﻏﺎز‪ ،‬ﺳراﺳر ﺑﺎورھﺎی ﺗﺣﻣﯾﻠﯽ و ﺗﻠﻘﯾﻧﯽ در ذھﻧﯾت ﺧوﯾﺷﺗن‬
‫را ﻏرﺑﺎل ﻧﻣود و از ﻣﻐز و روان ﺧود ﺷﺳت‪ .‬ﺧردورزی رﯾﺷﮫ ای ﺑﺎ ﺷﮑﺳﺗن ﺑﺗﮭﺎی‬
‫ﻣﻘدّﺳﯽ ﮐﮫ در ﻧزد ﻣﺎ ﺣﻘﯾﻘت راﺳﺗﯾن ﭘﻧداﺷﺗﮫ ﺷده اﻧد‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ھر ﺑﺎوری در‬
‫اﺟﺗﻣﺎع‪ ،‬ﺑﺎ ﮔذار از داﻻﻧﮭﺎی دراز و ﺗودرﺗوی ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﮫ آراﻣﯽ در ﻧﮭﺎد اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ رﯾﺷﮫ‬
‫ﻣﯽ دواﻧد و ﻧﯾروﯾﯽ ﻣﯽ ﮔردد ﮐﮫ ﺑرای ﮔﺳﺳﺗن از آن ﺑﺎور‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ رد ﮐردن ﺧردﻣﻧداﻧﮫ و‬
‫اﻧدﯾﺷﻣﻧداﻧﮫ آن‪ ،‬ﺑﺳﻧده ﻧﯾﺳت ﭼون در ژرﻓﺎی روان آدﻣﯽ‪ ،‬ﻻﻧﮫ ﮐرده اﺳت‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽ‬
‫ﺗواﻧﯾم ﻣﻧﺎﺳﺑﺎت ﭼﯾره ﺑر اﻧﺟﻣن اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ را دﮔرﺳﺎن ﮐﻧﯾم ﮐﮫ در ﺑﺎره ﭘﺎﯾﮫ ھﺎی آن ﻣﻧﺎﺳﺑﺎت‬
‫و دﻻﯾل ﻧﮭﺎدﯾﻧﮫ ﺷدن آﻧﮭﺎ‪ ،‬روﺷن ﺑﯾﻧﺎﻧﮫ و ھوﺷﻣﻧداﻧﮫ ﺑﯾﻧدﯾﺷﯾم‪ .‬روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺑﺎورھﺎ و‬
‫اﻋﺗﻘﺎدات ﺳﻧﮕواره ای در ھر اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺑﮫ اﺳﺗﻘﻼل ﻓﮑری آزاد اﻧدﯾﺷﺎن و ﺑﯾﺎن دﻻوراﻧﮫ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﻧﯾﺎزﻣﻧد اﺳت و اﯾن ﺑدﯾن ﻣﻌﻧﺎﺳت ﮐﮫ ﻣﺎ ﺑﺎﯾد از ﭘﻧدارھﺎی ﺣﻘﯾﻘت اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﺷده‬
‫ﺧوﯾش رھﺎ ﺷوﯾم ﺗﺎ آﻧﮭﺎ‪ ،‬زﻧدان اﺑدی ﻣﺎ ﻧﺷوﻧد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫رﯾﺷﮫ ﮔرﻓﺗﺎرﯾﮭﺎی ﮐﻼن ﮐﺷورﻣﺎن‪ ،‬ﻓرھﻧﮕﯽ اﺳت‪ .‬زوال اﻧدﯾﺷﮫ و اﻓت اﺧﻼﻗﯾﺎت ﺑﺎ ﺧود‬
‫اﻧﺣطﺎط ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﻓﺳﺎد ﮔﺳﺗرده اﻗﺗﺻﺎدی را ﺑﮫ ھﻣراه آورده اﺳت‪ .‬وﺿﻌﯾت ﻣﺎ در‬
‫دوﯾﺳت ﺳﺎل ﭘﯾش ﯾﺎ ﭼﮭﺎرﺻد ﺳﺎل ﭘﯾش‪ ،‬ﺑﮭﺗر از اﻣروز ﻧﺑوده اﺳت‪ .‬اﯾن اﮐﻧون اﻧدوھﺑﺎر‬
‫و آن ﮔذﺷﺗﮫ ﻧﮫ ﭼﻧدان ﺷﺎد‪ ،‬ﺑﺎﯾد ﻣﺎ را ﺑﺧود َآو َرد ﮐﮫ ﮔرﻓﺗﺎری ﻣﻠﯽ ﻣﺎ ﺑس ﺑﻧﯾﺎدﯾن و‬
‫ژرف اﺳت‪ .‬ﺑﺎ زﻧده ﺑﺎد و ﻣرده ﺑﺎد ﮔﻔﺗن ھم ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬ﮔذﺷﺗﮫ را از ﭘﯾﺎﻣدھﺎﯾش‬
‫ﻧﻣﯽﺗوان ﺟدا ﻧﻣود‪ .‬ﺑﯽ آن ﮔذﺷﺗﮫ ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﭼﻧﺎن ﭘﯾﺎﻣدھﺎﯾﯽ ھم داﻣﻧﮕﯾر ﭼﻧدﯾن ﻧﺳل اﯾراﻧﯽ‬
‫ﻧﻣﯽﺷد‪ .‬ازﺧود ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی دور ﺷدن و ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ ﺷدن ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ھوﯾت و ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺑﯾﻣﺎر رو ﺑﮫ‬
‫ِ‬ ‫ﺧود اﺳت‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﮫ واﻣﺎﻧده از ﺷﻧﺎﺧت ﺧود‪ ،‬ﺗﮑﮫ ﭘﺎره ﺷده‪ ،‬آﺷﻔﺗﮫ ﺣﺎل و‬
‫ﻣرگ اﺳت‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﮫ ای اﺳت ﮐﮫ دوﺳت و دﺷﻣن را ﺑﮫ درﺳﺗﯽ ﻧﻣﯽ ﺷﻧﺎﺳد و ﺻﻼح و‬
‫ﻓﺳﺎد را ﻧﻣﯽ ﺗواﻧد از ھم ﺗﻣﯾز دھد‪.‬‬

‫ﺳرﺧوردﮔﯽھﺎ و ﺷﮑﺳﺗﮭﺎی ﭘﯾﺎﭘﯽ‪ ،‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﯾﮏ ﭼرﺧش ﺑﻧﯾﺎدی ﻓﻠﺳﻔﯽ را ﺑرای ﻣﺎ ﭘﯾش‬

‫آورده اﺳت‪ .‬ﻧوزاﯾﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﭘﯾﺷﻧﮭﺎدی ﺑرای ﺑﮭﺗر ﻧﻣودن ﺷراﯾط زﯾﺳت ﺟﺎﻣﻌﮫ‬
‫اﯾراﻧﯽ ﻧﯾﺳت‪ .‬ﯾﮏ ﺿرورت اﺳت ﺑرای ﻣﺎﻧدن و ﻧﯾﮏ ﻣﺎﻧدن‪ .‬ﺑﺎﯾد آﯾﻧده آرﻣﺎﻧﯽ را ﺑﺎ‬
‫ﺧر ِد ﺟﻣﻌﯽ اذھﺎن ﺗوﺳﻌﮫ ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺳرآﻣدان )ﻧﺧﺑﮕﺎن( ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺗرﺳﯾم ﻧﻣﺎﯾﯾم‪.‬‬

‫اﻓﻼطون ﻧﯾز ﺑر اﯾن ﺑﺎور ﺑود ﮐﮫ ھﯾﭻ ﺑﺣران ﺳﯾﺎﺳﯽ وﺟود ﻧدارد ﮐﮫ ﻧﺷﺎﻧﮫ ھﺎﯾﯽ از‬
‫ﺑﺣران ﻓﻠﺳﻔﯽ در ژرﻓﺎی آن ﻧﺑﺎﺷد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﺑﮫ اﯾن ﻧﺗﯾﺟﮫ رﺳﯾد ﮐﮫ اﺻﻼح ھﯾﭻ ﮐﺷوری‬
‫ﺟز ﺑﺎ ﺑﮭﺑودی زﯾرﺑﻧﺎھﺎی ﻓﮑری ﻣردم آن ﮐﺷور‪ ،‬اﻧﺟﺎم ﭘذﯾر ﻧﺧواھد ﺑود‪ .‬ﭘس‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ‪،‬‬
‫ﺑودن اراده اﺳﺗوار ﺑرای ﺑﺳﺎﻣﺎن ﮐردن ﮐﺎرھﺎی ﮐﺷور‪ ،‬ﮐﺎﻣﯾﺎﺑﯽ آن را اﻧﺟﺎم ﭘذﯾر ﻧﻣﯽ‬
‫ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺎﯾد ھﻣزﻣﺎن ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺑﮫ ﺑﺣران ﻓﻠﺳﻔﯽ ﭘدﯾد آﻣده در ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻧﯾز ﭘرداﺧت و ﺑراﯾش‬
‫راھﮑﺎری ﯾﺎﻓت‪ .‬اﯾران ﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﺣران ﻓﻠﺳﻔﯽ روﺑرو ﺷده و ﺑرای رھﺎﯾﯽ آن از ﺑن ﺑﺳت‬
‫ﮐﻧوﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺳﺧﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﯾﺎ درﻣﺎن اﻗﺗﺻﺎدی ﺑﺳﻧده ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺑﺎﯾد ﺑﮫ ﺳراغ ﻧﮕرش اﯾراﻧﯾﺎن‬

‫‪3‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﮫ ﻣﻘوﻟﮫ ھﺎی ﺑﻧﯾﺎدﯾن زﻧدﮔﯽ ﻓردی و ھﻣﮕﺎﻧﯽ رﻓت ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﺎزﻧﮕری آﻧﮭﺎ‪ ،‬ﻋﻠت درد را‬
‫ﭘﯾدا ﮐرد ﺗﺎ ﺑﺗوان درﻣﺎﻧﯽ ﺑراﯾش ﯾﺎﻓت‪.‬‬

‫"ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری" را ﮐﮫ در اﯾن دﻓﺗر ﺑﮫ آن اﻧدﮐﯽ ﭘرداﺧﺗﮫ ﺧواھد ﺷد‪ ،‬ﻣﺟﻣوﻋﮫ ای‬
‫از اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎ و َﻣﻧِش ھﺎﯾﯽ اﺳت ﮐﮫ ﺑرای ﺳده ھﺎی درازی در روزﮔﺎری ﮐﮫ اﯾراﻧﯾﺎن‬
‫در ﺟﮭﺎن ﺳرﻓرازی ﻣﯽ ﮐردﻧد و ﺳرآﻣد و ﭘﯾﺷﺗﺎز ﻣﻠﺗﮭﺎی ﺑﺳﯾﺎری ﺑودﻧد‪ ،‬ﺳﺗون اﺳﺗوار‬
‫ﺟﺎن و روان ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ ﺑود‪ .‬ﻓرھﻧﮕﯽ ﮐﮫ اﯾراﻧﯾﺎن را در آن روزﮔﺎران ﺑﮫ ﻓراز ﺗﺎرﯾﺧﯽ‬
‫ﺧوﯾش ﺑرده ﺑود و آﺑﺷﺧور آﯾﯾن و ﻣﻧش آﻧﺎن ﺑود در اوﺳﺗﺎ‪ ،‬ﻣﺗون ﮐﮭن ﭘﮭﻠوی‪ ،‬ﺳﻧﮓ‬
‫ﻧﺑﺷﺗﮫ ھﺎی ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺻد اﻟﺑﺗﮫ در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗوان ﺟُﺳت‪ .‬ﻓرھﻧﮕﯽ ﮐﮫ‬
‫ﺑر ﺑﻧﯾﺎد آﻣوزه ھﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ و زﻧدﮔﯽ ﺳﺎزی ﭼون ﺧردﮔراﯾﯽ‪ ،‬دادﮔﺳﺗری‪ ،‬آﺑﺎدﺳﺎزی‪،‬‬
‫رواداری‪ ،‬آزادﮔﯽ‪ ،‬ﺷﺎدزﯾﺳﺗﯽ و دھﺷﻣﻧدی اﺳﺗوار ﺑوده اﺳت‪ ،‬ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑﺎری دﯾﮕر‬
‫ﺑرﮐﺷﯾده ﺷود ﺗﺎ روان ﻣﻠﯽ ﻣﺎ را ﺑﺎزﺳﺎزی ﻧﻣﺎﯾد و ﻣﺎ را از اﯾن ﺑن ﺑﺳت ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﮐﮫ‬
‫ﺑﺧﺷد‪۱ .‬‬ ‫ﮔرﻓﺗﺎرش ھﺳﺗﯾم‪ ،‬رھﺎﯾﯽ‬

‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﮔﻔﺗﮫ ﺷد‪ ،‬از ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ آﺑﺷﺧورش اﯾران ﮐﮭن ﺑود و درﺑرﮔﯾرﻧده‬
‫ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻧش و اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﯽ ﺑود ﺑﮫ "ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری" ﯾﺎد ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﭘس‬
‫اﯾن ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎ ﻓرھﻧﮓ ﮐﻧوﻧﯽ ﻣﻠت اﯾران ﮐﮫ از آن ﻓﺎﺻﻠﮫ ﮔرﻓﺗﮫ اﺳت‪ ،‬ﻧﺑﺎﯾد‬
‫اﺷﺗﺑﺎه ﮔرﻓﺗﮫ ﺷود‪ .‬ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﻣﺎﻧﻧد ھر ﻓرھﻧﮕﯽ درﺑرﮔﯾرﻧده دو ﻣوﻟﻔﮫ اﺳت‪:‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ و َﻣ ِﻧش‪ .‬ﭘس ﺑرای ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری و ﻣﻧش‬

‫‪ -1‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻋﻤﻮزادﮔﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻨﺪﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯽ ﻋﻤﻠﯽ و درون ﮔﺮاﯾﯽ اﻓﺮاﻃﯽ و ﮔﻮﺷﻪ ﻧﺸﯿﻨﯽ ﮔﺮاﯾﺶ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ذﻫﻨﯿﺖ ﺳﺮ ﺧﻢ ﻧﻤﻮدن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و رﺧﺪادﻫﺎي ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد‪ ،‬در ﻫﺮ روﯾﺪاد از ﭘﯿﺶ ﺑﺎزﻧﺪه ﺑﺸﻤﺎر ﻣﯽ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﺑﺸﺨﻮرﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬آﻣﻮزه ﻫﺎي زرﺗﺸﺖ ﺑﻮد‬
‫در راﺳﺘﺎي داﺷﺘﻦ اﺧﺘﯿﺎر و ﺑﻪ ﭘﯿﺮو آن‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺎزﻧﺪه ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ آن روزﮔﺎر )ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن( در‬
‫ﺧﺎور ﻧﺰدﯾﮏ و ﺧﺎور ﻣﯿﺎﻧﻪ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎﯾد ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ و ﺑﺎزﺧواﻧﯽ ﮔردﻧد‪ ۲ .‬اﯾن دﻓﺗر ﭘﯾش درآﻣدی ﺑر ﻧﺧﺳﺗﯾن آﻧﮭﺎ‬
‫ﯾﻌﻧﯽ اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت‪.‬‬

‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﮔﻔﺗﮫ ﺷد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗواﻧﯾم ﮔراﻧﯾﮕﺎه اﻧدﯾﺷﮫ ورزی و ﺟﮭﺎن آراﯾﯽ ﺑرای ﺳﺎﻣﺎن دادن‬
‫ﺑﮫ اﯾران ﮐﻧوﻧﯽ و اﯾران آﯾﻧده را در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﯾﺎﺑﯾم‪ .‬ﮔرﭼﮫ ﻧﺎم "اﯾراﻧﺷﮭر" ﺗﺎ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﻣﺎ ﻣﯽ داﻧﯾم ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺑﺎر ﺗوﺳط اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻧﯾﺎدﮔذار ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑﮑﺎر ﮔرﻓﺗﮫ‬
‫ﺷد وﻟﯽ اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﻣﺣدود ﺑﮫ اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﻣﯽ ﺷوﻧد‪.‬‬
‫درﺳت اﺳت ﮐﮫ اﯾراﻧﺷﮭر ﺗﺎرﯾﺧﯽ در ﭘﯾش از ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑﺎ اﯾن ﻧﺎم ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﻧﻣﯽ ﺷده اﺳت‬
‫وﻟﯽ ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ روﺷن‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎن اﻗﺗﺻﺎدی ﮐﺎرآﻣد‪ ،‬ھﻧﺟﺎرھﺎی رﻓﺗﺎری ﭘﺳﻧدﯾده و اﺻول‬
‫ﺑرﺗر ﮐﺷورداری در ﻧزد ﻓرھﯾﺧﺗﮕﺎن ﻗوم اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑرﮔرﻓﺗﮫ ﺷده از ھﻣﺎن اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی‬
‫ﺑرﺟﺳﺗﮫ و دﯾرﭘﺎی ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ از روزﮔﺎران ﮐﮭن ﺑوده اﻧد‪ .‬در اﯾن دﻓﺗر‪ ،‬اﯾن ﻣﺟﻣوﻋﮫ‬
‫را ﺑﺎ آﻧﮑﮫ ﺑﺧش ﺑزرﮔﯽ از آن در ﭘﯾش از ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﭘﯽ رﯾﺧﺗﮫ ﺷده ﺑود‪" ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری" ﻣﯽ ﻧﺎﻣﯾم‪ .‬اﯾن اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎ ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ در زﻣﺎن دودﻣﺎﻧﮭﺎی ﺷﺎھﯽ ﭘﯾش از‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﻧﯾز ﺳراغ ﮔرﻓﺗﮫ ﻣﯽ ﺷوﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﺑﺎ ﮐﻧد و ﮐﺎو در دودﻣﺎن ﻧﯾﻣﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن‪،‬‬
‫دوره ﭘﯾﺷدادﯾﺎن و ﻋﺻر اﺳﺗوره ای ﺗﻔﮑر اﯾراﻧﯽ ﻧﯾز ﺑﺧﺷﮭﺎی ﭼﺷﻣﮕﯾری از اﯾن اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ھﺎی ارزﻧده را ﻣﯽ ﺗوان ﺑﺎزﯾﺎﻓت‪.‬‬

‫‪ -2‬ﻓﺮﻫﻨﮓ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪهاي از ﺑﺎورﻫﺎ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻨ‪‬ﺸﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻨﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻨﻦ‪ ،‬داﻧﺸﻬﺎ‪ ،‬ادﺑﯿﺎت‪ ،‬ﻋﺎدات و ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻫﻤﻮﻧﺪي از ﺟﺎﻣﻌﻪ از آن ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﯾﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ آﻣﻮزش و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬از ﻧﺴﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﭘﺴﯿﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭘﺪﯾﺪه اي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ اﻗﻠﯿﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻫﻮﯾﺖ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪه‬
‫اي ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن در درازاي زﻣﺎن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و زﯾﺮ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬دﮔﺮﮔﻮن‬
‫ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری در ﯾﮑﺟﺎ و در ﯾﮏ زﻣﺎن در ﮔذﺷﺗﮫ ھﺎی دور و ﯾﺎ اﮐﻧون ﻧوﺷﺗﮫ‬
‫ﻧﺷده اﻧد‪ .‬آﻧﭼﮫ در دﺳﺗرس اﺳت‪ ،‬دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎﯾﯽ ھﻣﭼون ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺑﺧﺷﮭﺎﯾﯽ از اوﺳﺗﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺗون ﭘﮭﻠوی‪ ،‬ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ھﺎی ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ھﺎی ﺑرﺟﺎﻣﺎﻧده از ﺳده‬
‫ھﺎی ﻧﺧﺳﺗﯾن ھﺟری اﻧد‪ .‬ﺑﺎﯾد ﺑﺎ ژرف ﻧﮕری در اﯾﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺳرﺷت اﯾراﻧﺷﮭر را درﯾﺎﻓت و‬
‫ﺳﭘس دﯾد ﮐﮫ ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ و ﺳﺎﻣﺎن ارزﺷﯽ ﭼﯾره ﺑر اﯾراﻧﺷﮭرﯾﺎن ﭼﮫ ﺑوده اﻧد‪.‬‬
‫َﻣﻧِش و ﻧظﺎم ﺑﺎوری ﻓرزاﻧﮕﺎن اﯾران زﻣﯾن و ھﻣﭼﻧﯾن اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ و اﺻول‬
‫ﮐﺷورداری ﺑﺎﯾد ﻣﺳﺗﻘﯾﻣﺎ ﺑﺎ ﺑررﺳﯽ ﻣﺗون و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺧواﻧدن ﻣﯾﺎن ﺧطوط دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎی ﺑﺎﻻ‪،‬‬
‫ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ ﮔردﻧد‪.‬‬

‫ﺳراﺷﯾب زوال در اﯾران‪ ،‬ﭘﯾﺎﻣد دور اﻓﺗﺎدن از ﺑﯾﻧش اﯾراﻧﺷﮭری و ﺟﺎﯾﮕزﯾﻧﯽ آن ﺑﺎ آﯾﯾﻧﮭﺎ‬
‫و ﺑﺎورھﺎی ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ اﺳت‪ .‬ﮔر ﭼﮫ ھﻣﮫ ﻋﻧﺎﺻر آﯾﯾﻧﮭﺎی ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ‪ ،‬ﻧﺎﮔزﯾر وﯾراﻧﮕر ﻧﺑوده اﻧد‬
‫وﻟﯽ آﻣﯾﺧﺗﮕﯽ ﻧﮕﺎھﮭﺎی ھﻠﻧﯽ‪ ،‬ﻋرﺑﯽ‪ ،‬ﺗرﮐﯽ‪-‬ﻣﻐوﻟﯽ و ﻏرﺑﯽ ﻧوﯾن‪ ،‬از ﺳده ھﺎی دور ﺗﺎ‬
‫ﺑﮫ اﻣروز‪ ،‬ﻣﺎ را دﭼﺎر ﺳردرﮔﻣﯽ ﻓرھﻧﮕﯽ و آﺷﻔﺗﮕﯽ اﻧدﯾﺷﮫ ﻧﻣوده اﺳت‪ .‬اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﻧﯾﺳت در ﻣﯾﺎن ﭼرخ دﻧده ھﺎی ﺑﻧﯾﺎدﮔراﯾﺎن اﺳﻼﻣﯽ از ﺳوﯾﯽ و ﻏرب ﺳﺎﻻران از‬
‫ﺳوی دﯾﮕر ﮔرﻓﺗﺎر ﺑﻣﺎﻧد‪ .‬ﺑرای ﺑﺎزﺳﺎزی اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺑﮭﺳﺎزی اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﻧوﺳﺎزی‬
‫اﻗﺗﺻﺎدی و ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﺑرﮔﺷﺗن ﺑﮫ ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭری و ﻣرده رﯾﮕﯽ اﺳت ﮐﮫ در‬
‫ﮔذﺷﺗﮫ ﻣﺎ را ﺑﮫ ﻓراز ﺑُرده اﺳت و آزﻣون ﺧود را ﭘس داده اﺳت‪ .‬روﺷن اﺳت زﻧدﮔﯽ و‬
‫ﺑده و ﺑﺳﺗﺎن ھﺎی اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ در زﻣﺎن ﮐﻧوﻧﯽ ﭘﯾﭼﯾده ﺗر از ﮔذﺷﺗﮫ ھﺎی ﮐﮭن ﺷده اﻧد‪.‬‬
‫ﺑﻧﺎﺑراﯾن در راه ﻧﯾﮑﺑﺧﺗﯽ و ﻧوزاﯾﻧدﮔﯽ ﻣﯾﮭن‪ ،‬آﻧﭼﮫ ﮐﮫ در ﻣﯾراث ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑوﻣﯽ اﯾران‬
‫زﻣﯾن ﯾﺎﻓت ﻧﺷود‪ ،‬ﺑﺎﯾد از دﺳﺗﺎوردھﺎی ارزﻧده ﺑﺷری دﯾﮕر ﺗﻣدﻧﮭﺎ و ﻓرھﻧﮕﮭﺎ‪ ،‬وام‬
‫ﮔرﻓت‪ .‬در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬ﻧﺑﺎﯾد ھﯾﭼﮕﺎه ﺣﻘﯾﻘت و ﺧردﻣداری ﻓدای ﺗﻌﺻب و ﺧﺷﮏ اﻧدﯾﺷﯽ‬
‫ﮔردد‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾران ﺗﻧﮭﺎ ﯾﮏ ﻓراﯾﺎﻓت ﺟﻐراﻓﯾﺎﺋﯽ ﻧﯾﺳت‪ ،‬ﺑﻠﮑﮫ ﺳرﺷت ﻓرھﻧﮕﯽ و ﺗﻣدﻧﯽ درﺧﺷﺎﻧﯽ را‬
‫ﻧﯾز داراﺳت‪ .‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﯾﮏ داﻣﻧﮫ ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﭘﯾراﻣون ﯾﮏ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽ ﯾﺎﺑد‪،‬‬
‫ﮐﺷور ﺷﮑل ﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬ﺑﮫ زﺑﺎن دﯾﮕر‪ ،‬دوﻟت ﺑﮫ اﻧﮕﯾزه وﺟود اﯾده و ﺿرورﺗﯽ ﮐﮫ در‬
‫ﯾﮏ ﺟﻐراﻓﯾﺎ ﺣﺿور ﯾﺎﻓﺗﮫ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود و ﮐﺷوری ﭘﺎ ﺑﮫ ﭘﮭﻧﮫ ھﺳﺗﯽ ﻣﯽ ﮔذارد‪.‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ ای ﮐﮫ اﯾران را از ﻣوﺟودﯾﺗﯽ ﺳرزﻣﯾﻧﯽ‪ ،‬ﻧژادی و دﯾﻧﯽ ﺑﮫ ﺑرﭘﺎﯾﯽ ﯾﮏ ﮐﺷور‬
‫)ﺑﺎ ھﻣﮫ ﻣوﻟﻔﮫ ھﺎی ھﻣراھش( ﮔﺳﺗراﻧﯾد و ﺑﺎﻟﻧده ﻧﻣود‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑود‪ .‬اﯾران‬
‫ﮐﻧوﻧﯽ و "اﯾراﻧﺷﮭر"‪ ،‬ﭘدﯾده ھﺎی ھﻣﺳﺎن ﻧﯾﺳﺗﻧد‪ .‬اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﻔﮭوم ﮔﺳﺗرده ﺗری از اﯾران‬
‫ﮐﻧوﻧﯽ را ﺑﺎ ﺧود ﺑﮫ ھﻣراه دارد‪ .‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﮔﺳﺗردﮔﯽ ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ اﯾراﻧﺷﮭر )ﮐﮫ اﻧدﮐﯽ ﺑﯾش‬
‫از ﻓﻼت اﯾران ﺑوده اﺳت( ﮐﮫ ﻣﮭﻣﺗر از آن ﺑﺎر ﻣﻌﻧﺎﯾﯽ ﻓرھﻧﮕﯽ‪ ،‬آﯾﯾﻧﯽ و ﺗﻣدﻧﯽ آن‪،‬‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر را از اﯾران ﻣﺗﻣﺎﯾز ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪.‬‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر اﻓزون ﺑر ﺑﺎر ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ آن‪ ،‬ﺑﮫ ﻋﻧوان ﯾﮏ ﻣﻔﮭوم ﻣﯾﻧوی و اﻧﺗزاﻋﯽ‬
‫)‪ (Abstract‬در ﯾﮏ ﻣﺟﻣوﻋﮫ اﺳﺗوره ای‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ و ھﻧری در ﺷﮑﻠﯽ دﻟﮑش و‬
‫اﻧﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﺷده اﺳت‪ .‬ﮐﺎوه‪ ،‬آرش‪ ،‬ﺳﯾﺎوش‪ ،‬ﮐﯾﺧﺳرو و رﺳﺗم ھﻣﺎن اﻧدازه ﺑﮫ آن‬
‫ﺟﺎن دادهاﻧد ﮐﮫ ﻧوروز و ﻣﮭرﮔﺎن و ﺳده و ﺷب ﭼﻠﮫ‪ .‬ﮐورش ﻧﻣوﻧﮫ رواداری و ﻣردم‬
‫ﻧﯾﺎزاری آن اﺳت و دارﯾوش آﺑﺎدﮐﻧﻧده و ﺳﺎﻻر ﺳﺎزﻧدﮔﯽ آن‪ .‬ﻓردوﺳﯽ ﯾﮑﮫ ﺗﺎز ﭘﮭﻧﮫ ﺟﺎن‬
‫و ﺧرد آن اﺳت و زرﺗﺷت آﻣوزﮔﺎر ﻣﻧش و ﺑﯾﻧش آن و ﺑﺎ ﺳده ھﺎ ﻓﺎﺻﻠﮫ‪ ،‬ﺣﺎﻓظ‪" ،‬ﻟﺳﺎن‬
‫ب" رﻣوز و ﻧﻣﺎدھﺎی آن ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬
‫اﻟﻐﯾ ِ‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭر ﮐﮫ در ﻣﯾﺎﻧﮫ دوره اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬دوﺑﺎره از ﭘس اﺑرھﺎی ھِﻠﻧﯾﺳم )ﯾوﻧﺎﻧﯽ‬

‫ﮔراﯾﯽ( ﺳرﺑرآورده ﺑود و در آﻏﺎز دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﻣﮑﺗب و ﻣرام اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن و‬
‫ﯾﺎراﻧش ﺷده ﺑود‪ ،‬در زﻣﺎن ﺧﺳرو اﻧوﺷﯾروان ﺑﮫ ﻓراز دﯾﮕری رﺳﯾد‪ ۳ .‬ﮔردآوری ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫‪ -3‬ﺳﺘﺎﯾﺸﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ ﭼﻬﺎر ﺳﺪه ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي از اﻧﻮﺷﯿﺮوان ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎي ﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﺜﺒﺖ از اﯾﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽ ﮔﺬارد‪ .‬او ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ‪ ":‬آن ﭘﺎدﺷﺎه‬

‫‪7‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺣﻣﺎﺳﯽ و اﺳﺗوره ای اﯾران در زﻣﺎن اﻧوﺷﯾروان زﯾر ﻧﺎم ﺧدای ﻧﺎﻣﮫ ﮐﮫ دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ﺳﺎﺧت‬
‫ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ھﺎ از ﺟﻣﻠﮫ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ ﺑوده اﺳت‪ ،‬اﻧﺟﺎم ﮔرﻓت‪ .‬ﺑﺎزﺳﺎزی و ﺑﺎزﻧوﯾﺳﯽ‬
‫ﺣﻣﺎﺳﮫ ھﺎ و اﺳﺗوره ھﺎی ﻣﻠﯽ و ھﻣﭼﻧﯾن رواﯾت ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران ﮐﮭن‪ ،‬واﻣﯽ‬
‫ﺑود ﮐﮫ اﻧوﺷﯾروان و ﺑزرﮔﺎن ﮐﺷور ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر ﺗﺎرﯾﺧﯽ داﺷﺗﻧد و ﺑراﺳﺗﯽ در ادای آن‬
‫ﮐم ﻧﮕذاﺷﺗﻧد‪ .‬ھﻣﺎن ﺧدای ﻧﺎﻣﮫ در ﺳده ھﺎی ﭘﺳﯾن‪ ،‬دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ دھﻘﺎﻧﺎن ﻓرھﻧﮓ ﭘرور‬
‫ﺧراﺳﺎن و ﺳﯾﺳﺗﺎن ﺑرای ﺳﺎﺧت ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ اﺑوﻣﻧﺻوری وﺳراﻧﺟﺎم‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ‬
‫ﺷد‪ .‬ﭘﯾش از آن ھم در زﻣﺎن اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺣﻣﺎﺳﮫ ھﺎﯾﯽ ﭼون "ﯾﺎدﮔﺎر زرﯾران" ﺑﮫ اﻧﮕﯾزه‬
‫ﺑراﻓروﺧﺗن ﺷﻌﻠﮫ ﻣﯾﮭن دوﺳﺗﯽ و ﭘﯾﮑﺎر آﯾﯾﻧﯽ ﺑﺎ ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن ﺳروده ﺷده ﺑود ﮐﮫ واﮐﻧﺷﯽ‬
‫ﺑﮫ ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﻣﺂﺑﯽ ﺳﻠوﮐﯾﺎن و ﻣﯾراث اﺳﮑﻧدر ﺑود‪.‬‬

‫ت ﻓرھﻧﮓ‬
‫ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و آﻣدن اﺳﻼم ﺑﮫ اﯾران‪ ،‬ﺑزرﮔﺗرﯾن ﮔﺳﺳت در زﯾﺳ ِ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری و ﺑﺣراﻧﯽ ژرف در ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﭘس از ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﯾران‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﺎ روی ﻛﺎر آﻣدن ﺻﻔوﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺳﺳت اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﮫ ﻋﻧوان ﯾﮏ ھﺳﺗﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ و‬
‫ﺣﻘوﻗﯽ روﺑرو ﺑوده اﯾم وﻟﯽ ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎ وﺟود ﮔوﺷﮫ ﻧﺷﯾﻧﯽ و ﮐﻣرﻧﮓ ﺷدن‪،‬‬
‫ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧد و در ﭘﺎره ای زﻣﺎﻧﮭﺎ ﺑر ﺗﺎرک آﺳﻣﺎن زﻧدﮔﯽ اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬درﺧﺷﯾد‪ .‬روان‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر ﯾﺎ ھﻣﺎن ﺟﺎﻧﻣﺎﯾﮫ ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ در ھﻣﮫ ﭼﮭﺎرده ﺳده ﮔذﺷﺗﮫ زﻧده ﺑود و ﻣﯽ ﺷد‬
‫از ﺧﯾزﺷﮭﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ ‪ -‬دﯾﻧﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﺳرخ ﺟﺎﻣﮕﺎن و ﺳﭘﯾد ﺟﺎﻣﮕﺎن ﮔرﻓﺗﮫ ﺗﺎ ﺟﻧﺑﺷﮭﺎی‬
‫ﻓرھﻧﮕﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﺷﻌوﺑﯾﮫ و از ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﺳراﯾﯽ دوران ﺳﺎﻣﺎﻧﯾﺎن ﮔرﻓﺗﮫ ﺗﺎ ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺧﺳرواﻧﯽ‬
‫ﺳﮭروردی آن را دﯾد و ﺳﺗﺎﯾش ﻧﻣود‪ .‬ﻧﮭﺎل ﺷﻧﺎﺳﮫ آرﯾﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﭘﯾش از ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن در اﯾن‬
‫آب و ﺧﺎک ﮐﺎﺷﺗﮫ ﺷده ﺑود در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑﮫ درﺧت ﺗﻧﺎور ھوﯾت اﯾراﻧﯽ دﮔرﺳﺎن‬

‫ﻋﺎدل ﺑﺨﺘﯿﺎر و ﺷﻬﺮﯾﺎر ﻋﺎﻟﻢ ﮐﺎﻣﮑﺎر اﻧﻮﺷﯿﺮوان ﮐﺴﺮي ﺑﻦ ﻗﺒﺎد را از ﺷﻌﺎع ﻋﻘﻞ و ﻧﻮر ﻋﺪل‪ ،‬ﺑﻬﺮه زﯾﺎد ارزاﻧﯽ‬
‫داﺷﺖ و در ﻣﻌﺮﻓﺖ ﮐﺎرﻫﺎ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﺎﻇﻢ آن راي ﺻﺎﺋﺐ و ﻓﮑﺮت ﺛﺎﻗﺐ روزي ﮐﺮد و اﻓﻌﺎل و اﺧﻼق او را‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﺎراﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ و ﺗﺘﺒﻊ اﺻﻮل و ﻓﺮوع آن ﻣﺼﺮوف ﮔﺮداﻧﯿﺪ و در اﻧﻮاع آن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺲ از وي آن ﺟﺎﯾﮕﺎه را در ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪".‬‬

‫‪8‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷد‪ .‬اﯾن درﺧت ﮐﮭﻧﺳﺎل ﺑﺎ وﺟود زﺧﻣﮭﺎی ﺳﮭﻣﮕﯾﻧﯽ ﮐﮫ در درازای اﯾن ھزار و ﭼﮭﺎر‬
‫ﺳد ﺳﺎل ﺧورد‪ ،‬ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧد‪.‬‬

‫آﻣوﺧﺗن از ﮔذﺷﺗﮫھﺎی اﯾران و ﻧﯾرو ﮔرﻓﺗن از ﺑﺧﺷﮭﺎی ﺗﺎﺑﻧﺎک آن ﮐﮫ ﺑﺎ ﺧودﺳﺗﺎﺋﯽ و‬

‫ﺑرﺗری ﺟوﯾﯽ ﻧﺳﺑت ﺑﮫ دﯾﮕر ﻣﻠﺗﮭﺎ ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﯾﮏ ﻧﯾﺎز رواﻧﺷﻧﺎﺳﯽ ﺑرای ﻣﻠﺗﯽ‬
‫ﺷﮑﺳت ﺧورده ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﻧﻣﯽداﻧد ﺷرﻣﺳﺎری ﺑودن در ﭼﻧﯾن ﺷراﯾط دردﻧﺎﮐﯽ را ﺑﺎﯾد ﺑﮫ‬
‫ﮐﺟﺎ َﺑ َرد‪ .‬راھﮑﺎری ﺑرای ﻧﮭﯾب زدن ﺑﮫ ﺧودآﮔﺎه ﻣﻠﯽ اﺳت ﮐﮫ ﭘﯾش از زوال ﮐﺎﻣل ﺑﺧود‬
‫ﺑﯾﺎﯾد و ﺑﮫ دﻧﺑﺎل درﻣﺎن ﺑﺎﺷد‪ .‬ھر ﭼﻧد‪ ،‬در اﯾن زﻣﯾنﺧوردﮔﯽ و درﻣﺎﻧدﮔﯽ ﺷرم آور‪،‬‬
‫اﮔر ﭘﯾﺷﯾﻧﮫ درﺧﺷﺎن اﯾران ﺑﮫ ﯾﺎری ﺑﯾﺎﯾد و دﻣﯽ اﺣﺳﺎس واﻻﯾﯽ را در ﺧودآﮔﺎه ﻣﻠت‬
‫ﺑﯾدار ﮐﻧد‪ ،‬از آن ﻧﻣﯽﺑﺎﯾد ﺑﮫ ﮐﻧﺎﯾﮫ ﺑﺎﺳﺗﺎﻧﮕراﯾﯽ و ﯾﺎ "ﺷووﯾﻧﯾﺳم" روی ﺑرﺗﺎﻓت‪ .‬ﺑﮭرﺣﺎل‪،‬‬
‫در اﯾن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻧﯾﻣﯽ از زﯾﺳت ﻣﻠﯽ ﻣﺎ در ﮔذﺷﺗﮫ ﺧودﻣﺎن و ﻧﯾم دﯾﮕر در ﺟﮭﺎن اﻣروز‬
‫ﺑﺳر ﻣﯽ ﺑرد‪.‬‬

‫آﻣﺎج ﻓرآﯾﻧد اﯾراﻧﺷﮭری ﺷدن‪ ،‬ﺑرﭘﺎﯾﯽ رﺳﺗﺎﺧﯾزی دروﻧزا در ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ ﺑﺎ اﺑزار و‬
‫ﻣﺻﺎﻟﺢ ﺑوﻣﯽ )ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری( اﺳت‪ .‬ﻣﯾراﺛﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری از‬
‫آن ﻧﺎم ﻣﯽ ﺑرﯾم‪ ،‬ھم ﮔوھر و ﻣﺎﯾﮫ اﯾن رﺳﺗﺎﺧﯾز را داراﺳت و ھم ﺑﮫ دﻟﯾل اﯾراﻧﯽ و ﺑوﻣﯽ‬
‫ﺑودﻧش‪ ،‬اﯾﺳﺗﺎدﮔﯽ و ﮐﺎرﺷﮑﻧﯽ ﭘﺎﯾﮕﺎھﮭﺎی ﮐﻧوﻧﯽ ﺳﻧت در ﺟﺎﻣﻌﮫ را ﮐﺎھش ﻣﯽ دھد‪.‬‬
‫ﭼون اﯾن ﮔوﻧﮫ ﻧوزاﯾش اﯾراﻧﯽ‪ ،‬آﺑﺷﺧور ﺑﯾروﻧﯽ ﻧدارد‪ ،‬ﺣﺳﺎﺳﯾﺗﮭﺎ و اﺗﮭﺎﻣﮭﺎﯾﯽ ھﻣﭼون‬
‫"ﺗﮭﺎﺟم ﻓرھﻧﮕﯽ" و "ﻏرب زدﮔﯽ" در ﺑﺎره آن ﻣطرح ﻧﺧواھد ﺷد‪.‬‬
‫ﮐوﺷش ﺑرای ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﮐﮫ ﭘﺎی در ﻋﺻر ﺑﺎﺳﺗﺎﻧﯽ ﮐﺷور داﺷت در‬
‫ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن ﺑﺎ اﯾران ﺷﻧﺎﺳﯽ ﻣدرن آﻏﺎز ﮔردﯾد‪ .‬داﻧش اﯾران ﺷﻧﺎﺳﯽ ﺑﺎ اﻧﺗﺷﺎر ﺑرﮔردان‬
‫ﻓراﻧﺳوی ﮔﺎﺗﮭﺎی زرﺗﺷت ﺗوﺳط "آﻧﮑﺗﯾل دوﭘرون" )‪ (Anquetil-Duperron‬در‬
‫اروﭘﺎ ﭘﺎ ﮔرﻓت و ﭘس از ﺟﻠب ﺗوﺟﮫ ﺷﻣﺎر ﺑﺎﻻﯾﯽ از اﻧدﯾﺷﻣﻧدان و ﻓﻼﺳﻔﮫ‪ ،‬در ﻧﯾﻣﮫ‬
‫ﻧﺧﺳت ﺳده ﺑﯾﺳﺗم ﺑﮫ اوج ﺧود رﺳﯾد‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ از آﻏﺎز‪ ،‬اﯾران ﺷﻧﺎﺳﯽ و زرﺗﺷت ﭘژوھﯽ‬

‫‪9‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﺎ ھم ﮔره ﺧورد‪ .‬اﯾن ﺟﺎی ﺷﮕﻔﺗﯽ ھم ﻧداﺷت ﭼون ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری و آﻣوزه ھﺎی‬
‫زرﺗﺷت ﻧﯾز در ﻣواردی‪ ،‬از ھم ﺗﻣﺎﯾز ﯾﺎﻓﺗﻧﯽ ﻧﯾﺳﺗﻧد‪ .‬از آﻧﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ زرﺗﺷﺗﯽ‬
‫و ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯽ ﺑﮫ ﻣﻘوﻟﮫ ھﺎی زﻧدﮔﯽ‪ ،‬ھﺳﺗﯽ‪ ،‬اﻧﺳﺎن‪ ،‬ﻣﯾﮭن‪ ،‬داد‪ِ ،‬ﺧ َرد و ‪ ...‬درھم ﺗﻧﯾده‬
‫اﻧد‪ ،‬ﻣﺷﺧص ﮐردن اﯾﻧﮑﮫ ﻋﻧﺻر وﯾژه ای‪ ،‬ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه "اﯾراﻧﯽ" و ﯾﺎ "زرﺗﺷﺗﯽ" دارد در‬
‫ﺧﯾﻠﯽ ﻣوارد ﺳﺧت و ﯾﺎ ﻧﺷدﻧﯽ اﺳت و زﻣﺎﻧﮭﺎﯾﯽ ھم اﺻوﻻ اﯾن ﺟداﺳﺎزی ﺑﯽ ﻣﻌﻧﯽ‬
‫اﺳت‪ .‬اﻟﺑﺗﮫ ﯾﺎدآوری ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری از آﻣوزه ھﺎ و ﺑﯾﻧش زرﺗﺷت‬
‫ﺧوراک ﮔرﻓﺗﮫ وﻟﯽ از ﺳوی دﯾﮕر ﺧود زرﺗﺷت ﻓرزﻧد ھﻣﯾن ﻓرھﻧﮓ و ﺑﺎﻟﻧده و ﺑزرگ‬
‫ﺷده ھﻣﯾن ﺳرزﻣﯾن ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن اﮔر در داﻣﻧﮫ ﺑررﺳﯽ ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬از‬
‫دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎی زرﺗﺷﺗﯽ ﺑﮭره ﮔرﻓﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود ﻧﮫ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی ﺗروﯾﺞ ﮐﯾش وﯾژه ای ﮐﮫ ﺑﮫ‬
‫دﻟﯾل درھم آﻣﯾﺧﺗﮕﯽ اﯾن دﯾن اﯾراﻧﯽ ﺑﺎ ﻋرف اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ ﭘﺎﺳدار ﻣﯾراث اﯾن آﯾﯾن در‬
‫درازای ﺗﺎرﯾﺦ ﺑوده اﻧد‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﯾﺎدآوری اﺳت ﮐﮫ ﻓرھﻧﮓ اﯾراﺷﮭری از دﯾﮕر‬
‫اﺟزای ﺳﺎزﻧده اﯾراﻧﺷﮭر ﻧﯾز ﺑﺎر و ﻧﯾرو ﮔرﻓﺗﮫ اﺳت و ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﻣﺣدود ﺑﮫ آﻣوزه‬
‫ھﺎی زرﺗﺷت ﻧﻣﯽ ﺷود‪.‬‬

‫در روزﮔﺎر ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻼ ﻓﻠﺳﻔﯽ و ﺑﺎوری در ﮐﺷور دﯾده ﺷد و ﮐوﺷﯾده ﺷد ﭘﯾش از آﻧﮑﮫ اﯾن‬
‫ﮐﻣﺑود‪ ،‬دﺷواری ﺳﺎز ﺷود‪ ،‬راھﮑﺎری ﺑرای آن ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺷود‪ .‬ﻣﺣﻣدرﺿﺎﺷﺎه ﺧﻼ ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﻧﺑود ﯾﮏ ﻧﮭﺎد ﭘردازﻧده ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﺷﮭری را در ﮐﺷور ﺣس ﮐرده ﺑود و ﺷﺎﯾد ﺑرای‬
‫ﺟﺑران آن‪ ،‬ﺑﺎ راه اﻧدازی "اﻧﺟﻣن ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﺣﮑﻣت و ﻓﻠﺳﻔﮫ اﯾران" ھﻣراھﯽ ﻧﻣود‪ .‬اﯾن‬
‫اﻧﺟﻣن ﺑﺎ ﺗﺷوﯾق "ھﺎﻧری ُﮐر َﺑن" )‪ (Henry Corbin‬و ﺳرﭘرﺳﺗﯽ ﺣﺳﯾن ﻧﺻر و ﺑﺎ‬
‫ھﻣﮑﺎری اﻓرادی ﭼون ﻣﮭدی ﻣﺣﻘق داﻣﺎد ‪ ،‬ﻣرﺗﺿﯽ ﻣطﮭری‪ ،‬ﻣﺣﻣود ﺷﮭﺎﺑﯽ و ﭼﻧد ﺗن‬
‫دﯾﮕر ﺑرﭘﺎ ﺷد‪ .‬از ھﻣﺎن ﺗرﮐﯾب آﻏﺎزﯾن اﯾن ﮔروه ﻣﯽ ﺷد درﯾﺎﻓت ﮐﮫ ﻓراﺧواﻧده ﺷدﮔﺎن‬
‫ﺑﺎ دﺳﺗورﮐﺎری ﮐﮫ ﺑراﯾﺷﺎن ﻧوﺷﺗﮫ ﺷده‪ ،‬ھﻣﺧواﻧﯽ ﻧدارﻧد‪ .‬اﯾن ﻧﮭﺎد ﺑﮫ ﺟﺎی ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ و‬
‫ﺑرﮐﺷﯾدن ﻣﯾراث اﻧدﯾﺷﮫ و ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ اﻧﮕﯾزه ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺑرﭘﺎﯾﯽ آن ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﮔﺳﺗرش و ﻧﺷر‪ ،‬آﺛﺎر ﻋرﻓﺎﻧﯽ و اﺳﻼﻣﯽ ﭘرداﺧت‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﯾﮑﯽ دو ﺳﺎل ﭘﯾش از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬در ھﻣﺎن راﺳﺗﺎ‪" ،‬ﻣرﮐز اﯾراﻧﯽ ﻣطﺎﻟﻌﮫ ﻓرھﻧﮕﮭﺎ"‬
‫ﺑﺎ ﭼﮭره ھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻧد دارﯾوش ﺷﺎﯾﮕﺎن و اﺣﺳﺎن ﻧراﻗﯽ و ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﺷﮭﺑﺎﻧو ﻓرح‪ ،‬ﺑﻧﯾﺎد‬
‫ﮔذارده ﺷد‪ .‬ﻧظرﯾﮫ ﭘردازاﻧﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﺷﮭﺑﺎﻧو و ﻧﺧﺳت وزﯾر ﮐﺷور ﻧزدﯾﮏ ﺷده ﺑودﻧد و‬
‫از ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ آﻧﺎن ﺑرﺧوردار ﺑودﻧد‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻣﮑﺗب اﯾراﻧﺷﮭری را ھﻣوارﺗر از ﭘﯾش‬
‫ﻧﻧﻣودﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﺧود آﻧﺗﯽ ﺗز ﻣﯾراث ﺑﺟﺎﻣﺎﻧده از اﻧدﯾﺷﻣﻧدان ﭘﯾش از ﻣﺷروطﯾت و ﻋﺻر‬
‫رﺿﺎﺷﺎھﯽ ﺷدﻧد‪ .‬اﯾﻧﺎن ﺧواﺳﺗﮫ و ﯾﺎ ﻧﺎﺧواﺳﺗﮫ‪ ،‬ﮐوﺷﺷﮭﺎی ﭘﻧﺟﺎه ﺳﺎﻟﮫ اﯾران ﮔراﯾﺎﻧﮫ‬
‫ﮐردﻧد‪٤ .‬‬ ‫ﭘﯾﺷﯾﻧﯾﺎن ﺧود را در ﭘﺎی ﻧﮕﺎھﮭﺎی ﻣذھب زده ﺧوﯾش ﻗرﺑﺎﻧﯽ‬

‫در ھزاره ﻧوﯾن‪ ،‬ﻗدرﺗﮭﺎی ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺑرای ﻧﮕﮭداﺷت ﭼﯾرﮔﯽ ﺳﯾﺎﺳﯽ و اﻗﺗﺻﺎدی ﺧوﯾش‪،‬‬
‫آﺷﮑﺎرا ﺑﮫ درون داﻣﻧﮫ ﻓرھﻧﮓ ﭼﻧﮓ اﻧداﺧﺗﮫ اﻧد‪ .‬در ﮐﺎرزاری ﮐﮫ اﯾﻧﺑﺎر ﻧﮫ دوﻟﺗﮭﺎی‬
‫ﻧﯾروﻣﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﺷرﮐﺗﮭﺎی ﭼﻧد ﻣﻠﯾﺗﯽ ﻏول آﺳﺎ ﺑرای ﮐﻧﺗرل ﺑر ﻣﻧﺎﺑﻊ و ﺳرﻣﺎﯾﮫ ھﺎی ﺟﮭﺎن‬
‫آﻏﺎزﯾده اﻧد‪ ،‬ﭘدﯾده ای ﺑﮫ ﻧﺎم "اﺳﺗﻌﻣﺎر ﻓراﻧوﯾن" زاده ﺷده اﺳت‪ .‬اﺳﺗﻌﻣﺎر ﻓراﻧوﯾن ﺑر‬
‫ﭘﺎﯾﮫ ﭼﯾرﮔﯽ ﻧﺎﭘﯾدای اﺳﺗﻌﻣﺎرﮔر ﭘﯽ رﯾﺧﺗﮫ ﺷده اﺳت‪ .‬وﯾران ﺳﺎزی ﺷﻧﺎﺳﮫ ھﺎی ﻣﻠﯽ از‬
‫راه ﯾﮑﺳﺎن ﺳﺎزی ﻓرھﻧﮕﯽ و ﺟﮭﺎﻧﯽ ﮐردن ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓن آوری‪ ،‬ھﻧر و ﻓرھﻧﮓ از‬
‫اﺑزارھﺎی اﺳﺗﻌﻣﺎر ﻓرا ﻧوﯾن اﺳت‪ .‬ﻓرھﻧﮓ ﺑﮫ اﺻطﻼح "ﺟﮭﺎﻧﯽ" ﮐﮫ ھداﯾت ﺷده و‬
‫ھدﻓﻣﻧد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺗﮫ و ﭘرداﺧﺗﮫ ﺷده اﺳت‪ ،‬آﻣﺎﺟش‪ ،‬ﮐﻧﺎرزدن ﻓرھﻧﮓ ھﺎی ﺑوﻣﯽ و ﻧﺎﺗوان‬
‫ﺳﺎزی ﺷﻧﺎﺳﮫ ھﺎی ﻣﻠﯽ ﺑرای ﭘﯾﺷﺑرد راھﺑرد ﯾﮑﺳﺎن ﺳﺎزی ﻓرھﻧﮕﯽ در ﺟﮭﺎن اﺳت‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎن ﯾﺎدآوری اﺳت ﮐﮫ اﯾن روﻧد ھﯾﭻ ﭘﯾوﻧدی ﺑﺎ "ﮔﻔﺗﮕوی ﺗﻣدﻧﮭﺎ" ﮐﮫ روﯾﮑرد درﺧوری‬
‫ﺑرای ﮐﺎھش ﺗﻧﺷﮭﺎ و ﮐﺷﺎﮐﺷﮭﺎی ﻣﻠﯽ و دﯾﻧﯽ اﺳت‪ ،‬ﻧدارد‪ .‬ﯾﮑﺳﺎن ﺳﺎزی ﻓرھﻧﮓ در‬

‫‪ -4‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﺟﻮي اﺣﺴﺎن ﻧﺮاﻗﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ » ﺗﻮده اﯾﻬﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻟﻘﺎ‬
‫ﮐﺮده اﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺌﻮرﯾﺴﯿﻦ رژﯾﻢ ﺷﺎه ﺑﻮده اﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن آﺛﺎر ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ "ﻏﺮﺑﺖ ﻏﺮب"‪" ،‬آﻧﭽﻪ ﺧﻮد‬
‫داﺷﺖ" و "ﻃﻤﻊ ﺧﺎم"‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻓﮑﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﺷﻤﺎ ﺗﺌﻮرﯾﺴﯿﻦ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﮐﺘﺎب "اﻗﺒﺎل ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ"‪ ،‬اﺣﺴﺎن‬
‫ﻧﺮاﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪272‬‬

‫‪11‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘﯽ ﺳِ َﺗرون ﮐردن ﻣﻠﺗﮭﺎ و ﺗﮭﯽ ﮐردن آﻧﺎن از ﺧوﯾﺷﺗن ﺧود اﺳت ﺗﺎ ﺑﮫ ﺟﺎی اﯾﺳﺗﺎدﮔﯽ‬
‫ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﮔواه ﺑﯾﺧﯾﺎﻟﯽ و ﺑﯽ ﻗﯾدی ﻣردم ﺑﺎﺷﯾم‪ .‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺣﺳﺎﺳﯾﺗﮭﺎی اﻓﮑﺎر ھﻣﮕﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻧﮭﺎدھﺎی ﻣﻠﯽ و ﭘﺎرﻟﻣﺎﻧﮭﺎی ﮐﺷورھﺎ ﺑﮫ ﻣﻧﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ ﺑﯽ رﻧﮓ و رو ﻣﯽ ﺷود ﺑﻠﮑﮫ ﺑرﺧﯽ‬
‫از ﭼﮭره ھﺎی ﮐﻠﯾدی آﻧﮭﺎ ﻧﯾز ﺑرای ﺳود ﭘرﺳﺗﯽ و ﻣﻘﺎم ﭘرﺳﺗﯽ ﺑﮫ زﯾر درﻓش ﺷﺑﮑﮫ‬
‫ﺑزرگ "ﺷرﮐﺗﮭﺎی ﺑﯽ ﻣﻠﯾت" در ﻣﯽ آﯾﻧد‪.‬‬

‫ھﻣﮕراﯾﯽ در ﮐﺎﻧوﻧﮭﺎی ﻓرآورش و ﭘﺧش ﻓرآورده ھﺎی ﻓرھﻧﮕﯽ و ھﻧری ﺑﺎ ﺑﮑﺎرﮔﯾری‬

‫دﺳﺗﮕﺎھﮭﺎی ﺗﺑﻠﯾﻐﺎﺗﯽ ﺑﺳﯾﺎر ﭘﯾﺷرﻓﺗﮫ و اﻣروزی‪ ،‬از اﺑزارھﺎی ﺗﮭﯽ ﮐردن ﻣﻠﺗﮭﺎ از داﺷﺗﮫ‬
‫ھﺎ و ﺗوﺷﮫ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺧوﯾش ھﺳﺗﻧد‪ .‬اﺳﺗﻌﻣﺎرﮔران ﻓراﻧوﯾن ﺑﺎ ﺷﻌﺎر "ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺷدن"‪،‬‬
‫ﺑﮫ ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺳﺎزی ھوﯾت ﭘرداﺧﺗﮫ اﻧد‪ .‬ﻧﺧﺳﺗﯾن ﮔﺎم در روﻧد ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺳﺎزی ھوﯾت‪ ،‬ﺷﺗﺎب‬
‫دادن ﺑﮫ ﻓرآﯾﻧد از ﺧود ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﻓرھﻧﮕﯽ و ﮐﺎﺳﺗن از واﺑﺳﺗﮕﯽ ﺑﮫ ﻣﯾﮭن و ھﻣﻣﯾﮭﻧﺎن‬
‫اﺳت‪ .‬ﮔرﭼﮫ ﺟﺎﺑﺟﺎﯾﯽ ﻣردم از ﺧﺎور ﺑﮫ ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن‪ ،‬ﺗﺎ اﻧدازه ای ﺑﮫ ﻓرآﯾﻧد ﮐﻣرﻧﮓ‬
‫ﺷدن ﺷﺎﺧﺻﮫ ھﺎی ﻣﻠﯽ ﻣﯽ اﻧﺟﺎﻣد وﻟﯽ ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺳﺎزی ﺑدﻧﺑﺎل آن اﺳت ﮐﮫ ﺑدون ﻣﮭﺎﺟرت‬
‫ﻣردم‪ ،‬واﺑﺳﺗﮕﯽ ھﺎی ﻣﯾﮭﻧﯽ را ﺑﮫ آراﻣﯽ ﺳﺳت ﻧﻣﺎﯾد ﺗﺎ ﺳراﻧﺟﺎم ﻧﺎﭘدﯾد ﮔردﻧد‪.‬‬

‫ﺑرﺧﯽ از روﺷﻧﻔﻛران و ﺗﺣﻠﯾل ﮔران‪ ،‬ﭘدﯾده ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺷدن را ﺑﯾﺷﺗر ﺑر ﺑﻧﯾﺎد ﻓرھﻧﮓ و‬
‫اﺛرات اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ آن ﺑررﺳﯽ ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾﻧد‪ .‬ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺷدن ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑر ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺷدن اﻗﺗﺻﺎدی‬
‫وﺳﯾﺎﺳﯽ ﭼرﺑش دارد‪ .‬رﺷد ﻓزاﯾﻧده ﻓﻧﺎوری رﺳﺎﻧﮫ ھﺎ‪ ،‬اﯾﻧﺗرﻧت و ﻣﺎھواره ﺑﮫ از ﻣﯾﺎن‬
‫رﻓﺗن ﻓواﺻل زﻣﺎﻧﯽ وﻣﻛﺎﻧﯽ ﻣﯽ اﻧﺟﺎﻣد و ﯾﮑﺳﺎﻧﯽ ﻓرھﻧﮕﯽ ﻛﺷورھﺎ را ﺑﮫ ھﻣراه ﺧواھد‬
‫آورد‪ .‬در اﯾن ﺑرﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻓرھﻧﮕﯽ ﮐﮫ ﺑﺎﯾد ﭼﯾره ﮔردد‪ ،‬ﻧﮫ ﻓرھﻧﮓ اﻣرﯾﮑﺎﯾﯽ اﺳت و ﻧﮫ‬
‫ﻓرھﻧﮓ ﻓراﻧﺳوی و ﯾﺎ ﻓرھﻧﮓ ﻣﻠﯾت ﻣﺷﺧص دﯾﮕری‪ .‬ﻓرھﻧﮕﯽ را ﮐﮫ ﻣﯽ ﺧواھﻧد در‬
‫ﺳراﺳر ﮔﯾﺗﯽ ﺟﺎ ﺑﯾﻧدازﻧد‪ ،‬ﻣﻧش ﺑﯽ اﻋﺗﻧﺎﯾﯽ ﺑﮫ رﯾﺷﮫ ھﺎی ﺳرزﻣﯾﻧﯽ‪ ،‬واﺑﺳﺗﮕﯽ ھﺎی‬
‫ﻋﺎطﻔﯽ و ﺗﺎرﯾﺧﯽ و ﻣﻧﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ اﺳت‪ .‬در ﺣﻘﯾﻘت‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﮫ ھﺎی ﻣﻠﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ژاﭘﻧﯽ‪،‬‬
‫آﻣرﯾﮑﺎﯾﯽ‪ ،‬روﺳﯽ‪ ،‬اﯾﺗﺎﻟﯾﺎﯾﯽ و ﻏﯾره ﺑﺎ "ﺑﯽ ھوﯾﺗﯽ" ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﺧواھﻧد ﺷد‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ھﻣﯾن ﺑﻼ ﺑر ﺳر ﮐﺷورھﺎی ﻏرﺑﯽ ھم ﻣﯽ آﯾد و ﺑﺎ دو ﻣوج ﺑزرگ "ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺷدن" و‬

‫ﻣﮭﺎﺟرت ﻣﻠﺗﮭﺎی ﺧﺎوری )ﭼﯾﻧﯾﺎن‪ ،‬ھﻧدﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﺎن(‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﯾز دﭼﺎر ﯾﮏ دﮔرﮔﯾﺳﯽ‬
‫ﻣﯽ ﺷوﻧد ﮐﮫ در ﻣﯾﺎن ﻣدت‪ ،‬ﺧﺎﻣوﺷﯽ ﺧودآﮔﺎھﯽ ﻣﻠﯽ و ﺑﮫ دﻧﺑﺎل آن‪ ،‬ﺑﮫ از دﺳت دادن‬
‫ﭘﺎﯾداری در ﺑراﺑر ﺗوﻓﺎن ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺷدن ﺧواھد اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ .‬ﺑﺎ ﮐﻧﺎرزدن ﻣﺎﻧﻊ ﺑزرﮔﯽ ﺑﮫ ﻧﺎم‬
‫ﺷﻧﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ و ﺳﺗرون ﮐردن ﻋِ رق ﻣﻠﯽ‪ ،‬راه ﺑرای اﺳﺗﻌﻣﺎر ﻓراﻧوﯾن ﺑﺳﯾﺎر ھﻣوار ﻣﯽ‬
‫ﮔردد‪.‬‬

‫ﻣردم ﮐﺷورھﺎی ﮔﺳﺗرش ﯾﺎﻓﺗﮫ از ﺟﻣﻠﮫ آﻣرﯾﮑﺎ‪ ،‬ﺧود ﻧﯾز ھدف اﺳﺗﻌﻣﺎر ﻓراﻧوﯾن ﻗرار‬
‫ﮔرﻓﺗﮫ اﻧد‪ .‬ﮔروھﮭﺎی ﺳرﻣﺎﯾﮫ دار و رﺳﺎﻧﮫ دار‪ ،‬ﻧﯾروﻣﻧدﺗر ﺷده و ﺗوان ﺗﺎﺛﯾرﮔذاری‬
‫ﺑﯾﺷﺗری ﺑر روی دوﻟﺗﮭﺎ و ﭘﺎرﻟﻣﺎﻧﮭﺎی ﺟﮭﺎن ﺧواھﻧد داﺷت‪ .‬ﻓراﻣوش ﻧﮑﻧﯾم ﮐﮫ از ﻋﺻر‬
‫اﺳﺗﻌﻣﺎر دوﻟﺗﮭﺎ ﮔذﺷﺗﮫ و ﺑﺎزﯾﮕرداﻧﮭﺎی ﮐﻧوﻧﯽ ﺳﯾﺎﺳت و اﻗﺗﺻﺎد در ﺟﮭﺎن‪ ،‬ﺷرﮐﺗﮭﺎی‬
‫ﺳرﻣﺎﯾﮫ دار ﺑﯽ ﻣﻠﯾت ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻧﮕراﻧﯽ ﺷﺎن اﻓزاﯾش ﺳرﻣﺎﯾﮫ و ﺳود و ﮐﻧﺎرزدن‬
‫رﻗﯾﺑﺎن ﺗواﻧﺎ از ﺻﺣﻧﮫ ھﺳت‪ .‬اﯾﻧﺟﺎ دﯾﮕر ﺳﺗم ﯾﮏ ﮐﺷور ﺑﮫ ﮐﺷور ﻧﺎﺗوان در ﻣﯾﺎن‬
‫ﺳﺗم ﻣﺣﻔﻠﮭﺎی ﻧﯾروﻣﻧد و ﺗواﻧﮕر ﺑﺎزﯾﮕرداﻧﺎن ﺑزرگ اﻗﺗﺻﺎدی ﺑﮫ ﺷﮭروﻧدان ھﻣﮫ‬
‫ﻧﯾﺳت‪ِ .‬‬
‫ﺟﺎ و ھﻣﮫ ﮐﺷورھﺎﺳت‪.‬‬

‫ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﺟﻧﺑش ﻧوزاﯾﯽ )رﻧﺳﺎﻧس( اﯾراﻧﯽ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﻣﮑﺗب اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ دﻧﺑﺎل‬
‫راھﮑﺎری ﺑرای ﺑرون رﻓت از ﺑن ﺑﺳت ﮐﻧوﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ ﻓرآورده زوال اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫و از ﺧود ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﻓرھﻧﮕﯽ اﺳت‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷد ﺑﻠﮑﮫ ﻣﯽ ﮐوﺷد در اﯾن ﺑزﻧﮕﺎه ﺗﺎرﯾﺧﯽ و‬
‫ﺑرﭘﺎﯾﯽ ﻧظم ﻧوﯾن ﺟﮭﺎﻧﯽ دﯾﮕری ﺑرای ﭼﯾرﮔﯽ ﺗواﻧﮕران ﺑر ﻣﻠﺗﮭﺎی ﺟﮭﺎن از ﺟﻣﻠﮫ‪ ،‬ﻣﻠت‬
‫اﯾران‪ ،‬ﺳﭘر ﭘداﻓﻧدی ﮐﺎرآﻣدی ﺑرای ﻧﮕﮭداﺷت ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ و داﺷﺗﮫ ھﺎی ﻓرھﻧﮕﯽ آن‬
‫ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﮐﮫ اﯾن دﻓﺗر‪ ،‬ﭘﯾش درآﻣدی ﺑر آن از دﯾدﮔﺎه ﻧوﯾﺳﻧده اﯾن‬
‫ﺳطور ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ،‬دارای ﮔﻧﺟﯾﻧﮫ واژﮔﺎن وﯾژه ﺧوﯾش ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬واژﮔﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﺷﮭرﯾﺎری‪،‬‬
‫َﻓر‪ ،‬دﯾن‪ ،‬داد و از اﯾن دﺳت‪ ،‬ﺑﺎﯾد در ﻓﺿﺎﯾﯽ ﮐﮫ در ھزاره ھﺎی ﮐﮭن ﺑﮑﺎر رﻓﺗﮫ اﻧد‪،‬‬
‫درﯾﺎﻓﺗﮫ ﺷوﻧد وﻟﯽ ﺑرای ﺑﮑﺎرﮔﯾری در داﻣﻧﮫ واژﮔﺎن اﯾن روزﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻓراﯾﺎﻓﺗﮭﺎﯾﯽ‬
‫)ﻣﻔﺎھﯾﻣﯽ( ﺳزاوار در ذھن ﺧواﻧﻧده ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﮔردﻧد‪ .‬ﺑرای ﻧﻣوﻧﮫ‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎری ﮐﮫ در‬
‫ﻣﺗون ﮐﮭن‪ ،‬آﺷﮑﺎرا ﺑﮫ ﺣﮑوﻣت ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اطﻼق ﻣﯽ ﺷده‪ ،‬ﺑرای اﻣروز ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑراﺑر‬
‫ﺑﺎ دوﻟت )‪ (Government‬و ﯾﺎ دوﻟت‪-‬ﻣﻠت )‪ (Nation- State‬اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﺷود‪ .‬در‬
‫اﯾن روزﮔﺎر‪ ،‬اﯾن دوﻟت ﻣﯽ ﺗواﻧد دوﻟت ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﺑﺎﺷد ﯾﺎ ﻧﺑﺎﺷد‪ .‬ﻣﮭم‪ ،‬ﻣﻐز اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ﮐﺷورداری و ﮔﯾﺗﯽ آراﯾﯽ در ﻧزد ﻓرزاﻧﮕﺎن اﯾران زﻣﯾن ﺑوده اﺳت ﮐﮫ ﮐوﺷﯾده ﺷده در‬
‫اﯾن دﻓﺗر در اﻧدازه ﺗوان ﻧﮕﺎرﻧده‪ ،‬ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ و ﺑﺎزﮔو ﺷوﻧد‪.‬‬

‫ﮐوﺷﯾده ﺷده ﮐﮫ ﺟﺳﺗﺎرھﺎ ﺗﺎ ﺟﺎی ﻣﻣﮑن ﺑﮫ زﺑﺎن روز و ﭘﺎرﺳﯽ ﺳﺎده ﻧوﺷﺗﮫ ﺷود و از‬
‫ﮔوﻧﮫ ﻧوﺷﺗﺎر وﯾژه و ﺗﺧﺻﺻﯽ ﭘژوھﺷﮕران ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﺳﺗﺎن‪ ،‬ﮐﻣﺗر ﺑﮭره ﮔرﻓﺗﮫ ﺷود ﺗﺎ‬
‫درﯾﺎﻓت ﺳﺧن دﺷوار ﻧﮕردد‪ .‬ﺑﮫ ھﯾﭻ روی‪ ،‬ادﻋﺎﯾﯽ ﺑر اﯾن ﻧﯾﺳت ﮐﮫ آﻧﭼﮫ ﮔﻔﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود‪،‬‬
‫ﺳﺧن ﻓرﺟﺎﻣﯾن و ﺑدون ﮐم و ﮐﺎﺳﺗﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬اﻣﯾد اﺳت ﮐﮫ اﯾن ﭘﯾش درآﻣد‪ ،‬ﺑﮫ ﭘﯾش‬
‫در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫آﻣدن ﮐﺷﺎﮐﺷﮭﺎی ﻓﮑری و ﮔﻔﺗﮕوھﺎی ﺳودﻣﻧد در راﺳﺗﺎی ﮔﺷوده ﺷدن ِ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ روی ﻋﻼﻗﮫ ﻣﻧدان ﺑﯾﻧﺟﺎﻣد‪.‬‬

‫ﺷﺎھﯾن ﻧژاد‪ ،‬ﻧواﻣﺑر‪ ،۲۰۱۵‬ھﯾوﺳﺗن‪ ،‬آﻣرﯾﮑﺎ‬

‫‪14‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر ﺗﺎرﯾﺧﯽ‬

‫ﺑﻧد ﻧﺧﺳﺗﯾن اﯾن ﻧﺎم ﺗرﮐﯾﺑﯽ‪" ،‬اﯾران"‪ ،‬از واژه اوﺳﺗﺎﯾﯽ "اَﺋِر َﯾ َﻧﮫ" آﻣده اﺳت‪" .‬اﯾر" ﺑﮫ َﭼم‬
‫ﻋرﺑﯽ "ﻧﺎﻣﮫ ﺗﻧﺳر" ﻧﯾز‪ ،‬ﻣردم‬
‫ِ‬ ‫)ﻣﻌﻧﺎی( ﭘﺎک‪ ،‬ﻧﺟﯾب و آزاده اﺳت‪ .‬ھﻣﭼﻧﯾن در ﺑرﮔردان‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﻔت "ﺧﺎﺿﻌﺎن" ﺧواﻧده ﺷده ﺑودﻧد ﮐﮫ ﯾﺎدآور واژه "اﯾر" ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی ﻧﺟﯾب‬
‫و ﭘﺎک ﺑود‪ ٥ .‬ﯾﮑﯽ از ﺳرآﻣدان ﺟﻧﺑش ﺷﻌوﺑﯾﮫ‪َ " ،‬ﺑﺷﺎر اﺑن ﺑُرد ﺗﺧﺎرﺳﺗﺎﻧﯽ" ﮐﮫ زﯾﺑﺎﺗرﯾن‬
‫ﻗﺻﯾده ھﺎی اﯾران دوﺳﺗﺎﻧﮫ را ﺑﮫ زﺑﺎن ﻋرﺑﯽ ﺑرای روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺗﺣﻘﯾرﮐﻧﻧدﮔﺎن اﯾراﻧﯾﺎن‬
‫ﺳرود و ﺟﺎﻧش را ﻧﯾز ﺑر ﺳر اﯾن راه ﮔذاﺷت‪ ،‬در ﭼﮑﺎﻣﮫ ھﺎی ﻋرﺑﯽ اش از ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ‬
‫ﺑﮫ ﻧﺎم "ﺑﻧﯽ اﺣرار" ﯾﻌﻧﯽ "ﻓرزﻧدان آزادﮔﺎن" ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻧد‪ .‬اﯾن ﻧﯾز اﺷﺎره ای اﺳت ﺑﮫ‬
‫ﻣﻌﻧﯽ رﯾﺷﮫ ای واژه "اﯾر" و "آرﯾﺎ" در زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺳﮑرﯾت و اوﺳﺗﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺑراﺑر ﺑﺎ آزاده‬
‫و ﭘﺎک ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻧﯾز در ﭼﻧدﯾن ﺑﯾت‪ ،‬واژه "آزادﮔﺎن" ﺑﮫ ﺟﺎی واژه "اﯾراﻧﯾﺎن"‬
‫ﻧﺷﺳﺗﮫ اﺳت‪:‬‬
‫ﮔرﻓت ‪٦‬‬ ‫ز ﺗرﮐﺎن ﭼﻧﯾن ﯾﺎد ﻧﺗوان‬ ‫از آزادﮔﺎن اﯾن ﻧﺑﺎﺷد ﺷﮕﻔت‬
‫‪...‬‬
‫ﮔواﺳت ‪۷‬‬ ‫دل روﺷﻧم ﺑر زﺑﺎﻧم‬ ‫ﻣرا ﭘﺷت ز آزادﮔﺎﻧﺳت راﺳت‬

‫در واژه "اﯾران"‪ ،‬ﺑﻧدواژه "آن" ﭘﺳوﻧد ﻣﮑﺎن اﺳت‪ .‬ﭘس اﯾران ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی ﺳرزﻣﯾن ﭘﺎک‬
‫ﯾﺎ ﺳرزﻣﯾن ﺷرﯾف اﺳت‪ .‬از ﺳرزﻣﯾﻧﯽ ﮐﮫ ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه ﻧژاد اﯾراﻧﯽ ﺑوده اﺳت‪ ،‬ﺑﺎ "اﯾران‬
‫ﯾﺞ" ﯾﺎ "اﯾران وﯾﭻ" ﻧﺎم ﺑرده ﻣﯽ ﺷود‪ .‬رﯾﺷﮫ اﯾن ﻧﺎم ﻣرﮐب را "اَﺋِر َﯾ َﻧﮫ َوﺋ َِﭻ"‬
‫َو َ‬

‫‪ -5‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪ ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪40‬‬

‫‪ -6‬رﺳﺘﻢ در ﺑﺎره ﺳﻬﺮاب ﭘﯿﺶ از روﯾﺎرو ﺷﺪن ﺑﺎ او در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‬
‫‪ -7‬رﺳﺘﻢ در ﺑﺎره ﺧﻮد‪ ،‬در داﺳﺘﺎن "ﺧﺎﻗﺎن ﭼﯿﻦ" ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‬

‫‪15‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫)‪ (Airyanəm Vaējō‬ﻣﯽ داﻧﯾم‪ .‬ﺧود " َو ِﺋ َﭻ" ﺑﮫ َﭼم )ﻣﻌﻧﯽ( ﮔﮭواره‪ ،‬زادﮔﺎه و ﮐﺎﻧون‬
‫ﺑراﺑر اﯾن واژه در زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺳﮑرﯾت ﮐﮫ ﻣﺎدرھﻣﮫ زﺑﺎﻧﮭﺎی اﯾراﻧﯽ اﺳت‪َ " ،‬ﺑ َﺟﮫ"‬
‫ِ‬ ‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬
‫ھﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی ﺑذر ﻧﺧﺳﺗﯾن ﯾﺎ ﻧطﻔﮫ آﻏﺎزﯾن اﺳت‪ .‬اﯾن "اﯾران وﯾﭻ" ﺑﮕوﻧﮫ "آرﯾﺎ‬
‫َورﺗﮫ" ھم ﭘدﯾدار ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﮔرﭼﮫ ﺑﯾﺷﺗر ﭘژوھﺷﮕران‪ ،‬اﯾران وﯾﺞ را در ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی‬
‫ﭘﯾراﻣون درﯾﺎﭼﮫ ﺧوارزم ﺟﺳﺗﺟو ﻣﯽ ﮐﻧﻧد وﻟﯽ ﮐﺗﺎب " ُﺑﻧدَ ِھﺷن"‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه آن را در‬
‫داﻧد‪۸ .‬‬ ‫آذرﺑﺎﯾﺟﺎن ﻣﯽ‬

‫ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﺳﺗوره ھﺎی اﯾراﻧﯽ‪ ،‬اھورا ﻣزدا ﺑﮫ زرﺗﺷت ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﻣن ھر ﺳرزﻣﯾﻧﯽ را‬
‫ﭼﻧﺎن آﻓرﯾدم ﻛﮫ ھر ﭼﻧد َﺑس راﻣش ﺑﺧش ﻧﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺑﮫ ﭼﺷم ﻣردﻣﺎﻧش ﺧوش آﯾد‪ .‬اﮔر ﻣن‬
‫ھر ﺳرزﻣﯾﻧﯽ را ﭼﻧﺎن ﻧﯾﺎﻓرﯾده ﺑودم ﻛﮫ ﺑﮫ ﭼﺷم ﻣردﻣﺎﻧش ﺧوش آﯾد‪ ،‬ھﻣﮫ ﻣردﻣﺎن‬
‫ﺑﮫ “ اﯾران وﯾﺞ" روی ﻣﯽ آوردﻧد«‪ ۹ .‬از اﯾﻧﺟﺎ اﯾﻧﮕوﻧﮫ درﯾﺎﻓت ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ در ﻧزد‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺳرزﻣﯾﻧﯽ ﮐﮫ ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه آﻧﺎن ﺑوده اﺳت‪ ،‬ﺑﮭﺗرﯾن و ﺑرﺗرﯾن ﺑوم و ﺑر در ھﻣﮫ‬
‫ﺟﮭﺎن ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫ﺑﺧش دوم واژه ﺗرﮐﯾﺑﯽ اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬واژه "ﺷﮭر" در زﺑﺎن اوﺳﺗﺎﯾﯽ‪ْ ،‬ﺧ َﺷ ْﺛ َر )‪(xšaθra‬‬
‫و در ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺗﺎن‪ْ ،‬ﺧ َﺷسﱠ )‪ ،(xšassa‬ﺑوده اﺳت‪ .‬در ﭘﺎرﺳﯽ ﻣﯾﺎﻧﮫ )ﭘﮭﻠوی(‪ْ ،‬ﺧ َﺷ ْﺛ َرپ‬
‫)‪ ( xšasrap‬و ھﻣﭼﻧﯾن ﺑﮫ ﮔوﻧﮫ " َﺷ ْﺗر" ﭘدﯾدار ﺷده اﺳت‪ .‬اﯾن واژه ھم ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی‬
‫"ﮐﺷور" و ھم ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی "ﺷﮭرﯾﺎری ﻧﯾﮏ" اﺳت‪ .‬ﺑر اﯾن ﭘﺎﯾﮫ‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر ھم ﻣﯽ ﺗواﻧد‬
‫"ﮐﺷور اﯾران" و ھم "ﺷﮭرﯾﺎری ﻧﯾﮏِ اﯾران" ﻣﻌﻧﺎ دھد‪ .‬در ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ﺷﺎﭘور ﯾﮑم در‬
‫"ﮐﻌﺑﮫ زرﺗﺷت"‪ ،‬در ﻧﺳﺧﮫ ﭘﺎرﺳﯾﮏ )ﭘﮭﻠوی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ(‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر )‪ (Ērānšahr‬و در‬
‫ﻧﺳﺧﮫ ﭘﺎرﺗﯽ )ﭘﮭﻠوی اﺷﮑﺎﻧﯽ(‪ ،‬آرﯾﺎنﺷﮭر )‪ ( Aryānšahr‬آﻣده اﺳت‪ .‬در ﻧﺳﺧﮫ ﯾوﻧﺎ‬
‫ﻧﯽ اش‪ ،‬واژه ای ﺑﮑﺎر رﻓﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ ﺑﺎﯾد ﺑراﺑر ﺑﺎ اﻧﮕﻠﯾﺳﯽ )‪ (State‬ﺑﺎﺷد‪ .‬ﭘس‬

‫‪ -8‬ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪128‬‬

‫‪ -9‬وﻧﺪﯾﺪاد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﻮرداوود‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺟﻠﯿﻞ دوﺳﺘﺨﻮاه‪ ،‬ﻓﺮﮔﺮد ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪9‬‬

‫‪16‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر‪" ،‬دوﻟت اﯾران" ھم ﻣﻌﻧﺎ ﻣﯽ داده اﺳت‪ .‬واژه اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﮕوﻧﮫ "آرﯾﺎﻧﺎم ﺧﺷﺗرا"‬
‫) ‪ (Aryānām Xšaθra‬در ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ھﺎی ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ ﯾﺎﻓت ﻧﻣﯽ ﺷود ھر ﭼﻧد در‬
‫" َﯾﺷﺗﮭﺎی" اوﺳﺗﺎ ﺑﮫ ﺻورت "اَﺋِرﯾﺎ َدﺋِﻧﮕﮭوﺑﯾو" )‪ (Airiiå Daiŋhāuuō‬ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی‬
‫"ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی آرﯾﺎﯾﯽ" ﭘدﯾدار ﻣﯽ ﺷود‪.‬‬

‫ﺧو ِد ﻓراﯾﺎﻓت )ﻣﻔﮭوم( "ﮐﺷور" ﮐﮫ ﺑﺳﯾﺎر واﻻﺗر از ﻣﻔﺎھﯾﻣﯽ ﭼون "ﻣﻣﻠﮑت" اﺳت و ﺑﮫ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋﮫ ﺳرزﻣﯾن‪ ،‬ﻣﻠت و دوﻟت ﻣوﺟود در آن ﮔﻔﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬ﺳﺎﺧﺗﮫ اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﯽ‬
‫اﺳت‪ .‬در اﻧﮕﻠﯾﺳﯽ‪ ،‬ﻧزدﯾﮑﺗرﯾن واژه ای ﮐﮫ ﺑرای آن ﻣﯽ ﺗوان ﯾﺎﻓت )‪ (State‬اﺳت ﮐﮫ‬
‫آن ھم دﻗﯾﻘﺎ ﺑﺎر ﻣﻌﻧﺎﯾﯽ ﮐﺷور را ﺑﺎ ﺧود ﻧدارد‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران و اﻧدﯾﺷﻣﻧداﻧﯽ ﭼون "وﯾل‬
‫دوراﻧت" )‪" ،(Will Daurant‬ﻓﯾﻠﯾﭘﺎﻧﯽ" )‪ ،(Fellippani‬و "روﮐوﻧﯽ" )‪(Roconi‬‬
‫ﻧﯾز‪ ،‬ﻓراﯾﺎﻓت ﮐﺷور را ﻓرآورده ای اﯾراﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﻧد‪ .‬اﯾن ﻓراﯾﺎﻓت ﮐﮫ از اﯾران ﺑﮫ روم‬
‫راه ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود‪ ،‬از راه اﻣﭘراﺗوری رم ﺑﮫ ﺑﺎﺧﺗر زﻣﯾن رﺳﯾد و در ﺳده ھﺎی ھﯾﺟده و ﻧوزده‬
‫ﻣﯾﻼدی‪ ،‬ﺷﺎﻟوده ﭘدﯾده دوﻟت – ﻣﻠت )‪ (Nation State‬ﮔردﯾد ﮐﮫ آﺷﮑﺎرﺗرﯾن وﯾژﮔﯽ‬
‫ﮔردﯾد‪۱۰ .‬‬ ‫ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻧﺎﺧﺗﯽ آن روزﮔﺎر اروﭘﺎ‬

‫در ﯾﺷﺗﮭﺎی اوﺳﺗﺎ ﮐﮫ ﺑﺧﺷﮭﺎﯾﯽ از آن ﺣﺗﯽ ﮐﮭن ﺗر از ﮔﺎﺗﮭﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻧد‪" ،‬اﯾران"‪ ،‬ھم ﺑﮫ‬
‫ﻋﻧوان ﻧﺎم ﺳرزﻣﯾن و ھم ﺑﮫ ﻋﻧوان ھوﯾﺗﯽ ﻧژادی و ﺗﺑﺎری آورده ﺷده اﺳت‪ .‬در ﺑﺎره‬
‫ﻣﮭر‬
‫"ﺳرزﻣﯾنھﺎی اﯾراﻧﯽ" در ﺑﻧد ﭼﮭﺎرم "ﻣﮭر َﯾﺷت" ﻧوﺷﺗﮫ ﺷده اﺳت‪ »:‬ﻣﯽﺳﺗﺎﯾﯾم ِ‬
‫دارﻧده دﺷتھﺎی ﭘﮭﻧﺎور را‪ .‬او ﮐﮫ ﺑﮫ ھﻣﮫ ﺳرزﻣﯾنھﺎی اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻣﺎﻧﯽ ﭘُر از آﺷﺗﯽ‪،‬‬
‫ﭘُر از آراﻣﯽ و ﭘُر از ﺷﺎدی ﻣﯽ ﺑﺧﺷد«‪ .‬در اﯾﻧﺟﺎ ﻧﺎم "اﯾران" آﺷﮑﺎرا ﺟﻐراﻓﯾﺎی ﻣﻌﯾﻧﯽ‬
‫را درﺑرﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬در ﯾﺎدﮐرد دﯾﮕری از ﻧﺎم اﯾران در ﺑﻧد ﺷﺷم "ﺗِﺷ َﺗر َﯾﺷت" ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم‪»:‬‬
‫ﻣﯽﺳﺗﺎﯾﯾم ﺳﺗﺎره درﺧﺷﺎن و ﺷﮑوھﻣﻧد ِﺗ ْﺷ َﺗر را‪ ،‬آن ﺗﻧدﺗﺎز ﺑﮫ ﺳوی درﯾﺎی ﻓراﺧﮑرت‬

‫‪10 -Iran, The Empire of the Mind, Pirooz Mojtahed-zadeh, p.9‬‬

‫‪17‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺗﯾر در ھوا ﭘـرّان‪ ،‬ﺗﯾری ﮐﮫ آرش ﺗﯾراﻧداز‪ ،‬آن ﺑﮭﺗرﯾن ﺗﯾراﻧداز اﯾراﻧﯽ‬
‫ﺳﺎن آن ِ‬
‫را‪ ،‬ﺑﮫ ِ‬
‫ﭘرﺗﺎب ﮐرد«‪ .‬در اﯾﻧﺟﺎ‪" ،‬اﯾراﻧﯽ ﺑودن" ھﻣﺎﻧﻧد ﯾﮏ ﻓراﯾﺎﻓت ﺗﺑﺎری و ﻧژادی ﺑﮫ آرش‬
‫ﮐﻣﺎﻧﮕﯾر داده ﺷده اﺳت‪.‬‬

‫ﻓراﯾﺎﻓت ﮐﺷور )‪ ،(xšaθra‬درﺑرﮔﯾرﻧده ﻣﻌﻧﺎی دوﻟت ﻧﯾز ﻣﯽ ﺑﺎﺷد و ﮐﺷور ﺑدون دوﻟت‬
‫ﻓرﻣﺎﻧروا و راھﺑر‪ ،‬ﻣﻌﻧﺎ ﻧﻣﯽ ﯾﺎﺑد‪" .‬ھﮕل"‪ ،‬ﻓﯾﻠﺳوف ﻧﺎﻣدار‪ ،‬ﻧﻘش اﯾراﻧﯾﺎن در ﻓراھم‬
‫ﻧﻣودن دوﻟت ﺳزاوار و ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ در ﺗﺎرﯾﺦ را ﺑروﺷﻧﯽ ﺑﯾﺎن ﻧﻣوده اﺳت‪ .‬او ﺑﺎ ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﮫ‬
‫اﯾران ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ در ﺑﺎره ﺳﮭم اﯾران در اراﺋﮫ دوﻟﺗﯽ ارزﻧده و ﮐﺎرآﻣد ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬از‬
‫دﯾدﮔﺎه ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬اﯾران زادﮔﺎه ﻧﺧﺳﺗﯾن اﻣﭘراﺗوری راﺳﺗﯾن و ﺣﮑوﻣﺗﯽ ﮐﺎﻣل اﺳت ﮐﮫ از‬
‫ﻋﻧﺎﺻر وﯾژه ای ﻓراھم ﻣﯽ آﯾﻧد‪ .‬در اﯾﻧﺟﺎ ﻧژادی ﯾﮕﺎﻧﮫ‪ ،‬ﻣردﻣﺎن ﺑﺳﯾﺎری را درﺑرﻣﯽ‬
‫ﮔﯾرد وﻟﯽ اﯾن ﻣردﻣﺎن ﻓردﯾت ﺧود را در ﭘرﺗو ﺣﺎﮐﻣﯾت ﯾﮕﺎﻧﮫ ﻧﮕﺎه ﻣﯽ دارﻧد‪ .‬اﯾن‬
‫اﻣﭘراﺗوری ﻧﮫ ھﻣﭼون اﻣﭘراﺗوری ﭼﯾن‪ ،‬ﭘدرﺷﺎھﯽ‪ ،‬و ﻧﮫ ھﻣﭼون اﻣﭘراﺗوری ھﻧد‪ ،‬اﯾﺳﺗﺎ‬
‫و ﺑﯽ ﺟﻧﺑش‪ ،‬و ﻧﮫ ھﻣﭼون اﻣﭘراﺗوری ﻣﻐول‪ ،‬زودﮔذر‪ ،‬و ﻧﮫ ھﻣﭼون اﻣﭘراﺗوری ﺗرﮐﺎن‬
‫ﺑﻧﯾﺎدش ﺑر ﺳﺗﻣﮕری اﺳت‪ .‬وارون آن‪ ،‬در اﯾران‪ ،‬ﻣردم ﮔوﻧﺎﮔون ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ اﺳﺗﻘﻼل‬
‫ﺷﺧﺻﯽ ﺧود را ﻧﮕﺎه ﻣﯽ دارﻧد‪ ،‬ﺑﮫ ﯾﮏ ﮐﺎﻧون ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ واﺑﺳﺗﮫ اﻧد ﮐﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧد آﻧﺎن را‬
‫ﺧﺷﻧود ﮐﻧد‪ .‬از اﯾﻧرو ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾران‪ ،‬روزﮔﺎری دراز و درﺧﺷﺎن را ﭘﺷت ﺳر ﮔذارده‬
‫اﺳت و ﺷﯾوه ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ ﺑﺧش ھﺎی آن ﭼﻧﺎن اﺳت ﮐﮫ ﺑﺎ ﻣﻔﮭوم راﺳﺗﯾن ﮐﺷور ﯾﺎ دوﻟت‪،‬‬
‫ﺑﯾﺷﺗر از اﻣﭘراﺗوری ھﺎی دﯾﮕر ھﻣﺧواﻧﯽ دارد«‪.‬‬

‫ت‬
‫ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ ﻓراﯾﺎﻓت اﯾراﻧﺷﮭر ﺧود ﻓرآورده ﯾﮏ َروﻧد دراز ﻣدت ﺗﺎرﯾﺧﯽ اﺳت ﮐﮫ دﺳ ِ‬
‫ﮐم از ﻧﺧﺳﺗﯾن دھﮫ ھﺎی اﯾران ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ رﯾﺷﮫ ﻣﯽ ﮔﯾرد‪ ،‬آﻧﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ "دارﯾوش ﯾﮑم" در‬
‫ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ﺑﯾﺳﺗون‪ ،‬از اھورا ﻣزدا ﻣﯽ ﺧواھد ﮐﮫ ﮐﺷورش را از دﺷﻣن‪ ،‬ﺧﺷﮑﺳﺎﻟﯽ و‬
‫دروغ در اﻣﺎن ﻧﮕﮭدارد‪ .‬در آﻧﺟﺎ‪ ،‬دارﯾوش و ﺟﺎﻧﺷﯾﻧش )ﺧﺷﺎﯾﺎرﺷﺎ(‪ ،‬آﮔﺎھﯽ ﺧوﯾش را‬

‫‪18‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑر واﺑﺳﺗﮕﯽ ﺷﺎن ﺑﮫ ﯾﮏ ﺗﺑﺎر ﻗوﻣﯽ ﻣﻌﯾن )ﭘﺎرﺳﯽ( و ﯾﮏ ﻧژاد ﻣﺷﺧص )آرﯾﺎﯾﯽ( روﺷن‬
‫ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾﻧد‪.‬‬

‫در ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ "ﮐﻌﺑﮫ زرﺗﺷت"‪ ،‬ﺷﺎﭘور ﯾﮑم از ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی اﯾراﻧﺷﮭری ﺳﺧن ﻣﯽ ﮔوﯾد‬
‫ﮐﮫ اﻓزون ﺑر اﯾران و اﻓﻐﺎﻧﺳﺗﺎن ﮐﻧوﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯾﺎﻧرودان )ﺑﯾن اﻟﻧﮭرﯾن(‪ ،‬ﻗﻔﻘﺎز ‪ ،۱۱‬ﺑﺧﺷﯽ از‬
‫ﺷﺑﮫ ﻗﺎره ھﻧد و ﻓرارود )ﺳرزﻣﯾن ﻣﯾﺎن آﻣودرﯾﺎ و ﺳﯾر درﯾﺎ ﮐﮫ ازﺑﮑﺳﺗﺎن و ﺑﺧﺷﯽ از‬
‫ﺗﺎﺟﯾﮑﺳﺗﺎن اﻣروزی را درﺑرﻣﯽ ﮔﯾرد( را ﻧﯾز در در ﺧود ﻣﯽ ﮔﻧﺟﺎﻧد‪ .‬ﺷﺎﯾﺎن ﯾﺎدآوری‬
‫اﺳت ﮐﮫ در ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ "ﮐرﺗﯾر" ﮐﮫ از ﻣوﺑدان ﺑﺳﯾﺎر ﺑﺎ ﻧﻔوذ در دوره ﺑﮭرام ﯾﮑم و دوم‬
‫ﺑود‪ ،‬ﻗﻔﻘﺎز ﮐﮫ ﻋﻣدﺗﺎ ﻣﺳﯾﺣﯽ ﻧﺷﯾن ﺷده ﺑود‪ ،‬از زﻣره اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﯾرون ﮔذاﺷﺗﮫ ﺷده و ﺑﮫ‬
‫ﻓﮭرﺳت ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی اﻧﯾراﻧﯽ اﻓزوده ﺷده ﺑود‪ .‬در ﻧوﺷﺗﮫ ھﺎی ﮔردآوری ﺷده زرﺗﺷﺗﯾﺎن‬
‫در ﺳده ھﺎی ﻧﮭم ﺗﺎ دوازدھم ﻣﯾﻼدی ﻣﺎﻧﻧد "دادﺳﺗﺎن دﯾﻧﮏ" و "ﯾﺎدﮔﺎر زرﯾران"‪ ،‬اﯾراﻧﯽ‬
‫ﺑودن ﺑﺎ زرﺗﺷﺗﯽ ﺑودن ﯾﮑﯽ اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﺷده اﺳت و از ﻏﯾر زرﺗﺷﺗﯾﺎن ﺑﮫ اﻧﯾراﻧﯾﺎن ﯾﺎد ﺷده‬
‫اﺳت‪ .‬از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬در ﺑرﺧﯽ دﯾﮕر از ﻣﺗون زرﺗﺷﺗﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﮐﺗﺎب ﺳوم "دﯾﻧﮑرد"‪،‬‬
‫ﻏﯾر زرﺗﺷﺗﯾﺎن اﯾران زﻣﯾن ﻧﯾز اﯾراﻧﯽ ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ روﻧد‪.‬‬

‫از ﻣﯾﺎﻧﮫ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ دوﻟت اﯾران ﺑﺎ ﺑرﭘﺎﯾﯽ ﮐﻠﯾﺳﺎی ﻓراﮔﯾر و ﻧﯾروﻣﻧد ﻧﺳطوری‬
‫ﮐﮫ ﻣﺳﺗﻘل از روم ﺷرﻗﯽ ﺑود‪ ،‬ﺧﯾﺎﻟش از ﺑﺎﺑت وﻓﺎداری ﻣﺳﯾﺣﯾﺎن اﯾران آﺳوده ﮔﺷت‪،‬‬
‫ﮔوھر اﯾراﻧﺷﮭری ﻓراﺗر از ﺑﺎورھﺎی زرﺗﺷﺗﯽ ﻧﺷﺎﻧده ﺷد و ﺗرﺳﺎﯾﺎن‪ ،‬ﯾﮭودﯾﺎن و ﺑوداﯾﯾﺎن‬
‫ﻛﮫ ﻗﺎﻧون )داد( ﮐﺷور را ﭘذﯾرﻓﺗﮫ ﺑودﻧد ﻧﯾز ﺑﮫ زﯾر ﭼﺗر آن درآﻣدﻧد‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ھﻣﮕﯽ‬
‫ﺷﮭروﻧد اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﺷﻣﺎر آﻣدﻧد‪ .‬اﯾراﻧﯽ ﺑودن از دﯾدﮔﺎه دﯾﻧﯽ و ﺣﺗﯽ ﻗوﻣﯽ ﻓراﺗر رﻓﺗﮫ‬
‫ﺑود و ﺑﮫ ھﻣﮫ ﻣردم اﯾران ﺑزرگ اطﻼق ﻣﯽ ﺷد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن ھﻣﮫ زرﺗﺷﺗﯾﺎن اﻟﺑﺗﮫ اﯾراﻧﯽ‬
‫ﺑودﻧد وﻟﯽ ﺑرای اﯾراﻧﯽ ﺑﺷﻣﺎر آﻣدن‪ ،‬زرﺗﺷﺗﯽ ﺑودن ﯾﮏ ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز ﻧﺑود‪ .‬در زﻣﺎن‬

‫‪ -11‬درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه داﻏﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬اران‪ ،‬اوﺳﺘﯿﺎ )اﯾﺮون(‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮش و ﭼﭽﻦ‬

‫‪19‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬رھﺑر ﺗرﺳﺎﯾﺎن ﺑﮫ ﻋﻧوان )‪ (Ērān Cathollicos‬دﺳت ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود ‪ ۱۲‬ﮐﮫ‬

‫ﻧﺷﺎن از ﺑﺷﻣﺎر آﻣدن ﻣﺳﯾﺣﯾﺎن در ﺟرﮔﮫ اﯾراﻧﺷﮭر و ﭘذﯾرﻓﺗﮫ ﺷدن ﻏﯾر زرﺗﺷﺗﯾﺎن در‬
‫زﻣره اﯾراﻧﯾﺎن ﺑود‪ .‬در ھﻣﯾن راﺳﺗﺎ ﺑود ﮐﮫ در ﺳده ﻧﮭم ﻣﯾﻼدی )دو ﺳده ﭘس از ﻓروﭘﺎﺷﯽ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن(‪ ،‬ﺑر روی ﺗﺎﺑوت ﯾﮏ ﻣﺳﯾﺣﯽ ﮐﮫ از اﯾران ﺑﮫ ﻗﺳطﻧطﻧﯾﮫ رﻓت ﺑود و در آﻧﺟﺎ‬
‫درﮔذﺷت ﺑود‪ ،‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ درﺧواﺳﺗش‪ ،‬ﻧوﺷﺗﮫ ﺷد‪ »:‬ﻧﺎم ﻣن "ﻓرخ ﮔورﻧﯾو" اﺳت ﮐﮫ از دﯾﺎر‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر آﻣدهام«‪ .‬در ھﻣﯾن ﭘﯾوﻧد‪ ،‬ﺑر روی ﺗﺎﺑوت ﯾﮏ اﯾراﻧﯽ ﻣﺳﯾﺣﯽ ﮐﮫ در اﺳﺗﺎﻧﺑول‬
‫ﮐﺷف ﺷد‪ ،‬اﯾن ﮔزاره ﻧوﺷﺗﮫ ﺷده ﺑود‪ »:‬ﺧرداد ﭘﺳر ھرﻣزآﻓرﯾد از اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬روﺳﺗﺎی‬
‫ﭼﺎﻟﮕﺎن‪ ،‬ده ﺧِﺷت«‪ ۱۳ .‬اﯾن‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮕر آن اﺳت ﻛﮫ ﻣﺳﯾﺣﯾﺎن‪ ،‬ﯾﮭودﯾﺎن و ﺑوداﯾﯾﺎن در ﮐﻧﺎر‬
‫زرﺗﺷﺗﯾﺎن‪ ،‬ﻣﻧش اﯾراﻧﺷﮭری و ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ را دارا ﺑودﻧد و آن را ﻓﺻل ﻣﺷﺗرک ﺧود‬
‫ﺑﺎ دﯾﮕر ﻣردم اﯾران زﻣﯾن ﻣﯽ داﻧﺳﺗﻧد‪.‬‬

‫در ھﻣﺎن ﺳده ﻧﮭم ﻣﯾﻼدی )در ﺳﺎل‪ ۸٤۰‬ﻣﯾﻼدی(‪ ،‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ "اﻓﺷﯾن اﺷروﺳﻧﮫ" را‬
‫ﺑرای ﮐﯾﻔر دادن ﺑﮫ ﭘﯾﺷﮕﺎه ﺧﻠﯾﻔﮫ ﻋﺑﺎﺳﯽ ﺑردﻧد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣوارد اﺗﮭﺎﻣش را ﺗﺑﻠﯾﻐﺎت اﯾران‬
‫)اﻟﻌ َﺟﻣﯾﮫ( ﻋﻧوان ﻧﻣودﻧد‪ .‬اﻓﺷﯾن ﮐﮫ رﯾﺷﮫ اش از ﺑوداﯾﯾﺎن ﺑﻠﺦ ﺑود‪ ،‬واﻧﻣود ﻣﯽ‬
‫ﮔراﯾﺎﻧﮫ َ‬
‫ﮐرد ﮐﮫ ﻣﺳﻠﻣﺎن ﺷده اﺳت‪ .‬ﭘذﯾرش ﺗﺑﻠﯾﻐﺎت اﯾران ﮔراﯾﺎﻧﮫ از ﺳوی اﻓﺷﯾن‪ ،‬ﻧﻣﺎﯾﺎﻧﮕر‬
‫وﺟود ﺧودآﮔﺎھﯽ ﻣﻠﯽ و واﺑﺳﺗﮕﯽ ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬در ﻧزد ﺑﺧش ﺑزرﮔﯽ از اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺣﺗﯽ‬
‫ﻏﯾر زرﺗﺷﺗﯾﺎن ﺑود‪ ۱٤ .‬اﻓزون ﺑر آن‪ ،‬ﺑﻧﺎﺑر " ِﺗﻠﻣود" ﺑﺎﺑﻠﯽ و ﺑرﺧﯽ ﺷواھد دﯾﮕر ﻣﺎﻧﻧد‬
‫آﺛﺎر ﮐﻧﯾﺳﮫ "دورا" )‪ (Dura‬ﮐﮫ از ﻣﯾراث ﻓرھﻧﮕﯽ ﻗوم ﯾﮭود ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻧد‪ ،‬ﯾﮭودﯾﺎن ﮐﺎﻣﻼ‬
‫ﺑﺎ ﺑﻘﯾﮫ ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ آﻣﯾﺧﺗﮫ ﺷده ﺑودﻧد‪ .‬ﮐﻼه اﯾراﻧﯽ ﺑر ﺳر ﻣﯽ ﮔذاﺷﺗﻧد و ﮐﻣرﺑﻧد ﻣﯽ‬

‫‪12 -Sebeos’ History by R. Thomson, Chapter 9.70, p. 10‬‬

‫‪ -13‬ﻧﺎﻣﻪ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣﻮﺑﺪان و ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﺑﺎره اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺮگ‬
‫‪26‬‬
‫‪14 - "Iranian identity: Medieval-Islamic period", Encyclopedia Iranica,‬‬
‫‪Ahmad Ashraf, vol. 13, pp. 507–522.‬‬

‫‪20‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﺳﺗﻧد‪ .‬آﻧﺎن از "ﺷﮭروﻧدان" وﻓﺎدار اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﻣدﻧد و ﻣﺎﻧﻧد ﺑوداﯾﯾﺎن‪ ،‬از ﺳوی‬
‫دوﻟت و زرﺗﺷﺗﯾﺎن ﻣورد اﻋﺗﻣﺎد ﻗرار ﮔرﻓﺗﮫ ﺑودﻧد‪.‬‬

‫در ﮐﺗﺎب " ُﺑﻧ َد ِھﺷن اﯾراﻧﯽ"‪ ،‬از اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﻣﻌﻧﺎﯾﯽ ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ و ﺳرزﻣﯾﻧﯽ را درﯾﺎﻓت‬
‫ﻣﯽ ﮐﻧﯾم ﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم‪ »:‬ﭼون ﻣﻧوﭼﮭر ﮐﺷﺗﮫ ﺷد اﻓراﺳﯾﺎب ﺑﺎر دﯾﮕر ﺑﺎزﮔﺷت‪.‬‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر را وﯾران ﺳﺎﺧت و ﺑﺎران از آن ﺑﺎزداﺷت«‪ ۱٥ .‬در ﮐﺗﺎب ﺳوم "دﯾﻧﮑرد"‪ ،‬از‬
‫ﮔزﻧدی ﮐﮫ از ﺳوی اﺳﮑﻧدر ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر رﺳﯾد و در ﮐﺗﺎب ﭼﮭﺎرم دﯾﻧﮑرد‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷﺷﮭﺎی‬
‫ﺑﻼش ﯾﮑم اﺷﮑﺎﻧﯽ ﺑرای ﺑﺎزﺳﺎزی ﻓرھﻧﮕﯽ اﯾراﻧﺷﮭر ﭘس از وﯾراﻧﮕرﯾﮭﺎی اﺳﮑﻧدر و‬
‫ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﺎﻧش ﭘرداﺧﺗﮫ ﺷده اﺳت‪ ۱٦ .‬در اﯾن دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎ ھم ﺑروﺷﻧﯽ اﯾراﻧﺷﮭر ﺳﺎﺧﺗﺎر‬
‫ﻓرادﯾﻧﯽ و ﻓرا ﺗﯾره ای دارد و ﺑﮫ "ﮐﺷور اﯾران ﺑزرگ" ﮔﻔﺗﮫ ﺷده اﺳت‪.‬‬

‫ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﻗﻠﯾم ﺷﻧﺎﺳﯽ اﺳﺗوره ای اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﭘس از ھﺟوم اھرﯾﻣن‪ ،‬زﻣﯾن ﺑﮫ ھﻔت ﺳرزﻣﯾن‬
‫ﺑﺧش ﮔردﯾد‪ :‬ﺳرزﻣﯾﻧﯽ در ﻣﯾﺎن ﯾﻌﻧﯽ "ﺧوﻧﯾرس" )‪ Xvaniraoa‬در اوﺳﺗﺎﯾﯽ و‬
‫‪ Xvaniras‬در ﭘﮭﻠوی( و ﺷش ﺳرزﻣﯾن دﯾﮕر ﮐﮫ ﭘﯾراﻣون ﺧوﻧﯾرس را ﻓرا ﮔرﻓﺗﮫ‬
‫اﻧد‪ .‬ﺧوﻧﯾرس ﺳرزﻣﯾﻧﯽ ﭘرﻓروغ‪ ،‬درﺧﺷﺎن و دارای ﻧﯾﮑﯾﮭﺎﺳت‪ ۱۷ .‬در ﻧﮕﺎه اﺳﺗوره ای‬
‫اﯾراﻧﯽ‪ ،‬آﻓرﯾﻧش ﻧﺧﺳﺗﯾن اﻧﺳﺎن در ھﻣﯾن ﺳرزﻣﯾن ﺧوﻧﯾرس ﺑوده اﺳت‪ .‬ﺧوﻧﯾرس ﺑﺎ واژه‬
‫"ﺑﺎﻣﯽ" ھﻣراه اﺳت‪" .‬ﺑﺎﻣﯽ" ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی درﺧﺷﻧده و ﺗﺎﺑﻧﺎک ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪" .‬ﭘل ﭼﯾ َﻧ َود" )ﮐﮫ در‬
‫اﺳﻼم ﺑﮕوﻧﮫ ﺗﻐﯾﯾر ﺷﮑل ﯾﺎﻓﺗﮫ ﭘل ﺻراط ﺟﻠوه ﮔر ﺷد( و ﺷﮭر زﯾرزﻣﯾﻧﯽ ﺟﻣﺷﯾد )" َور"(‬
‫و "اﻟﺑرز ﮐوه" ﮐﮫ ﻣﺎھﯾت ﺳﭘﻧﺗﺎﯾﯽ )ﻗُدﺳﯽ( و ﮐﯾﮭﺎﻧﯽ دارﻧد در ھﻣﯾن ﺳرزﻣﯾن ﺧوﻧﯾرس‬
‫ﺟﺎی دارﻧد و ﺑدﯾن ﮔوﻧﮫ ﺑﮫ اﯾن ﺳرزﻣﯾن ﮐﮫ در ﻣﯾﺎﻧﮫ ﺟﮭﺎن ﺟﺎی ﮔرﻓﺗﮫ اﺳت‪ ،‬ﮔوھری‬
‫ﻓرا زﻣﯾﻧﯽ داده اﻧد‪ .‬ﺧوﻧﯾرس ﮐﮫ واژه ای اوﺳﺗﺎﯾﯽ اﺳت درﺑرﮔﯾرﻧده اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫‪ -15‬ﮐﯿﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪70‬‬

‫‪ -16‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪7‬‬
‫‪ -17‬ﺑﻨﺪﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺑﺮگ ‪74‬‬

‫‪21‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫از اورﻣزد ھﻣواره ﺑﮫ ﻋﻧوان آﻓرﯾدﮔﺎر اﯾران زﻣﯾن ﻧﺎم ﺑرده ﻣﯽﺷود ﺗﺎ ﺑر ﺳﭘﻧﺗﺎﯾﯽ ﺑودن‬
‫اﯾن ﺳرزﻣﯾن ﭘﺎﻓﺷﺎری وﯾژه ای ﺷود‪" ۱۸ .‬ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ"‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺳده ﯾﺎزدھم‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﭘﯾروی از ﺑﺎور ﺳﻧﺗﯽ اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد ﮐﮫ ﻓرﯾدون اﯾراﻧﺷﮭر را ﮐﮫ ﻣرﮐز و ﻣﯾﺎﻧﮫ‬
‫زﻣﯾن و ﺧط اﻋﺗدال و ﻣﮭﻣﺗرﯾن ﮐﺷورھﺎ ﺑود‪ ،‬از ﻧﺎﺣﯾﮫ ﺧراﺳﺎن و ﻋراق و ﻓﺎرس و‬
‫ﻧﻣود‪۱۹ .‬‬ ‫ﮐرﻣﺎن و اھواز وﮔرﮔﺎن و ﺗﺑرﺳﺗﺎن ﺗﺎ ﺣدود ﺷﺎم‪ ،‬ﺑﮫ اﯾرج واﮔذار‬

‫اﯾن "ﻣﯾﺎﻧﮫ" ﺑودن اﯾراﻧﺷﮭر ﯾﺎ ﺧوﻧﯾرس در ھﻔت ﮐﺷور ﺑﯾش از ﺗﻧﮭﺎ ﻣﯾﺎﻧﯽ ﺑودن‬
‫ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﺗﻔﺳﯾر ﻣﯽ ﺷود و ﺑﮫ ﭘﮭﻧﮫ آﯾﯾن و ﻣرام ﻧﯾز ﮔﺳﺗرش ﻣﯽ ﯾﺎﺑد آﻧﭼﻧﺎن ﮐﮫ در‬
‫"آﯾﯾن اردﺷﯾر"‪ ،‬ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم ﮐﮫ » در ﻣﯾﺎن ﻧﯾﺎﮐﺎن ﻣﺎ ﻣردﻣﯽ ﺑودﻧد ﮐﮫ ﮐﺷور ﻣﺎ را‬
‫"ﻣﯾﺎﻧﮫ" و دﯾﮕر ﮐﺷورھﺎ را اﻓراط و ﺗﻔرﯾطﯽ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﯾدﻧد«‪ ۲۰ .‬در ﺗوﺻﯾف " َﻣﻘدﺳﯽ" ﻧﯾز‬
‫از اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﻣﯾﺎﻧﮫ ﺑودن و اﻋﺗدال ﺧوی اﯾراﻧﯾﺎن ﺳﺗﺎﯾش ﻣﯽ ﺷود‪ »:‬ﮔوﯾﻧد ﻣﻌﺗدل ﺗرﯾن‬
‫ﻣﯾﺎن رود ﺑﻠﺦ‬
‫ِ‬ ‫و ﺑﺎﺻﻔﺎ ﺗرﯾن و ﺑﮭﺗرﯾن ﺑﺧشھﺎی زﻣﯾن‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر اﺳت‪ .‬درازای آن‬
‫ﻣﯾﺎن درﯾﺎی آﺑﺳﮑون )ﻣﺎزﻧدران( ﺗﺎ درﯾﺎی‬
‫ِ‬ ‫)آﻣودرﯾﺎ( ﺗﺎ رودﺧﺎﻧﮫ ﻓرات و ﭘﮭﻧﺎی آن‬
‫ﻓﺎرس و ﯾﻣن و ﺳﭘس ﺑﮫ طرف ﻣﮑران )ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن( و ﮐﺎﺑل و ﺗﺧﺎرﺳﺗﺎن و ﺗﺎ اﻧﺗﮭﺎی‬
‫آذرﺑﺎﯾﺟﺎن اﺳت و آﻧﺟﺎ ﺑرﮔزﯾده ﺑﺧﺷﮭﺎی زﻣﯾن و ﻧﺎف زﻣﯾن اﺳت‪ .‬ﺑﮫ ﻋﻠت اﻋﺗدال رﻧﮓ‬
‫ﻣردم آن و اﺳﺗواری ﭘﯾﮑرھﺎﯾﺷﺎن و ﺳﻼﻣت ِﺧ َردھﺎﯾﺷﺎن‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺳرزﻣﯾن ﻓرزاﻧﮕﺎن‬
‫و داﻧﺷوران اﺳت و اﯾﺷﺎن ﺑﺧﺷﻧده و ﺑﺧﺷﺎﯾﻧده و ﺑﺎﺗﻣﯾز و ھوﺷﻣﻧدﻧد و ھر ﺧوی ﻧﯾﮑﯽ‬
‫ھﺳﺗﻧد«‪۲۱ .‬‬ ‫را ﮐﮫ دﯾﮕر ﻣردﻣﺎن ﺟﮭﺎن از دﺳت دادهاﻧد‪ ،‬اﯾﻧﺎن دارا‬

‫‪ -18‬ﺑﻨﺪﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺑﺮگ ‪21‬‬

‫‪ -19‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪35‬‬
‫‪ -20‬از اﯾﺮان زرﺗﺸﺘﯽ ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎﺋﻮل ﺷﺎﮐﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪273‬‬
‫‪ -21‬آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﻨﻪ دوم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪615‬‬

‫‪22‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻧﯾز‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺳﮫ ﭘﺳر ﻓرﯾدون ﺑﺎزﮔو ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ ،‬در ﺑﺎره‬
‫اﯾرج ﮐﮫ ﻧﻣﺎد ﻋﻧﺻر اﯾراﻧﯽ اﺳت‪ ،‬ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم‪:‬‬

‫ﮐﮫ ھم ﺑﺎ ﺷﺗﺎب اﺳت و ھم ﺑﺎ درﻧﮓ‬ ‫دﮔر ِﮐﮭﺗرﯾن ﻣرد ﺑﺎ ﺳﻧﮓ و ﭼﻧﮓ‬

‫ﭼﻧﺎﻧﮏ از ره ھوﺷﯾﺎران ﮔزﯾد‬ ‫ز ﺧﺎک و زآﺗش ﻣﯾﺎﻧﮫ ﮔزﯾد‬
‫ﺑﮫ ﮔﯾﺗﯽ ﺟز او را ﻧﺑﺎﯾد ﺳﺗود‬ ‫دﻟﯾر و ﺟوان و ھوﺷﯾوار ﺑود‬
‫در ﻣِﮭﺗری ﺑﺎد ﻓرﺟﺎم ﺗو‬ ‫ﮐﻧون اﯾرج اﻧدر ﺧورد ﻧﺎم ﺗو‬

‫ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ ﺑﺎ ﻧﻣﺎد اﯾرج ھﻣراه ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬از آﻏﺎز ﺑﺎ ﻣﯾﺎﻧﮫ روی ﺷﮑل‬
‫ﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬ﻣﯾﺎﻧﮫ روی ﻣﯾﺎن اﻧدﯾﺷﻣﻧدی و اﺣﺳﺎس‪ ،‬ﻣﯾﺎن دوراﻧدﯾﺷﯽ و دﻻوری‪ .‬ﺳده ای‬
‫ﭘس از ﻓردوﺳﯽ‪ ،‬ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ‪ ،‬ﺳﻠطﺎن ﺳﻠﺟوﻗﯽ ھﻣروزﮔﺎران ﺧوﯾش را ﺑﮫ ﻣﯾﺎﻧﮫ روی‬
‫ﮐﮫ "ﺳﻧت َﻣﻠِﮑﺎن ﻋﺟم" ﺑوده اﺳت ﻓرا ﻣﯽ ﺧواﻧد ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬دﯾﮕر وظﯾﻔﮫ‬
‫اﺳت«‪۲۲ .‬‬ ‫ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﯾﺎﻧﮫ روی و دوری از ﺣرص و طﻣﻊ و اﻓراط و ﺗﻔرﯾط‬

‫ﺑﺎ ﮔذﺷت زﻣﺎن‪ ،‬اﯾران َو َﯾﺞ ﺑرای آرﯾﺎﯾﯾﺎن‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﯾﮏ ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﻧﺑود ﺑﻠﮑﮫ‬
‫ﺳرزﻣﯾن ﻣﯾﻧوی )ﻏﯾر ﺣﺳﯽ( ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﻣد ﮐﮫ آرﻣﺎﻧﺷﮭر و ﺳرزﻣﯾن آﻣﺎل و آرزوھﺎی‬
‫آﻧﺎن ﺷد‪ » .‬ھﻔت اﻗﻠﯾم را ﺑر ﺳﺗﺎرﮔﺎن ﺑﮫ ﺗرﺗﯾب ھﻔﺗﮕﺎﻧﮫ ﺑﮫ ﺗرﺗﯾﺑﯽ ﮐﮫ در ﻓﻠﮏ ﺟﺎی‬
‫دارد ﺗﻘﺳﯾم ﮐردهاﻧد ‪ :‬اﻗﻠﯾم ﭼﮭﺎرم )اﯾران( از ﺧورﺷﯾد اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ﻓﺎرﺳﯽ ُﺧورﺷﺎد اﺳت‬
‫و از ﺟﻣﻠﮫ ﻧﺎﻣﮭﺎی آن آﻓﺗﺎب اﺳت و ﺑرج آن اﺳد اﺳت«‪ ۲۳ .‬اﯾن ھﻣﺎن ﻧﮕﺎھﯽ اﺳت ﮐﮫ‬
‫ﺑرای اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺳرﺷﺗﯽ ﺳﭘﻧﺗﺎﯾﯽ )ﻗدﺳﯽ( ﻗﺎﺋل ﻣﯽ ﺷود ﺑداﻧﮕوﻧﮫ ﮐﮫ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫را ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﯾﺎﻧﯽ وﻣﮑﺎن ﺧورﺷﯾد ﻣﯽ داﻧد وﺷش ﺳرزﻣﯾن دﯾﮕر را ﺳﯾﺎره ھﺎی دﯾﮕر‬
‫اﻧﮕﺎرد‪۲٤ .‬‬ ‫ﻣﻧظوﻣﮫ ﺧورﺷﯾدی‪ ،‬ﯾﻌﻧﯽ ﺗﯾر‪ ،‬ﻧﺎھﯾد‪ ،‬زﻣﯾن‪ ،‬ﺑﮭرام‪ ،‬ﮐﯾوان و اور َﻣزد ﻣﯽ‬

‫‪ -22‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﺗﻮﺳﯽ‪ ، ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻌﺎر‪ ،‬ﺑﺮگ ‪329‬‬
‫‪ -23‬اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷﺮاف‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‬
‫‪ -24‬در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﭙﺘﻮن و ﭘﻮﻟﻮﺗﻮن در اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‪ ،‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬

‫‪23‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﮔﻔﺗﮫ ﺷد ﺷﺎﯾد اﯾن در ﻣﯾﺎﻧﮫ ﺟﺎی ﮔرﻓﺗن اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﮔوﺷﮫ ﭼﺷﻣﯽ ﺑﮫ ﻧﮭﺎدﯾﻧﮫ‬
‫ﺷدن ﺧوی ﻣﯾﺎﻧﮫ َروی در اﯾراﻧﯾﺎن ﻧﯾز داﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬در اﯾن ﭘﯾوﻧد‪ ،‬در ﮐﺗﺎب ﭼﮭﺎرم‬
‫"دﯾﻧﮑرد"‪ ،‬در ﺑﺎره ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ "ﭘﯾﻣﺎن" ﯾﻌﻧﯽ ﻣﯾﺎﻧﮫ روی‪ ،‬ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم ﮐﮫ » اﯾراﻧﯾﺎن‬
‫ھﻣواره ﻣﯾﺎﻧﮫ روی را ﺳﺗوده و اﻓراط و ﺗﻔرﯾط را ﻧﮑوھﯾده اﻧد‪ .‬ﻓﯾﻠﺳوﻓﺎن در روم‪،‬‬
‫داﻧﺎﯾﺎن در ھﻧد‪ ،‬آﮔﺎھﺎن در ﺟﺎھﺎی دﯾﮕر‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗر از ھﻣﮫ ﭼﯾز‪ ،‬زﺑدﮔﯽ و ﭼﯾرﮔﯽ در ﮔﻔﺗﺎر‬
‫اﻧد«‪۲٥ .‬‬ ‫را ﺳﺗوده اﻧد‪ .‬ﻓرزاﻧﮕﺎن اﯾران‪ ،‬ﻣﯾﺎﻧﮫ روی را ﭘﺳﻧدﯾده‬

‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﮔﻔﺗﮫ ﺷد‪ ،‬در ﻧوﺷﺗﺎرھﺎی اﯾراﻧﯽ‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر در داﯾره ﻣﯾﺎﻧﯽ ﺟﮭﺎن ﺟﺎی ﮔرﻓﺗﮫ‬
‫و ﺷش ﻛﺷور دﯾﮕر ﺑﮫ ﺷﻛل ﺷش داﯾره ﭘﯾراﻣون آن را ﮔرﻓﺗﮫ اﻧد‪ .‬ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه اﯾن ﺳﺎﺧﺗﺎر‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﺗواﻧد اوﺳﺗﺎ ﺑﺎﺷد ﮐﮫ در آن ﺟﮭﺎن درﺑرﮔﯾرﻧده ھﻔت ﻛﺷور اﺳت‪ .‬در ﺑﺧش ﻧﮭم ﮐﺗﺎب‬
‫ُﺑﻧ َد ِھﺷن ﻧﯾزھﻣﯾن ﺑﺧش ﺑﻧدی دﯾده ﻣﯽ ﺷود‪ ۲٦ .‬در ﺑﺧش ﺷﺎﻧزدھم ُﺑﻧدَ ِھﺷن‪ ،‬از ھﻔده‬
‫ﺳرزﻣﯾن در اﯾراﻧﺷﮭر ﻧﺎم ﺑرده ﺷده اﺳت ﻛﮫ ﭘرارﺟﺗرﯾن و ﮔراﻣﯽ ﺗرﯾن آﻧﮭﺎ "اﯾران‬
‫َوﯾ َﺞ" اﺳت‪ .‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﯾن ﺑﺧش از ُﺑﻧ َد ِھﺷن‪ ،‬دو ﺳرزﻣﯾن از ﻣﯾﺎن ھﻔده ﺳرزﻣﯾن اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫دارای ﻣردﻣﺎن اﻧﯾراﻧﯽ ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ ﯾﮑﯽ ھﻧدوﺳﺗﺎن و دﯾﮕری ﺳرزﻣﯾن ﺗﺎزﯾﺎن اﺳت‪.‬‬

‫اﯾران َوﯾ َﺞ‪ ،‬ﻣﯾﮭن ﺗﯾره ھﺎی اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﻓراﯾﺎﻓﺗﯽ ﻣﯾﻧوی داﺷت ﮐﮫ ﺟﻠوه ﮔﺎھﯽ از آرﻣﺎﻧﺷﮭر‬
‫اﯾراﻧﯽ ﺑﺎ ھﻣﮫ آرزوھﺎ و ارزﺷﮭﺎﯾش ﺑود‪ .‬اﯾن ﺳرزﻣﯾن آرﻣﺎﻧﯽ از اﺳﺗوره ﺑﯾرون آﻣد و‬
‫در ﺑزﻧﮕﺎھﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬دارای ﻣرزھﺎی ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ و ﺳﭘس ھﺳﺗﯽ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮔردﯾد‪ .‬اﯾن‬
‫ﻓرآﯾﻧد‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﭘﯾش از ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن آﻏﺎز ﺷده ﺑود وﻟﯽ ﺑﺎ ﺑرآﻣدن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺑﮫ ﭘﺧﺗﮕﯽ و‬
‫ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ رﺳﯾد و ﻧﻣود ﺑﯾروﻧﯽ ﯾﺎﻓت و ﺣﺗﯽ ﺑرای ﺟﮭﺎن اﻧﯾراﻧﯽ )ﻏﯾر اﯾراﻧﯽ( ﻧﯾز ﻣﻔﮭوﻣﯽ‬
‫ﺟﺎاﻓﺗﺎده ﺷد‪ .‬از اﯾﻧرو ﺑرﺧﯽ ﮐﺎرﺷﻧﺎﺳﺎن ھﻣﭼون ﺟواد طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ ﻧظرﯾﮫ اﯾراﻧﺷﮭر را‬
‫ﮔﻔﺗﺎری از ﮔوھر ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯽ داﻧﻧد‪.‬‬

‫‪ -25‬از اﯾﺮان زرﺗﺸﺘﯽ ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎﺋﻮل ﺷﺎﮐﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪270‬‬
‫‪ -26‬ﺑﻨﺪﻫﺶ‪ ،‬ﮔﺰارش ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺑﺮگ ‪133‬‬

‫‪24‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﺑرﺧﯽ از ﻧوﺷﺗﺎرھﺎی ﮐﮭن اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑرای اﯾران‪ ،‬وﯾژﮔﯾﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﻣﻌﻣوﻻ ﺑﮫ ﺟﺎﻧداران‬
‫داده ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬داده ﺷده و ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ اﯾران دارای ﺟﺎن و روان اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﺷده اﺳت‪ .‬ﯾﮑﯽ‬
‫از اﯾن ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎ‪“ ،‬اﺷﺗﺎت َﯾﺷت” اوﺳﺗﺎ اﺳت ﮐﮫ از آن‪ ،‬ﻣﻔﮭوﻣﯽ واﻻﺗر و ﭘﯾﭼﯾده ﺗر از‬
‫ﻣﻔﮭوم ﺻرﻓﺎ ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﺑرای اﯾران‪ ،‬درﯾﺎﻓت ﻣﯽ ﺷود‪ »:‬ﻓر اﯾراﻧﯽ‪ ،‬اھرﯾﻣن ﭘر ﮔزﻧد‬
‫را ﺷﮑﺳت دھد‪ ،‬ﺧﺷم ﺧوﻧﯾن درﻓش را ﺷﮑﺳت دھد‪ ،‬دﯾو ﻏﻔﻠت و ﺧواب آﻟودﮔﯽ را‬
‫ﺷﮑﺳت دھد‪ ،‬ﯾﺧﺑﻧدان درھم اﻓﺳرده را ﺷﮑﺳت دھد‪ ،‬دﯾو ﺧﺷﮑﺳﺎﻟﯽ را ﺷﮑﺳت دھد‪،‬‬
‫در ﺑرﮔرداﻧﯽ اﻧدک ﻣﺗﻔﺎوت ﺑﺎ‬ ‫دھد«‪۲۷.‬‬ ‫ﺳرزﻣﯾن ھﺎی اَﻧﯾران )ﻏﯾر اﯾراﻧﯽ( را ﺷﮑﺳت‬
‫آن‪ ،‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ از "ﻓر اﯾراﻧﯽ" ﯾﺎد ﺷده اﺳت‪ »:‬اھورا ﻣزدا ﮔﻔت ﮐﮫ َﻓر اﯾراﻧﯽ را آﻓرﯾدم‬
‫ﺗﺎ ﺑﮫ آﺳﺎﻧﯽ ﺧ َِرد ﺑدﺳت آورد‪ ،‬ﺑر آز ﭘﯾروز ﮔردد‪ ،‬دﺷﻣن و اھرﯾﻣن ﺗﺑﮭﮑﺎر را ﺑﺷﮑﻧد‪،‬‬
‫دﯾو ﺧﺷم و ﺧوﻧرﯾزی را ﺑﺷﮑﻧد و ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی ﻧﺎ اﯾراﻧﯽ را ﺑﺷﮑﻧد‪ .‬درود ﺑر ﻓر‬
‫اﯾراﻧﯽ«‪۲۸ .‬‬

‫در ﮐﺗﺎب ﺑُﻧ َدھِﺷن از آﺛﺎر ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧده ﺑﮫ زﺑﺎن ﭘﮭﻠوی ﮐﮫ دارﻧده آﮔﺎھﯾﮭﺎی ارزﺷﻣﻧدی‬
‫از اﺳﺗوره ھﺎ و ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ اﺳت‪ ،‬آﻣده اﺳت ﮐﮫ ھر ﺳﮫ ﺳﺎل‪ ،‬ﺷﻣﺎری از اﻧﯾراﻧﯾﺎن‬
‫)ﻏﯾر اﯾراﻧﯾﺎن( ﮐﮫ ﺑدﺧواه اﯾران ھﺳﺗﻧد ﺑر ﺳر اﻟﺑرز ﮐوه ﮔرد ﻣﯽ آﯾﻧد ﺗﺎ ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫آﺳﯾب و ﮔزﻧد ﺑرﺳﺎﻧﻧد وﻟﯽ ﭘرﻧده ای ﺑﮫ ﻧﺎم " َﭼﻣروش" ﺑﮫ ﯾﺎری اﯾران ﻣﯽ ﺷﺗﺎﺑد و آن‬
‫اﻧﯾراﻧﯾﺎن را ﭼون داﻧﮫ ھﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺗوﺳط ﻣرﻏﺎن ﺑرداﺷﺗﮫ ﻣﯽ ﺷوﻧد از ﺳر اﻟﺑرز ﮐوه ﺑرﻣﯽ‬
‫دارد و از ﻣﯾﺎن ﻣﯽ ﺑرد‪ ۲۹ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ آراﻣش ﺧﯾﺎل را ﺑﮫ اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔرداﻧد‪ .‬در‬
‫ھﻣﺎن ﮐﺗﺎب ﮔزارش ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ » ﭘس از اﯾﻧﮑﮫ ﻓر از ﮐﯽ ﮐﺎووس دور ﮔﺷت‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫ﺑدﺳت "زﯾن ﮔﺎو" ﮐﮫ از ﺗﺎزﯾﺎن ﺑود و ﺑﮫ ﺷﺎھﯽ اﯾراﻧﺷﮭر رﺳﯾده ﺑود و ھﻣﭼﻧﯾن اﻓراﺳﯾﺎب‬

‫‪ -27‬اﺷﺘﺎد ﯾﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺪ دوم‬

‫‪ - 28‬زﻧﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﯾﺴﻦ‬
‫‪ -29‬ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪102‬‬

‫‪25‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺗوراﻧﯽ‪ ،‬وﯾران ﮔﺷت ﺗﺎ اﯾﻧﮑﮫ رﺳﺗم ﺑﺎ ﻧﺟﺎت اﯾراﻧﯾﺎن و ﺷﮑﺳت دﺷﻣن‪ ،‬ﺑﮫ آﺑﺎداﻧﯽ‬
‫ﭘرداﺧت«‪۳۰ .‬‬ ‫اﯾراﻧﺷﮭر‬

‫آﻧﭼﮫ ﺑرای اﯾراﻧﺷﮭر رخ ﻣﯽ داد ﭘﯾوﺳﺗﮫ ﻧﮕراﻧﯽ در اﯾراﻧﯾﺎن ﭘدﯾد ﻣﯽ آَورد‪ »:‬آﻧﮕﺎه ﮐﮫ‬
‫اﻓراﺳﯾﺎب ﺑﯾرون راﻧده ﺷد و ﮐﺷور ﺑﮫ "زو" واﮔذار ﮔردﯾد‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﺎﻧﻧد ﭘﯾری رﻧﺟور‬
‫ﺑود‪ .‬زو آن را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﮫ ﭼون ﻋروﺳﯽ زﯾﺑﺎ و رﻋﻧﺎ ﮔﺷﺗﮫ ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ ﮐﯽ ﻗﺑﺎد ﺳﭘرد‪ .‬اﯾن‬
‫از ﺑﺧﯾﻠﯽ دﻧﯾﺎ ﺑود ﮐﮫ ﺑﮫ ﮐﺳﯽ ﭼون زو ﺑﺎ ھﻣﮫ ﺑزرﮔواری و دادﺧواھﯽ و ﻧﯾﮑﺧواھﯽ‬
‫ﺑرای ﻣردم ﭘﻧﺞ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎھﯽ داد و اﻓراﺳﯾﺎب را ﺑﺎ ھﻣﮫ ﺳﺗﻣﮕری ھﺎ و ﺑﯾدادھﺎ و‬
‫داد«‪۳۱ .‬‬ ‫ﺑدﮐردارﯾﮭﺎ ﮐﮫ ﺑر ﻣردم و ﺷﮭرھﺎ روا ﻣﯽ داﺷت‪ ،‬ﭼﮭﺎرﺻد ﺳﺎل ﺷﺎھﯽ‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ و ﯾﺎدﻣﺎن اﯾراﻧﺷﮭر آن اﻧدازه در ﻧزد ﻣردم رﯾﺷﮫ دار ﺑود ﮐﮫ اﺳﮑﻧدر ﻣﻘدوﻧﯽ ﭘس‬
‫از اﺷﻐﺎل اﯾران‪ ،‬ﺑرای ﮐﺎھش ﻧﮕراﻧﯽ اﯾراﻧﯾﺎن )و در ﭘﯾﺎﻣدش‪ ،‬ﮐﺎھش ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری آﻧﺎن‬
‫ﺑﺎ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺧودش(‪ ،‬ﻣﺎﻧدﮔﺎری اﯾراﻧﺷﮭر را ﺑﺎ وﺟود از ﻣﯾﺎن رﻓﺗن ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن ﻣژده ﻣﯽ دھد‪:‬‬

‫ﮔر او ﺷد ﻧﮭﺎن‪ ،‬آﺷﮑﺎرا ﻣﻧم‬ ‫ﺑداﻧﯾد ﮐﮫ اﻣروز دارا ﻣﻧم‬

‫ﺑﺑﺎﺷﯾد ﺷﺎدان دل و ﺗﻧدرﺳت‬ ‫ھﻣﺎن اﺳت اﯾران ﮐﮫ ﺑود از ﻧﺧﺳت‬

‫ﺗﻧﮭﺎ ﻧﮕﮭداﺷت ﻣرز و ﺑوم اﯾراﻧﺷﮭر ﺷﺎﯾﺎن اھﻣﯾت ﻧﺑود ﺑﻠﮑﮫ از ﺳرﺷت و ﮔوھر‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری آن ﻧﯾز ﻣﯽ ﺑﺎﯾد ﭘداﻓﻧد ﻣﯽ ﺷد‪ .‬از ھﻣﺎن آﻏﺎز‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﺗﮭﺎﺟم ﻓرھﻧﮕﯽ‬
‫"اﻧﯾراﻧﯾﺎن" ﺑدﺑﯾن و ﺑدﮔﻣﺎن ﺑودﻧد و در ﭘﯽ راھﮑﺎری ﺑرای اﯾﺳﺗﺎدﮔﯽ در ﺑراﺑر ﺑﺎورھﺎ‬
‫و آﯾﯾﻧﮭﺎی ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ ﺑرآﻣده ﺑودﻧد‪ .‬در دﯾﻧﮑرد‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﯾﮏ دوﻟت و ﯾﮏ درﻓش در اﯾراﻧﺷﮭر‬

‫‪ -30‬ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪140‬‬

‫‪ -31‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪92‬‬

‫‪26‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑرﭘﺎﺳت ﺑﻠﮑﮫ داد و آﯾﯾن اﯾراﻧﯽ ﭘﺷﺗواﻧﮫ ﻣﺎﻧدﮔﺎری و ﺷﮑوﻓﺎﯾﯽ آن اﺳت‪ »:‬ھرﮔﺎه‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر ﺑن ﭘﺎره ھﺎی ﺧود را دارا ﺑﺎﺷد ﮐﮫ اﯾﻧﺎﻧﻧد‪ :‬داد آرﯾﺎﯾﯽ و آﯾﯾن ﻣزداﯾﯽ‪ ،‬ﻣﮭﻣﺎﻧدار‬
‫ﻣﯾﻧوی ﻧﯾﮏ اﺳت‪ .‬اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬آراﺳﺗﮫ‪ ،‬وﯾراﺳﺗﮫ‪ ،‬ﭘﯾراﺳﺗﮫ‪ ،‬ﭘﺎک‪ ،‬زﯾﺑﺎ و ﺧوﺷﺑو و ﻟﺑﺎﻟب‬
‫ش ﺳﺎﻣﺎن دھﻧده‬
‫ﺧور ِ‬
‫ِ‬ ‫از ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺷود درﺳت ﺑﮫ ﻣﺎﻧﻧد اﻧداﻣﯽ ﮐﮫ از راه ھﻣﮫ ﮔوﻧﮫ‬
‫ﻣﯾﺎﻧﮫ روی ﺑﮫ ﺗﻧدرﺳﺗﯽ ﭘﺎﯾدار رﺳﯾده ﺑﺎﺷد‪ .‬ھرﮔﺎه ﺑن ﭘﺎره ھﺎی ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ ﻓرﻣﺎن ﺑراﻧﻧد ﮐﮫ‬
‫اﯾﻧﺎﻧﻧد‪ :‬ھﻣﮫ ﺧوی ھﺎی اﻧﯾراﻧﯽ و ﺑدآﯾﯾﻧﯽ‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر آﺳﯾب دﯾده و آﺷﻔﺗﮫ ﮐﺎر و ﺑدﺑﺧت و‬
‫رﯾﻣن و ﮔﻧدﻧﺎک و زﺷت و آﮐﻧده از رﻧﺞ ﻣﯽ ﺷود درﺳت ﺑﮫ ﻣﺎﻧﻧد اﻧداﻣﯽ ﮐﮫ از راه ھﻣﮫ‬
‫ﺧورش‪ ،‬ﺳﺧت ﻧﺎﺑﺳﺎﻣﺎن از ﮔزاﻓﮫ ﺧوری ﯾﺎ ﮐﻣﺑود‪ ،‬ﺑﮫ ﺑﯾﻣﺎری دﭼﺎر آﻣده‬
‫ِ‬ ‫ﮔوﻧﮫ‬
‫اﺳت«‪۳۲ .‬‬

‫ﻧوﯾﺳﻧدﮔﺎن ﮐﺗﺎب دﯾﻧﮑرد ﺳوم‪ ،‬ھﻣراھﯽ آﯾﯾن و ﻗﺎﻧون ﻏﯾر اﯾراﻧﯽ را ﺑﮫ ﻣﺎﻧﻧد ﺧوراﮐﯽ‬
‫ﻣﯽ داﻧﻧد ﮐﮫ ﺑﮫ درون ﭘﯾﮑر آدﻣﯽ ﻣﯽ رود و ﺑﺎ آن ھﻣﺎھﻧﮕﯽ ﻧدارد و ﺗن اﻧﺳﺎن ﺑﺎ آن‬
‫ﺧوراک دﭼﺎر ﮐﻣﺑود و ﯾﺎ اﻓزاﯾش ﺑﯽ روﯾﮫ ﻋﻧﺻری ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ زﯾﺎﻧﺑﺎر اﺳت‪ .‬ﺑﮫ زﺑﺎﻧﯽ‬
‫دﯾﮕر‪ ،‬ﻗﺎﻧون و آﯾﯾﻧﯽ ﻧﯾﮏ ﺑﺧﺗﯽ ﮐﺷور را ﺑﮫ ھﻣراه ﺧواھد داﺷت ﮐﮫ رﯾﺷﮫ و ﺳرﭼﺷﻣﮫ‬
‫اش در ھﻣﺎن ﺳرزﻣﯾن و از ﺳرﺷت ﻣردﻣﺎﻧش ﺑﺎﺷد‪ .‬در ﭘﯽ آن‪ ،‬دﯾﻧﮑرد ﻣﯽ اﻓزاﯾد ﮐﮫ‬
‫دﻟﯾل زوال و ﻓروﭘﺎﺷﯽ دﯾﮕر ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎ ﻧﯾز‪ ،‬ﻧﺎ ھﻣﺎھﻧﮕﯽ و ُﮔﺳﺳت ﻣﯾﺎن ﮔوھر ﻣردم ﺑﺎ‬
‫آﯾﯾﻧﯽ ﮐﮫ ﺑر آﻧﺎن اﺳﺗوار ﮔﺷﺗﮫ‪ ،‬ﺑوده اﺳت‪ .‬ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎﯾﯽ ﭼون ﻣﺳﯾﺣﯾت ﺑرای روﻣﯾﺎن‪،‬‬
‫ﯾﮭودﯾت ﺑرای ﺗرﮐﺎن " َﺧ َزری" و ﻣﺎﻧوﯾت ﺑرای ﺗرﮐﺳﺗﺎن آﺳﯾﺎی ﻣﯾﺎﻧﮫ‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮕر ﺷﮑﺳت‬
‫ﺗﯾره ھﺎﯾﯽ اﺳت ﮐﮫ داد و آﯾﯾن ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ را ﺑر ﺧوﯾﺷﺗن ﻓرﻣﺎﻧروا ﻧﻣودﻧد ﮐﮫ ﺑﮫ از ھم‬
‫ﮔﺳﯾﺧﺗﮕﯽ و ﻓروﭘﺎﺷﯽ آﻧﺎن اﻧﺟﺎﻣﯾد‪.‬‬

‫‪ -32‬دﯾﻨﮑﺮد ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻓﺮﯾﺪون ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪54‬‬

‫‪27‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در رواﯾﺎت ﭘﮭﻠوی‪ ،‬در ﺑﺎره " َﮐﻧﮓ دژ" ﮐﮫ ﺳﯾﺎوش آن را ﺳﺎﺧت و ﮐﯾﺧﺳرو‪ ،‬آن را از‬
‫ﺗوراﻧﯾﺎن ﺑﺎز ﭘس ﮔرﻓت‪ ،‬ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم ﮐﮫ ‪ »:‬ﺳﺎﮐﻧﺎن ﮐﻧﮓ دژ ﮐﮫ در ﺷﺎدی و ﺳرﺑﻠﻧدی‬
‫و دﯾﻧداری و ﭘﺎﮐﯽ ﺑﺳر ﻣﯽ ﺑرﻧد ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﺎز ﻧﻣﯽ ﮔردﻧد ﻣﮕر ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﭘﺷوﺗن‬
‫)ﭘﺳر ﮔﺷﺗﺎﺳپ و ﺑرادر اﺳﻔﻧدﯾﺎر و ﻓرﻣﺎﻧده ﮐﻧﮓ دژ( آﻧﺎن را ﺑرای ﺟﻧﮓ ﺑﺎ دﺷﻣﻧﺎن‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری ﮐﮫ ﺑﺎ وﺟود "ﻓر اﯾراﻧﯽ" از ھﺳﺗﯽ ﯾﮏ‬ ‫ﮐﺷﺎ َﻧد«‪۳۳ .‬‬ ‫اﯾراﻧﺷﮭر ﺑداﻧﺟﺎ‬
‫ﺟﻐراﻓﯾﺎی ﺑﯾروح‪ ،‬ﺑﯾرون آﻣده و ﺟﺎن و روان ﯾﺎﻓﺗﮫ‪ ،‬دﻟواﭘﺳﯽ و ﻧﮕراﻧﯽ ﭘﯾوﺳﺗﮫ اﯾراﻧﯾﺎن‬
‫را ﺑﮫ دﻧﺑﺎل ﺧود داﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬ﺑﮫ "زاﻣﯾﺎد َﯾﺷت" اوﺳﺗﺎ ﻧﯾز ﻣﯽ ﺗوان ﻧﮕﺎه ﮐرد‪ .‬آﻧﺟﺎ ﮐﮫ‬
‫ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ھرﮔﺎه اﻧﯾراﻧﯾﺎﻧﯽ ﭼون آژی دھﺎک )ﺿﺣﺎک( و اﻓراﺳﯾﺎب ﺑر "ﻓر اﯾراﻧﯽ"‬
‫ﻣﺎﻧد«‪۳٤ .‬‬ ‫دﺳت ﯾﺎﺑﻧد‪ ،‬دﯾﮕر ﻧﺷﺎﻧﯽ از اﯾران و اﯾراﻧﯽ و زﻧدﮔﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ ﺑر ﺟﺎی ﻧﺧواھد‬
‫در "آﺑﺎن َﯾﺷت" ﻧﯾز‪ ،‬اﻓراﺳﯾﺎب ﺑﺎ آوردن ﭘﯾﺷﮑش‪ ،‬از آﻧﺎھﯾﺗﺎ ﻣﯽ ﺧواھد ﮐﮫ ﺑﮫ آن "ﻓر"‬
‫ﮐﮫ ﻣﺎل اﯾراﻧﯾﺎن اﺳت‪ ،‬دﺳت ﯾﺎﺑد وﻟﯽ آﻧﺎھﯾﺗﺎ او را در رﺳﯾدن ﺑﮫ آرزوﯾش ﮐﺎﻣﯾﺎب ﻧﻣﯽ‬
‫ﮐﻧد‪ ۳٥ .‬ھﻣﭼﻧﯾن‪ ،‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﭘﺳران "وﯾﺳﮫ" ﺗوراﻧﯽ‪ ،‬از آﻧﺎھﯾﺗﺎ درﺧواﺳت درﯾﺎﻓت "ﻓر"‬
‫ﻣﯽ ﮐﻧﻧد ﺗﺎ ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی اﯾراﻧﯽ را ﯾﮏ ﺑﮫ ﯾﮏ ﺷﮑﺳت دھﻧد و ﺑر زﻣﯾن زﻧﻧد‪ ،‬ﺑﺎز ھم‬
‫ﻧﻣﺎﯾد‪۳٦ .‬‬ ‫آﻧﺎھﯾﺗﺎ از دادن ﻓر ﺑﮫ آﻧﺎن ﺧودداری ﻣﯽ‬

‫ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬اﯾران ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ از ﺗﯾره ھﺎ و ﯾﺎ دودﻣﺎﻧﮭﺎی ﻣﺎﻧدﮔﺎر در آن ﮐﮫ از ﺳرزﻣﯾﻧﯽ‬

‫ﺳﭘﻧﺗﺎﯾﯽ و ﺷﺎﯾد ھم اﺳﺗوره ای‪ ،‬ﻧﺎم ﺧود را درﯾﺎﻓت ﻧﻣود‪ .‬ﺑدﯾﻧﺳﺎن‪ ،‬ھﺳﺗﯽ و ﻣﺎﻧدﮔﺎری‬
‫آن واﺑﺳﺗﮫ ﺑﮫ ھﯾﭼﯾﮏ از دوﻟﺗﮭﺎ و ﺗﯾره ھﺎی ﭼﯾره ﺑر ﮐﺷور ﻧﺑود‪ .‬ھﯾﭻ ﯾﮏ از دودﻣﺎﻧﮭﺎ‬
‫و ﺗﺑﺎرھﺎی ﭼﯾره ﺑر اﯾران از ﻣﺎدھﺎ و ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن ﮔرﻓﺗﮫ ﺗﺎ ﭘﺎرﺗﮭﺎی اﺷﮑﺎﻧﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‬
‫)ﺑﮫ اﯾن ﻓﮭرﺳت ﻣﯽ ﺗوان ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن ﻧﯾﻣﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ را ﻧﯾز اﻓزود( در ﭘﯽ ﮔذاﺷﺗن ﻧﺎم ﺧود ﺑر‬

‫‪ -33‬ﮐﯿﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪125‬‬

‫‪ - 34‬زاﻣﯿﺎد ﯾﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﻮر داوود‬
‫‪ - 35‬آﺑﺎن ﯾﺸﺖ‪ ،‬ﮐﺮده ﯾﺎزده‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪42‬‬
‫‪ - 36‬آﺑﺎن ﯾﺸﺖ‪ ،‬ﮐﺮده ﭘﺎﻧﺰده‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪57‬‬

‫‪28‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫روی اﯾن ﺳرزﻣﯾن ﻧﺑوده اﻧد‪ .‬اﯾراﻧﯽ ﺑودن در ﭘﻧﺎه ﯾﮏ ﺷﮭرﯾﺎری ﺷﮑل ﻧﮕرﻓﺗﮫ و ﻣﺎھﯾت‬
‫ﺧوﯾش را از دوﻟت ﻓرﻣﺎﻧروا درﯾﺎﻓت ﻧﮑرده ﺑود‪ .‬وارون آن‪ ،‬آﮔﺎھﯽ از درﯾﺎﻓت و ﺷﻧﺎﺧت‬
‫ھوﯾت اﯾراﻧﯽ در ﻣﯾﺎن ﻣردم اﯾن ﺳرزﻣﯾن‪ ،‬ﺑﻧﯾﺎدی ﺗرﯾن ﻋﻧﺻر ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ و ھﻣﺑﺳﺗﮕﯽ‬
‫آﻧﺎن در زﯾر ﭼﺗر ﻧﺎدﯾده اﯾراﻧﺷﮭری ﺑوده اﺳت‪ .‬ﺑدﯾن دﻟﯾل‪ ،‬ﻧظﺎﻣﮭﺎی ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ‪ ،‬ﺧود‬
‫را ﺷﮭرﯾﺎری ﻣﺟﻣوﻋﮫ ای ﮐﮫ ﺑﺎ وﯾژﮔﯽ "اﯾراﻧﯽ اش" از ﺟﮭﺎن ﭘﯾراﻣوﻧش )اﻧﯾراﻧﯽ(‬
‫ﻣﺗﻣﺎﯾز ﻣﯽ ﺷد‪ ،‬ﻣﯽ داﻧﺳﺗﻧد‪ .‬ﺑدﯾﻧﺳﺎن‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺟﮭﺎن را درﺑرﮔﯾرﻧده دو ﺑﺧش اﯾراﻧﯽ‬
‫و اﻧﯾراﻧﯽ ﻣﯽ دﯾدﻧد ﮐﮫ ھﻣﺎﻧﻧد ﻧﮕﺎه ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﺑﺧش ﻧﻣودن ﺟﮭﺎن ﺑﮫ ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن و ﺑرﺑرھﺎ‬
‫)ﻏﯾر ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن( ﺑود‪.‬‬

‫در ﺑزرﮔﺗرﯾن ﻓرھﻧﮓ ﻧﺎﻣﮫ و ﺷﻧﺎﺳﻧﺎﻣﮫ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬اﯾران آﺷﻧﺎﺗرﯾن ﻧﺎﻣﯽ اﺳت ﮐﮫ‬
‫ﺧواﻧﻧده ﺑﺎ آن روﺑرو ﻣﯽﺷود‪ .‬واژه "اﯾران" ﺑﯾش از ھﺷﺗﺻد ﺑﺎر در ﺳراﺳر ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‬
‫آﻣده اﺳت‪ .‬اﻓزون ﺑر آن‪ ،‬ﺷﻣﺎرﮔﺎن ﭘدﯾدار ﺷدن واژه "اﯾراﻧﯾﺎن" ﻧﯾز در اﯾن دﻓﺗر‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر‬
‫ﺑﺎﻻﺳت‪ .‬ﺑرای ردﯾﺎﺑﯽ ھوﯾت اﯾراﻧﯽ در اﺳﺗوره‪ ،‬ﻣﯽ ﺗوان ﺑﮫ داﺳﺗﺎن ﻓرﯾدون و ﭘﺳراﻧش‬
‫در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻧﮕرﯾﺳت‪.‬‬

‫ﻓرﯾدون ﭘﯾش از ﻣرﮔش‪ ،‬ﺑر آن ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی زﯾر ﻓرﻣﺎﻧش را ﻣﯾﺎن ﺳﮫ ﭘﺳرش‬
‫ﺑﺧش ﮐﻧد و ﭘس از آزﻣودن آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﮭﺗرﯾن ﺑﺧش از ﺟﮭﺎن زﯾر ﭼﯾرﮔﯽ اش را ﮐﮫ ﺳرزﻣﯾن‬
‫اﯾران اﺳت ﺑﮫ "اﯾرج"‪ ،‬ﮐوﭼﮑﺗرﯾن ﭘﺳرش ﮐﮫ ﻧﻣﺎد "ھوش و ﻓرھﻧﮓ و رای" اﺳت‪،‬‬
‫واﮔذار ﻣﯽ ﮐﻧد‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ وﯾژﮔﯾﮭﺎی اﯾرج‪ ،‬ﺻﻔﺎت ﻋﻧﺻر اﯾراﻧﯽ و ﻓروزه ھﺎی ﺷﻧﺎﺳﮫ‬
‫اﯾراﻧﯽ ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﺑرادران اﯾرج ﯾﻌﻧﯽ "ﺳﻠم" و "ﺗور" ﮐﮫ ﺑﮫ او رﺷﮏ ﻣﯽ ورزﻧد‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﭼﺷﻣداﺷت ﭼﻧﮓ اﻧداﺧﺗن ﺑﮫ "اﯾران"‪ ،‬اﯾرج را ﻣﯽ ﮐﺷﻧد و ﮐﺷﻣﮑﺷﮭﺎ و دﺷﻣﻧﯾﮭﺎی ژرف‬
‫و ﭘﯾوﺳﺗﮫ ﻣﯾﺎن "روم" و "ﺗوران" و اﯾران را ﭘدﯾد ﻣﯽ آورﻧد‪ .‬ﺑدﯾﻧﺳﺎن‪ ،‬ﻓراﯾﺎﻓت "اﯾران"‬

‫‪29‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﺎ ﻓراﯾﺎﻓت "اﻧﯾران" ھﻣزﻣﺎن زاده ﻣﯽ ﺷوﻧد و از ھﻣﺎن ﻧﺧﺳت‪ ،‬ﻧﮕراﻧﯽ دﺳﯾﺳﮫ ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن‬
‫ﮔﯾرد‪۳۷ .‬‬ ‫)اﻧﯾراﻧﯾﺎن( ﺑر ﻋﻠﯾﮫ اﯾران‪ ،‬در ژرﻓﺎی ﯾﺎدﻣﺎن ھﻣﮕﺎﻧﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﺟﺎی ﻣﯽ‬

‫ھﻣﮫ روم و ﺧﺎور ﻣر او را ﺳزﯾد‬ ‫ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺑﮫ ﺳﻠم اﻧدرون ﺑﻧﮕرﯾد‬

‫ﺳﺎﻻر ﺗوران زﻣﯾن‬
‫ِ‬ ‫ِورا ﮐرد‪،‬‬ ‫دﮔر ﺗور را داد‪ ،‬ﺗوران و ﭼﯾن‬
‫ﺷﮭراﯾران ‪ ۳۸‬ﮔزﯾد‬
‫ِ‬ ‫ﻣر او را‪ ،‬ﭘدر‪،‬‬ ‫از اﯾﺷﺎن ﭼو ﻧوﺑت ﺑﮫ اﯾرج رﺳﯾد‬

‫ﭘس از ﮐﯾن ﺧواھﯽ اﯾرج ﺗوﺳط ﻣﻧوﭼﮭر از ﺗوراﻧﯾﺎن‪َ ،‬ﭘ َﺷﻧﮓ ﺑﮫ اﻓراﺳﯾﺎب ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ‬
‫ﮐﻧد ﮐﮫ ﺑﮫ ﺗوران ﮐم ﻣﺎﯾﮫ ﺑﺳﻧده ﻧﮑﻧد ﮐﮫ در آن ﺟز ﺷﮭرﮐﯽ ﻧﺎﭼﯾز ﻧﺧواھد ﯾﺎﻓت‪ .‬ﺑﮫ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر دﺳت اﻧدازد ﮐﮫ آﻧﺟﺎ اﺳت ﻣﺎﯾﮫ ﺳراﻓرازی و آﻧﺟﺎ ﺳرور و ﻧﺧﺑﮫ و ﻧﮕﯾن‬
‫ﮐﺷورھﺎ در ﻣﺎل و درآﻣد و ﮔﻧﺞ و ﻣﮑﻧت اﺳت‪ ۳۹ .‬اﯾﻧﺟﺎ‪ ،‬روی دﯾﮕری از ﺑرﺟﺳﺗﮕﯽ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر در ﺑراﺑر رﻗﯾﺑﺎﻧش آﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﺷود‪ :‬ﭘدﯾده ﺷﮭرﻧﺷﯾﻧﯽ در ﺑراﺑر ﮐوچ ﻧﺷﯾﻧﯽ‪.‬‬
‫َﭘﺷﻧﮓ ﺑدرﺳﺗﯽ درﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود ﮐﮫ ﺑرای ﺳﺎﺧﺗن ﺗﻣدن و ﺑرﭘﺎﯾﯽ دوﻟت ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﯾﮑﺟﺎﻧﺷﯾﻧﯽ و‬
‫ﺑﺧش ﻧﻣودن ﭘﯾﺷﮫ ھﺎﺳت‪ .‬در ﮐوچ ﻧﺷﯾﻧﯽ‪ ،‬ﻧﮫ ﻣﯽ ﺗوان رﻓﺎه اﯾﺟﺎد ﻧﻣود و ﻧﮫ دوﻟﺗﯽ‬
‫ﭘﺎﯾدار و ﺗﻣدﻧﯽ ﻣﺎﻧدﮔﺎر‪ .‬ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﭘﯾﺷﺗر ﯾﺎدآوری ﺷد‪ ،‬در ﻣﮭر َﯾﺷت اوﺳﺗﺎ‪ ،‬ﺑﮫ ﻧﺎم‬
‫"اَﺋِرﯾُو َﺷ َﯾﻧِم" ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی ﻧﺷﯾﻣن ﮔﺎه آرﯾﺎﯾﯽ ﺑرﻣﯽ ﺧورﯾم‪َ .‬ﺷ َﯾﻧِم از رﯾﺷﮫ ﻧﺷﯾﻣن ﮐردن‬
‫اﺳت‪ ٤۰ .‬ﯾﮑﺟﺎ ﻧﺷﯾﻧﯽ و ﮐوچ ﻧﮑردن از ﺑﺎر ﻣﻌﻧﺎﯾﯽ اﯾن واژه ﺑﺳﯾﺎر روﺷن اﺳت‪.‬‬

‫در ﺑﺧش ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻧﯾز‪ ،‬اﯾران ﻓراﺗر از ﻣﻔﮭوﻣﯽ ﺗﺑﺎری و دﯾﻧﯽ آﻣده اﺳت‪ .‬ﺑرای‬
‫ﻧﻣوﻧﮫ‪ ،‬ﮐﯾﺧﺳرو‪ ،‬ﺷﺎه آرﻣﺎﻧﯽ اﯾران‪ ،‬ﭘس از آرام ﮐردن ﻣرزھﺎی ﮐﺷور و ﻧوﺳﺎزی‬

‫‪ -37‬ﺑﺤﺮان ﻫﻮﯾﺖ ﻣﻠﯽ و ﻗﻮﻣﯽ در اﯾﺮان‪ ،‬اﺣﻤﺪ اﺷﺮف‬

‫‪"-38‬ﺷﻬﺮِاﯾﺮان" در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻫﻤﺎن اﯾﺮانﺷﻬﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺷﻌﺮي ﺑﮕﻮﻧﻪ "ﺷﻬﺮ اﯾﺮان"‬
‫ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -39‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪78‬‬
‫‪ -40‬راﻫﻨﻤﺎي رﯾﺸﻪ ﻓﻌﻠﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻘﺪم‬

‫‪30‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾران و ﻓراھم ﮐردن اﻣﻧﯾت اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺎزه ﺑﮫ ﭘﺎﯾﺗﺧت ﻧوﯾن ﺧود )اﺳﺗﺧر ﻓﺎرس( ﻣﯽ‬
‫رود ﺗﺎ ﺗﺎﺟﮕزاری ﮐﻧد‪:‬‬
‫ﺑﮫ ﺟﺎی ﮐﯾوﻣرث و ﺟﺎی ﻗﺑﺎد‬ ‫ﺑﮫ اﺻطﺧر ‪ ٤۱‬ﺷد ﺗﺎج ﺑر ﺳر ﻧﮭﺎد‬
‫ﻗوی ﮔﺷت ﭘﺷت دﻟﯾران ﺑدو‬ ‫ﺷد آراﺳﺗﮫ ﻣُﻠﮏ اﯾران ﺑدو‬

‫در ﻣﻘدﻣﮫ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ اﺑوﻣﻧﺻوری ﮐﮫ از ﮐﮭن ﺗرﯾن ﻧﺛرھﺎی ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧده زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫اﺳت‪ ،‬ﻣرزھﺎی ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ اﯾراﻧﺷﮭر اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣﺷﺧص ﺷده اﻧد‪ »:‬و اﯾران ﺷﮭر از رود‬
‫آﻣوی اﺳت ﺗﺎ رود ﻓرات و اﯾن ﮐﺷورھﺎی دﯾﮕر ﭘﯾراﻣون اوﯾﻧد و ازﯾن ھﻔت ﮐﺷور‪،‬‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر ﺑزرﮔوارﺗر اﺳت ﺑﮫ ھر ھﻧری«‪ .‬اﯾن ﻗﺎﺋل ﺷدن ﺑزرگ ﻣﻧﺷﯽ و ﺑزرگ اﻧدﯾﺷﯽ‬
‫ﺑرای اﯾراﻧﺷﮭرﯾﺎن‪ ،‬در دﻓﺗر دﯾﮕری ھم ﺑﮫ ﭼﺷم ﻣﯽ آﯾد‪ »:‬ﻋﻠم ﺑﮫ وﻗﺗﯽ در ﻣردﻣﺎن‬
‫ﯾوﻧﺎن ﺑود و اﯾﺷﺎن در اﯾن ﻓﺿﯾﻠت ﻣﻌروف ﺑودﻧد و اﯾﺷﺎن را ﻓﮭم ھﺎی ﺗﯾز و ھوش ﺑود‬
‫ﺑود«‪٤۲ .‬‬ ‫و ﭘس از آن ﺑﮕﺷت ﺑﮫ ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﺎن و از ﺑﯾش از ھر دو ﻗوم‪ ،‬ﻓﺿﯾﻠت در اﯾراﻧﺷﮭر‬

‫ﻣﺳﻌودی از ھﻔت ﻣﻠت ﺑزرگ ﺟﮭﺎن و ﺟﻠوﺗر از ھﻣﮫ آﻧﺎن‪ ،‬از اﯾراﻧﯾﺎن ﯾﺎد ﮐرده و‬
‫زﯾﺳﺗﮕﺎه اﯾﺷﺎن را از ﺑﻼد " ِﺟﺑﺎل" )ھﻣدان‪ ،‬زﻧﺟﺎن و ﮐرﻣﺎﻧﺷﺎه( و آذرﺑﺎﯾﺟﺎن و ارﻣﻧﺳﺗﺎن‬
‫و اران )ﺟﻣﮭوری ﮐﻧوﻧﯽ ﺑﺎﮐو( و ﺑﯾﻠﻘﺎن و درﺑﻧد ﻗﻔﻘﺎز ﺗﺎ ﺧراﺳﺎن و ﺳﯾﺳﺗﺎن و دﯾﮕر‬
‫ﻣﻧﺎطق ﺟﻧوب و ﺑﺎﺧﺗر ﺑرﺷﻣرده و از ھﻣﺑﺳﺗﮕﯽ زﺑﺎﻧﯽ ھﻣﮫ اﯾن ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎ ﺳﺧن‬
‫ﻣﯽﮔوﯾد‪ ٤۳ .‬اﺑورﯾﺣﺎن ﺑﯾروﻧﯽ‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر را ﻧﺎم ﺟﺎﻣﻊ ھﻣﮫ ﺳرزﻣﯾنھﺎی اﯾراﻧﯽ از ﻋراق‬
‫اﺳت‪٤٤ .‬‬ ‫و ﻓﺎرس و ﺟﺑﺎل و ﺧراﺳﺎن داﻧﺳﺗﮫ‬

‫‪ -41‬اﻣﻼي درﺳﺖ اﯾﻦ واژه ﺑﺎﯾﺪ "اﺳﺘﺨﺮ" ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ "اﺻﻄﺨﺮ" ﭼﻮن اﯾﻦ واژه ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ آﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﺎﻟﻘﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ آورده ﻣﯽ ﺷﻮد‬
‫‪ -42‬ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب‪ ،‬اﺑﻮﯾﻌﻘﻮب ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻫﺎﻧﺮي ﮐُﺮﺑﻦ‬
‫‪ -43‬اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷﺮاف‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺮگ ‪77‬‬
‫‪ -44‬ﺑﺎزﮔﻮ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﺮگ ‪417‬‬

‫‪31‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ در آﻏﺎز "ﮐﺎرﻧﺎﻣﮫ اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن"‪ ،‬از ﺑﺧﺷﮭﺎی دوﯾﺳت و ﭼﮭل ﮔﺎﻧﮫ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر ﺳﺧن راﻧده ﻣﯽ ﺷود و اردﺷﯾر از ﺧوﯾﺷﺗن ﺑﮫ ﻋﻧوان "ﺷﺎه ﺷﺎھﺎن اﯾران" ﯾﺎد‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫ِ‬ ‫ﻣﯽ ﮐﻧد‪ ،‬ﻧﻣﺎی ﺑﺳﯾﺎر روﺷﻧﯽ از ﺑودن ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ھﺎی ﮐوﭼﮑﯽ در ھﻣﺑﺳﺗﮕﯽ‬
‫ﺑزرگ ﺑﮫ ﻣﺎ ﻣﯽ دھد ﮐﮫ ھﻣﺳﺎﻧﯽ آﻧﺎن در ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ آﻧﮭﺎﺳت‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﮐﺎر ﺑزرگ‬
‫اردﺷﯾر ﻧﮫ ﭘدﯾد آوردن اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭر ﮐﮫ ﺑرﮐﺷﯾدن و ﮔﺳﺗراﻧدن آن از داﻣﻧﮫ ﻧژادی‪،‬‬
‫ﻓرھﻧﮕﯽ و زﺑﺎﻧﯽ ﺑﮫ داﻣﻧﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺧو ِد واژه اﯾران ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ در ﻋﻧوان اردﺷﯾر‬
‫ﭘﺎﭘﮑﺎن‪" ،‬ﺷﺎھﻧﺷﺎه اﯾران"‪ ،‬ﻧﻣﺎﯾﺎن ﻣﯽ ﺷود ﺑﻠﮑﮫ در ﻋﻧواﻧﮭﺎی ﮐﺷوری و ﻟﺷﮑری دوره‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﻧﯾز ﭼون "اﯾران دَﺑﯾرﺑُد"‪" ،‬اﯾران آﻣﺎرﮔر"‪" ،‬اﯾران اَﻧﺑﺎرﺑُد" و "اﯾران اِﺳ َﭘﮭﺑُد"‬
‫ﺟﻠوه ﮔر ﻣﯽ ﺷود‪ ٤٥ .‬اﻧدﯾﺷﮫ آﻧﭼﮫ اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن "اﯾراﻧﺷﮭر" ﻣﯽ ﺧواﻧد ﺣﺗﯽ در ﻧﯾﻣﮫ‬
‫دوم دوران اﺷﮑﺎﻧﯽ ﻧﯾز ﮐم و ﺑﯾش ﺑﮫ در دﺳﺗور ﮐﺎر ﺷﮭرﯾﺎران آن روزﮔﺎر ﺟﺎی داﺷت‬
‫و ﺑرﺧﯽ از ﺷﺎھﺎن اﺷﮑﺎﻧﯽ ﮔﺎﻣﮭﺎﯾﯽ در راﺳﺗﺎی رﺳﯾدن ﺑﮫ اﯾن آرزوی ﺑزرگ ﺑرداﺷﺗﮫ‬
‫ﺑودﻧد‪.‬‬

‫در "ﻧﺎﻣﮫ ﺗﻧﺳر"‪ ،‬ﻣرزھﺎی اﯾراﻧﺷﮭر اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺷﻧﺎﺳﺎﻧده ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ »:‬ﻣﯾﺎن ﺟوی ﺑﻠﺦ ﺗﺎ‬
‫آﺧر ﺑﻼ ِد آذرﺑﺎﯾﮕﺎن و ارﻣﻧﯾﮫ اﯾران )ارﻣﻧﺳﺗﺎن ﮐﻧوﻧﯽ( و ﻓرات و ﺧﺎک ﻋرب ﺗﺎ ﻋﻣﺎن‬
‫ِ‬
‫و ﻣﮑران )ﺑﻠوﭼﺳﺗﺎن(‪ ،‬و از آﻧﺟﺎ ﺗﺎ ﮐﺎﺑل و ﺗﺧﺎرﺳﺗﺎن«‪ .‬اﺑورﯾﺣﺎن ﺑﯾروﻧﯽ اﯾراﻧﺷﮭر را‬
‫از ﯾﮏ ﮐران ﺗﺎ ﮐران دﯾﮕرش ﭼﻧﯾن ﺑرﻣﯽﺷﻧﺎﺳﺎﻧد‪ »:‬از زﻣﯾن ﭼﯾن و ﺗﺑت و ﺧﺗﺎ و ُﺧ َﺗن‬
‫و ﺷﮭرھﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﻣﯾﺎن آﻧﺳت و ﺑر ﮐوھﮭﺎی ﮐﺷﻣﯾر و ﺑﻠور و وُ ﺧﺎن و ﺑدﺧﺷﺎن ﺑﮕذرد‬
‫ﺳوی ﮐﺎﺑل و ﻏور و ھری و ﺑﻠﺦ و ﺗﺧﺎرﺳﺗﺎن و ﻣرو و ﮐوھﺳﺗﺎن و ﻧﯾﺷﺎﺑور و ﺗوس و‬
‫ﮐوﻣش )ﺳﻣﻧﺎن( و ﮔرﮔﺎن و طﺑرﺳﺗﺎن و ری و ﻗم و ھﻣدان و ﻣوﺻل و آذرآﺑﺎدﮔﺎن‬
‫‪٤٦ .«...‬‬

‫‪45 -The Idea of Iran: An Eassay on Its Origin, Gerardo Gnoli‬‬

‫‪ -46‬اﻟﺘﻔﻬﯿﻢ‪ ،‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪199‬‬

‫‪32‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫"ﺣﻣدﷲ ﻣﺳﺗوﻓﯽ"‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر را اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑر روی ﻧﻘﺷﮫ‪ ،‬ﻧﺷﺎن ﻣﯽ دھد‪ »:‬و اﻣﺎ ﺣدود‬
‫اﯾران زﻣﯾن‪ :‬ﺣد ﺷرﻗﯽ وﻻﯾﺎت ﺳﻧد و ﮐﺎﺑل و ﻣﺎوراءاﻟﻧﮭر و ﺧوارزم ‪ ...‬و ﺣد ﻏرﺑﯽ‬
‫وﻻﯾﺎت روم و ﻧﯾﮑﺳﺎر و ﺳﭘس ﺷﺎم‪ ،‬و ﺣد ﺷﻣﺎل وﻻﯾﺎت روس و ﭼرﮐس و دﺷت ﺧزر‬
‫ﮐﮫ آن را ﻧﯾز دﺷت ﻗﺑﭼﺎق ﺧواﻧﻧد و آﻻن و ﻓرﻧﮓ اﺳت‪ ...‬و ﺣد ﺟﻧوﺑﯽ از ﺑﯾﺎﺑﺎن ﻧﺟد‬
‫اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ راه ﻣﮑﮫ اﺳت و آن ﺑﯾﺎﺑﺎن را از طرف ﯾﻣﯾن ﺑﺎ وﻻﯾت ﺷﺎم و از طرف ﯾﺳﺎر‬
‫ﻣﯽرﺳد«‪٤۷ .‬‬ ‫ﺑﺎ درﯾﺎی ﻓﺎرس ﮐﮫ ﻣﺗﺻل درﯾﺎی ھﻧد اﺳت ﭘﯾوﺳﺗﮫ اﺳت و ﺗﺎ وﻻﯾت ھﻧد‬
‫"اﺑن ﺑﻠﺧﯽ" ﻧﯾز ﺑر ھوﯾت ﻣﺷﺗرک ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی ﻣﯾﺎن آﻣودرﯾﺎ ﺗﺎ رود ﻓرات ﭘﺎﻓﺷﺎری‬
‫ﻧﻣوده و ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬در روزﮔﺎر ﻣﻠوک ﻓرس‪ ،‬ﭘﺎرس‪ ،‬داراﻟﻣﻠﮏ و اﺻل ﻣﻣﺎﻟﮏ اﯾﺷﺎن‬
‫ﭘﺎرﺳﯾﺎن«‪٤۸ .‬‬ ‫ﺑود و از ﺣد ﺟﯾﺣون ﺗﺎ آب ﻓرات را ﺑﻼد ﻓرس ﺧواﻧدﻧدی ﯾﻌﻧﯽ ﺷﮭرھﺎی‬

‫در ﺑرﺧﯽ از ﻣﺗون‪" ،‬ﻋراق" ﺑﮫ ﻋﻧوان دل اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﺎﻧده ﺷده اﺳت‪" .‬اﺑن ﺧردادﺑﮫ"‬
‫در اﯾن ﺑﺎره‪ ،‬ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﻗﺳﻣﺗﯽ ﻛﮫ اﯾراﻧﺷﮭر ﻧﺎﻣﯾده ﺷده ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ﺳﺎﯾر ﻗﺳﻣتھﺎی اﯾن‬
‫ﺳرزﻣﯾن ھﻣﺎﻧﻧد ﺳﯾﻧﮫ اﺳت در ﻛﺎﻟﺑد اﻧﺳﺎن‪ ،‬و آن ﻗﺳﻣﺗﯽ ﻛﮫ آﺳورﺳﺗﺎن ﺧواﻧده ﻣﯽﺷود‪،‬‬
‫ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ﺳﺎﯾر اﻗﺳﺎم اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﺎﻧﻧد ﻗﻠب در ﺳﯾﻧﮫ ﻣﯽﺑﺎﺷد‪ .‬در زﻣﺎﻧﮭﺎی ﭘﯾﺷﯾن ﺳرزﻣﯾن‬
‫ﺳورﺳﺗﺎن را ﻛﮫ ھﻣﺎن " َﺳواد" ﺑﺎﺷد‪" ،‬دل اﯾراﻧﺷﮭر" ﻣﯽﺧواﻧدﻧد‪ ٤۹ «.‬ﭼون اﯾران را در‬
‫دوره ﮐﮭن‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﯽ ﮔﻔﺗﮫاﻧد و ﺑرﺧﯽ از ﻧوﯾﺳﻧدﮔﺎن و ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران ﺑﮫ ﺟﺎی‬
‫"اﯾراﻧﺷﮭر" در ﻧوﺷﺗﺎرھﺎی ﻋرﺑﯽ‪ ،‬واژه "ﻋراق" ﮔذاردهاﻧد‪ ،‬از اﯾﻧرو ﺑرﺧﯽ ﺑﮫ ﻧﺎدرﺳﺗﯽ‬
‫اﺳت‪٥۰ .‬‬ ‫ُﻌرب "اﯾراﻧﺷﮭر" اﺳت در ﺣﺎﻟﯾﮑﮫ ﻣﻌرب "اﯾران"‬
‫ﮔﻣﺎن ﺑردهاﻧد ﻛﮫ "ﻋراق" ﻣ َ‬
‫ھﻣﭼﻧﯾن ﺑﻧﺎﺑر ﻧوﺷﺗﮫ "ﻣﺳﻌودی" و ﺗﺄﯾﯾد "اﺑن درﯾد"‪ ،‬واژه "ﻋراق" ُﻣﻌﱠرب واژه "اﯾران"‬

‫‪ -47‬ﻧﺰﻫﻪ اﻟﻘﻠﻮب‪ ،‬ﺣﻤﺪاﷲ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ دﺑﯿﺮﺳﯿﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪57‬‬

‫‪ -48‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪119‬‬
‫‪ - 49‬اﺑﻦ ﺧﺮدادﺑﻪ‪ ،‬اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷﺮاف‪ .‬ﺑﺮگ ‪36‬‬
‫‪ -50‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان در دوران اﻧﺘﻘﺎل از ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪي ﻣﻼﯾﺮي‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﯿﻨﻪ ‪ ،2‬ﺑﺮگ ‪83‬‬

‫‪33‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﺳت‪ .‬اﺑن درﯾد در "ﺟﻣﮭرة اﻟﻠﻐﺔ" از "اﺻﻣﻌﯽ" اﯾن ﮔزاره را آورده اﺳت‪ »:‬ﮐﺎﻧت‬
‫اﻟﻌراق ﺗﺳﻣﯽ اﯾران ﻓﻌرّﺑﮭﺎ ﻓﻘﺎﻟوا اﻟﻌراق« ﯾﻌﻧﯽ ﻧﺎم ﻋراق از اﯾران ﺑرﮔرﻓﺗﮫ ﺷده و‬
‫اﻋراب آن را ﻋراق ﻧﺎﻣﯾده اﻧد‪ .‬ھﻣﭼﻧﯾن در "ﻟﻐﺔ اﻟﻔرس" اﺳدی ﺗوﺳﯽ ھم ﻣﯽ ﺗوان‬
‫ﺧواﻧد‪» :‬اﯾران ﻧﺎم ﻋراق اﺳت و ﻋراق از اﯾران ﻣﻌرّب اﺳت«‪.‬‬

‫در ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎﯾﯽ ﻛﮫ در ﻛﺗﺎﺑﮭﺎی "اﺑن ﺧردادﺑﮫ" و "ﻗداﻣﮫ" و "اﺑن رﺳﺗﮫ" و "اﺑو ﺣﻧﯾﻔﮫ‬
‫دﯾﻧوری" و "ﺗﺑری" و "ﺧوارزﻣﯽ" دﯾده ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬آﺷﮑﺎرا "ﻋراق" ﻣﻌرّب "اﯾران"‬
‫ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽ ﮔردد‪" .‬ازھری" ھم در "ﺗذھﯾب اﻟﻠﻐﺔ" ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد ﮐﮫ ﻋراق‪ ،‬ﻋرﺑﯽ ﺷده‬
‫واژه اﯾران اﺳت‪ .‬در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬ﺣﺗﯽ در ﻣواردی‪ ،‬ﺷﺎه اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﭘﺎدﺷﺎه ﻋراق‬
‫اﺳت‪٥۱ «.‬‬ ‫ھم ﮔﻔﺗﮫ اﻧد‪»:‬ﻟﻘب ﭘﺎدﺷﺎه ﻋراق ﻛﮫ ﻋﺎﻣﮫ او را ﻛﺳری ﻣﯽﺧواﻧﻧد‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺷﺎه‬
‫ﺷﺎﯾد ﮔوﯾﺷﯽ در اﯾران ﺑوده اﺳت ﮐﮫ واژه "اﯾران" را "ﻋراق" ﺗﻠﻔظ ﻣﯽﮐردهاﻧد و ﺑﮫ‬
‫اﺳت‪٥۲ .‬‬ ‫ھﻣﯾن ﺷﮑل ھم آن ﻧﺎم ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧده‬

‫از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬دﯾدﮔﺎه دﯾﮕری ﻧﯾز در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ اﯾﻧﮑﮫ ﻋراق "ﻗﻠب اﯾراﻧﺷﮭر" ﺧواﻧده ﺷده‬
‫اﺳت‪ ،‬وﺟود دارد‪ .‬در "ﻧزھﮫ اﻟﻘﻠوب"‪ ،‬ﺣﻣدﷲ ﻣﺳﺗوﻓﯽ ﻧوﺷﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ ﺷﮭرھﺎی ﻋراق‬
‫را ﺷﺎھﺎن اﯾراﻧﯽ ﺑﻧﯾﺎد ﻧﮭﺎده اﻧد‪ »:‬ﮐوﻓﮫ را ھوﺷﻧﮓ ﭘﯾﺷدادی‪" ،‬اﻧﺑﺎر" را ﻟُﮭراﺳپ ﮐﯾﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫"ﺣُﻠوان" را ﻗﺑﺎد ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪" ،‬روﻣﯾﮫ" را اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬ﺳﺎﻣره را ﺷﺎﭘور دوم ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣداﯾن‬

‫‪ -51‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان در دوران اﻧﺘﻘﺎل از ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪي ﻣﻼﯾﺮي‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﯿﻨﻪ ‪ ،2‬ﺑﺮگ ‪73‬‬
‫‪ -52‬ﻣﺴﻌﻮدي و ﺗﺒﺮي ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از ﺑﺎﺧﺘﺮ اﯾﺮان ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪" ،‬اران" را ﻫﻢ ﺷﮑﻞ دﯾﮕﺮي از اﯾﺮان ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎره اران‪" ،‬اﺑﻦ اﻋﺜﻢ" ﺑﺮوﺷﻨﯽ در ﮐﺘﺎب "ﻓﺘﻮح" ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺟﺎء اﻟﺒﺮﯾﻊ ارﺳﻞ اﻟﯽ ﺟﻤﯿﻊ ﻣﻠﻮك اﻟﺠﺒﺎل‬
‫ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻬﻢ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻦ اﻟﺸﺮوان و اﯾﺮان و ﻗﯿﻼن و ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن«‪ .‬ﻣﺮاد از اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً اران ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻤﻬﻮري ﮐﻨﻮﻧﯽ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫را ﺗﮭﻣورث ﭘﯾﺷدادی و "ﺣﯾره" را "ﻧﻌﻣﺎن ﺑن ﻣﻧذر" ﺑرای ﺑﮭرام ﮔور ﺳﺎﺧﺗﻧد‪ .‬از اﯾﻧرو‪،‬‬
‫دل اﯾراﻧﺷﮭر ﺧواﻧده اﻧد«‪.‬‬
‫ﻋراق را ِ‬

‫‪35‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻣﯾراث اﯾراﻧﺷﮭر و ھوﯾت ﻣﻠﯽ‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر ﮐﮫ ﭘﯾوﻧد اﺳﺗوار ﻣردم ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی ﯾﺎد ﺷده ﺑود‪ ،‬آﻧﭼﻧﺎن رﯾﺷﮫ ای در ﻣﯾﺎن‬
‫ﻧﺳﻠﮭﺎی ﮔوﻧﺎﮔون اﯾراﻧﯾﺎن داﺷت ﮐﮫ در زﯾر ﭼﯾرﮔﯽ ﺣﮑوﻣت اﺳﻼﻣﯽ ﮐﮫ ﻧزدﯾﮏ ﺑﮫ‬
‫ﺷش ﺳده ﻣﺎﻧدﮔﺎری داﺷت ‪ ،٥۳‬ﺑﺎ ھوﯾت ﭘﺎرﺳﯽ‪" ،‬ﻓﺎرس" ﯾﺎ "ﻋﺟم" ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽ ﺷد‪.‬‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﺎ ھﻣﮫ دﺷوارﯾﮭﺎ و ﺑﺣراﻧﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ آﻧﮭﺎ روی آورده ﺑود در ﺟﮭﺎن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻧوﯾن‪ ،‬ﻧﺎﭘدﯾد و ﺑﯽ ﺷﻧﺎﺳﻧﺎﻣﮫ ﻧﺷدﻧد‪ .‬ﺣس ھﻣدﻟﯽ و ھﻣدردی آﻧﮭﺎ آﻧﭼﻧﺎن آﺷﮑﺎر و روﺷن‬
‫ﺑود ﮐﮫ ھﻣﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧوﯾﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ از ﺳرزﻣﯾنھﺎی اﺳﻼﻣﯽ و ﻣردم آن ﺑرﮔﯽ ﻧوﺷﺗﮫ اﻧد ﺑﮫ‬
‫اﯾن وﯾژﮔﯽ اﯾراﻧﯾﺎن و ﺧودآﮔﺎھﯽ آﻧﺎن ﺑر ﭘﯾوﻧدھﺎی ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺷﺎن ﭘرداﺧﺗﮫ اﻧد‪.‬‬

‫اﻓﺗﺎدن ﺟﻧﺑش ﺷﻌوﺑﯾﮫ اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ .‬ﺟﻧﺑﺷﯽ ﮐﮫ‬

‫ِ‬ ‫ﺧودآﮔﺎھﯽ ﻣﻠﯽ در ﻧزد ﻧﺧﺑﮕﺎن اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ راه‬
‫واﮐﻧش ﻓرھﯾﺧﺗﮕﺎن ﻓرھﻧﮕﯽ ﻣﻠﺗﯽ ﺗﺣﻘﯾر ﺷده )اﯾراﻧﯾﺎن( ﺑﮫ ﺑرﺗری ﺟوﯾﯽ اﻋراب‬
‫ﻓرﻣﺎﻧروا ﺑود‪" .‬اﺳﻣﺎﻋﯾل اﺑن ﺑُرد" از ﭼﮭره ھﺎی ﺳرﺷﻧﺎس ﺟﻧﺑش ﺷﻌوﺑﯾﮫ‪ ،‬در اوج‬
‫ﻗدرت ﺧﻼﻓت اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻧﯽ اﻣﯾﮫ ﮐﮫ ﺑﺷدت دوﻟﺗﯽ ﻋرﺑﮕرا ﺑود‪ ،‬اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﻣرا‬
‫زﺑﺎﻧﯽ اﺳت ﮐﮫ ﭼون زﺑﺎن ﺗﯾﻎ‪ ،‬زھرآﮔﯾن اﺳت و ﺑﺎ آن از ﻋظﻣت ﻣﻠﺗﯽ ﺑزرﮔوار دﻓﺎع‬
‫ﻣﯽ ﮐﻧم و ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﺟﮭﺎﻧدار ﺗﺎﺟداری را ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾم ﮐﮫ ﺑودﻧد ﻣرزﺑﺎﻧﺎﻧﯽ ﻧﺟﯾب‬
‫و ﭼﺎﻻک و ﺟواﻧﻣرد و ﻣﮭﻣﺎن ﻧواز«‪ ٥٤ .‬ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ‪ ،‬در اﯾن ﭘﯾوﻧد ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬در ﻣﯾﺎن‬
‫ﻣﻠل ﺟﮭﺎن‪ ،‬ﻣﻠﺗﯽ ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﺷده ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﭼون ﭘﺎرﺳﯾﺎن دارای ﮐﺷوری دﯾرﭘﺎ و ﻧﺎﮔﺳﺳﺗﮫ‬
‫ﺑﺎﺷد و ﭘﺎدﺷﺎھﺎﻧﯽ داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد ﮐﮫ آﻧﺎن را ﺑر اﺳﺎس ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ و ﭘﺎﯾﻧدﮔﯽ و ﻧظم و اﻧﺗظﺎم‬
‫آرﻧد«‪٥٥ .‬‬ ‫ﮔرد ھم‬

‫‪ -53‬ﺗﺎ ﺗﺼﺮف ﺑﻐﺪاد )ﮐﺎﻧﻮن ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ( ﺑﺪﺳﺖ ﻫﻮﻻﮔﻮ ﺧﺎن ﻣﻐﻮل‬
‫‪ -54‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﺳﺘﻘﻼل اﯾﺮان‪ ،‬ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪24‬‬
‫‪ -55‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪6‬‬

‫‪36‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ ﭘﯾش از ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑﯾﺷﺗر ﺳرﺷت ﻓرھﻧﮕﯽ‪ ،‬ﻗوﻣﯽ و دﯾﻧﯽ داﺷت‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﺗﻌرﯾف ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻣﻌﯾن و روﺷﻧﯽ رﺳﯾده ﺑود ﮐﮫ ﺑﮫ ﭘدﯾدارﺷدن ﺣﺳﯽ ﻣﻠﯽ‬
‫اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ .‬ﺳرﺷﺗﮫ ﺷدن ھوﯾت ﻣﻠﯽ از وﯾژﮔﯾﮭﺎی دوره ﺑﺎﺳﺗﺎﻧﯽ ﻣﺗﺎﺧر) ‪Late‬‬
‫‪ (Antiquity‬ﺑود‪ .‬اﯾن دوران ﺗﻘرﯾﺑﺎ ﺑﺎ ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﻣﭘراﺗوری روم )ﺑﺎﺧﺗری( آﻏﺎز ﺷد و‬
‫ﺑﺎ ﮔﺳﺗرش اﺳﻼم ﺑﮫ ﺑﯾرون از ﺣﺟﺎز ﺑﮫ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯾد‪ .‬ﺑرﭘﺎﯾﯽ ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺟﺎ‬
‫اﻓﺗﺎدن اﺳﺗورهھﺎی ﻗوﻣﯽ و دﯾﻧﯽ در زﻣﯾﻧﮫ آﻓرﯾﻧش و ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ را در ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﺧود ﮐﮫ در زﻣﺎن ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن ﭘﯽ رﯾزی ﺷده ﺑود‪ ،‬ﺑرﮐﺷﯾد و زﻧدﮔﯽ دوﺑﺎره‬
‫ای ﺑﮫ آن داد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﯾورش اﻋراب ﺑﮫ اﯾران‪ ،‬ﮐﺷور )‪ (State‬اﯾران ﺑرای ﻣدت زﻣﺎﻧﯽ ھﺳﺗﯽ ﺧود را از‬
‫دﺳت رﻓﺗﮫ دﯾد وﻟﯽ ﺗﻣدن اﯾراﻧﺷﮭری ﮐﮫ ﺗﺎ ﭘﯾش از اﯾن ھم‪ ،‬ﺧود را در ﺑﺎﻓت ﺳﯾﺎﺳﯽ و‬
‫ﻓرھﻧﮕﯽ ﻧﻣﺎﯾش داده ﺑود اﯾن ﺑﺎر در ﺟﻠوه ﮔﺎه ﺗﺎزه اش ﯾﻌﻧﯽ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﭘوﯾﺎ ﮔﺷت‪.‬‬
‫زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎ ﭘﺷﺗواﻧﮫ ﺗﻣدن اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬از ﺷﻣﺎل ﺑﺎﺧﺗری ﭼﯾن و ھﻧدوﺳﺗﺎن ﺗﺎ ﻓﻼت‬
‫آﻧﺎﺗوﻟﯽ و ﮐراﻧﮫ ھﺎی ﻣدﯾﺗراﻧﮫ و درﯾﺎی ﺳﯾﺎه را در َﻧ َوردﯾد‪ .‬اﮔر ﺗﻧﮭﺎ ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫و ﻧظﺎﻣﯽ ﻣﮭﻣﺗرﯾن ﻋﺎﻣل ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ ﻣردم در اﯾراﻧﺷﮭر ﺑود ﻣﯽ ﺑﺎﯾﺳﺗﯽ ﭘس از ﻓرواﻓﺗﺎدن‬
‫دوﻟت ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و از ﻣﯾﺎن رﻓﺗن ﭼﯾرﮔﯽ ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﺣﺿور ﻧظﺎﻣﯽ آن‪ ،‬اﯾن ﺟواﻣﻊ ﻣﺣﻠﯽ‬
‫ﺑﮭم ﭘﯾوﺳﺗﮫ‪ ،‬از ھم ﻣﯽ ﮔﺳﺳﺗﻧد و راه و ﺳرﻧوﺷت ﺟداﮔﺎﻧﮫ ای را در ﭘﯾش ﻣﯽ ﮔرﻓﺗﻧد و‬
‫در ﺟﺎده ﻏﺑﺎرآﻟود ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺎﭘدﯾد ﻣﯽ ﮔﺷﺗﻧد و ﯾﺎ در ھوﯾﺗﯽ ﻧوﯾن آب ﻣﯽ ﺷدﻧد‪.‬‬
‫ﺻد اﻟﺑﺗﮫ ﭼﻧﯾن ﻧﺷد‪.‬‬

‫ﻧﻘش زﺑﺎن ﺑﮫ ﻋﻧوان ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﯾﮫ ھﺎی ھوﯾت در ﭘﯾﺷﺑرد اھداف ﻣﻠﯽ و ﮔﺳﺗرش ﺑرﻧﺎﻣﮫ‬
‫ھﺎی دوﻟت‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺑوده اﺳت‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر ﺳرﺷﻧﺎس ارﻣﻧﯽ ﺳده ﭘﻧﺟم‪" ،‬ﻣوﺳﯽ‬
‫ﺧورﻧﯽ" )‪ (Movses Khorenatsi‬ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد ﮐﮫ‪"» :‬ﻣﮭروژان آرﺗﺳروﻧﯽ"‪ ،‬ﺳردار‬
‫ارﻣﻧﯽ ﺷﺎﭘور دوم از ﺳوی ﺷﺎه ﺑﮫ ارﻣﻧﺳﺗﺎن ﻓرﺳﺗﺎده ﺷد ﺗﺎ آن اﺳﺗﺎن را از ﻧﻔوذ روﻣﯾﺎن‬

‫‪37‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻣﺳﯾﺣﯽ رھﺎ ﮐﻧد‪ .‬در ﭘﯽ ﺑﮫ درازا ﮐﺷﯾدن ﻧﺑرد ﻣﯾﺎن ارﻣﻧﯾﺎن ﻣﺳﯾﺣﯽ ھوادار روم و‬
‫ارﻣﻧﯾﺎن ﻣزدا ﭘرﺳت ھوادار اﯾران‪ ،‬ﺷﺎﭘور ﺳﭘﺎه ﮐﻣﮑﯽ از اﯾران ﺑﮫ ارﻣﻧﺳﺗﺎن ﻓرﺳﺗﺎد و‬
‫ﭘس از اﯾﻧﮑﮫ آﻧﺟﺎ را از روﻣﯾﺎن ﺑﺎزﭘس ﮔرﻓت‪ ،‬دﺳﺗور داد ﻧوﺷﺗﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ زﺑﺎن‬
‫ﯾوﻧﺎﻧﯽ و در راﺳﺗﺎی ﮔﺳﺗرش ﻣﺳﯾﺣﯾت ﺑودﻧد را ﻧﺎﺑود ﮐﻧﻧد و ﺑﮫ ﺟﺎی آﻧﮭﺎ دوﺑﺎره ﻣردم‬
‫در آﻧﺟﺎ ﺷﺎﭘور‪،‬‬ ‫ﺑود(«‪٥٦ .‬‬ ‫ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﯾﺎﻣوزﻧد )در آن زﻣﺎن‪ ،‬زﺑﺎن ارﻣﻧﯽ ﻓﺎﻗد دﺑﯾره‬
‫ﺑروﺷﻧﯽ ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﺷدن زﺑﺎن اﯾراﻧﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن ﯾوﻧﺎﻧﯽ )زﺑﺎن اﻣﭘراﺗوری روم ﺷرﻗﯽ( را‬
‫ﯾﮏ َﭘﺳرﻓت ﺑرای ﺣﺿور ﻣﻘﺗدراﻧﮫ اﯾران در ﻗﻔﻘﺎز ﻣﯽ داﻧﺳت و ﺟﻠوی آن اﯾﺳﺗﺎد‪ .‬او‪،‬‬
‫ﺑﺧﺷﯽ از اﯾراﻧﺷﮭر ﯾﻌﻧﯽ ارﻣﻧﺳﺗﺎن را ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑدون ﯾﮑﯽ از ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎی ھوﯾت‬
‫اﯾراﻧﯽ )زﺑﺎن اﯾراﻧﯽ( ﺑﺑﯾﻧد و ﺑﮫ درﺳﺗﯽ واﮐﻧش ﻧﺷﺎن داد ﭼون ﻣﯽ داﻧﺳت اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی‬
‫ﮐﻧﻧد‪٥۷ .‬‬ ‫اﻧﯾراﻧﯽ از ﺧﻼل زﺑﺎن اﻧﯾراﻧﯽ راه ﺧود را ﺑﮫ درون ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑﺎز ﻣﯽ‬

‫" َﻣﻘدﺳﯽ" در ﺟﻠد دوم از ﮐﺗﺎب دوﺟﻠدی ﺧود ﺑﮫ ﻧﺎم "اَﺣ َﺳناﻟ َﺗﻘﺎﺳﯾم" ﺑﮫ "اﻗﺎﻟﯾم اﻟﻌﺟم"‬
‫ﭘرداﺧﺗﮫ اﺳت و ﭼون وﯾژﮔﯽ ﻓراﮔﯾر ھﻣﮫ ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی اﯾراﻧﯽ را زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ داﻧﺳﺗﮫ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗوان آﻧﭼﮫ را او ﺑﮫ ﻧﺎم اﻗﺎﻟﯾم اﻟﻌﺟم ﺧواﻧده‪ ،‬ﺟﮭﺎن اﯾراﻧﯽ ﯾﺎ ﺟﮭﺎن ﭘﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﻧﺎﻣﯾد‪.‬‬
‫آﻧﭼﮫ در ﺑﺎره ﮐﺗﺎب ﻣﻘدﺳﯽ دارای اھﻣﯾت ﻓراوان اﺳت آن اﺳت ﮐﮫ او ﻧﺎم ﮐﮭن اﯾن‬
‫ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی ﺑﮭم ﭘﯾوﺳﺗﮫ را ھم آورده و ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬ﻧﻣودار روﺷﻧﯽ از ھﻣﺎن اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫ﺗﺎرﯾﺧﯽ را اراﺋﮫ ﻧﻣوده اﺳت‪ ٥۸ .‬وی در ﺟﺎھﺎﯾﯽ ھم ﮐﮫ ﻣردم در ﮐﻧﺎر زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫زﺑﺎن دﯾﮕری ھم ﮔﻔﺗﮕو ﻣﯽ ﮐرده اﻧد‪ ،‬اﻓزون ﺑر اﯾﻧﮑﮫ از زﺑﺎن ﻣﺣﻠﯽ ھم ﯾﺎد ﮐرده‪ ،‬ﭼﻧد‬

‫‪ -56‬اران از دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ آﻏﺎز دوره ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﻋﻨﺎﯾﺖ اﷲ رﺿﺎﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪344‬‬
‫‪ -57‬از آﻏﺎز ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪون و ﺣﺘﯽ در درازاي ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺘﻮره اي ﻣﺎ‪ ،‬وﺟﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻣﺮدم از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﭘﯿﺸﻪ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي زﺑﺎﻧﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﺮوهﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮔﺰ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﯾﺰ و دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد ﮔﺮوهﻫﺎي ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺎ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ و ﺛﺎﺑﺖ ﻧﮋادي ﯾﺎ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه در اﯾﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﺎﺻﻞ ذﻫﻨﯿﺖ ﭘﺮدازي‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﺴﺖ ﻫﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪.‬‬
‫‪ -58‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ازﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‬

‫‪38‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫و ﭼون ﭘﺎرﺳﯽ ﮔوﯾﯽ آﻧﮭﺎ را ھم ﻧﺎﮔﻔﺗﮫ ﻧﮕذاﺷﺗﮫ اﺳت‪ ،‬ﭼﻧﺎﻧﮑﮫ در ﺑﺎره ارﻣﻧﺳﺗﺎن و اران‬
‫ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬در ارﻣﻧﺳﺗﺎن ﺑﮫ ارﻣﻧﯽ و در اران ﺑﮫ اراﻧﯽ ﺳﺧن ﻣﯽﮔوﯾﻧد و ﭘﺎرﺳﯽ آﻧﮭﺎ‬
‫اﺳت«‪٥۹ .‬‬ ‫ھم ﻣﻔﮭوم اﺳت و ﻧزدﯾﮏ ﺑﮫ ﺧراﺳﺎﻧﯽ‬

‫ﻓراﯾﺎﻓت ﺷﻧﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ در درﺟﮫ ﻧﺧﺳت ﺑﺎ اﯾده ﯾﮕﺎﻧﮫ ﺑودن ﻣﻠت و واﺑﺳﺗﮕﯽ ﺑﮫ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﮫ‬
‫ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﭘﯾوﻧد ﻣﯽ ﺧورد‪ .‬ﺷﻧﺎﺳﮫ ھﺎی ﻣﻠﯽ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﻣرزﺑﻧدی ھﺎی ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ و ﺗﺷﮑﯾل‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺷﮑل ﻣﯽ ﮔﯾرﻧد‪ .‬ﺧودآﮔﺎھﯽ ﺑر ﺷﻧﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ ﺑﮫ ﻓرد ﭘرواﻧﮫ ﻣﯽ دھد ﮐﮫ‬
‫ﺳرزﻣﯾن ﭘﯾراﻣوﻧش را ﺑرای ﺧود داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد و از دﯾد ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺧود را ﺑﮫ ﯾﮏ ﺟﻣﻊ‬
‫ﭘﯾوﻧد زﻧد‪ .‬اﯾن ﺗﺻوﯾر ﺳﺎزی ذھﻧﯽ ﺑﮕوﻧﮫ ھﻣﮕﺎﻧﯽ روی ﻣﯽ دھد و ﺑﮫ دوره زﻣﺎﻧﯽ‬
‫وﯾژه ای ﻣﺣدود ﻧﻣﯽ ﺷود ﺑﻠﮑﮫ ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ ﺗﺎرﯾﺧﯽ دارد‪ .‬ﻋواﻣل ﮔوﻧﺎﮔون ﻧﻣﺎدﯾن‪،‬‬
‫ارزﺷﯽ‪ ،‬ﺳرزﻣﯾﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺗوره ای و زﺑﺎﻧﯽ در اﯾﺟﺎد ﺣس ﻣﻠﯽ ﻧﻘش دارﻧد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﻣﻠت‬
‫ﯾﮏ ﻣﻔﮭوم ﺗﺑﺎری ‪ -‬ﻓرھﻧﮕﯽ ﭘﯾدا ﻣﯽ ﮐﻧد‪.‬‬

‫ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ از دﯾدﮔﺎه ﻓﻠﺳﻔﯽ‪" ،‬ھﮕل" اﯾراﻧﯾﺎن را ﻧﺧﺳﺗﯾن ﻗوم ﺗﺎرﯾﺧﯽ و اﯾران را ﻧﺧﺳﺗﯾن‬
‫دوﻟت ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ )‪ (Reich‬ﻣﯽداﻧﺳت ﺑﻠﮑﮫ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻓرھﻧﮕﯽ و اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﻧﯾز‪ ،‬ھﻣﭼﻧﺎن‬
‫ﮐﮫ "آﻧﺗوﻧﯽ اﺳﻣﯾت" )‪ (Anthony D. Smith‬ﺑﺎ ﻧﻣوﻧﮫھﺎی ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﻧﺷﺎن داد‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ‬
‫ھوﯾت ﻣﻠﯽ ﺑﻠﮑﮫ آﮔﺎھﯽ از آن ﻧﯾز در اﯾران وﺟود داﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬ھوﯾت ﻣﻠﯽ اﯾران و‬
‫آﮔﺎھﯽ از آن ﺑﻧﺎ ﺑﮫ وﯾژﮔﯽ ﻣﻠﺗﮭﺎی ﮐﮭن ﺑﮕوﻧﮫ ای ﭘﯾوﺳﺗﮫ و ﺑﺎ ﻓراز و ﻓرود در دورهھﺎی‬
‫ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺟرﯾﺎن داﺷﺗﮫ و ھرﭼﻧد در اﯾن ﻣﺳﯾر ﮔذار از ﺑﺣراﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯾراﺗﯽ را از ﻋواﻣل‬
‫ﺑﯾروﻧﯽ ﭘذﯾرﻓﺗﮫ وﻟﯽ ﮔوھر و ﺳرﺷت رﯾﺷﮫ دار ﺧود را ﻧﮕﮭداﺷﺗﮫ اﺳت‪.‬‬

‫‪ -59‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ازﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪378‬‬

‫‪39‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺧودآﮔﺎھﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﺑر "اﯾراﻧﯽ ﺑودن" ﺧوﯾش ﻓراﺗر از ﻋﺻر ﻧوﯾن ﻣﯽ رود و ﺑﮫ ﺳده‬
‫ھﺎی ﮔذﺷﺗﮫ ﺑرﻣﯽ ﮔردد‪ .‬ﺑﯾراه ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﭘژوھﺷﮕر ﭘرآوازه ﻓراﻧﺳوی‪" ،‬ﮐﻧت دوﮔوﺑﯾﻧو"‬
‫)‪ (Joseph Arthur de Gobineau‬در ﺑﯾش از ﺻد و ﭘﻧﺟﺎه ﺳﺎل ﭘﯾش‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﻧوﯾﺳد‪ »:‬اﯾراﻧﯾﺎن ﻗوﻣﯽ ﺑﺎﺳﺗﺎﻧﯽ اﻧد و ﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﺧود ﻣﯽ ﮔوﯾﻧد ﺷﺎﯾد ﮐﮭن ﺗرﯾن ﻣﻠت‬
‫ﺟﮭﺎﻧﻧد ﮐﮫ ﺣﮑوﻣﺗﯽ ﻣﻧظم داﺷﺗﮫ اﻧد و ﺑر روی زﻣﯾن ھﻣﭼون ﻣﻠﺗﯽ ﺑزرگ ﻋﻣل ﮐرده‬
‫اﻧد‪ .‬اﯾن ﺣﻘﯾﻘت در ذھن ھر ﺧﺎﻧواده اﯾراﻧﯽ ﺣﺿور دارد و ﺗﻧﮭﺎ ﮔروھﮭﺎی درس ﺧواﻧده‬
‫ﻧﯾﺳﺗﻧد ﮐﮫ اﯾن ﻣطﻠب را ﻣﯽ داﻧﻧد و آن را ﺑﯾﺎن ﻣﯽ ﮐﻧﻧد‪ .‬ﺣﺗﯽ ﻣردﻣﺎن طﺑﻘﺎت ﺑﺳﯾﺎر‬
‫ﭘﺎﯾﯾن ﻧﯾز اﯾن ھﻣﯾن ﺳﺧﻧﺎن را ﻣطرح ﻣﯽ ﮐﻧﻧد و آن را ﻣوﺿوع ﮔﻔﺗﮕوھﺎی ﺧود ﻗرار‬
‫ﻣﯽ دھﻧد«‪ ٦۰ .‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﯾﺎدآوری اﺳت ﮐﮫ اﯾن ﺳﺧﻧﺎن را اﯾﺷﺎن در ﻋﺻر ﻧﺎﺻری و در‬
‫اوج دوران ﻏﻔﻠت و ﺑﯽ ﺧﺑری ﻣﻠت اﯾران‪ ،‬ﻧوﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬اﯾن ﺑدان ﻣﻌﻧﯽ اﺳت ﮐﮫ‬
‫ﺧودآﮔﺎھﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﺑر "اﯾراﻧﯽ ﺑودن" ﺧوﯾش و ﭘﯾوﻧدھﺎی دﯾرﯾﻧﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺑﺎ ﮔذﺷﺗﮫ ای‬
‫ﺗﺎﺑﻧﺎک ﺣﺗﯽ در ﺳﯾﺎھﺗرﯾن ھﻧﮕﺎم زﻧدﮔﯽ ﻣﻠﯽ ﻣﺎن ﻣﺎﻧﻧد زﻣﺎن زوال ﻧﺎﺻراﻟدﯾن ﺷﺎھﯽ‬
‫ﻧﯾزاز ﻣﯾﺎن ﻧرﻓﺗﮫ ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫اﯾن ﺣس ﻣﯾﮭن ﺷﻧﺎﺳﯽ و ﻣﯾﮭن دوﺳﺗﯽ را ﭘﯾش از آن‪ ،‬در ﮔذﺷﺗﮫ ھﺎی ﺑﺳﯾﺎر دور‪ ،‬از‬
‫ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ھﺎی دارﯾوش ﻣﯽ ﺗوان آﺷﮑﺎرا دﯾد‪ .‬ﺣﺗﯽ ھرودوت ﻧﯾز ﮐﮫ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی‪،‬‬
‫دوﺳت و ارادﺗﻣﻧد اﯾراﻧﯾﺎن ﻧﺑوده اﺳت‪ ،‬اﯾن ﺣس ﻣﯾﮭن دوﺳﺗﯽ را ﺑﮫ ھﻣﮫ اﯾراﻧﯾﺎن ﻧﺳﺑت‬
‫ﻣﯽ دھد‪ .‬وی ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ ھرﮔز ﯾﮏ ﭘﺎرﺳﯽ از ﺧدای ﺧود ﻧﯾﮑﯽ ھﺎ را ﺑرای ﺧودش‬
‫ﻧﻣﯽ ﺧواھد ﺑﻠﮑﮫ او درﺧواﺳت ﻧﯾﮑﺑﺧﺗﯽ ﺑرای ھﻣﮫ ﻣﻠت و ﺑرای ﺷﺎه ﻣﯽ ﮐﻧد‪" .‬ﮔﯾرﯾﺷﻣن"‬
‫)‪ (Roman Ghirshman‬اﯾن وﯾژﮔﯽ را‪ ،‬ﺗﺎﺛﯾر ﭘرورش ﻧﺟﯾﺑﺎﻧﮫ ﻣﻠﺗﯽ ﻣﯽ داﻧد ﮐﮫ ﺑر‬
‫دﯾﮕر ﻣﻠﺗﮭﺎی آن روزﮔﺎر ﭼﯾرﮔﯽ داﺷت و ﺑر وظﯾﻔﮫ ﺑزرگ و وﺟداﻧﯽ ﺧوﯾش آﮔﺎه‬
‫ﺑود‪٦۱ .‬‬

‫‪ -60‬دﯾﺒﺎﭼﻪ اي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪157‬‬

‫‪ -61‬اﯾﺮان از آﻏﺎر ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬روﻣﻦ ﮔﯿﺮﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪180‬‬

‫‪40‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧدﯾﺷﻣﻧدان ﺑﺳﯾﺎری درﺑﺎره ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ و اﺟزای ﺳﺎزﻧدهاش ﺳﺧن ﮔﻔﺗﮫاﻧد‪ .‬ﺑرای‬
‫ﻧﻣوﻧﮫ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺗﻌﺎرﯾف ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ اﯾﻧﮕوﻧﮫ اﺳت‪ :‬آن ﺟﻧﺑﮫ از ﺧود آﮔﺎھﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﮐﮫ‬
‫ﻣﺎﻧﻧد ﺧﻣﯾر ﻣﺎﯾﮫای در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺣول اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ اﯾران ﺟرﯾﺎن داﺷﺗﮫ و ﺑﮫ زﻧدﮔﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ‬
‫آﻧﺎن ﭘﺎﯾﻧدﮔﯽ و ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ ﺑﺧﺷﯾده اﺳت‪ .‬در ﺑﯾﺎن ﭘﺎﯾﮫ ھﺎی ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ ﻧﯾز‪ ،‬اﻧدﮐﯽ‬
‫ﺗﻔﺎوت در ﻧﮕﺎه اﻓراد دﯾده ﻣﯽ ﺷود‪" .‬ذﺑﯾﺢ ﷲ ﺻﻔﺎ"‪ ،‬ﻧوﯾﺳﻧده ﮐﺗﺎب ارزﺷﻣﻧد ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ادﺑﯾﺎت اﯾران‪ ،‬ﺑر اﯾن ﺑﺎوراﺳت ﮐﮫ ھوﯾت اﯾراﻧﯽ دارای دو ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ اﺳت‪ :‬زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و‬
‫ﻧﮭﺎد ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ‪ .‬از ﺳوی دﯾﮕر‪" ،‬ﺷﺎھرخ ﻣﺳﮑوب"‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﭘژوه ﺑرﺟﺳﺗﮫ‪ ،‬ھوﯾت‬
‫اﯾراﻧﯽ را ﺑر دو ﭘﺎﯾﮫ زﺑﺎن و ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﯽ ﺑﯾﻧد‪" .‬ﺣﻣﯾد اﺣﻣدی"‪ ،‬ﭘژوھﺷﮕر ھﻣروزﮔﺎرﻣﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻧﯾﺎدھﺎی ھوﯾت ﻣﻠﯽ را ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺳرزﻣﯾن‪ ،‬ﻣﯾراث ﻓرھﻧﮕﯽ و دوﻟت ﻣﺷﺗرک ﻣﯽ داﻧد‪.‬‬
‫"ﮐﺎﺗم" )‪ (Richard Cottam‬ﻧوﯾﺳﻧده ﮐﺗﺎب "ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم در اﯾران"‪ ،‬ﺑﻧﯾﺎدھﺎی ﻣﻠﯽ‬
‫ﮔراﯾﯽ و ھوﯾت ﻣﻠﯽ را ﺳرزﻣﯾن‪ ،‬ﺧودآﮔﺎھﯽ ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﻓرھﻧﮓ ﻣﺷﺗرک‪ ،‬زﺑﺎن و ﺗﺑﺎر‬
‫ﻣﯽ داﻧد‪.‬‬

‫ﻓﺎرغ از آﻧﮑﮫ ﮐدام ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎ را ﺷﺎﻟوده ھﺎی ھوﯾت اﯾراﻧﯽ ﺑداﻧﯾم‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ ﺑﮫ ﻋﻧوان‬
‫ﯾﮏ ﺣﻘﯾﻘت زﻧده و ﭘوﯾﺎ‪ ،‬ﻧﻣودی ﺑرای ﻧﻣﺎدھﺎﯾﯽ اﺳت ﮐﮫ در ﺟﺎی ﺟﺎی ﯾﺎدﻣﺎن ﺗﺎرﯾﺧﯽ‬
‫و ﮐوﻟﮫ ﺑﺎر ادﺑﯽ و ھﻧری اﯾراﻧﯾﺎن ﮔﺎه در ﺧﺎﻣﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران‪ ،‬ﭼﺎﻣﮫ ﺳراﯾﺎن و اﻧدﯾﺷﻣﻧدان‬
‫و ﮔﺎه در ﺳﺎﯾﮫ ﺗدﺑﯾر وزﯾران و دﺑﯾران و اﻧدﯾﺷﻣﻧدان و ﮔﺎه در ﭘرﺗو دﻻوری ﺳرداران‬
‫و ﺳرﺑﺎزان‪ ،‬ﺟﻠوه ﻧﻣوده اﺳت‪ .‬ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ در اﯾن ﺳﻔر دراز‪ ،‬ﭼﻧدﻻﯾﮫ ﮔﺷﺗﮫ و آﻣﯾزه‬
‫ھﺎی ﺳﺎزﻧده آن ﺑﮭم ﺟوش ﺧورده اﻧد ﺑﮕوﻧﮫ ای ﮐﮫ اﻣروزه ﻧﻣﯽ ﺗوان ﺑﮫ ﺳرزﻣﯾن‪ ،‬زﺑﺎن‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ و دﯾﮕر ﺳﺗوﻧﮭﺎی ﻓرھﻧﮓ آن ﺟداﮔﺎﻧﮫ از ھم ﻧﮕرﯾﺳت‪.‬‬

‫اﯾن ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ ﮐﮭﻧﺳﺎل در آﻏﺎز ﺳده ﺑﯾﺳﺗم‪ ،‬در ﻋﺻر رﺿﺎﺷﺎھﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﮫ ھوﯾت ﻣﻠﯽ‬
‫ﺷد‪ .‬ھوﯾت ﻣﻠﯽ‪ ،‬ھوﯾﺗﯽ ﮐﮫ در اروﭘﺎی ﺳده ھﺎی ھﯾﺟده و ﻧوزده ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﺷده و ﺟﺎ اﻓﺗﺎده‬

‫‪41‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دور ﮔذﺷﺗﮫ‪ ،‬وﺟود‬

‫ﺑود‪ ،‬ﺑرای اﯾراﻧﯾﺎن در ژرﻓﺎی ﯾﮏ ﺧودآﮔﺎھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ از ﺳده ھﺎی ِ‬
‫داﺷت‪ .‬ﺗﻧﮭﺎ در روزﮔﺎر ﻧوﯾن‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ ظرﻓﯽ ﺑرای ﻣظروف ﺧود ﯾﻌﻧﯽ "ﻣﻠت‬
‫اﯾران" ﮔﺷت وﮔرﻧﮫ ھوﯾت اﯾراﻧﯽ ھﻣزﻣﺎن ﺑﺎ "اﯾده اﯾران" و ﺳرزﻣﯾن ﻣﯾﻧوی "اﯾران‬
‫َوﯾ َﺞ" زاده ﺷده ﺑود‪.‬‬

‫ﻧوﯾن ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن و ﭘﯾوﻧد و ﯾﺎ ﮔﺳﺳت آن از "اﯾران ﮔراﯾﯽ" ﯾﺎ‬

‫ِ‬ ‫در زﻣﯾﻧﮫ ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم‬
‫"ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم اﯾراﻧﯽ"‪ ،‬ﺑﺟﺎﺳت ﮐﮫ ﺟﺳﺗﺎری ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ آورده ﺷود‪ :‬ﻧظرﯾﮫ ﻣدرن‬
‫ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم ﻧﻣﯽ ﺗواﻧد آﻧﭼﮫ را ﮐﮫ ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم اﯾراﻧﯽ ﻣﯽ ﻧﺎﻣﯾم‪ ،‬در دو ﻧﮑﺗﮫ درﺑرﮔﯾرد‪:‬‬
‫در ﻧظرﯾﮫ ﻣدرن‪ ،‬ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم ﺑﺎر ھوﯾت ﺗﺎرﯾﺧﯽ را ﺑﺎ ﺧود ھﻣراه ﻧدارد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺑﮕوﻧﮫ دوﻟت‪ -‬ﻣﻠت )‪ (Nation-State‬در ﺗرﮐﯾب ﺑﺎ ﻣﻔﮭوم ﺣﺎﮐﻣﯾت ﻣﻠﯽ و وﺟود دوﻟت‬
‫و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻓرھﻧﮕﯽ ﺗﺎزه ﭘدﯾد آﻣده‪ ،‬ﮔره ﻣﯽ ﺧورد‪ ٦۳ .‬در ﻧظرﯾﮫ‬ ‫ﺷود ‪٦۲‬‬ ‫ﻣﺷﺗرک ﺗﻌرﯾف ﻣﯽ‬
‫ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم ﻧوﯾن ﺑرای "ﻣﻠت" ﺑﮫ ﺗﻧﮭﺎﯾﯽ و در ﮔوھر ﺧود‪ ،‬ھﺳﺗﯽ در ﻧظر ﮔرﻓﺗﮫ ﻧﻣﯽ‬
‫ﺷود در ﺣﺎﻟﯾﮑﮫ در ﺷﮑل ﺗﺎرﯾﺧﯽ آن‪ ،‬ﻣﻠت ﺧود ﺷﻧﺎﺳﮫ ای اﻧﮑﺎرﻧﺎﭘذﯾر دارد و ﺗﻧﮭﺎ ﺑر‬
‫ﭘﺎﯾﮫ ﯾﮏ ﻗرارداد اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺗﻌرﯾف ﻧﻣﯽ ﮔردد‪.‬‬

‫ﻧﮑﺗﮫ دﯾﮕر در دﯾدﮔﺎه ﻣدرن ﺑﮫ ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم‪ ،‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ وﺟود ﻧظﺎم ﺳرﻣﺎﯾﮫ داری‪ ،‬ﺑﺎﻓت‬
‫ﺻﻧﻌﺗﯽ‪ ،‬دﺳﺗﮕﺎه دﯾوان ﺳﺎﻻری دوﻟﺗﯽ و ارﺗش ﺑرای ﺷﮑل ﮔﯾری ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم ﻣﯽ‬

‫‪ -62‬ﺑﺮاي ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﺷﯿﻠﯽ و ﺑﻠﮋﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪن دوﻟﺖ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺳﻮرﯾﻪ را از اردن ﺟﺪا ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ وﮔﺮ ﻧﻪ ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺸﺨﺼﯽ وﺟﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰ‬
‫اﯾﻦ دو ﮐﺸﻮر در آﻏﺎز ﻧﯿﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -63‬ﺑﺮاي ﮔﻮﻧﻪ دوم ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﯽ ﺗﻮان‬
‫از ﮐﺎﻧﺎدا و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﮐﺎﻧﺎدا ﺑﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮان اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻮﭘﺎي "ﮐﺎﻧﺎداﯾﯽ" ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻢ ﺑﺮ روي ﺟﺴﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ آﻣﯿﺨﺘﻪ اي از ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬ارﻣﻨﯽ ﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺮﺟﯿﻬﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺒﺎﺋﻞ زردﭘﻮﺳﺖ آﺳﯿﺎي ﻣﯿﺎﻧﻪ و ﻣﺮدم ﺑﺎﻟﮑﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﻫﻮﯾﺘﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﺎﺷد‪ ٦٤ .‬در ﺑﺎره ﻣﻠﺗﮭﺎی ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﮐﮫ ﻣﻠﯽ ﮔراﯾﯽ ﺳﻧﺗﯽ را ﺑرای ﺳده ھﺎی دراز در ﭘﯾﮑر‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺧوﯾش ﮔواه ﺑوده اﻧد‪ ،‬ﻋﻧﺻر ﺑرﺟﺳﺗﮫ ای ﻣوﺟود اﺳت ﮐﮫ در ﻧﮕﺎه ﻣدرﻧﯾﺳﺗﮭﺎ ﺑﮫ‬
‫ﭼﺷم ﻧﯾﺎﻣده اﺳت و آن "روان ﯾﮏ ﻣﻠت" اﺳت‪" .‬ارﻧﺳت رﻧﺎن" )‪(Ernest Renan‬‬
‫ﻣﻠت را دارای روان ﻣﯽ داﻧد‪ .‬رواﻧﯽ ﮐﮫ درﺑرﮔﯾرﻧده دو ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ﮔذﺷﺗﮫ و اﮐﻧون ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬
‫ﺷﯾرﯾن ﺑﺎ‬
‫ِ‬ ‫"ﮔذﺷﺗﮫ"‪ ،‬ارﺛﯾﮫ و ﻋواطف ﻣﺷﺗرک ﻣردم و ﯾﺎدﻣﺎﻧﮭﺎی ﺳده ھﺎی دراز ﺗﻠﺦ و‬
‫ھم ﺑودن اﺳت و "اﮐﻧون"‪ ،‬اراده ﺑﺎ ھم ﻣﺎﻧدن و در ﮐﻧﺎر ھم زﯾﺳﺗن ھﻣراه ﺑﺎ ارج ﻧﮭﺎدن‬
‫ﺑﮫ ﮐوﻟﮫ ﺑﺎر ﻓرھﻧﮕﯽ ﻣﺷﺗرک ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ٦٥ .‬ﺑﮫ ھﻣﯾن اﻧﮕﯾزه‪ ،‬ﺟواﻣﻌﯽ ﺑﺎ ذھﻧﯾت ﺗﺎرﯾﺧﯽ‬
‫ﺑﮫ ﺳوی ﮔذﺷﺗﮫ ھﺎ ﮔراﯾش ﻣﯽ ﯾﺎﺑﻧد و ھﻣﮫ واﺑﺳﺗﮕﯽ ھﺎ‪ ،‬ﻋواطف و آرزوھﺎی ﺧوﯾش‬
‫را در ﮔذﺷﺗﮫ درﺧﺷﺎن وﻟﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺗﮫ ﻣﯽ ﺟوﯾﻧد‪ .‬اﯾن ﺟواﻣﻊ در زﯾر ﺗﺎﺛﯾر رواﻧﯽ‬
‫اﺳﺗوره ھﺎ‪ ،‬ﺣﻣﺎﺳﮫ ھﺎ و ﻗﮭرﻣﺎﻧﺎن ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺧود زﻧدﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻧﻧد‪ ٦٦ .‬ﻧﮫ ﻣرزھﺎﯾﺷﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺧط ﮐﺷﯽ ھﺎی ﭼﻧد ﮐﺷور اﺳﺗﻌﻣﺎری ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷده اﻧد و ﻧﮫ در ﯾﮏ روز ﺑﺎ ﯾﮏ رای‬
‫ﮔﯾری ﻧﯾم ﺳﺎﻋﺗﮫ در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠل ﻣﺗﺣد‪ ،‬دارای ھوﯾت و ﺣق ﺣﺎﮐﻣﯾت ﺷده اﻧد‪ .‬ﺑﯾﮕﻣﺎن‪،‬‬
‫اﯾران در ﮐﻧﺎر ژاﭘن‪ ،‬ﭼﯾن‪ ،‬اﯾﺗﺎﻟﯾﺎ و ﯾوﻧﺎن در اﯾن دﺳﺗﮫ از ﻣﻠﺗﮭﺎ ﺟﺎی ﻣﯽ ﮔﯾرد و ﻣﻠﯽ‬
‫ﮔراﯾﯽ آن ﻧﯾز ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ از ﻧظﺎم ﺳرﻣﺎﯾﮫ داری و ﺻﻧﻌﺗﯽ ﺷدن و ﻧظﺎﻣﯽ ﺷدن ﺳده ھﺎی‬
‫ھﯾﺟده و ﻧوزده ﻣﯾﻼدی ﻧﯾﺳت‪.‬‬

‫ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم در اروﭘﺎی ﺳده ﻧوزدھم و ﺑﯾﺳﺗم ﺑرای ﺑرﺧﯽ ﻣﻠﺗﮭﺎ اﺑزاری آﻓﻧدی و ﺑرای‬
‫دﯾﮕر ﻣﻠﺗﮭﺎ‪ ،‬اﻓزار ﭘداﻓﻧدی ﺷده ﺑود وﻟﯽ در اﯾران‪ ،‬ھﻣواره در ﺧدﻣت ﭘداﻓﻧد از ﮐﺷور‪،‬‬
‫ﻣﻧﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ و ﺗﺷﮑﯾل دوﻟت‪-‬ﻣﻠت )‪ (Nation-State‬ﺑود‪ :‬از ﺗﺎر وﻣﺎر ﮐردن ﮔردﻧﮑِﺷﺎن‬

‫‪64- Memory and modernity: Reflections on Ernest Gellner's theory of‬‬

‫‪nationalism, Nations and Nationalism, Anthony Smith, ", Vol. 2, no.3, p.‬‬
‫‪371‬‬
‫‪ Ernest Renan, John Hutchinson and‬و?‪65 -Qu’est-ce qu’une Nation‬‬
‫‪Anthony Smith (eds.), Nationalism. Oxford University Press, 1994, p. 18.‬‬
‫‪66 -One World, Two Civilizations, Ryszard Kapuscinski, New‬‬
‫‪Perspectives Quarterly, vol. 5, no. 3, p. 39‬‬

‫‪43‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺗﺟزﯾﮫ طﻠب ﺗوﺳط رﺿﺎﺷﺎه ﺗﺎ ﻣﻠﯽ ﺷدن ﺻﻧﻌت ﻧﻔت و از ﺗوﺳﻌﮫ ﭼﺷﻣﮕﯾر ﮐﺷور در‬
‫دھﮫ ﭼﮭل و ﭘﻧﺟﺎه ﺧورﺷﯾدی ﺗﺎ ﺟﻧﮓ اﯾران و ﻋراق‪ .‬ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم ﭘداﻓﻧدی‪ ،‬آن اﺳت ﮐﮫ‬
‫در ھﻣﮫ ﺟﺑﮭﮫھﺎ ﺑﮫ اﻧدازهای ﻧﯾروﻣﻧد و ﭘﯾﺷرﻓﺗﮫ ﺑﺎﺷﯾم ﮐﮫ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﺗﮭدﯾدی ﻣﺗوﺟﮫ‬
‫ﻧﺑﺎﺷد‪٦۷ .‬‬ ‫ﻣﺎ‬

‫از دﯾدﮔﺎه "اﺳﻣﯾت" ﮔرﭼﮫ ﻣﻠﯾت ﮔراﯾﯽ )ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم( ﺑﮫ ﻋﻧوان ﯾﮏ اﯾدﺋوﻟوژی ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫را ﻣﯽﺗوان ﻓرآورده دوران ﭘس از ﭘﯾداﯾش ﺳرﻣﺎﯾﮫ داری و ﭘﺎﯾﺎن اﻗﺗدار ﮐﻠﯾﺳﺎ داﻧﺳت‬
‫وﻟﯽ ﻧﻣﯽﺗوان ﭘدﯾده ﻣﻠت را اﻟزاﻣﺎ ﭘﯾﺎﻣد ﭘﯾداﯾش ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم داﻧﺳت‪ .‬ﺑﮫ واژﮔﺎﻧﯽ دﯾﮕر‪،‬‬
‫ﻣﻠت ﭘدﯾدهای ﮐﮭن ﺗر از ﻣﻠﯾت ﮔراﯾﯽ اﺳت و ﮔرﭼﮫ در ﺑﺳﯾﺎری از ﮐﺷورھﺎی ﺗﺎزه ﺷﮑل‬
‫ﮔرﻓﺗﮫ در ﺳده ھﺎی ﻧوزدھم و ﺑﯾﺳﺗم‪ ،‬اﯾن اﯾدﺋوﻟوژی ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم ﺑود ﮐﮫ آﻓرﯾﻧش ھوﯾت‬
‫ﻣﻠﯽ و ﺷﮑل ﮔﯾری ﻣﻠت را در ﭘﯽ داﺷت وﻟﯽ ﻧﻣﯽﺗوان اﯾن ﻣوﺿوع را ﺑﮫ ﮐل ﺗﺎرﯾﺦ و‬
‫ﺑﮫ ھﻣﮫ ﮐﺷورھﺎ و ﻣﻠﺗﮭﺎ ﮔﺳﺗرش داد‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺷر ﻧﺷﺎﻧﮕر اﯾن اﺳت ﮐﮫ ﭘدﯾده ﻣﻠت در‬
‫ﺑرﺧﯽ ﺟواﻣﻊ‪ ،‬ﭘدﯾدهای ﺑﺳﯾﺎر ﮐﮭن ﺗر از ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم ﺑوده اﺳت‪" .‬اﺳﻣﯾت" در ﮐﺗﺎب‬
‫"رﯾﺷﮫ ﻗوﻣﯽ ﻣﻠتھﺎ" ﺑﮫ ﻣﻌرﻓﯽ ﻣﻠتھﺎی ﮐﮭن ﯾﺎ ﺑﺎﺳﺗﺎﻧﯽ ﭘرداﺧت و اﯾران را ﯾﮑﯽ از‬
‫ھﻣﺎن ﻣﻠﺗﮭﺎ ﺑﺷﻣﺎر آورد‪ .‬وی ﻣﻠﺗﮭﺎی اﯾران‪ ،‬ﻣﺻر‪ ،‬ھﻧد‪ ،‬ﻣﮑزﯾﮏ‪ ،‬اﯾرﻟﻧد و اﯾﺗﺎﻟﯾﺎ را‬
‫دارای رﯾﺷﮫ ای ﻧﯾروﻣﻧد در دوران ﮐﮭن ﻣﯽ داﻧد‪ .‬وی دﯾدﮔﺎه ﻣدرن "ھﺎﺑﺳﺑﺎوم" ) ‪Eric‬‬
‫ﻧﮕﺎر ﻣﺎرﮐﺳﯾﺳت اﻧﮕﻠﯾﺳﯽ را ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﺳﺎﺧﺗﮫ ﺷدن ﻣﻠﺗﮭﺎ از‬
‫ِ‬ ‫‪ ، (Hobsbawm‬ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫‪ -67‬ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻓﺘﺎدن از ﺟﻬﺎن ﯾﮏ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﻮل ﺧﺮج ﮐﺮدن آﺳﺎن در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻮان ﺧﺮﯾﺪ ﺧﻮﯾﺶ را و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﻗﺘﺼﺎدي اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺑﻪ رخ آﻧﺎن ﺑﮑﺸﺪ‬
‫و اﯾﺠﺎد اﻓﺴﻮس ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﯾﮏ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﯾﺰ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﺎرﺷﻨﺎس از ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎ از ﮐﺸﻮر ﯾﮏ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﯾﯽ‬
‫آرزوي زﯾﺴﺘﻦ در ﺑﺮوﻧﻤﺮز را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻧﺎم ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس ﻫﻢ‬
‫ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻏﺮور اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ و ادﻋﺎي دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﺟﺰاﯾﺮ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳده ھﯾﺟدھم ﺑﮫ ﺑﻌد را ﺗﻧﮭﺎ ھﻣﺎھﻧﮓ ﺑﺎ وﺿﻌﯾت اروﭘﺎی ﻣدرن ﻣﯽ داﻧد و دﯾﮕر‬
‫داﻧد‪٦۸ .‬‬ ‫ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی ﺟﮭﺎن را ﺑﯾرون از آن ﻗﺎﻋده ﻣﯽ‬

‫ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﭘﯾداﯾش ﻣﻠت و ﻣﻠﯽ ﮔراﯾﯽ در اﯾران‪ ،‬ﭘدﯾده ﻧوﯾﻧﯽ ﻧﺑوده اﺳت‪ ،‬ﺑﻠﮑﮫ "دوﻟت ﻣﻠﯽ"‬
‫ﻧﯾز در اﯾران ﺑﯽ ﭘﯾﺷﯾﻧﮫ ﻧﺑوده اﺳت‪ .‬ﻓراﯾﺎﻓت دوﻟت ﻣﻠﯽ ﭘدﯾده ای ﻏرﺑﯽ اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﻣﯽ‬
‫ﺷود ﮐﮫ در ﺳده ﻧوزدھم اروﭘﺎ زاده ﺷده اﺳت‪ .‬ﻧﺷﺎﻧﮫ ھﺎﯾﯽ در دﺳت اﺳت ﮐﮫ در آﻏﺎز‬
‫دوره ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن‪ ،‬ﮔﺎﻣﮭﺎﯾﯽ در اﯾران در راﺳﺗﺎی ﭘﯽ رﯾزی دوﻟت ﻣﻠﯽ ﺑرداﺷﺗﮫ ﺷده ﺑود‪.‬‬
‫اﯾﺟﺎد ﺟﺎده ھﺎی ﺷﺎھﯽ ﺑﮫ درازای ﺳﮫ ھزار ﮐﯾﻠوﻣﺗر ﺑﺎ ﺻد و ﯾﺎزده اﯾﺳﺗﮕﺎه ﺑرای ﭘﯾوﻧد‬
‫دادن ﮐﺎرآﻣد ﺑﺧﺷﮭﺎی ﮔوﻧﺎﮔون ﮐﺷور‪ ،‬ﯾﮑﺳﺎن ﮐردن ﺳﮑﮫ )ﭘول( راﯾﺞ‪ ،‬ھﻣﺎھﻧﮓ ﮐردن‬
‫اوزان در ﺳراﺳر ﭘﮭﻧﮫ ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ‪ ،‬ﻓرﺳﺗﺎدن ﺑﺎزرﺳﺎن وﯾژه و ﭘﻧﮭﺎن )ﭼﺷم و ﮔوش ﺷﺎه(‬
‫ﺑﮫ ﮔوﺷﮫ و ﮐﻧﺎر ﮐﺷور ﺑرای آﮔﺎھﯽ از ﮐﺎرﮐرد ﻓرﻣﺎﻧدھﺎن ﻣﻧطﻘﮫ ای )ﺳﺎﺗراﭘﮭﺎ( و‬
‫ﻏﺎزﯾن ﺳﺎﺧت دوﻟت ﻣﻠﯽ در زﻣﺎن دارﯾوش ﺑزرگ‬
‫ِ‬ ‫اوﺿﺎع ﻣردم‪ ،‬از وﯾژﮔﯾﮭﺎی روﺷن آ‬
‫ﺑودﻧد‪ .‬روﻧد ﭘدﯾد آﻣدن دوﻟت ﻣﻠﯽ در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﭘﯽ ﮔرﻓﺗﮫ ﺷد و در زﻣﺎن اﻧوﺷﯾروان‬
‫ﺑﮫ ﻣﻔﮭوم دوﻟت ﻣﻠﯽ اﻣروزی‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﻧزدﯾﮏ ﮔردﯾد‪.‬‬

‫‪ - 68‬ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »رﯾﺸﮥ ﻣﻠﺖﻫﺎ«‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ‪184-190‬‬

‫‪45‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﮫ ﻧﻣود اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎ در اﯾراﻧﺷﮭر‬

‫ﺑر ﺧﻼف ﻧﮕﺎھﯽ ﮐﮫ اﯾراﻧﯾﺎن را دﯾﻧﺧو و ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ ﺑﺎ اﻧدﯾﺷﮫ ورزی ﻣﯽ داﻧد‪ ،‬اﯾراﻧﯽ ﻧﮫ‬
‫ﺗﻧﮭﺎ در اﻧدﯾﺷﯾدن و ﺳﺎﺧﺗن اﯾده ھﺎی ژرف و ﻧوﯾن‪ ،‬ﺳِ َﺗ َ‬
‫رون و ﻋﻘﯾم ﻧﺑوده ﺑﻠﮑﮫ دﺳﺗﮑم‬
‫در دوران ﭘﯾش از اﺳﻼم‪ ،‬در ﭘﯾداﯾش ﻣﮑﺎﺗب ﻓﮑری و ﯾﺎ ﺗﺎﺛﯾر ﺑر روی ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ ھﺎی‬
‫ﻣوﺟود‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﭘوﯾﺎ و زاﯾﻧده ﺑوده اﺳت‪ .‬ﻣﺎﻧﻧد ھر ﻣﻠت دﯾﮕری‪ ،‬در روزﮔﺎر ﺑﺎﺳﺗﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻔﮑر اﺳﺗوره ای ﺟوﻻﻧﮕﺎه اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ ﺑود‪ .‬ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ در داﻣﻧﮫ‬
‫اﺳﺗوره ھﺎ ﺳﺎﺧﺗﮫ و ﭘرداﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﺷد‪ .‬اﻧﺳﺎن اﯾراﻧﯽ ﺑﺎ َرﺳﺎﯾﯽ و ُﺧرداد )ﺗﮑﺎﻣل(‪ ،‬از‬
‫ﻋﺻر اﻧدﯾﺷﮫ ورزی در ﻗﺎﻟب ﺗﻔﮑر ﻓﻠﺳﻔﯽ و‬
‫ِ‬ ‫ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﺳﺗوره ای ﮔذر ﻧﻣود و ﺑﮫ‬
‫ﻣﻧطﻘﯽ رﺳﯾد ﮐﮫ ﻓرﺟﺎﻣش‪ ،‬اراﺋﮫ ﻣﮑﺎﺗب ﻓﮑری در ﺷﮑل ﮐﯾش و ﺑﺎورھﺎی ﮔوﻧﺎﮔون‬
‫ﮔردﯾد‪.‬‬

‫در ﭘﯾﺷﺎﭘﯾش ھﻣﮫ اﻧدﯾش ورزان اﯾران زﻣﯾن‪ ،‬زرﺗﺷت دﯾده ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ در ﮔﺎﺗﮭﺎی‬
‫ﺧوﯾش‪ ،‬درﯾﭼﮫ ای از ﻣﻔﺎھﯾم اﻧﺗزاﻋﯽ )‪ (Abstract‬ﻧو ھﻣﺎﻧﻧد ﺣق ﮔزﯾﻧش اﻧﺳﺎن‪،‬‬
‫ﺧوﯾﺷﮑﺎری اﻧﺳﺎن در ﮔﯾﺗﯽ‪ ،‬رﺳﺎﯾﯽ اﻧﺳﺎن‪ ،‬اَﺷﺎ‪ ،‬ﺧردﮔراﯾﯽ‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ﭘﯾﺷرو و آﺑﺎدﮔر‪،‬‬
‫ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺎوری اﯾراﻧﯾﺎن ﭘس از ﭘﯾداﯾش‬
‫ِ‬ ‫ﻧﯾﮏ ﺧداﯾﯽ و ‪ ...‬را ﺑر روی اﯾراﻧﯾﺎن ﮔﺷود‪.‬‬
‫زرﺗﺷت وارد ﭘﮭﻧﮫ دﯾﮕری در دﯾدﮔﺎه و ﻏﻧﺎی ﺑﺎﻻﺗری در ژرﻓﺎ ﺷد زﯾرا او ﻣﻔﺎھﯾم‬
‫اﻧﺗزاﻋﯽ را در ﺟﮭﺎن اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﮔﻔﺗﻣﺎن ﭼﯾره ﺑدل ﻧﻣود‪ .‬زرﺗﺷت ﻧﺧﺳﺗﯾن ﭼﮭره ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ‬
‫ﺷده در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳت ﮐﮫ از ﺟﮭﺎن اﺧﻼﻗﯽ ﺳﺧن ﮔﻔت و ھﺳﺗﯽ را از درﯾﭼﮫ اﺧﻼق‬
‫ارزﺷﯾﺎﺑﯽ ﻧﻣود‪ .‬اﯾن اﻧدﯾﺷﻣﻧد ﯾﮕﺎﻧﮫ‪ ،‬وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﯾﮏ ﻓﯾﻠﺳوف را دارا ﺑود ﮐﮫ‬
‫ﻋﺑﺎرﺗﻧد از ﻧﮕرش ﺑﮫ ھﺳﺗﯽ و آﻓرﯾﻧش‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎن ﮐﯾﮭﺎن و ھﻧﺟﺎرھﺎی ﮔﯾﺗﯽ‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﯾﮏ‬
‫و ﺑد و ﺣق ﮔزﯾﻧش اﻧﺳﺎن‪.‬‬
‫ﺗﺎﺛﯾر اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی زرﺗﺷت ﺑر روی ﺣﮑﻣت ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﻣورد ﺑررﺳﯽ ﺷﻣﺎری از‬
‫ﭘژوھﺷﮕران ﻗرار ﮔرﻓﺗﮫ اﺳت‪ ،‬ﺗوﺳط ﺑرﺧﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﻧﯾز ﺑﺎزﮔو ﺷده‬

‫‪46‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧد‪ .‬رای ارﺳطو در ﺑﺎره آﻧﮑﮫ ﺗﺎرﯾﺦ دارای دوره ھﺎی ﻣﻧظﻣﯽ اﺳت ﮐﮫ ﺳراﻧﺟﺎم ھر‬
‫ﮐدام از اﯾن دوره ھﺎ ﺑﺎ ﯾﮏ ﻓﺎﺟﻌﮫ طﺑﯾﻌﯽ ﺑزرﮔﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽ ﭘذﯾرد‪ ،‬از آﻣوزه ھﺎی‬
‫زرﺗﺷﺗﯽ ﺗﺎﺛﯾر ﭘذﯾرﻓﺗﮫ اﺳت‪ ٦۹ .‬ارﺳطو‪ ،‬ھﻣﭼﻧﯾن‪ ،‬اﻓﻼطون را در ﺑﺎور ﺑﮫ وﺟود دو‬
‫داﻧﺳت‪۷۰ .‬‬ ‫روح ﻧﯾﮑﯽ و ﺑدی در ھﺳﺗﯽ‪ ،‬ﭘﯾرو آﻣوزﺷﮭﺎی زرﺗﺷت ﻣﯽ‬

‫اﯾراﻧﯾﺎن ﮔر ﭼﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﺎز و اﻧدﺑﺷﮫ ﭘرداز ﺑودﻧد وﻟﯽ از ﺟﺳﺗﺟو در آﮔﺎھﯽ و داﻧش‬
‫ھﻣﺳﺎﯾﮕﺎن ﺧود ﻏﺎﻓل ﻧﺑودﻧد‪ .‬ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ھﻣﺳﺎﯾﮕﺎن و آﻧﭼﮫ در ﺟﮭﺎن ﯾوﻧﺎﻧﯽ –‬
‫روﻣﯽ ﻣﯽ ﮔذﺷت ﻧﺷﺎن از آن داﺷت ﮐﮫ اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬دوﺳﺗدار داﻧﺳﺗن و ﺷﻧﺎﺧﺗن اﯾن رﻗﯾﺑﺎن‬
‫ﺑﺎﺧﺗری ﺧوﯾش ﺑودﻧد‪ .‬ﮔر ﭼﮫ اﯾراﻧﯾﺎن ﺗوﺟﮫ ژرﻓﯽ ﺑﮫ داﻧش ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬ﺑوﯾژه داﻧش‬
‫روﻣﯾﺎن ﺑﯾرون از ﻣرزھﺎی ﺑزرگ ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾران‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﻧﺷﺎن دادﻧد‪ ،‬ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن و‬
‫ﮐوﺷﺷﯽ ﭼﻧداﻧﯽ ﺑرای درﯾﺎﻓت درﺳت آﯾﯾﻧﮭﺎی ﺑﻧﯾﺎدﯾن اﯾراﻧﯽ از ﺟﻣﻠﮫ آﯾﯾن ﻣزداﯾﯽ و‬
‫ﻧﮑردﻧد‪۷۱ .‬‬ ‫ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ‬

‫ھﮕل‪ ،‬ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺗﺎرﯾﺦ را واﻻﺗرﯾن ﭘﺎﯾﮫ ﺧودآﮔﺎھﯽ ﻣﻠﯽ ﻣﯽﺷﻣﺎرد‪ .‬ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ھﻣﺎن‬
‫ﺑررﺳﯽ اﻧدﯾﺷﻣﻧداﻧﮫ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳت‪ .‬ﭘژوھﺷﯽ اﺳت ﮐﮫ ﻣﯽﺧواھد در ﭘس روﯾدادھﺎی ﭘراﮐﻧده‬
‫و ﺑﮫ ظﺎھر ﻧﺎﭘﯾوﺳﺗﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎن و ھﻧﺟﺎری ھدﻓﻣﻧد و ھﻣﺎھﻧﮓ ﺑﯾﺎﺑد‪ .‬ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﯽﮐوﺷد ﺗﺎ ﮔذﺷﺗﮫ را از درﯾﭼﮫ ﭼﺷم اﮐﻧون و ﺣﺗﯽ آﯾﻧده‪ ،‬ﺑﻧﮕرد‪ .‬اﯾده ﻧﺑرد ﭘﯾوﺳﺗﮫ و‬
‫ﭼﻧد وﺟﮭﯽ ﻧﯾﮏ و ﺑد در ﻣﯾﻧو و ﮔﯾﺗﯽ ﮐﮫ در ﻗﺎﻟب اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی زرﺗﺷت و در ﺑﺳﺗر‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺗﺑدﯾل ﺑﮫ ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران ﮔردﯾد‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن را از دﯾد ھﮕل‪ ،‬ﻧﺧﺳﺗﯾن ﻣﻠت‬

‫‪ -69‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻏﺮب‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪75‬‬

‫‪ -70‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻏﺮب‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪75‬‬
‫‪ -71‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬روﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬ژوزف وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪48‬‬

‫‪47‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺟﮭﺎن ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آورد‪ .‬در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬در ﺑﺧﺷﮭﺎی آﯾﻧده‪ ،‬ﺑﺎز ھم ﮔﻔﺗﺎری ﺧواھد‬
‫آﻣد‪.‬‬

‫دارﯾوش آﺷوری در ﻣﻘﺎﻟﮫ "ﻧﯾﭼﮫ و اﯾران" ﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﻧﯾﭼﮫ در ﭘﺎره ﻧوﺷﺗﮫ ای‬
‫در آﺛﺎر ﻣﻧﺗﺷر ﻧﺷدۀ ﭘس از ﻣرﮔش از ﯾﮏ ﻓرﺻت از دﺳت رﻓﺗﮥ ﺗﺎرﯾﺧﯽ درﯾﻎ ﻣﯽ‬
‫ﺧورد ﮐﮫ ﭼرا ﺑﮫ ﺟﺎی روﻣﯾﺎن‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن ﺑر ﯾوﻧﺎن ﭼﯾره ﻧﺷدﻧد‪ .‬اﯾن ﯾﺎدداﺷت ﮐوﺗﺎه را‬
‫ﻣﯽ ﺗوان اﯾن ﮔوﻧﮫ ﺗﻔﺳﯾر ﮐرد ﮐﮫ ﻧﯾﭼﮫ اﯾﻧﺟﺎ ﻧﯾز ﮔراﯾش ﺧود ﺑﮫ ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ زﻣﺎن ﺑﺎور‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن را در ﺑراﺑر ﻣﺗﺎﻓﯾزﯾﮏ ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﻧﺷﺎن داده اﺳت‪ .‬زﯾرا ﺑﺎ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ روﻣﯾﺎن ﺑر‬
‫ﯾوﻧﺎن‪ ،‬ﻓرھﻧﮓ ﯾوﻧﺎﻧﯽ و ﻣﺗﺎﻓﯾزﯾﮏ ﻓﻠﺳﻔﯽ آن ﺑر ﻓﺿﺎی روم ﭼﯾره ﺷد و راه را ﺑر‬
‫ﭘﯾداﯾش ﻣﺳﯾﺣﯾت و ﻧﮕرش آﺧرت اﻧدﯾش و زﻣﺎن ﮔرﯾز و دﯾد ھﯾﭻ اﻧﮕﺎراﻧﮥ آن ﻧﺳﺑت ﺑﮫ‬
‫زﻧدﮔﺎﻧﯽ زﻣﯾﻧﯽ ﮔﺷود‪ .‬ﻧﯾﭼﮫ ﺑر آن ﺑود ﮐﮫ ﻣﺳﯾﺣﯾت‪ ،‬در ﺟﺎﯾﮕﺎه دﯾن "ﺗﮭﯾدﺳﺗﺎن"‪،‬‬
‫زﻧدﮔﺎﻧﯽ ﮔذرای زﻣﯾﻧﯽ را ﺑﮫ ﻧﺎم "ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺟﺎوداﻧﮥ آﺳﻣﺎن" رد ﻣﯽ ﮐﻧد و ﺑدﯾن ﺳﺎن‬
‫ﻧﮕرش ﻣﺛﺑت ﯾﺎ "آری ﮔوی" ﺑﮫ زﻧدﮔﯽ را ﺑدل ﺑﮫ ﻧﮕرش ﻣﻧﻔﯽ و ﭘوچ اﻧﮕﺎر ﻣﯽ ﮐﻧد‪.‬‬
‫ﺣﺎل آﻧﮑﮫ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﺑر ﯾوﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮕرش ﻣﺛﺑت ﺷﺎن ﺑﮫ زﻧدﮔﯽ و زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﺗواﻧﺳت روﻧد اﯾن ﺟرﯾﺎن را دﮔرﮔون ﮐﻧد و از ﯾﮏ روﯾداد ﺷوم در ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯾﺷﮕﯾری‬
‫ﮐﻧد«‪.‬‬

‫اﻓﺳوس ﻧﯾﭼﮫ ﭼﻧدان ھم ﺑﯽ ﻣورد ﻧﺑود اﮔر ﺑﯾﺎد آورﯾم ﮐﮫ اﯾران از ھﻣﺎن ورود ﺗﺎﺑﻧﺎﮐش‬
‫ﺑﮫ ﮔﺳﺗره ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﮭﺎن‪ ،‬ﺑرای ﺳده ھﺎی درازی ﻣﺷﻌل دار ﻓروزان رواداری ﻓﮑری و‬
‫دﯾﻧﯽ ﺑود و در ﺟﮭﺎن ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﺷده آﻧروز‪ ،‬ﭘﯾﺷﺗﺎز ﺟﻠوﮔﯾری از ﻗرﺑﺎﻧﯽ ﮐردن اﻧﺳﺎن و‬
‫دﯾﮕر ﺟﺎﻧداران ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ رﻓت‪ .‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن اﯾن وﯾژﮔﯽ ﺑرﺟﺳﺗﮫ را در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫آن ﺧود ﻧﻣودﻧد ﺑﻠﮑﮫ اﯾران اﺷﮑﺎﻧﯽ و اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﯾز در درازای ﯾﮏ‬
‫ﺑﺎﺳﺗﺎن از ِ‬
‫ھزاره‪ ،‬ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ھﻣﺳﺎﯾﮕﺎن روﻣﯽ و ﺑﯾزاﻧﺳﯽ ﺧود‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﺷﮑﯾﺑﺎﺗر و ﻧرﻣﺗر ﺑﺎ‬
‫دﮔراﻧدﯾﺷﺎن رﻓﺗﺎر ﻧﻣودﻧد‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﻧزد ﺷرق ﺷﻧﺎﺳﺎن ﺑوﯾژه در ﺳده ﺑﯾﺳﺗم‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﮕرش "ﺧودی و ﻏﯾر ﺧودی" ﺑرای‬
‫ﺑﺎزﺧواﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺑررﺳﯽ ﻓرھﻧﮓ ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪-‬روﻣﯽ از ﯾﮏ ﺳو و اﯾراﻧﯽ ‪ -‬ﭘﺎرﺳﯽ از‬
‫ﺳوی دﯾﮕر ﭘدﯾدار ﺷد ﮐﮫ اﻧﮕﯾزه ھﺎی ﻓﻠﺳﻔﯽ و ﺳﯾﺎﺳﯽ در ﭘﺷت ﺧود داﺷت‪ .‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﯾن‬
‫ﻧﮕﺎه اروﭘﺎ ﻣﺣور‪ ،‬اروﭘﺎ ﻣﯾراث ﺧور ﻓﻠﺳﻔﮫ ﯾوﻧﺎﻧﯽ و اﺻول ﮐﺷورداری رم ﺷﻣرده ﻣﯽ‬
‫ﺷد و طﺑﯾﻌﺗﺎ رﻗﯾب ﻓرھﻧﮕﯽ و ﻧظﺎﻣﯽ آن دو‪ ،‬ﯾﻌﻧﯽ اﯾران ﺑﺎﯾد در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻏﯾر ﺧودی‪،‬‬
‫ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ و ﺣﺗﯽ دﺷﻣن ﺟﺎی ﻣﯽ ﮔرﻓت‪.‬‬

‫در ھﻣﯾن ﭘﯾوﻧد‪ ،‬آﯾﯾﻧﮭﺎی اﯾراﻧﯽ از ﺟﻣﻠﮫ آﻣوزه ھﺎی زرﺗﺷت ﺑﺎﯾد ھم ﻣورد ﺑﯽ ﻣﮭری و‬
‫ﮔﺎه ﺑد ﺗﻔﺳﯾری ﻗرار ﻣﯽ ﮔرﻓت‪ .‬از ھﻣﯾن رو‪ ،‬ﭘذﯾرﻓﺗن اﯾن ﮐﮫ ﭘﯾش از اﻓﻼطون ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣردی در آﺳﯾﺎ زاده ﺷده و ﺑﮫ آن ﺗرازی از ﺑﻠﻧد اﻧدﯾﺷﯽ رﺳﯾده ﮐﮫ ﻋﻣل ﺧداﯾﺎن را ﺑﮫ‬
‫ﮔوﻧﮫ ﻧﺑردی ﻣﯾﺎن ﻧﯾروھﺎی ﻧﯾﮏ و ﻧﯾروھﺎی ﺑد ﺑﯾﻧﮕﺎرد‪ ،‬و ﺧو ِد اﯾن ﻧﯾروھﺎ را ﺑﮫ ﻣﺎﻧﻧد‬
‫ﻣﻔﺎھﯾﻣﯽ اﻧﺗزاﻋﯽ ﺟﻠوه ﮔر ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﮫ ﺗﺻوﯾری ﮐﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران و ﭘژوھﻧدﮔﺎن اروﭘﺎ ‪-‬‬
‫ﻣﺣور از ﺗﻔﺎوت ﻏرب و ﺷرق ﺳﺎﺧﺗﮫ و ﭘرداﺧﺗﮫ ﮐرده ﺑودﻧد‪ ،‬ﺧدﺷﮫ وارد ﻣﯽ ﻧﻣود‪ .‬ﺑﮫ‬
‫ﮔﻔﺗﮫ زﻧده ﯾﺎد "اﻣﯾر ﻣﮭدی ﺑدﯾﻊ" ﭘذﯾرﻓﺗن اﯾن ﺣﻘﯾﻘت‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﺑرﺗری ﻣﯾ َﻧوی ﺑﺎﺧﺗر زﻣﯾن ﺑر‬
‫ﺟﮭﺎن ﺧﺎوری ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ رﻓت‪ .‬ﺣﺗﯽ ﻧﺧﺳﺗﯾن ﻣﺗرﺟم ﺳرﺷﻧﺎس ﮔﺎﺗﮭﺎ در اروﭘﺎ‪،‬‬
‫"دارﻣﺳﺗﺗر")‪ ،(James Darmesteter‬ﺑﮭﺗر آن دﯾد ﮐﮫ ﮔﺎﺗﮭﺎ را ﺟﻌﻠﯽ و اﺛری ﭘﯾدا‬
‫ﺷده ﭘس از زرﺗﺷت ﺑﯾﻧﮕﺎرد ﺗﺎ ﺑﺗواﻧد آن را اﻟﮭﺎم ﮔرﻓﺗﮫ از آﻣوزﺷﮭﺎی اﻓﻼطون ﺑﺷﻣﺎر‬
‫ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن آﻧروز‪ ،‬ﻧدار‬
‫ِ‬ ‫آورد‪ ۷۲ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣﯽ ﺷد‪ ،‬اﯾران را در ﭘﮭﻧﮫ اﻧدﯾﺷﮫ در ﺑراﺑر‬
‫و ﺗﮭﯾدﺳت ﺑﺷﻣﺎر آورد‪.‬‬

‫‪ -72‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن و ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﻣﻬﺪي ﺑﺪﯾﻊ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان اﺣﻤﺪ آرام‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪128‬‬

‫‪49‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮔذﺷﺗﮫ از اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی زرﺗﺷت‪ ،‬ﺑﺎورھﺎی " ُزرواﻧﯽ" ﻧﯾز از ﮐﻧﺷﮭﺎی ﻓﮑری و ذھﻧﯽ‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن ﺑوده اﺳت ﮐﮫ آﺛﺎرش ﺗﺎ اﻣروز ﻧﯾز ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧده اﺳت‪ .‬ﺑﺎورھﺎی ُزرواﻧﯽ ﭼﮫ‬
‫ﺑﺎﺑل و ﯾﺎ ﯾوﻧﺎن ﺳرزده ﺑﺎﺷﻧد‪ ،‬در داﻣن اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫دارای رﯾﺷﮫ اﯾراﻧﯽ ﺑوده ﺑﺎﺷﻧد و ﭼﮫ از ِ‬
‫ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﭘرورده و ﭘﺧﺗﮫ ﺷده اﻧد‪ .‬طرح ﻧﻣودن ﭘدﯾده زروان ﯾﺎ زﻣﺎن ﺑﯾﮑراﻧﮫ ﺑﮫ‬
‫ﻋﻧوان زاﯾﻧده ﯾﺎ ﻣﺎدر اھوراﻣزدا و اھرﯾﻣن و ﺑﮫ ﻣﯾﺎن آوردن آﻓرﯾﻧﻧده ﺑدی )اھرﯾﻣن( در‬
‫ﺑراﺑر آﻓرﯾﻧﻧده ﻧﯾﮑﯽ )اھورا ﻣزدا(‪ ،‬از راھﮑﺎرھﺎی ھوﺷﻣﻧداﻧﮫ ﻓرھﯾﺧﺗﮕﺎن اﯾراﻧﯽ ﺑرای‬
‫ﭘﺎﺳﺧﮕوﯾﯽ ﺑﮫ ﺣﮑﻣت ﺑﺳﯾﺎری از ﺑﻼﯾﺎ و ﻓﺟﺎﯾﻊ طﺑﯾﻌﯽ در ﺟﮭﺎن ﺑود‪.‬‬

‫از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬زﻣﺎن ﮐراﻧﻣﻧد ﮐﮫ در ﺑراﺑر اﯾن زروان ﯾﺎ زﻣﺎن ﺑﯾﮑراﻧﮫ ﺟﺎی ﻣﯽ ﮔرﻓت‪،‬‬
‫ﻧوآوری اﯾراﻧﯾﺎن در ﭘﮭﻧﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﺑود ﮐﮫ ھﻣﮫ ﻓراﯾﺎﻓت ﭘﯾﺷرﻓت و ﺳﯾر ﺗﺎرﯾﺦ در راﺳﺗﺎی‬
‫ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ و رﺳﺎﯾﯽ از آن ﻣﯽآﯾد و اﯾن دﻟﯾل دﯾﮕری اﺳت ﮐﮫ ھﮕل اﯾراﻧﯾﺎن را ﻧﺧﺳﺗﯾن‬
‫ﻣﻠت ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﻧﺎﻣﯾد ﯾﻌﻧﯽ ﻣﻠﺗﯽ ﮐﮫ دارای "ﺣس ﺗﺎرﯾﺧﯽ" ھﺳت‪ .‬دﯾﮕر وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺑﺎور‬
‫زرواﻧﯽ ﯾﻌﻧﯽ اﺳﯾر ﺑودن اﻧﺳﺎن در دﺳت ﺳرﻧوﺷت و دل ﺳﭘردن ﺑﮫ آﻧﭼﮫ ﭼرخ و ﻓﻠﮏ‬
‫ﺑرای آدﻣﯽ ﻣﻘدر ﮐرده‪ ،‬در ﺣﻣﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﭼﺷم ﻣﯽ ﺧورد‪ ۷۳ .‬ﺑﺎورھﺎی‬
‫زرواﻧﯽ در ﭘﺎره ای از دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺑوﯾژه در ﺑﺎﺧﺗر و ﺟﻧوب اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺑر آﯾﯾن‬
‫آﻏﺎرﯾن و اﺻﯾل زرﺗﺷت ﺳﺎﯾﮫ اﻓﮑﻧد و درﯾﺎﻓت ﻧﯾﻣﮫ رﺳﻣﯽ ﻧظﺎم ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ از ﮐﯾش‬
‫زرﺗﺷت ﮔردﯾد‪.‬‬

‫اﻓزون ﺑر اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی زرﺗﺷﺗﯽ و ﺑﺎورھﺎی زرواﻧﯽ‪ ،‬از دﯾﮕر اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ‬
‫در ﭘﯾﮑر ﮐﯾش و آﯾﯾن ﺑﮫ ﺟﮭﺎن آﻧروز ﺷﻧﺎﺳﺎﻧده ﺷد‪ ،‬آﯾﯾن ﻣﮭر )در ﻓﺿﺎی اﯾراﻧﯽ( ﯾﺎ‬
‫ﻧﺳﺧﮫ اروﭘﺎﯾﯽ ﺷده آن ﯾﻌﻧﯽ ﻣﯾﺗراﺋﯾﺳم اﺳت‪ .‬اﯾن ﺑﺎور ﮐﮭن آرﯾﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺷﺎﯾد ﺑﮫ روزﮔﺎر‬
‫ﭘﯾش از زرﺗﺷت ﺑرﻣﯽ ﮔردد‪ ،‬ﺣﺗﯽ ﺑﺎ ﺳﭘﯾده زدن آﯾﯾن زرﺗﺷت ﻧﯾز ﺑﺎ اﯾﻧﮑﮫ ﺑرای ﭼﻧدی‬

‫‪ -73‬زﻧﺪه ﯾﺎد ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ دو داﺳﺘﺎن اﯾﺮج و ﺳﯿﺎوش را ﺑﺪرﺳﺘﯽ داراي ﺑﺎر زرواﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫از روﻧق اﻓﺗﺎد وﻟﯽ ﻣﺎﻧدﮔﺎر ﺷد و در دوران ﭘﺳﯾن‪ ،‬ﺑﺧﺷﯽ از آﻣوزه ھﺎی آن وارد اوﺳﺗﺎ‬
‫ﻧﯾز ﮔردﯾد ﺑﮕوﻧﮫ ای ﮐﮫ ﯾﮑﯽ از َﯾﺷﺗﮭﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ اوﺳﺗﺎ‪" ،‬ﻣِﮭر َﯾﺷت" ﻧﺎم ﮔرﻓت‪.‬‬

‫ﻣﮭر ﭘرﺳﺗﯽ در ﺧﻼل ﺟﻧﮕﮭﺎی اﯾران و روم‪ ،‬در زﻣﺎن اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن ﺗوﺳط ﺳرﺑﺎزان روﻣﯽ‬
‫و دﯾﮕر اروﭘﺎﯾﯾﺎن ﮐﮫ دوره اﺳﺎرﺗﺷﺎن در اﯾران ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ ﻣﯾﺎن روﻣﯾﺎن و‬
‫ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی زﯾر ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ آﻧﺎن ﺑرده ﺷد و ﭘﯾش از ﻣﺳﯾﺣﯾت‪ ،‬ﺑﮫ رﻗﯾﺑﯽ ﺑزرگ ﺑرای‬
‫ﺑﺎورھﺎی ﮐﮭن روﻣﯽ ‪ -‬ﯾوﻧﺎﻧﯽ در اروﭘﺎ درآﻣد‪ ۷٤ .‬ﺷﺎﯾد ﺑﮫ ھﻣﯾن دﻟﯾل ﮐﮫ اﯾن ﮐﯾش را‬
‫ﺳﭘﺎھﯾﺎن ﺑﮫ رم ﺑردﻧد‪ ،‬ﻣﯾﺗرا‪ ،‬ﺧدای ﺟﻧﮓ ﻧﺎم ﮔرﻓت‪" .‬ارﻧﺳت رﻧﺎن" ) ‪Ernest‬‬
‫‪ (Renan‬در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ آﯾﯾن ﻣﮭر ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬اﮔر رﺷد ﻣﺳﯾﺣﯾت در ﭘﯽ ﺑﯾﻣﺎری درﻣﺎن‬
‫ﻧﺎﭘذﯾری ﻣﺗوﻗف ﻣﯽ ﺷد‪ ،‬ﻣﮭر ﭘرﺳﺗﯽ آﯾﯾن ﺳراﺳر ﺟﮭﺎن ﻣﯽ ﮔﺷت«‪ ۷٥ .‬ﻣﮭراﺑﮫ ھﺎی‬
‫ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧده در اروﭘﺎ‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮕر ﮔﺳﺗرش ﺷﮕرف اﯾن ﮐﯾش رﯾﺷﮫ دار اﯾراﻧﯽ در آن‬
‫ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎ ﺑوده اﻧد‪ .‬ﻋﻧﺎﺻر ﺑﺳﯾﺎری از اﯾن ﮐﯾش وارد ﻣﺳﯾﺣﯾﺗﯽ ﺷد ﮐﮫ ﺑﮫ دﻧﺑﺎل ﻓراھم‬
‫ﻧﻣودن ﺳﺎز و ﮐﺎر ﻻزم ﺑرای دﮔرﺳﺎﻧﯽ از ﯾﮏ "اﯾﻣﺎن" ﺑﮫ ﯾﮏ "دﯾن" ﺑود‪ .‬روز ﮐرﯾﺳﻣس‬
‫ﮐﮫ زادروز ﻋﯾﺳﯽ ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﺷد و ھر ﺳﺎﻟﮫ ﺟﺷن ﮔرﻓﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬ﺑدرﺳﺗﯽ در اﺳﺗوره ھﺎ‪،‬‬
‫زادروز زاﯾش ﻣﮭر اﺳت‪ .‬ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎی از اﯾن دﺳت ﺑﺳﯾﺎرﻧد‪.‬‬

‫ارﻣﻐﺎن ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ در روزﮔﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺎز ﮐردن اﻓﻘﯽ ﻧوﯾن در ﮔﻔﺗﻣﺎن ﺑرﺟﺳﺗﮫ و‬
‫ﺟﻧﺟﺎﻟﯽ "ﺳرﭼﺷﻣﮫ ﻗدرت و ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺣﮑوﻣت" ﺑود‪ .‬اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﮔره دوﮔﺎﻧﮕﯽ‬
‫ﺳرﭼﺷﻣﮫ ﻗدرت )ﻗدرت از ﻣﻧﺷﺎء ﺧداﯾﯽ و ﯾﺎ ﻗدرت از ﻣﻧﺷﺎء زﻣﯾﻧﯽ و اﻧﺳﺎﻧﯽ( را ﺑﺎ‬
‫اراﺋﮫ ﻧﻣودن ﻧظرﯾﮫ ھﻣزاد ﺑودن دﯾن و دوﻟت ﮔﺷود‪ .‬در اﯾن ﻧﮕرش‪ ،‬دﯾن و دوﻟت ﯾﮑﯽ‬
‫ﻧﺑودﻧد وﻟﯽ درﮐﻧﺎر ﯾﮑدﯾﮕر ﺟﺎﻣﻌﮫ را راھﺑری ﻣﯽﮐردﻧد‪ .‬ﭘﯾش از آﻧﮭﺎ‪ ،‬در ﺧﺎورﻣﯾﺎﻧﮫ و‬
‫ﺣﺗﯽ ﺧﺎوردور‪ ،‬در ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎﯾﯽ ھﻣﭼون ﻣﺻر‪ ،‬ﭼﯾن و ﺑﺎﺑل‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧروای ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬رھﺑر‬

‫‪ -74‬ﮔﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ "ﻣﻬﺮ" اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﯿﺶ "ﻣﯿﺘﺮاﯾﯿﺴﻢ" اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮔﺮﮔﻮﻧﯿﻬﺎﯾﯽ در آن رخ داد‪.‬‬
‫‪ -75‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪337‬‬

‫‪51‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دﯾﻧﯽ ﻧﯾز ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﻣد ھر ﭼﻧد ﭘﯾﺷﯾﻧﯾﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﯾﻌﻧﯽ اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن و ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن ﺑﮫ راه‬
‫ﻣﺻرﯾﺎن‪ ،‬ﭼﯾﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺎﺑﻠﯾﺎن‪ ،‬آﺷورﯾﺎن و ﺳوﻣرﯾﺎن ﻧرﻓﺗﮫ ﺑودﻧد و ﺑﮫ ﺳﻧت اﯾراﻧﺷﮭری ﯾﮑﯽ‬
‫ﻧﺑودن دﯾن و دوﻟت ﭘﺎﯾﺑﻧد ﻣﺎﻧده ﺑودﻧد‪ .‬اﯾن ﯾﮑﯽ از وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری و وﺟﮫ ﺗﻣﺎﯾز آن از ھﻣﺳﺎﯾﮕﺎﻧش ﺑود‪.‬‬

‫ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﮐﮫ ﺑرای ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺑﺎر دﯾن رﺳﻣﯽ را در ﮐﺷوری‬
‫ت‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﮔذاﺷت‪ ،‬ھﻣزﻣﺎن ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺟداﯾﯽ دﯾن از دوﻟت را ﻧﯾز ﮐﮫ از ھزاره ﭘﯾش از آن‪ ،‬ﺳﻧ ِ‬
‫دوﻟﺗﮭﺎی اﯾراﻧﯽ ﺷده ﺑود‪ ،‬ارج ﻣﯽ ﻧﮭﺎد‪ .‬ﺑﮫ ﺑﯾﺎﻧﯽ دﯾﮕر‪ ،‬ﺣﺗﯽ اردﺷﯾر ﮐﮫ از ﺧﺎﻧواده ای‬
‫آﺗﺷﮑده دار ﺑﮫ ﺷﮭرﯾﺎری اﯾران دﺳت ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود‪ ،‬دﯾن و دوﻟت را دو ھﻣزاد ﻣﯽ داﻧﺳت‬
‫وﻟﯽ ﯾﮑﯽ ﻧﻣﯽ داﻧﺳت‪ .‬در ﮐﻧﺎر ﺧود اردﺷﯾر ﮐﮫ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﮭرﯾﺎر‪ ،‬رھﺑری ﺳﯾﺎﺳﯽ را‬
‫ﺑﺎ راﯾزﻧﺎﻧﯽ ﭼون "اَ َﺑرﺳﺎم" ﺑر دوش داﺷت‪ ،‬ﻧظرﯾﮫ ﭘردازاﻧﯽ ﭼون " َﺗ َ‬
‫ﻧﺳر" و "ﻣﺎھﺎن"‬
‫ﻧﯾز راھﺑری دﯾﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﮫ را ﺑر دوش داﺷﺗﻧد‪.‬‬

‫ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑر اﻣواج اﯾراﻧﮕراﯾﯽ و دﯾن زرﺗﺷﺗﯽ ﺑﮫ ﻓراز رﺳﯾد و ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺣﮑوﻣﺗﯽ‬
‫ت اﯾراﻧﮕرا و دﯾن زرﺗﺷﺗﯽ ﮐﮫ ﺳرﭼﺷﻣﮫ‬
‫آن ﻧﯾز از اﯾن دو آﺑﺷﺧور‪ ،‬ﻣﺎﯾﮫ ﻣﯽﮔرﻓت‪ .‬دوﻟ ِ‬
‫ﺑوﻣﯽ در اﯾران زﻣﯾن داﺷت و ﺑﺎ ﻋرف ﺟﺎﻣﻌﮫ ھﻣﮕون و ھﻣراه ﺑود‪ ،‬ﺗرﮐﯾﺑﯽ ﺗواﻧﻣﻧد‬
‫در دﺳت ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑرای درﺧﺷﺷﯽ ﭼﮭﺎرﺻد ﺳﺎﻟﮫ ﺑود‪.‬‬

‫از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬ﺑرﺧﯽ از ﻣﻔﺎھﯾﻣﯽ ﮐﮫ ﺗوﺳط اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﺟﮭﺎن ﺷﻧﺎﺳﺎﻧده ﺷد‪ ،‬در دﯾﮕر‬
‫ﺑﺎورھﺎ و ﻣﮑﺎﺗب رﺧﻧﮫ ﮐرد و ﺑﮫ آﻣوزه ھﺎی اﺻﻠﯽ آﻧﮭﺎ ﺗﺑدﯾل ﮔردﯾد‪ .‬ﻓراﯾﺎﻓﺗﮭﺎﯾﯽ ھﻣﭼون‬
‫رﺳﺗﺎﺧﯾز‪ ،‬روز داوری‪ ،‬ﺑﮭﺷت و دوزخ و اﯾزدان در ﭘﻧﺞ ﮐﺗﺎب اﺻﻠﯽ ﻋﮭد ﻋﺗﯾق وﺟود‬
‫ﻧداﺷت‪ .‬ﭘس از آزاد ﺷدن ﯾﮭودﯾﺎن در ﺑﺎﺑل ﺗوﺳط ﮐورش‪ ،‬آﻧﮭﺎ اﯾن ﺑﺎورھﺎی اﯾراﻧﯽ را‬

‫‪52‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﺎ ﮔذﺷت زﻣﺎن در ﮐﺗﺎﺑﮭﺎی ﭘس از ﺗﺑﻌﯾد ﺧوﯾش‪ ،‬ﮔﻧﺟﺎﻧدﻧد‪ ۷٦ .‬ھر ﭼﻧد ﮐﮫ در اﯾن ﺟﺎﺑﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺎورھﺎ‪ ،‬ﺷﮑل درون ذھﻧﯽ و ﻣﯾ َﻧوی اﯾن ﻓراﯾﺎﻓﺗﮭﺎ ﺑﮫ ﺳﺎﺧﺗﺎر ﺑروﻧﯽ و ﺣﺳﯽ دﮔرﺳﺎن‬
‫ﺷد و از ﻣﻌﻧﯽ آﻏﺎزﯾن آن در آﯾﯾن زرﺗﺷت دور ﮔردﯾد‪.‬‬

‫در دھﮫ ھﺎی ﻧﺧﺳت دوﻟت ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ھﻣزﻣﺎن ﺑﺎ ﺷﺎھﯽ ﺷﺎﭘور ﯾﮑم‪" ،‬ﻣﺎﻧﯽ" ﺑﺎ آﻣﯾزش‬
‫ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎﯾﯽ از ﻋرﻓﺎن ﻣﯾﺎﻧروداﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺻوف ھﻧدی و ﭼﯾﻧﯽ و ﻓرھﻧﮓ واژﮔﺎن ﮐﯾش‬
‫زرﺗﺷﺗﯽ‪ ،‬آﯾﯾﻧﯽ را ﺑﻧﯾﺎد ﮔذارد ﮐﮫ در ﺟﮭﺎن ﻣﺗﻣدن آن روز‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﮔﺳﺗرش ﯾﺎﻓت و‬
‫ﭘﯾرواﻧش ﺑرای ﭼﻧدﯾن ﺳده از آﺳﯾﺎی ﻣﯾﺎﻧﮫ ﺗﺎ ﺑﺎﺧﺗر اروﭘﺎ ﭘراﮐﻧده وﻟﯽ ﮐوﺷﺎ ﺑودﻧد‪ .‬ﺗﺎﺛﯾر‬
‫دﯾن ﻣﺎﻧﯽ ﺑر دﯾﮕر ادﯾﺎن را در ﻧﻣوﻧﮫ "ﺳن آﮔوﺳﺗﯾن" )‪ ،(Saint Augustinus‬ﻧظرﯾﮫ‬
‫ﭘرداز ﻧﺎﻣدار ﻣﺳﯾﺣﯾت در ﺳده ھﺎی ﭼﮭﺎرم و ﭘﻧﺟم‪ ،‬ﻣﯽ ﺗوان دﯾد‪ .‬وی ﭘﯾش از اﯾﻧﮑﮫ‬
‫ﺗﺋورﯾﺳﯾن ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﻣﺳﯾﺣﯾت ﺷود از ﻣﺎﻧوﯾﺎن ﺑود و ﺑﺳﯾﺎری از آﻣوزه ھﺎی ﻣﺎﻧوی را ﺑﺎ‬
‫اﯾده ھﺎی ﺧوﯾش ﺑﮫ ﭘﯾﮑر ﯾزدان ﺷﻧﺎﺳﯽ و ﻓﻘﮫ ﻣﺳﯾﺣﯽ ﺗزرﯾق ﻧﻣود‪ ۷۷ .‬ھر ﭼﻧد ﺟﺎﻧﻣﺎﯾﮫ‬
‫آﻣوزه ھﺎی ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎی َﻣﻧِش اﯾراﻧﺷﮭری ﻣﺎﻧﻧد "آﺑﺎدﺳﺎزی" و "ﺷﺎدزﯾﺳﺗﯽ"‬
‫ھﻣﺎھﻧﮓ ﻧﺑود وﻟﯽ ﻧﻣﯽ ﺷود ﮐﺎﻣﯾﺎﺑﯽ ﻣﺎﻧوﯾﺎن در ﮔﺳﺗرش ﮐﯾش ﺧود در ﺟﮭﺎن ﭘﮭﻧﺎور‬
‫آن زﻣﺎن ﺑوﯾژه در ﻣﯾﺎن ﻏﯾر اﯾراﻧﯾﺎن را ﻧدﯾد ﮔرﻓت‪ ۷۸ .‬اﯾن دﻟﯾﻠﯽ دﯾﮕر ﺑر اﯾن ادﻋﺎ ﺑود‬
‫ﮐﮫ اﯾراﻧﯾﺎن در ﺑﺎروری اﻧدﯾﺷﮫ در ﻣﻌﯾﺎر ﺟﮭﺎن آﻧروز‪ ،‬از ﭘﯾﺷﺗﺎزان و ﺳرآﻣدان ﺑودﻧد‪.‬‬

‫ﺑﯾراه ﻧﯾﺳت اﮔر در اﯾﻧﺟﺎ‪ ،‬اﺷﺎره ای ھم ﺑﮫ ﯾﮑﯽ از ﭼﮭره ھﺎی ﻣﺎﻧدﮔﺎر ﺣﮑﻣت ﺧﺳرواﻧﯽ‬
‫در ﻋﺻر ﭘﺳﺎ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻧﯾم‪ .‬ﺑﯽ ﮔﻣﺎن ﺷﮭﺎب اﻟدﯾن ﺳﮭروردی ﯾﮑﯽ از ﻓرزاﻧﮕﺎن و‬

‫‪ -76‬اﯾﺮان و اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺷﺠﺎع اﻟﺪﯾﻦ ﺷﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪103‬‬

‫‪77 -Emire of the mind, A History of Iran, Michael Axworthy, p.52‬‬
‫‪ -78‬ﺷﺎﯾﺪ دﻟﯿﻞ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﭘﻮر ﯾﮑﻢ از ﻣﺎﻧﯽ آن ﺑﻮد ﮐﻪ دﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل او را راﻫﮑﺎر ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺴﺘﺮش اﻗﺘﺪار اﯾﺮان ﺑﺮ ﺟﻬﺎن آﻧﺮوز ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‬

‫‪53‬‬
 ‫اﯾراﻧﺷﮭر و ﯾﺎدﻣﺎن آن‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑرﺟﺳﺗﮕﺎن اﯾراﻧﯽ در ﭘﮭﻧﮫ اﻧدﯾﺷﮫ اﺳت‪ .‬در ﻓﻠﺳﻔﮫ اﺷراق او ‪ ،۷۹‬ﺳﻧﺗﮭﺎی ﻓﮑری اﯾران‬
‫ﺑﺎﺳﺗﺎن ﺑﺎ ﺣﮑﻣت روز‪ ،‬ﺑﺎزﺧواﻧﯽ ﺷد‪ .‬ﺟزم اﻧدﯾﺷﺎن ﺑر او رﺷﮏ ﺑردﻧد و ﺑﮫ "ﺳﻠطﺎن‬
‫ﺻﻼح اﻟدﯾن اﯾوﺑﯽ" ﻧوﺷﺗﻧد ﮐﮫ آﻣوزه ھﺎی ﺳﮭروردی‪ ،‬اﺳﻼم را ﺑﮫ ﺧطر ﻣﯽ اﻧدازد و‬
‫ﺳرﮐوﺑﯽ وی ﻧﯾﺎز اﺳت‪ .‬ﺻﻼح اﻟدﯾن‪ ،‬ﻓﯾﻠﺳوف ﺟوان اﯾراﻧﯽ را از ﻣﯾﺎن ُﺑرد‪ .‬وی ﺑﮫ‬
‫ﭘردازش ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺳﻔﮫ اﯾران ﮐﻣر ھﻣت ﺑﺳت و ﺣﻘﺎﯾق ﺷﯾوه ھﺎی ﻓﮑری اﯾران را ﺑﺎز‬
‫ﺷﻧﺎﺧت‪ .‬ﺳﮭروردی ﻣﯽ ﮔوﯾد ‪ :‬در ﻣﯾﺎن اﯾراﻧﯾﺎن ﻗدﯾم‪ ،‬ﮔروھﯽ از ﻣردﻣﺎن ﺑودﻧد ﮐﮫ‬
‫ﺑﺣق‪ ،‬رھﺑری ﻣﯽ ﮐردﻧد و ﺣق آﻧﺎن را در راه راﺳت رھﺑری ﻣﯽ ﻧﻣود و اﯾن ﺣﮑﻣﺎی‬
‫ﺑﺎﺳﺗﺎﻧﯽ ﺑﮫ ﮐﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺧود را ُﻣﻐﺎن ﻣﯽ ﻧﺎﻣﯾدﻧد‪ ،‬ھﻣﺎﻧﻧدی ﻧداﺷﺗﻧد‪ .‬ﺣﮑﻣت واﻻ و اﺷراﻗﯽ‬
‫آﻧﺎن ﮐﮫ ﺣﺎﻻت و ﺗﺟرﺑﯾﺎت روﺣﺎﻧﯽ اﻓﻼطون و ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﺎن وی ﻧﯾز ﮔواه ﺑر آن ﺑوده اﺳت‬
‫را ﻣﺎ دوﺑﺎره در ﮐﺗﺎب ﺧود‪" ،‬ﺣﮑﻣﮫ اﻻﺷراق" زﻧده ﮐرده اﯾم«‪.‬‬

‫‪ -79‬ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺷﺮاﻗﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮐﺸﻒ و ﺷﻬﻮد در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺸﺎﺋﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻮر ﺳﯿﻨﺎ و ﻓﺎراﺑﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﯿﺮو آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺖ‬

‫‪54‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﮕرش ﻓرزاﻧﮕﺎن و ﺳرآﻣدان اﯾران ﮐﮭن در اوﺿﺎع و اﺣوال روزﮔﺎران در راﺳﺗﺎی‬

‫طرح ﯾﮏ ھﻧﺟﺎر اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎﻣﺎن اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﯾﮏ ﻧظﺎم ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮐﮫ درﺑرﮔﯾرﻧده‬
‫ﻧﯾﮑﺧواھﯽ و ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ ﻓرد و ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑﺎﺷد‪ ،‬زﯾرﻋﻧوان "اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری" در اﯾﻧﺟﺎ‬
‫ﺑررﺳﯽ ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﭘس‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﻣﺟﻣوﻋﮫ آرﻣﺎن ھﺎی اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم اﺳت ﻛﮫ ﮔﯾﺗﯽ ﺑر ﺑﻧﯾﺎد آن‪ ،‬ﻧﮕﺎه‬
‫ِ‬ ‫و اﺧﻼﻗﯽ ﻓرھﯾﺧﺗﮕﺎن و اﻧدﯾﺷﻣﻧدان‬
‫و ﺑررﺳﯽ ﻣﯽ ﮔردﯾد‪.‬‬

‫اﯾن اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎ از ﺳوﯾﯽ ﻓرآورده اﺳﺗوره ھﺎﯾﯽ ﺑودﻧد ﮐﮫ ﺑﮫ ﺗﻔﮑر ﻓﻠﺳﻔﯽ ﻧزدﯾﮏ ﺷده و‬
‫از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬ﺑرآﯾﻧد اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی ﻓرزاﻧﮕﺎن ﻗوم اﯾراﻧﯽ در دوره ھﺎی ﮔوﻧﺎﮔون ﺑودﻧد‬
‫ﮐﮫ ﻧﮕﺎه ﻋﻧﺻر اﯾراﻧﯽ را ﺑﮫ ﺟﮭﺎن‪ ،‬اﻧﺳﺎن‪ ،‬اﺟﺗﻣﺎع‪ ،‬زﻧدﮔﯽ و ﭘﯾوﻧد اﯾﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑدﯾﮕر‬
‫ﺷﮑل داد‪ .‬ﭘس‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری درﺑرﮔﯾرﻧده ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ ﻧﯾز ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ‬
‫ﺟﻠوه ﮔﺎه ﺑرﺟﺳﺗﮫ آﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ‪ ،‬ﮔﺎﺗﮭﺎی زرﺗﺷت‪ ،‬ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ھﺎی ﺑﺎﺳﺗﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﺗون ﮐﮭن ﭘﮭﻠوی و ﺑرﺧﯽ ﻧوﺷﺗﺎرھﺎی ﺳده ھﺎی ﻧﺧﺳﺗﯾن اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎﻧﻧد اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ھﺎ و‬
‫ھﺳﺗﻧد‪۸۰ .‬‬ ‫ﯾﺎ اﻧدﯾش ﻧﺎﻣﮫ ھﺎ‬

‫در اﺳﺗوره ھﺎ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ از آرزوھﺎ‪ ،‬آرﻣﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬ارزﺷﮭﺎ‪ ،‬ﻧﮕراﻧﯾﮭﺎ و ﻋواطف ﻣﻠﺗﮭﺎ دﯾده‬
‫ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﺑرای ﻧﻘب زدن از اﺳﺗوره ﺑﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﻓﻠﺳﻔﯽ ﯾﮏ ﻣﻠت ﮐﮭن‪ ،‬ژرف ﻧﮕری در‬
‫داﺳﺗﺎﻧﮭﺎ و رواﯾﺗﮭﺎ و اﻧﮕﯾزه ای ﮐﮫ در ﭘﺷت ﺳﺎﺧت اﺳﺗوره ﺑوده اﺳت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺳﺗﯽ داﻧﺳﺗﮫ‬

‫‪ -80‬ﺑﺴﯿﺎري از دروﻧﻤﺎﯾﻪ ﮔﺰارﺷﻬﺎ و رواﯾﺎت ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران و اﻧﺪرزﻧﻮﯾﺴﺎن دوران اﺳﻼﻣﯽ از اﯾﺮان ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‬

‫‪55‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷود‪ .‬اﺳﺗوره ھﺎ و ھﻣﭼﻧﯾن داﺳﺗﺎﻧﮭﺎی ﺣﻣﺎﺳﯽ درﺑرﮔﯾرﻧده ﭘﯾﺎﻣﮭﺎﯾﯽ در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ ﻧﮕرش‬

‫ﺑزرﮔﺎن و ﺧردﻣﻧدان اﯾراﻧﯽ در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ آﻧﭼﮫ ﻣﯽ ﭘﺳﻧدﯾدﻧد و آﻧﭼﮫ آزارﺷﺎن ﻣﯽ داد و‬
‫ﻧﮕراﻧﺷﺎن ﻣﯽ ﮐرد‪ ،‬ھﺳﺗﻧد‪ .‬ﻣﮭم‪ ،‬ﺑﺎزﺧواﻧﯽ و درﯾﺎﻓت اﯾن ﭘﯾﺎﻣﮭﺎ و ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ارزﺷﮭﺎ و‬
‫ﺿد ارزﺷﮭﺎﯾﯽ اﺳت ﮐﮫ ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ را ﻣﯽ ﺳﺎﺧﺗﮫ اﻧد‪.‬‬

‫ﺑرای ﻧﻣوﻧﮫ‪ ،‬ﺟﻣﺷﯾد ﻣدﻋﯽ دارا ﺑودن ﯾﮑﺟﺎی رھﺑری ﺳﯾﺎﺳﯽ و رھﺑری دﯾﻧﯽ ﻣﯽ ﺷود‪.‬‬
‫ﺳراﻧﺟﺎم ﻣردم ﺑﮫ او ﭘﺷت ﻣﯽ ﮐﻧﻧد و ﺿﺣﺎک را ﺑﮫ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﻣﯽ ﭘذﯾرﻧد‪ .‬اﯾن اﺳﺗوره‬
‫ﺑروﺷﻧﯽ ﺑﯾزاری اﯾراﻧﯾﺎن از ﮔردآﻣدن رھﺑری دﯾن و دوﻟت در ﯾﮏ ﻧﮭﺎد را ﻧﺷﺎن ﻣﯽ‬
‫دھد‪ .‬از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬رو آوردن ﻣردم ﺑﮫ ﺿﺣﺎک‪ ،‬ﺑدون داﺷﺗن درﯾﺎﻓت درﺳﺗﯽ از‬
‫ﺳرﺷت او‪ ،‬ﻧﻣوﻧﮫ روﺷﻧﯽ از ﺑﯽ ﺧردی ﻣﻠﯽ و اﺣﺳﺎﺳﯽ ﻋﻣل ﮐردن ﻋﻣوم ﻣردم در‬
‫ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾرﯾﮭﺎی اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺷوری اﺳت‪.‬‬

‫در ﮐﻧﺎر اﺳﺗوره و ﺣﻣﺎﺳﮫ‪ ،‬ﺑرای ﭘﯽ ﺑردن ﺑﮫ ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎی اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎﯾد ﺑﮫ‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﮫ ﺷﮭرﯾﺎران و ﺑزرﮔﺎن اﯾراﻧﺷﮭر ﻧﮕﺎه ﻧﻣود ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﺑﺎﯾﺳت ﺑﮫ ژرﻓﺎی‬
‫اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ھﺎ و ﭘﻧدﻧﺎﻣﮫ ھﺎی اﺧﻼﻗﯽ و ﺳﯾﺎﺳﯽ آﻧﮭﺎ ﻧﯾز رﻓت‪ .‬ﺑﺎ ﮐﻧد و ﮐﺎو در ﻧوﺷﺗﺎرھﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﮫ اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری در آﻧﮭﺎ ﻧﻣود ﯾﺎﻓﺗﮫ‪ ،‬دو ﺳﺗون "داد" و "ﺧ َِرد"‪ ،‬ﭘرﺑﮭﺎﺗرﯾن ارزﺷﮭﺎی‬
‫ﻣوﺟود در اﯾن دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎ ﺑﮫ ﭼﺷم ﻣﯽ آﯾﻧد‪ .‬اﻓزون ﺑر اﯾن دو‪ ،‬ارزﺷﯽ ھﻣﭼون‬
‫"آﺑﺎدﺳﺎزی" در ﺳراﺳر اﯾران ﮐﮭن ﺳﺗوده ﻣﯽ ﺷود و ﺷﮭرﯾﺎری ﮐﮫ آﺑﺎدﮔر اﺳت‪ ،‬ﻓرھﻣﻧد‬
‫و ﺑرﺣق اﺳت‪ .‬در ﻣﻧش و رﻓﺗﺎر‪ ،‬ﭼﮭﺎر وﯾژﮔﯽ "ﺷﺎدزﯾﺳﺗﯽ"‪" ،‬رواداری"‪" ،‬آزادﮔﯽ"‬
‫و "دھﺷﻣﻧدی" در ﻧزد ﻧﯾﺎﮐﺎﻧﻣﺎن‪ ،‬ارﺟﻣﻧد و ﭘﺳﻧدﯾده ﺑودﻧد‪ .‬ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎی ﺑﺳﯾﺎری در اﯾن‬
‫زﻣﯾﻧﮫ در دﺳت ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ ﺑﮫ ﺑرﺧﯽ از آﻧﮭﺎ در اﯾن دﻓﺗر ﺧواھﯾم ﭘرداﺧت‪.‬‬

‫در ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﭘﮭﻧﮫ رﺳﺎﯾﯽ و ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ اﻧدﯾﺷﮫ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد و رﺳﺎﯾﯽ در ﮔﯾﺗﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻣود اﯾن ﻓرآﯾﻧد ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ در اﻧدﯾﺷﮫ اﺳت‪ .‬ﭘذﯾرش ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﭘذﯾرش اﺻﺎﻟت‬

‫‪56‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ﺑر ﻣﺎده و ﺣس اﺳت ﮐﮫ ﭘﯾﺎﻣدھﺎی ﮔﺳﺗرده ای در ﭘﯾوﻧدھﺎی اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ ﺑﺎ ﯾﮑدﯾﮕر و‬

‫ﺑﺎ ﭘﯾراﻣون ﺧود دارد‪ .‬در ﻧﺳﺧﮫ اﯾراﻧﯽ داﺳﺗﺎن آﻓرﯾﻧش ﻧﯾز ﮐﮫ در "ﺑُﻧدَ ھِﺷن" آورده ﺷده‬
‫اﺳت‪ ،‬ﻣﯾﻧو )ﺟﮭﺎن ﻏﯾر ﻣﺎدی ﯾﺎ ﺟﮭﺎن اﻧدﯾﺷﮫ( ﭘﯾش از ﮔﯾﺗﯽ )ﺟﮭﺎن ﻣﺎدی و ﻣﺣﺳوس(‬
‫ﻗﺎﻧون رﯾﺷﮫ ﮔرﻓﺗﮫ از ﻋرف ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ ﺑﺎﯾد‬
‫ِ‬ ‫آﻓرﯾده ﺷده اﺳت‪ .‬ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ "داد" ﯾﻌﻧﯽ‬
‫در ﮔﯾﺗﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﺟﺎری و ﺳﺎری ﻣﯽ ﺑود‪" ،‬اَﺷﺎ" ﺑﮫ ﻋﻧوان ھﻧﺟﺎر و ﺳﺎﻣﺎن ھﺳﺗﯽ‪ ،‬در‬
‫ﺣﮑم ﻗﺎﻧون ﻣﯾﻧوی ﺑود و ﭘﯾروی و ﭘﺎﺳداﺷت آن‪ ،‬ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ و ﺑﺎﯾﺳﺗﮫ‪.‬‬

‫ﺑﺟﺎﺳت ﮐﮫ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ در ﮐﻧد و ﮐﺎو اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری روﺷن ﺷود‪ .‬ﯾﮏ ﺣﻣﺎﺳﮫ‬
‫ﻣﻠﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﭼون از ﺳرﮔذﺷت ﯾﮏ ﻣﻠت ﺳﺧن ﻣﯽ راﻧد‪ ،‬ﯾﺎدﻣﺎن ﺗﺎرﯾﺧﯽ آن ﻣﻠت‬
‫اﺳت در داﻻن زﻣﺎن و اﮔر ﺗﺎرﯾﺦ داﻧﺷﮕﺎھﯽ ھم ﺑﺷﻣﺎر ﻧﯾﺎﯾد‪ ،‬دﺳﺗﮑم ﺗﺎرﯾﺧﯽ اﺳت ﺑﮫ‬
‫ﺑﺎور و رواﯾت آن ﻣﻠت و اﺗﻔﺎﻗﺎ اھﻣﯾت آن ھم در ھﻣﯾن اﺳت‪ .‬ﭘس ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ آن درﯾﭼﮫ ای‬
‫اﺳت رو ﺑﮫ اﻓق ﮔذﺷﺗﮫ ﮐﮫ اﯾراﻧﯾﺎن از دروﻧش‪ ،‬ﺳرﮔذﺷت ﻧﯾﺎﮐﺎن ﺧوﯾش را ﻣﯽ دﯾده اﻧد‪.‬‬
‫ھﻣﭼﻧﯾن‪ ،‬ﺣﻣﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ اﯾران ﯾﻌﻧﯽ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎﺑﻧده آرزوھﺎ و آرﻣﺎﻧﮭﺎی ﻧﺳﻠﮭﺎی ﭘﯽ در‬
‫ﭘﯽ اﯾراﻧﯽ در درازای زﻣﺎن ھم ھﺳت‪ .‬ﭘس آﯾﯾﻧﮫ ﺗﻣﺎم ﻧﻣﺎی ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران ﻧﯾز ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷد‪ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺑﮭﺗرﯾن ﭘﮭﻧﮫ ﺑرای درﯾﺎﻓت اﻧدﯾﺷﮫ و ﻣﻧش اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت‬
‫ﮐﮫ در دﺳت ﯾﮏ ﭘژوھﻧده ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬اﻟﺑﺗﮫ ﺑرای درﯾﺎﻓت درﺳت ﭘﯾﺎم ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻧﺑﺎﯾد آن‬
‫را ﺟدا از اوﺳﺗﺎ و دﯾﮕر ﻣﺗون ﮐﮭن اﯾراﻧﯽ ﺑررﺳﯽ ﻧﻣود‪ .‬ﺑﺎزﺧواﻧﯽ ھﻣزﻣﺎن ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‬
‫و ﻣﺗون ﮐﮭن اﯾراﻧﯽ ﺑﮫ روﺷن ﺷدن ھر دوی آﻧﮭﺎ ﮐﻣﮏ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻓﮑری اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ﭼﮕوﻧﮕﯽ ﺗوﻟﯾد و ﭘﺧش ﻗدرت در ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻣﯽ‬
‫ﭘردازد‪ .‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ از اﯾدﺋوﻟوژی‪ ،‬ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺗر و ﺑﺎ اﻧﻌطﺎف ﺗر اﺳت و اﻟﺑﺗﮫ ﻧﺳﺑت‬
‫ﺑﮫ ﯾﮏ ﻧظرﯾﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺳﺗوارﺗر‪ ،‬ﻣﺳﺗدل ﺗر‪ ،‬ﭘﺧﺗﮫ ﺗر و واﻗﻊ ﺑﯾﻧﺎﻧﮫ ﺗر ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺟواﻧﮫ‬
‫ھﺎی اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ از ﻧﯾﺎزھﺎی ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑرﻣﯽ ﺧﯾزد و در راﺳﺗﺎی ﮔﺷودن ﭼﺎﻟﺷﮭﺎی آن‪،‬‬
‫ﺳر و ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬ﺑﺎ ﮔذﺷت زﻣﺎن‪ ،‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﮔوھر و ﺳرﺷت ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎی ھوﯾﺗﯽ‬
‫ﻣردم‪ ،‬ﭘﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﮔردد و ﭘرداﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود ﺗﺎ اراﺋﮫ ﺷدﻧﯽ و ﭘذﯾرﻓﺗﻧﯽ ﮔردد‪ .‬در ﺳﺎﺧت‬
‫و ﺳﺎز ﯾﮏ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ )ﭼراﯾﯽ و ھدف از ﭘﯾداﯾش ﺟﮭﺎن و ﺧوﯾﺷﮑﺎری‬
‫ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺎوری ﻧﻘش ﺑﺳﯾﺎر ﭘررﻧﮕﯽ‬
‫ِ‬ ‫آدﻣﯽ در اﯾن ﮔﯾﺗﯽ( و ﻋرف اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ‪ ۸۱‬و اﻟﺑﺗﮫ‬
‫دارﻧد‪.‬‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری از زﯾر ﻣﺟﻣوﻋﮫ ھﺎی اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت ﻛﮫ ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ‬
‫زﯾﺳت ھوﯾﺗﯽ و اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ اﯾران زﻣﯾن را در درازای ﺳده ھﺎی طوﻻﻧﯽ در ﭘﯽ داﺷﺗﮫ‬
‫اﺳت‪ .‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﻣﮑﺗﺑﯽ اﺳت ﮐﮫ ﺑر ﺷﺎﻟوده ھﺎی اﺻول ﺟﮭﺎن آراﯾﯽ‬
‫و ﺗدﺑﯾر اﻣور ﮐﺷور در اﯾران ﮐﮭن‪ ،‬ﺳﺎﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود‪ .‬اﯾن اﻧدﯾﺷﮫ‪ ،‬ﻣﺟﻣوﻋﮫ ای از آرا‪،‬‬
‫ﻧﮕرﺷﮭﺎ و ﺗﺟرﺑﯾﺎت ﺳرآﻣدان ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ را در درازای ﺗﺎرﯾﺦ در ﺑﺎره اﻣور ﺑﻧﯾﺎدﯾن‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ و ﮐﺷورﮔرداﻧﯽ درﺑرﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﯾﺎدآوری ﻧﻣﯽ ﺑﺎﺷد ﮐﮫ ﺑﮫ دﻟﯾل ﭘﯾﭼﯾده‬

‫‪ -81‬اﺧﻼق و ﻋﺮف ﮔﺮ ﭼﻪ دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺮف‪ ،‬ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ و ﺗﻮاﻓﻘﺎت ﭼﯿﺮه ﺑﺮ‬
‫رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﻟﺰوﻣﺎ در ﻗﺎﻧﻮن آن ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻋﺮف را ﻣﯽ ﺗﻮان ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻧﺎﻧﻮﺷﺘﻪ داﻧﺴﺖ‪ .‬وﺿﻊ ﮐﻨﻨﺪه ﻋﺮف‪ ،‬ﺧﻮد اﺟﺘﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﺮف را ﻣﯽ ﺗﻮان اﺧﻼق ﺟﺎﻣﻌﻪ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﺮف‪ ،‬ﻋﺎدتﻫﺎ و رﺳﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﺟﺎﻣﻌﻪ آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و روا ﻣﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺮف ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪت از ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد و ﭘﺪﯾﺪه ﺛﺎﺑﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷدن ﻣﻧﺎﺳﺑﺎت اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬دﮔرﺳﺎﻧﯽ ﺷراﯾط ﺟﮭﺎﻧﯽ و ﭘررﻧﮓ ﺷدن ﻧﻘش داﻧش در اﯾن‬
‫روزﮔﺎر‪ ،‬ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎی اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎﯾد ﺑﺎ وﺿﻌﯾت ﻧوﯾن زﻧدﮔﯽ اﻧﺳﺎن‬
‫ھﻣﺳو ﺷود و ﺑرای ﻋﺻر ﮐﻧوﻧﯽ اراﺋﮫ ﭘذﯾر ﮔردد‪ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ و ﺑﺎزﺧواﻧﯽ‬
‫ﻣﮑﺗب اﯾراﻧﺷﮭری و اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ آن از ﺧﻼل دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎی در دﺳﺗرس و رﯾﺧﺗن آن‬
‫در ظرف زﻣﺎن‪ ،‬ﻣظروﻓﯽ ﮐﮫ ھﻣﺎﻧﺎ ﺑﻧﯾﺎد و ﭘﺎﯾﮫ ﻧوزاﯾﯽ )رﻧﺳﺎﻧس( اﯾراﻧﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪،‬‬
‫ﺳﺎﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود‪.‬‬

‫در ﭘﯽ ﺑرﺧورداری از اﻧدﯾﺷﮫ ای ﺳﺎﻣﺎﻧﻣﻧد و رﯾﺷﮫ دار در زﻣﯾﻧﮫ ھﺎی ﺟﮭﺎن آراﯾﯽ و‬
‫ﻛﺷورداری‪ ،‬ﻧﯾﺎﮐﺎن ﻣﺎ ﺗواﻧﺳﺗﻧد در ﭘﺎﯾﮫ ﮔذاری ﻧظﺎﻣﯽ ﻧﯾروﻣﻧد و ﻛﺎرآﻣد‪ ،‬در ﭼﻧدﯾن‬
‫دوره ﮐﺎﻣﯾﺎب ﮔردﻧد‪ .‬ﻧظﺎﻣﯽ ﮐﮫ ھم ﻣدل ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ و ھم ﻣدل ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ آن ﻣورد ﺳﺗﺎﯾش‪،‬‬
‫اﻗﺗﺑﺎس و ﺗﻘﻠﯾد دﯾﮕر ﮐﺷورھﺎ در زﻣﺎﻧﮫ ھﺎی ﭘس از ﺧود ﻗرار ﮔرﻓت‪ .‬اوﺳﺗﺎ‪ ،‬ﺳﻧﮓ‬
‫ﻧﺑﺷﺗﮫ ھﺎی ﺑﺎزﻣﺎﻧده از اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن‪ ،‬ﻣﺗون ﭘﮭﻠوی‪ ،‬ﺑرﺧﯽ اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ و ﭘﻧد ﻧﺎﻣﮫ ھﺎ و‬
‫اﻟﺑﺗﮫ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ ﮐﮫ از ﺑﻧﯾﺎدی ﺗرﯾن دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎی اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری ھﺳﺗﻧد‪ ،‬در‬
‫ﺧود‪ ،‬آﻣوزه ھﺎی ارزﺷﻣﻧدی از اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ را ﻧﯾز دارا ھﺳﺗﻧد‪.‬‬

‫ﻧوﺷﺗﮫ ھﺎی ﺳﮭروردی‪" ،‬ﺗﺟﺎرب اﻻﻣم" و "ﺟﺎوﯾدان ﺧرد" اﺑن ﻣﺳﮑوﯾﮫ )ﮐﮫ درﺑرﮔﯾرﻧده‬
‫اﻧدرزھﺎ‪ ،‬ﺳﻔﺎرﺷﮭﺎ و وﺻﺎﯾﺎی اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬اﻧوﺷﯾروان و ‪ ...‬ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻧد(‪ ،‬ﺳﯾﺎﺳت‬
‫ﻧﺎﻣﮫ ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ ﺗوﺳﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑوس ﻧﺎﻣﮫ ﻋﻧﺻراﻟﻣﻌﺎﻟﯽ ﮐﯾﮑﺎووس‪ ،‬ادب ﺻﻐﯾر و‬
‫ادب ﮐﺑﯾر روزﺑﮫ ﭘوردادوﯾﮫ )اﺑن ﻣﻘﻔﻊ(‪ ،‬ﺗﺎج ﻧﺎﻣﮫ ﺟﺎﺣظ و ﻣرزﺑﺎن ﻧﺎﻣﮫ از دﯾﮕر دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ‬
‫ھﺎﯾﯽ ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ ﻣﯽ ﺗوان در آﻧﮭﺎ ﺟﻠوه ھﺎﯾﯽ از اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری از ﺟﻣﻠﮫ اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ آن را درﯾﺎﻓت‪ .‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ھﻣﭼون رﺷﺗﮫ ﻧﺎﭘﯾداﯾﯽ ﺑود ﻛﮫ در ﮔذار‬
‫اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم ﺑﮫ اﯾران ﭘﺳﺎ اﺳﻼﻣﯽ ﺣﺿور داﺷت و ﯾﮑﯽ از اﺑزارھﺎی ﺗواﻧﻣﻧد‬
‫ﻧﮕﮭداﺷت ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ در آن ﺳده ھﺎی ﺑﺣراﻧﯽ ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫‪59‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫آﺑﺷﺧور اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﻧﮭﺎد ﺷﮭرﯾﺎری در ﭘﺎﺳداﺷت ﻗواﻧﯾن‬

‫طﺑﯾﻌﯽ )اَﺷﺎ( و ﻗواﻧﯾن ﺣﻘوﻗﯽ )داد( ﺑود‪" .‬اﺷﺎ" ﯾﺎ "آرﺗﺎ"‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎن ﮐﯾﮭﺎﻧﯽ و ھﻧﺟﺎر ﭼﯾره‬
‫ﺑر طﺑﯾﻌت ﺑود‪ .‬ﭘﺎره ای از ﻓراﯾﺎﻓت اﺷﺎ‪ ،‬اﻣروزه در واژه "ﮐﺎرﻣﺎ" ﻧﯾز دﯾده ﻣﯽ ﺷود‪.‬‬
‫ﻧﮕﮭداﺷت اﺷﺎ ﮐﮫ در واژه "اردﯾﺑﮭﺷت" ھم ﺟﻠوه ﮔر ﺷده اﺳت‪ ،‬ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﻓرﻣﺎﻧروا‬
‫در ارﺟﮕزاری ﺑﮫ اﻧﺳﺎن‪ ،‬طﺑﯾﻌت و ﻧظﺎم ﭼﯾره ﺑر ھﺳﺗﯽ ﺑود‪ .‬آﺷﮑﺎر اﺳت ﮐﮫ ﺑﮭره‬
‫ﮐﺷﯽ و ﺑرده ﺳﺎزی‪ ،‬ﻗرﺑﺎﻧﯽ ﮐردن اﻧﺳﺎن و اﻟﺑﺗﮫ وﯾران ﺳﺎزی و آﻟوده ﮐردن زﯾﺳت ﺑوم‬
‫از زﻣره ﮐﺎرھﺎی "دروغ زﻧﺎن" و "دﯾو ﭘرﺳﺗﺎن" ﺑوده اﻧد ﮐﮫ در راﺳﺗﺎی ﺧدﺷﮫ دار‬
‫ﮐردن اﺷﺎ ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ رﻓﺗﻧد‪.‬‬

‫ھﻣراھﯽ ﺑﺎ اﺷﺎ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺑﻧدی ﺑﮫ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ )ﺧﯾر( ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ رﻓت‪ .‬ﺧﯾری ﮐﮫ ﻧﮫ‬
‫ﺗﻧﮭﺎ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ اﯾراﻧﯾﺎن آن روزﮔﺎر ﮐﮫ ﺻﻼح دﯾﮕر ﺟﺎﻧداران ﻓﻼت اﯾران و زﯾﺳت ﺑوم‬
‫و ھﻣﭼﻧﯾن ﺧوش زﯾﺳﺗﯽ ﻧﺳﻠﮭﺎی آﯾﻧده اﯾراﻧﯾﺎن را درﺑر ﻣﯽ ﮔرﻓت‪ .‬ﺑﯾداد در ﺣق ھر‬
‫ﯾﮏ از اﯾن ﻋﻧﺎﺻر ﮐﮫ در ﻣﺟﻣوﻋﮫ ای زﯾر درﻓش اﺷﺎ‪ ،‬ﺑﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽ ﺷدﻧد‪ ،‬ﺧدﺷﮫ دار‬
‫ﮐردن ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﻣﯽ ﺷد‪.‬‬

‫ﻋرف ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ ﺳرﭼﺷﻣﮫ ﻗواﻧﯾن ﺣﻘوﻗﯽ )داد( ﺑود‪ .‬اﺧﻼق ﻣﻠﯽ ﺟﺎری در ﮐﺷور‬
‫ﮐﮫ ﺑرآﻣده از ارزﺷﮭﺎ‪ ،‬آﯾﯾﻧﮭﺎ و آداب اﯾراﻧﯾﺎن ﺑود‪ ،‬ﻋرف و در ﭘﯽ آن‪ ،‬ﻗﺎﻧون )داد( را‬
‫ﺗﻌﯾﯾن ﻣﯽ ﻧﻣود‪ .‬در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺷﺎه ﯾﺎ ﺷﮭرﯾﺎر‪ ،‬ﻗﺎﻧون ﮔذار ﻧﺑود‬
‫ﺑﻠﮑﮫ از ﻗﺎﻧون )داد( ﭘداﻓﻧد ﻣﯽ ﻧﻣود‪ ،‬ﻗﺎﻧوﻧﯽ ﮐﮫ رﯾﺷﮫ در ﻋرف ﺟﺎﻣﻌﮫ داﺷت و ھﻣﮫ‬
‫ﺷﮭروﻧدان زﯾر ﺳﺎﯾﮫ ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ آن ﻣﯽ زﯾﺳﺗﻧد‪ ۸۲ .‬اﯾن ﻧﮕﺎه ﺑﺎ آﻧﭼﮫ در ذھن ﺑرﺧﯽ اﻓراد‬
‫ﺟﺎی ﮔرﻓﺗﮫ ﮐﮫ ﺷﺎه را ﺑﺎﻻﺗر از ﻗﺎﻧون و ﯾﺎ ﺣﺗﯽ ﺧود ﻗﺎﻧون ﭘﻧداﺷﺗﮫ اﻧد‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﺑزرﮔﯽ‬
‫دارد‪ .‬در اﺻل‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر‪ ،‬از ُﻋرف ﺟﺎﻣﻌﮫ ﮐﮫ ﺧود اﯾن ﻋرف ھم ﺗﺎﺛﯾر ﮔرﻓﺗﮫ از اﺧﻼق‬
‫ﻣدﻧﯽ و آﯾﯾﻧﮭﺎی ﻣﻠﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﭘﺎﺳداری ﻣﯽ ﮐﻧد و در آن راﺳﺗﺎ‪ ،‬ﻓرﻣﺎن ﻣﯽ راﻧد‪ .‬ﻋرف‬

‫‪82 -Iran, The Empire of the Mind, Pirooz Mojtahed-zadeh, p.10‬‬

‫‪60‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﯽ ﮔﻣﺎن‪ ،‬ﺑرآﯾﻧد ﻣﻧش و اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی ﺟﺎری در ﻣﯾﺎن ﯾﮏ ﻣﻠت اﺳت‪ .‬ﭘس‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﯾد ﻧﮕﮭﺑﺎن ھﻧﺟﺎرھﺎ‪ ،‬ارزﺷﮭﺎ و ﺷﻧﺎﺳﮫ ﻣردﻣش ﻣﯽ ﺑود‪.‬‬

‫در ﯾﮏ ﮔزاره ﺳﺎده و ﻓﺷرده ﻣﯽ ﺗوان اﯾﻧﮕوﻧﮫ اﺧﻼﻗﯽ ﺑودن ﺳﯾﺎﺳت را در ﻧﮕرش‬
‫اﯾراﻧﯽ ﺑﯾﺎن ﻧﻣود‪ :‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ در اﯾران ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ‪ ،‬ﮔﯾﺗﯽ آراﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺷورداری و ﺗدﺑﯾر‬
‫اﻣور ﻣردم ﻣﻌﻧﺎی ﮐﺎر ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺑود‪ ،‬ﺳﯾﺎﺳت در ﻧﺳﺧﮫ ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﺧود ﺑﮫ ﻣﻔﮭوم ﺳﯾﺎﺳت‬
‫درﻋﺻر ﻧو ﻧزدﯾﮏ ﺑود ﺑﺎ ھﻣﮫ ھوﺷﯾﺎرﯾﮭﺎ‪ ،‬ﻧﯾرﻧﮕﮭﺎ‪ ،‬ﻓﺳﺎدھﺎ و ﺣواﺷﯽ آن در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ‬
‫ﻗدرت و ﺛروت‪.‬‬

‫اﯾن ﻣﻔﺎھﯾم ﮐﮫ ﺳﺗوﻧﮭﺎی اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ روﻧد‪ ،‬در اﯾن ﺑﺧش از‬
‫ﮐﺗﺎب ﻣورد ﺑررﺳﯽ ﻗرار ﻣﯽ ﮔﯾرﻧد‪" :‬ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ"‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎری )و ﻧﮫ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ(‪ ،‬ﭘﯾوﻧد‬
‫دﯾن و دوﻟت ) و ﻧﮫ ﯾﮑﯽ ﺑودن اﯾن دو(‪ ،‬ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﺑﮫ ﻋﻧوان ھدف از‬
‫ﮐﺷورداری‪ ،‬آﺑﺎدﺳﺎزی‪ ،‬ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺳﺎﻻری و ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ ﺣﺎﮐﻣﯾت و ﺣﮑوﻣت‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ‬

‫در دﯾدﮔﺎه ﻓرزاﻧﮕﺎن اﯾران زﻣﯾن‪ ،‬ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز ﺑﻧﯾﺎدی ﺑرای ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ )ﺧداﯾﯽ(‪ ،‬داﺷﺗن‬
‫ﻓروزه ای ﺑﮫ ﻧﺎم " َﻓر" ﺑود‪ .‬واژه ﻓر ﮐﮫ ھﻣﺎن واژه اوﺳﺗﺎﯾﯽ َ‬
‫"ﺧ ِور" اﺳت ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی‬
‫درﺧﺷﯾدن و ﺗﺎﺑﻧدﮔﯽ اﺳت و در ﻣﺗون ﭘﮭﻠوی و اوﺳﺗﺎ‪ ،‬ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی رﺳﺎﯾﯽ ﺟﺎن و اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ﻧﯾز آﻣده اﺳت‪ .‬در اﺳﺗوره ﺷﻧﺎﺳﯽ اﯾراﻧﯽ‪" ،‬ﻓر" و ﯾﺎ " َﻓره" و ﯾﺎ َ‬
‫"ﺧره" ھﻣﭼون ﻧﯾروﯾﯽ‬
‫اﺳت ﻧﮭﻔﺗﮫ در ﮔوھر ھر ﻓرد ﮐﮫ اﮔر در وﺟود او ﺑﺗﺎﺑد‪ ،‬ﮐﺎﻧون رﺳﺎﯾﯽ و ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ ﻣﯽ‬
‫ﮔردد و آن ﻓرد ﺷﺎﯾﺳﺗﮕﯽ رھﺑری ھﻣﮕﻧﺎن ﺧود را ﻣﯽ ﯾﺎﺑد‪ .‬در ﻗﺎﺑوﺳﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻋﻧﺻراﻟﻣﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﮫ ﻓروغ ﺷﺎه و اﯾﻧﮑﮫ اﯾن ﻓروغ ﺑﮕوﻧﮫ ﻣﮭرورزی و ﭘﺷﺗﮕرﻣﯽ ﺑر ھﻣﮫ ﻣردم ﺗﺎﺑﯾده ﻣﯽ‬
‫ﺷود‪ ،‬ﻣﯽ ﭘردازد آن ﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﻓرزﻧدش ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ » از ﺑﮭر آﻧﮑﮫ ﭘﺎدﺷﺎه ﭼون آﻓﺗﺎب‬
‫اﺳت ﻧﺷﺎﯾد ﮐﮫ ﺑر ﯾﮑﯽ ﺑﺗﺎﺑد و ﺑر دﯾﮕری ﻧﮫ«‪ ۸۳ .‬اﯾن ﻓروغ و درﺧﺷﻧدﮔﯽ ﭼﮫ ﺑوده و‬
‫ﭼﮫ وﯾژﮔﯽ را ﻧﻣﺎﯾﻧدﮔﯽ ﻣﯽ ﮐرده اﺳت؟‬

‫ﺑرآﯾﻧد وﺟود دو وﯾژﮔﯽ داد و ﺧرد در ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ ﻓر ﺗﻌﺑﯾر ﻣﯽ ﺷد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑر ﺑﺎورھﺎی‬
‫ﻣزداﯾﯽ ھر ﻣوﺟودی دارای ﻓر ﻣﯽ ﺑﺎﺷد وﻟﯽ در ﭘﮭﻧﮫ ﮐﺷورداری و ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ‪ ،‬دو‬
‫ﻓراﯾﺎﻓت ﯾﻌﻧﯽ "ﻓر اﯾراﻧﯽ" و "ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ" دارای اھﻣﯾت ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ ﻧﺧﺳﺗﯾن آﻧﮭﺎ در ﺑﺧش‬
‫ﭘﯾش ﺑررﺳﯽ ﺷد و دوﻣﯽ در اﯾﻧﺟﺎ‪ ،‬ﺑﺎزﺷﻧﺎﺳﯽ ﻣﯽ ﺷود‪.‬‬

‫از دﯾدﮔﺎه ﻧﯾﺎﮐﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺳرﭼﺷﻣﮫ ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾزدی ﺑوده اﺳت‪ .‬ﯾﻌﻧﯽ ﺧواﺳت اھوراﻣزدا‬
‫ﺑرای ﺑﺧﺷﯾدن اﯾن ﻓروغ وﯾژه ﺑﮫ دل و ﺟﺎن اﻧﺳﺎﻧﮭﺎی ﺑرﮔزﯾده‪ ،‬ﺑوده اﺳت‪ .‬درﺑﻧد ﭘﻧﺟم‬
‫ازﻓرﻣﺎن دارﯾوش ﺑزرگ در ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ﺑﯾﺳﺗون آﻣده اﺳت‪ »:‬ﺑﮫ ﺧواﺳت اھوراﻣزدا‬
‫ﻣن ﺷﺎه ھﺳﺗم‪ ،‬اھورا ﻣزدا ﺷﺎھﯽ را ﺑﮫ ﻣن ﻋطﺎ ﻓرﻣود«‪ .‬درﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ دارﯾوش ﺑزرگ‬

‫‪ -83‬ﻗﺎﺑﻮﺳﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،41‬ﺑﺮگ ‪185‬‬

‫‪62‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫درﺷوش آﻣده اﺳت‪ »:‬آن ﭼﮫ ﻣن ﮐردم‪ ،‬ھﻣﮫ را ﺑﮫ ﺧواﺳت اھورا ﻣزدا ﮐردم«‪ .‬وﻟﯽ از‬
‫ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬ھﻣﺎن دارﯾوش ﺷﺎه ﺑراﯾﻣﺎن روﺷن ﻣﯽ ﺳﺎزد ﮐﮫ ﺑﺧﺷﯾدن ﻓر از ﺳوی اھورا‬
‫ﻣزدا ﺑﮫ وی ﺑﮫ دﻟﯾل ﻧﯾﮏ ﮐرداری و دادﮔری او ﺑوده اﺳت‪ »:‬از آن رو اھورا ﻣزدا و‬
‫ﺧداﯾﺎن دﯾﮕر ﻣرا ﯾﺎری دادﻧد ﮐﮫ ﭘﻠﯾد ﻧﺑودم‪ .‬دروﻏﮕو ﻧﺑودم‪ .‬ﺗﺑﮭﮑﺎر ﻧﺑودم‪ .‬ﻧﮫ ﻣن و ﻧﮫ‬
‫دودﻣﺎﻧم‪ .‬ﺑﮫ راﺳﺗﯽ رﻓﺗﺎر ﮐردم‪ .‬ﻧﮫ ﺑﮫ ﻧﺎﺗوان و ﻧﮫ ﺑﮫ ﺗواﻧﺎ ﺳﺗم ﻧﮑردم«‪ ۸٤ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪،‬‬
‫ﻓره ﮐﯾﺎﻧﯽ ﮐﮫ آﺑﺷﺧورش ﻣﮭر ﯾزدان ﺑﮫ دارﻧده ﻓر ﻋﻧوان ﻣﯽ ﺷده اﺳت‪ ،‬دراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ از راﺳﺗﯽ ودرﺳﺗﯽ ﻓرد ﻓرھﻣﻧد ﯾﺎ ھﻣﺎن "ﺷﮭرﯾﺎر ﻧﯾﮏ" اﺳت‪.‬‬

‫در ُﺑﻧ َد ِھﺷن‪ ،‬ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ ﻧزد ﺷﮭرﯾﺎران ﭘﯾﺷدادی و ﮐﯾﺎﻧﯽ ﺑوده اﺳت‪ »:‬ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ آن اﺳت‬
‫ﮐﮫ ﺑﺎ ھوﺷﻧﮓ و ﺟم و ﮐﺎووس و دﯾﮕر ﺷﺎھﺎن آﻓرﯾده ﺷده اﺳت‪ .‬ﻓر آزادﮔﺎن آن اﺳت‬
‫ﮐﮫ در ﻧزد اﯾراﻧﯾﺎن اﺳت«‪ ۸٥ .‬ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ و آﻓرﯾنﮔوﯾﯽ ﻣردﻣﺎن ﺑﮫ دارﻧده َﻓر‪ ،‬ﺑﯾﺎن‬
‫"ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺣﮑوﻣﺗﯽ" از ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯾﺎن در ھزارهھﺎی ﮐﮭن ﺑوده اﺳت‪ .‬ﮐﺳﯽ ﺣق‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ داﺷﺗﮫ ﮐﮫ ﺑﮫ ﺳﺑب ﮐردارھﺎی ﻧﯾﮏ و ﺳزاوارش و ارﺟﮕزاری اش ﺑﮫ زﻧدﮔﯽ‬
‫ﺟﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬از ﺳوی ﻣردم‪ ،‬دارﻧده ﻓر اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﻣﯽ ﺷده اﺳت‪ .‬ﻓــر‪ ،‬ارﺛﯽ ﻧﺑود و از ﭘدر ﺑﮫ‬
‫ﻓرزﻧد ﻣﻧﺗﻘل ﻧﻣﯽﮔردﯾد‪ .‬اﻓزون ﺑر آن در ﻧزد ﯾﮏ ﻧﻔر‪ ،‬ﻓر‪ ،‬ﺟﺎودان و ھﻣﯾﺷﮕﯽ ھم ﻧﺑود‬
‫و ﺑﺎ ﻟﻐزش دارﻧده ﻓر‪ ،‬از او دور ﻣﯽ ﮔﺷت و ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ وی را از ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺣﮑوﻣﺗﯽ ﻣﯽ‬
‫اﻧداﺧت‪ .‬ﻓراﯾﺎﻓت ﻓر ﺑﮕوﻧﮫ ای واروﻧﮫ از ﺳوی ﺑرﺧﯽ در روزﮔﺎر ﮐﻧوﻧﯽ ﺑﮫ ﻣردم‬
‫ﺷﻧﺎﺳﺎﻧده ﺷده اﺳت‪ .‬آﻧﺎن ﺑﮕوﻧﮫ ای در ﺑﺎره ﻓر ﺳﺧن ﻣﯽ راﻧﻧد ﮐﮫ اﻧﮕﺎر ھر دارﻧده ﺗﺎج‬
‫و ﺗﺧت دارای ﻓر اﺳت و ﺑﻧﺎﺑراﯾن دارای ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ و ﺗﺎزه اﯾن ﻓر را ارﺛﯽ‬
‫ﻧﯾز ﻣﯽ ﭘﻧدارﻧد ﮐﮫ از ﭘدر ﺑﮫ ﻓرزﻧد ﻣﻧﺗﻘل ﻣﯽ ﺷود‪ .‬در اﯾﻧﺟﺎ ﺑﮫ اﯾن ﮐژاﻧدﯾﺷﯽ ﻣﯽ‬
‫ﭘردازﯾم و آﻣﺎج ﻓرزاﻧﮕﺎن اﯾراﻧﺷﮭر را از ﻣﻔﮭوم ﻓر ﻣﯽ ﺷﮑﺎﻓﯾم‪.‬‬

‫‪ -84‬ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺑﯿﺴﺘﻮن‪ ،‬ﺳﺘﻮن ﭼﻬﺎر‪ ،،‬ﺑﻨﺪ ‪13‬‬

‫‪ -85‬ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪109‬‬

‫‪63‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در دﯾﻧﮑرد‪ ،‬از ﻧوﺷﺗﮫ ھﺎی ﺑﺎ اھﻣﯾت ﺑﺟﺎﻣﺎﻧده از ﺳده ھﺎی ﻧﺧﺳﺗﯾن ﭘس از ﺗﺎزش اﻋراب‬
‫ﻣﺳﻠﻣﺎن‪ ،‬اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم‪ »:‬و اﯾﻧﮕوﻧﮫ اﺳت ﮐﮫ ھﯾﭻ ﮐس دارای راﻣش و ﺧر ِد ﺗﮭﯽ‬
‫از ﺑﯾم و ُدژ آﮔﺎھﯽ )اﻧﺣراف ﻓﮑری( ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺑﮫ ھﻣﺎﻧﮕوﻧﮫ ﮐﮫ ھﯾﭻ ﮐس ﻧﯾز ﻧﯾﺳت ﮐﮫ‬
‫دارای ﺑﯾم و ُدژآﮔﺎھﯽ ﺳراﺳر ﺗﮭﯽ از راﻣش و ﺧرد ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺑﮫ ھﻣﯾن ﮔوﻧﮫ ﻧﯾز‪ ،‬ھﯾﭻ ﮐس‪،‬‬
‫ﺣﺗﯽ ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ در ﻓرازﺗرﯾن ﭘﺎﯾﮫ از راﻣش و ﺧرد اﯾﺳﺗﺎده ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺑﺎز ھم ﺗﮭﯽ از ﺑﯾم‬
‫ﻧﯾﺳت و از اﯾن ﮔذر‪ ،‬دارای داﻧش ﮐﺎﻣل ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺑﺎز ﻧﯾز ﺑﮫ ھﻣﯾن ﮔوﻧﮫ‪ ،‬ﻓرد ﮔرﻓﺗﺎر ﺑﮫ‬
‫ﮔران ﺗرﯾن ﺑﯾم و دارﻧده ﺑﯾﺷﺗرﯾن ُدژ آﮔﺎھﯽ ﻧﯾز‪ ،‬ﻧﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑﮫ ﮐﻠﯽ ﺗﮭﯽ از راﻣش و‬
‫داﻧش ﺑﺎﺷد«‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﭘﺎک ﺑودن آدﻣﯽ از اﺷﺗﺑﺎه‪ ،‬ﺧطﺎ و ﮔﻧﺎه )ﻣﻌﺻوﻣﯾت( در ﺑﺎورھﺎی‬
‫رﯾﺷﮫ دار اﯾراﻧﯽ ﺟﺎی ﻧداﺷت از اﯾﻧرو ﮐﮫ ﺧردﻣﻧدان ﺑﻠﻧد ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﯾز ﻟﻐزش ﭘذﯾرﻧد‪.‬‬

‫ﺑﻧﯾﺎد ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭری در ﭘﮭﻧﮫ زﻧدﮔﯽ ﻓردی و ھﻣﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧردﻣداری ﺑود و ﻣﻔﮭوﻣﯽ ﻣﺎﻧﻧد‬
‫"ﻋﺻﻣت" ﮐﮫ ﻣطﻠق اﻧدﯾﺷﯽ ﺑﯽ ﮐم و ﮐﺎﺳﺗﯽ در آن ﻣوج ﻣﯽ زﻧد‪ ،‬ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ‬
‫از آﺑﺷﺧور ﺧردﮔرای ﻣﮑﺗب اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎﺷد‪ .‬ﭘس‪ ،‬ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳت "ﻣوھﺑﺗﯽ‬
‫ﺧداﯾﯽ ﺑﺎﺷد ﮐﮫ ﺷﮭرﯾﺎر از اھوراﻣزدا درﯾﺎﻓت ﻧﻣوده و ﺑﻧﺎﺑراﯾن او را ﺑری از اﺷﺗﺑﺎه و‬
‫ﮔﻧﺎه ﮐرده و ﺳزاوار ﺑﮫ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ"‪ .‬در ﺑﺎره ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﮐﯾﻘﺑﺎد ﮐﯾﺎﻧﯽ اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻣﯽ‬
‫ﺧواﻧﯾم ﮐﮫ » ﻓر ﻣدﺗﯽ ﺑﮫ ﮐﯾﻘﺑﺎد ﺳر دودﻣﺎن ﮐﯾﺎﻧﯽ ﺗﻌﻠق داﺷت‪ .‬از ﭘرﺗو آن‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎھﯽ‬
‫اﯾران روﻧق ﮔرﻓت«‪ ۸٦ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬ﻓر ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳﺗﮫ وراﺛﺗﯽ ﺑﺎﺷد ﭼﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑرای ﻣدﺗﯽ ﺑﮫ‬
‫ﮐﯾﻘﺑﺎد ﺗﻌﻠق ﮔرﻓﺗﮫ اﺳت و وی را ﺑرای اﻧﺟﺎم ﻧﯾﮑﯽ وداد‪ ،‬ﺗواﻧﻣﻧد ﺳﺎﺧﺗﮫ اﺳت‪.‬‬

‫ﭘس ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ ﭼﮫ ﺑوده اﺳت؟‬

‫ﺷﺎه آرﻣﺎﻧﯽ آﻧﮕوﻧﮫ ﮐﮫ اوﺳﺗﺎ‪ ،‬ﻣﺗون ﭘﮭﻠوی‪ ،‬ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫھﺎ و اﻟﺑﺗﮫ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﺑﮫ ﻣﺎ ﻣﯽ‬
‫ﻧﻣﺎﯾﺎﻧﻧد‪ ،‬دارای وﯾژﮔﯾﮭﺎﯾﯽ اﺳت ﮐﮫ ھﯾﭻ ﺗواﻧﮕری ﺑدون داﺷﺗن آﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺳزاوار دﺳﺗﯾﺎﺑﯽ و‬

‫‪ -86‬دﯾﻨﮑﺮد ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬دﯾﺒﺎﭼﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪33‬‬

‫‪64‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﯾﺎ ﻧﮕﮭداﺷت ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﮭرﯾﺎری را ﻧدارد‪ :‬ﺧرد‪ ،‬داد و آﺑﺎدﮔری‪ .‬ﺑرای ھﻣﯾن در درازای‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﻧدﯾن ﺑﺎر ﺑزرﮔﺎن ﮐﺷور‪ ،‬ﺷﺎھﯽ را از ﺗﺎج و ﺗﺧت ﺑرﮐﻧﺎر‬
‫ﮐردﻧد و ﯾﺎ ﻧﮕذاﺷﺗﻧد ﮐﮫ ﺑزرﮔﺗرﯾن ﭘﺳر ﺷﺎه ﭘﯾﺷﯾن ﺑﮫ ﺷﮭرﯾﺎری ﺑرﺳد و ﺑﮫ ﺟﺎی او‪،‬‬
‫ﻓرد ﺳزاواری را ﺑﮫ ﺷﺎھﯽ رﺳﺎﻧدﻧد‪ .‬ﺑﺎ ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ ﺷدن ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﺎ ﻓروزه ھﺎی داد‪ ،‬ﺧرد و‬
‫ت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﻣﯽ ﺷد‪ .‬ﺑﮫ ھﻣﯾن دﻟﯾل‬
‫آﺑﺎدﮔری‪ ،‬ﻓره از او دور ﻣﯽ ﮔردﯾد و او ﻓﺎﻗد ﺣﻘﺎﻧﯾ ِ‬
‫ﺑود ﮐﮫ در اﺳﺗوره ھﺎی اﯾراﻧﯽ َﻓر ﺳﮫ ﺑﺎر از ﺟﻣﺷﯾد ﺟدا ﺷد ﮐﮫ ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺑﺎر اﯾزد ﻣﮭر‪،‬‬
‫دوﻣﯾن ﺑﺎر ﻓرﯾدون‪ ،‬و ﺳوﻣﯾن ﺑﺎر ﮔرﺷﺎﺳب آن را ﺑدﺳت آوردﻧد‪ ۸۷ .‬اﮔر ﺗﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺑودن در‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎھﯽ ﺑرای ﻓردی‪ ،‬ﻓر و در ﭘﯽ اش‪ ،‬ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺑﮫ ھﻣراه ﻣﯽ آورد‪،‬‬
‫دﯾﮕر ﻧﺑﺎﯾد ﺷﺎھﯽ ﭼون ﺟﻣﺷﯾد‪ ،‬ﻓر ﺧوﯾش را از دﺳت ﻣﯽ داد‪.‬‬

‫ﺑزرﮔﻣﮭر ﺣﮑﯾم ﺑﮫ روﺷﻧﯽ ﺑﯾﺎن ﻣﯽ دارد ﮐﮫ از ﻓر ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ ھﯾﭻ ﮐس ﮔزﻧدی ﻧﻣﯽ‬

‫رﺳد ﭼون اﯾن ﻓر زاده ﻣﮭر ﺷﺎه و ﮐﺷور ﺑﮫ ﯾﮑدﯾﮕر اﺳت‪:‬‬

‫ﻧﯾﺎﺑد ﻧﯾﺎز اﻧدر آن ﺑوم ‪ ،‬راه‬ ‫ﺑﮫ ﺷﮭری ﮐﮫ ھﺳت اﻧدر او ﻣﮭر ﺷﺎه‬
‫ﮐﮫ ﺑﺧﺗش ھﻣﮫ ﻧﯾﮑوﯾﯽ َﭘرورد‬ ‫ﺑدی ﺑر ﺗو از َﻓر او ﻧﮕذرد‬
‫ﮐﮫ ﺑر ﭼﮭر او َﻓر ﯾزدان ُﺑ َود‬ ‫ﺟﮭﺎن را دل از ﺷﺎه ‪ ،‬ﺧﻧدان ُﺑ َود‬

‫ُﮔردﯾﮫ‪ ،‬ﺧواھر ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﺑرادرش ﯾﺎدآور ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ او از ﺗﺧﻣﮫ ﺷﺎھﺎن ﻧﯾﺳت‬
‫و ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﻧﺑﺎﯾد ﭼﺷم ﺑﮫ ﮔرﻓﺗن ﺗﺎج و ﺗﺧت داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪:‬‬

‫ﺳزای ﺑزرﮔﯽ ﺑﮫ ﮔوھر ﺑُود‬ ‫ﻧﮫ ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ زﯾﺑﺎی اﻓﺳر ﺑُود‬

‫ھﻣﮫ دوده را دادﺧواھﯽ ﺑﮫ ﺑﺎد‬ ‫ﭼو ﺧواھﯽ ﮐﮫ ﺷﺎھﯽ ﮐﻧﯽ ﺑﯽ ﻧژاد‬
‫اﯾن ﺑدان ﻣﻌﻧﺎ ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﺷﮭرﯾﺎری ﺑﺎﯾد ﺿرورﺗﺎ ارﺛﯽ ﺑﺎﺷد و ﺣﺗﻣﺎ ﻓرزﻧد ﺷﺎه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺧواھد ﺑود ﺑﻠﮑﮫ در ﭘﺎﯾﺑﻧدی ﺑﮫ ﺳﻧت اﯾراﻧﺷﮭری ﮐﮫ ﺳرداران و ﺳﭘﮭﺳﺎﻻران‬

‫‪ -87‬زاﻣﯿﺎدﯾﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪30-48‬‬

‫‪65‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﺑﺎﯾد ﺑﮫ ﺗﺎج و ﺗﺧت دﺳت ﯾﺎزﻧد‪ ،‬ﮔردﯾﮫ از ﺑرادر دﻻورش‪ ،‬ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ‪ ،‬ﻣﯽ ﺧواھد‬
‫ﮐﮫ ﺑدﻋت دﺳت اﻧدازی ﺑﮫ ﺗﺎج را رواج ﻧدھد‪.‬‬

‫ﻧﻣوﻧﮫ روﺷﻧﯽ از اﯾﻧﮑﮫ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﻓرزﻧد ﺷﺎه اﻟزاﻣﺎ ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ رھﺑری ﻧﻣﯽ ﺑﺎﺷد در‬
‫روﯾداد زﯾر اراﺋﮫ ﺷده اﺳت‪ .‬ﭘس از ﺑﯾرون راﻧدن اﻓراﺳﯾﺎب از اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺑزرﮔﺎن اﯾران‬
‫ﺑرای ﺑرﮔزﯾدن ﺟﺎﻧﺷﯾن ﻧوذر ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺗﮫ‪ ،‬ﮔرد ھم آﻣدﻧد‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﭘﯾﺷﻧﮭﺎد ﺑرﺧﯽ ﺑرای‬
‫ﮔزﯾﻧش ﯾﮑﯽ از ﭘﺳران ﻧوذر‪ ،‬ﯾﻌﻧﯽ ﺗوس ﯾﺎ ُﮔﺳﺗ َﮭم‪ ،‬ھﻣراھﯽ ﻧﮑردﻧد و آن دو را ﺳﺧت‬
‫از ﻓره اﯾزدی ﺑدور دﯾدﻧد‪ ۸۸ .‬اﯾن ﻧﻣوﻧﮫ دﯾﮕری از ﺑﺎور ﺳرآﻣدان اﯾراﻧﯽ ﺑﮫ ارﺛﯽ ﻧﺑودن‬
‫ﻓر در ﺧﺎﻧواده ﺷﺎھﯽ ﺑوده اﺳت‪ .‬ﭼﮫ اﮔر ﻓر ﻣوروﺛﯽ ﺑود‪ ،‬دﯾﮕر ﻧﯾﺎزی ﺑﮫ ھﻣﭘُرﺳِ ﮕﯽ‬
‫ﺑزرﮔﺎن ﮐﺷور ﺑرای ﮔزﯾﻧش ﺷﮭرﯾﺎر ﻧﺑود و ﺑدون راﯾزﻧﯽ ﺳرداران‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﭘﺳران‬
‫ﻧوذر ﯾﻌﻧﯽ ﺗوس ﯾﺎ ﮔﺳﺗﮭم ﺑﮫ ﺷﺎھﯽ ﻣﯽ رﺳﯾد‪.‬‬

‫در ھﻣﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬از آﻧﺟﺎ ﮐﮫ در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﻣﻼک ﺑرﺗری ﺑرای اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ‪،‬‬
‫ﺧردﻣﻧدی اﺳت‪ ،‬از ﻣﯾﺎن ﭼﻧد ﻓرد ﻣدﻋﯽ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ‪ ،‬آن ﯾﮏ ﺳزاوار ﺷﮭرﯾﺎری ﺑوده‬
‫ﮐﮫ اﻓزون ﺑر ﻧژاد و ﺗﺑﺎر واﻻ‪ ،‬ﺧردﻣﻧد ﻧﯾز ﺑوده ﺑﺎﺷد‪ .‬ﮔرﭼﮫ در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ‬
‫ﻧژاد و ﮔوھر ﺑﮫ ﻋﻧوان ارزش ﭘرداﺧﺗﮫ ﺷده اﺳت وﻟﯽ ﺳروری و ﺑرﺗری‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗر از‬
‫ﻧژاد و ﮔوھر‪ ،‬ﺑﮫ ھﻧر ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺑﮫ واژﮔﺎﻧﯽ دﯾﮕر‪ ،‬ﺑرﺗری اﻓراد در ھﻧر ﯾﺎ ﻓﺿﯾﻠﺗﮭﺎی‬
‫ﺑدﺳت آﻣده او در زﻧدﮔﯽ اش اﺳت ﮐﮫ ﺑﯾش از ﺗﺑﺎر و ﺧﺎﻧواده‪ ،‬در ﺷﺧﺻﯾت ﺳﺎزی او‬
‫ﻧﻘش داﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬در ُﺑﻧد ِھﺷن آﻣده اﺳت ﮐﮫ » دو ﻣرد ﮐﮫ ﺑﺎ ھم ﻓراز روﻧد‪ ،‬آﻧﮑﮫ داﻧﺎﺗر‬
‫و راﺳﺗﮕوﺗر اﺳت‪ ،‬ﺳرور اﺳت«‪ ۸۹ .‬اﯾﻧﺟﺎ ﺧردﻣﻧد ﮐﺳﯽ اﺳت ﮐﮫ ھم داﻧﺎ و ھم راﺳﺗﮕو‬
‫ﺑﺎﺷد‪ .‬راﺳﺗﮕوﯾﯽ در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دروﻏﮕوﯾﯽ اﺳت و در ﻣﺗون ﮐﮭن ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی ﺳﺧن‬

‫‪ -88‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪87‬‬

‫‪ -89‬ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪ ،9‬ﺑﺮگ ‪122‬‬

‫‪66‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫راﺳت ﻧﺑوده اﺳت ﺑﻠﮑﮫ راﺳﺗﯽ و درﺳﺗﯽ در اﻧدﯾﺷﮫ و ﮐردار را ﻧﯾز درﺑرﻣﯽ ﮔرﻓﺗﮫ‬
‫اﺳت‪.‬‬

‫در ﮔﺎﺗﮭﺎی زرﺗﺷت ﻧﯾز‪ ،‬ﺷﺎ ِه ﺑﯽ اﺧﻼق و ﺑﯾدادﮔر ﺑﺳﯾﺎر ﻧﮑوھش ﺷده اﺳت ﺑداﻧﺳﺎن ﮐﮫ‬
‫زرﺗﺷت » آرزوﯾش را ﺷﺎھﯽ آرﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽ داﻧد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﮭرﯾﺎر دروغ ﭘرﺳت ﺳﺗﯾز‬
‫ﻧﻣﺎﯾد«‪ ۹۰ .‬ﮐﯾﺧﺳرو در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺷﺎه آرﻣﺎﻧﯽ اﺳت و ﺟﻠوه ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ را در ھﻣﮫ ﮐﻧﺷﮭﺎی‬
‫وی ﻣﯽ ﺷود دﯾد‪ .‬او در اوﺳﺗﺎ و ﻣﺗون ﭘﮭﻠوی ﻧﯾز ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻧﻣﺎدی از داد‪ ،‬ﺧرد و ﻧﯾﮏ‬
‫ﮔوھری ﺑﺳﯾﺎر ﺳﺗوده ﺷده اﺳت‪ » :‬او دﻻوری اﺳت ﮐﮫ ﺳرزﻣﯾن ھﺎی اﯾراﻧﯽ را ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ‬
‫ﻣﯽ ﮐﻧد و ﺑرھﻣﮫ ﮐﺷورھﺎ ﻓرﻣﺎن ﻣﯽ راﻧد و ﺟﺎُدوان و ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن ﺳﺗم ﮐﺎر را ﺑرﻣﯽ‬
‫اﺳت«‪۹۱ .‬‬ ‫اﻧدازد‪ .‬در واﻗﻊ ﮐﯾﺧﺳرو ﻧﻣوﻧﮫ ﻣطﻠق رھﺑری ﮐﺎﻣل و ﺑﯽ ﻋﯾب‬

‫اﮐﻧون ﭘرﺳش اﯾن اﺳت ﮐﮫ اﯾن ﺧرد ﭼﯾﺳت ﮐﮫ ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ ﺑوده اﺳت؟‬
‫ﺧرد از ﻧﺎب ﺗرﯾن و ﻏﻧﯽ ﺗرﯾن ﻣﻔﺎھﯾم ﻣوﺟود در اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﯽ ﺑوده اﺳت‪ .‬رﯾﺷﮫ آن‬
‫واژه اوﺳﺗﺎﯾﯽ " َﺧرﺗو" اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی ﻓروغ ﮔوھرﯾن و ﭘرﺗوی ذاﺗﯽ اﺳت‪ .‬ﺧرد‪،‬‬
‫ﺳرﻣﺎﯾﮫ ﻣﻌﻧوی اﻧﺳﺎن ﺑرای ﺗﺷﺧﯾص ﻧﯾﮏ و ﺑد از ﯾﮑدﯾﮕر اﺳت‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﻓراﯾﺎﻓﺗﯽ‬
‫ﻣﺗﻔﺎوت ﺑﺎ "ﻋﻘل اﺳﭘﯾﻧوزا" و ﯾﺎ "ﻋﻘل دﮐﺎرﺗﯽ" اﺳت ﮐﮫ اﺑزار ﺗﻣﯾز ﺳود از زﯾﺎن ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷد‪ .‬ﻋﻘل ﻏرﺑﯽ ﮐﮫ ﭘﺎﯾﮫ ﻣﮑﺗب )‪ (Rationalism‬اﺳت‪ ،‬ﻧﯾروی ﺑررﺳﯽ و واﮐﺎوی‬
‫اﻧﺳﺎن در ﻗﻠﻣروی ﻓﯾزﯾﮏ و ﻣﺣﺳوﺳﺎت اﺳت و ﻣﺗﺎﻓﯾزﯾﮏ در آن ﺟﺎﯾﯽ ﻧدارد‪.‬‬

‫ﺗوان ﻣﻐز اﻧﺳﺎن اﺳت‪ .‬ﺑر ﺧﻼف‬

‫ِ‬ ‫ﻋﻘل ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ از‬
‫ﺧرد اﯾراﻧﯽ ژرف ﺗر و ﭘﯾﭼﯾده ﺗر از ِ‬
‫ﻋﻘل ﻏرﺑﯽ‪ ،‬ﺧرد دارای روح اﺳت‪ .‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ درﮐﯽ از ﻣﺗون اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺧرد را ﻣﯽ ﺗوان‬
‫ﺑﮫ ﻣﻌﻧﯽ "ﻋﻘل زﯾر ﭼﺗر اﺧﻼق" ﮔرﻓت‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﻧدﯾﺷﻣﻧدان ﺑزرگ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬اﺑن ﻣﻘﻔﻊ‬

‫‪ -90‬ﺑﺮﮔﺮدان ﮔﺎﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻫﺎت ‪ ،46‬ﺑﻨﺪ ‪4‬‬
‫‪ -91‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ در اﺳﺎﻃﯿﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺑﺮگ ‪195‬‬

‫‪67‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫)روزﺑﮫ دادﺑﮫ( در اﯾن ﺑﺎره ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﺗرﺑﯾت ﭘذﯾری در ﺳرﺷت ﻋﻘل اﺳت‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫ﺗرﺑﯾت اﺳت ﮐﮫ ﺧرد آدﻣﯽ رﺷد ﮐﻧد و ﭘﺎک و ﻣﻧزه ﮔردد ‪ ...‬و ﻋﻘل آدﻣﯽ ﭼون ﺗرﺑﯾت‬
‫ﯾﺎﺑد ﺑﮫ ﮐﺎر اﻓﺗد‪ ،‬زﯾرا رﺷد و زﻧدﮔﯽ و زاﯾش ﺧرد ﺑﺎ ﺗرﺑﯾت اﺳت«‪ ۹۲ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﺎﯾد‬
‫داﻧﺳت‪۹۳ .‬‬ ‫ﺧرد را "ﻋﻘل ﭘرورش ﯾﺎﻓﺗﮫ"‬

‫ﺷﺎﯾد اﯾن ﭘرﺳش ﭘﯾش ﺑﯾﺎﯾد ﮐﮫ اﺧﻼق ﭘدﯾده ای اﺳت ﺳﯾﺎل و ﻣﺗﻐﯾر ﺑﺎ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪.‬‬
‫ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﺧرد ﻧﯾز ﭘدﯾده ای اﺳت ﮐﮫ ﺑﺎ ﮔذﺷت زﻣﺎن و ﺑﺎ ﺗﻐﯾﯾر اﺧﻼق‪ ،‬دﮔرﮔوﻧﯽ ﻣﯽ‬
‫ﯾﺎﺑد‪ .‬ﭘس ﺑر اﯾن ﭘﺎﯾﮫ‪ُ ،‬ﮐﻧﺷﯽ ﮐﮫ روزﮔﺎری‪ ،‬ﺧردﻣﻧداﻧﮫ ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ رﻓت‪ ،‬اﻣروزه ﺷﺎﯾد‬
‫ﻧﺎﺑﺧرداﻧﮫ ﺟﻠوه ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮫ اﯾن ﭘرﺳش‪ ،‬ﮔر ﭼﮫ ﻣﯽ ﺗوان ﭘذﯾرﻓت ﮐﮫ ﺑرﺧﯽ‬
‫ارزﺷﮭﺎی اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺎ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن دﮔرﺳﺎن ﻣﯽ ﺷوﻧد وﻟﯽ روان ﺣﺎﮐم ﺑر اﺧﻼق ﯾﺎ‬
‫ھﻣﺎن ﻗواﻧﯾن طﺑﯾﻌﯽ‪ ،‬ﺟﺎودان و ﭘﺎﯾدار ﻣﯽ ﻣﺎﻧد و ھر آﻧﭼﮫ ﻣﺎﻧﻧد دزدی‪ ،‬ﺟﻧﺎﯾت‪ ،‬دروغ‬
‫و آز ﮐﮫ وﺟدان ﺑﯾدار اﻧﺳﺎﻧﯽ ﻧﭘﺳﻧدد و ﺑﯾداد در طﺑﯾﻌت ﺑﯾﺎﻓرﯾﻧد‪ ،‬ھﻣﯾﺷﮫ ﻧﺎﭘﺳﻧد و ﻏﯾر‬
‫اﺧﻼﻗﯽ اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود و ﭘﯾرو زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﻧﻣﯽ ﺑﺎﺷﻧد‪.‬‬

‫ﺧرد ورزی در ﺑﯾﺷﺗر اﻧدرزھﺎی اﯾراﻧﯽ ﻣرﺑوط ﺑﮫ ﭘﯾش از اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز ﮐﺎﻣﯾﺎﺑﯽ در‬
‫زﻣﯾﻧﮫ زﻧدﮔﯽ ﻓردی و ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد و ﺑﮫ ﻋﻧوان ﺑﮭﺗرﯾن ﻓرزاﻧﮕﯽ ﺳﻔﺎرش ﺷده‬
‫اﺳت‪ .‬از ﻣﺗون ﭘﮭﻠوی ھﻣﭼون "اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ﺑزرﮔﻣﮭر" و "ﻣﯾﻧوی ﺧرد" ﮔرﻓﺗﮫ ﺗﺎ ﻧﺳﮏ‬
‫ھﺎی ﭘﺎرﺳﯽ ﭘس از اﺳﻼم ﮐﮫ رﯾﺷﮫ در دوران ﭘﯾش از اﺳﻼم داﺷﺗﻧد ﻣﺎﻧﻧد "ﺑرزو ﻧﺎﻣﮫ"‪،‬‬
‫"ﻓراﻣرز ﻧﺎﻣﮫ" و "ﮐوش ﻧﺎﻣﮫ"‪ ،‬ﺳراﺳر اﻧﺑﺎﺷﺗﮫ اﻧد از ﺳﺗﺎﯾش ﺧردورزی و ﻧﮑوھش‬

‫‪ - 92‬ادب ﺻﻐﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ )روزﺑﻪ دادﺑﻪ(‬

‫‪ -93‬ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﺮد در ﻧﺰد اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽ ﺷﺪه اﻧﺪ‪» :‬آﺳﻦ ﺧﺮد« ﯾﺎ ﺧﺮد ﺧﺪادادي‪ ،‬ﺧﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﮔﻮﻫﺮ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮي »ﮔﻮش ﺳﺮود ﺧﺮد« ﮐﻪ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﭘﺮورش اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫آن‪ ،‬ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﺮد‪» ،‬رﺷﻦ ﺧﺮد« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ اﻧﺴﺎن در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‬
‫و از اﯾﻦ راه‪ ،‬ﺟﻠﻮه ﮔﺎه ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﺎﺑﺧردی‪ .‬در اﯾن ﻣﯾﺎن‪ ،‬ﮔﺎﺗﮭﺎی زرﺗﺷت و ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ ﻟﺑرﯾز از ﺳﻔﺎرﺷﮭﺎی روﺷن‬
‫ﺑﮫ ﭘﯾروی از ﺧرد ھﺳﺗﻧد ﺑﮕوﻧﮫ ای ﮐﮫ ﺧرد را ﺑزرﮔﺗرﯾن ﺳرﻣﺎﯾﮫ اﻧﺳﺎن ﻣﯽ داﻧﻧد‪ .‬اﺳﺗﺎد‬
‫ﺳﺧن‪ ،‬ﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﮔوﯾد‪:‬‬

‫ﺧ َِرد زﯾور ﻧﺎﻣداران ﺑ َُود‬ ‫ﺧ َِرد اﻓﺳر ﺷﮭرﯾﺎران ﺑ َُود‬

‫ﺧرد ﺳﺎﯾﮫ زﻧدﮔﺎﻧﯽ ﺷﻧﺎس‬ ‫ﺧرد زﻧده ﺟﺎوداﻧﯽ ﺷﻧﺎس‬
‫ﺗو ﺑﯽ ﭼﺷم‪ ،‬ﺷﺎدان ﺟﮭﺎن َﻧﺳ َﭘری‬ ‫ﺧرد ﭼﺷم ﺟﺎن اﺳت ﭼون ﺑﻧﮕری‬

‫در ﺳﯽ ﺗﺎ ﺳﯽ ﭘﻧﺞ ﺑﯾت آﻏﺎزﯾن ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ )ﺑﺳﺗﮫ ﺑﮫ ﻧﺳﺧﮫ ای ﮐﮫ ﻣورد ﺑﮭره ﮔﯾری ﻗرار‬
‫ﮔﯾرد(‪ ،‬ﻓردوﺳﯽ ﺑﯾﺳت ﺑﺎر واژه "ﺧ َِرد" و ﭼﮭﺎر ﺑﺎر واژه "اﻧدﯾﺷﮫ" را ﺑﮑﺎر ﺑرده اﺳت‪.‬‬
‫اﯾن اﻧدازه ﺑﺎﻻ از ﭘﯾداﯾﯽ ﯾﮏ ﻓراﯾﺎﻓت ﯾﻌﻧﯽ ﺧرد در اﺛری ﮐﮫ ﺑﮕوﻧﮫ ای ﺷﻧﺎﺳﻧﺎﻣﮫ اﯾراﻧﯾﺎن‬
‫ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﯾد‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮕر ارج ﺑﻧﯾﺎدﯾن ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ ﺑﮫ اﯾن ارزش واﻻی اﻧﺳﺎﻧﯽ ﺑوده‬
‫اﺳت‪ .‬ﻓردوﺳﯽ ھﻣﭼﻧﯾن ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ را ﺑﺎ ﮔزاره ﺑرﺟﺳﺗﮫ "ﺑﮫ ﻧﺎم ﺧداوﻧد ﺟﺎن و ﺧرد" آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬آﻏﺎزی ﮐﮫ ﻣﺗﻔﺎوت ﺑﺎ دﯾﮕر آﺛﺎر ادﺑﯽ ﻣﺎ در ھﻣﮫ اﯾن ھزار و اﻧدی ﺳﺎل ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫ﻧﺧﺳﺗﯾن ﻣرد و زن در اﺳﺗوره ھﺎی اﯾراﻧﯽ ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ از ﭘﯾﮑر ﮔﯾﺎھﯽ ﺑﮫ ﭘﯾﮑر اﻧﺳﺎﻧﯽ‬
‫دﮔرﺳﺎن ﻣﯽ ﮔردﻧد‪ ،‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ از ﺳوی اھوراﻣزدا ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ »:‬ھرﻣزد ﺑﮫ "ﻣﺷﯽ"‬
‫و "ﻣﺷﯾﺎﻧﮫ" ﮔﻔت ﮐﮫ ﻣردم اﯾد‪ ،‬ﭘدر و ﻣﺎدر ﺟﮭﺎﻧﯾﺎن اﯾد‪ .‬ﺷﻣﺎ را ﺑﺎ ﺑرﺗرﯾن ﻋﻘل ﺳﻠﯾم‬
‫آﻓرﯾدم‪ .‬ﺟرﯾﺎن ﮐﺎرھﺎ را ﺑﮫ ﻋﻘل ﺳﻠﯾم ﺑﮫ اﻧﺟﺎم رﺳﺎﻧﯾد‪ .‬اﻧدﯾﺷﮫ ﻧﯾﮏ اﻧدﯾﺷﯾد‪ ،‬ﮔﻔﺗﺎر ﻧﯾﮏ‬
‫ﮔوﯾﯾد‪ ،‬ﮐردار ﻧﯾﮏ ورزﯾد‪ .‬دﯾوان را ﻣﺳﺗﺎﺋﯾد«‪ ۹٤ .‬ﺑرای اﯾن دو اﻧﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﻣﯽ رﻓﺗﻧد ﺗﺎ‬
‫ﻧﺳل آدﻣﯽ را در ﮐره ﺧﺎﮐﯽ ﺑﮕﺳﺗراﻧﻧد‪" ،‬ﻋﻘل ﺳﻠﯾم" ﯾﺎ ھﻣﺎن ﺧ َِرد‪ ،‬ﺑزرﮔﺗرﯾن ﺳرﻣﺎﯾﮫ‬
‫ﺑرای زﻧدﮔﯽ اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﺷده اﺳت‪.‬‬

‫‪ -94‬وﻧﺪﯾﺪاد‪ ،‬ﺑﺮگ ‪81‬‬

‫‪69‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑرای ﭘﯾﮑﺎر ﺑﺎ دﯾوان اھرﯾﻣﻧﯽ‪ ،‬ﺧرد‪ ،‬ﺳﺎز و ﮐﺎر آدﻣﯽ اﺳت و آن اﺳت ﮐﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧد‬
‫اﻧﺳﺎن را از ﺑﻼﯾﺎی اﺧﻼﻗﯽ و وﯾراﻧﮕر رھﺎﯾﯽ دھد و آﺳودﮔﯽ ﮔﯾﺗﯽ و ﻣﯾﻧو را ﺑرای‬
‫آدﻣﯽ ﺑﮫ ھﻣراه ﺑﯾﺎورد‪:‬‬

‫ﮐﮫ ﭼون دﯾـو ﺑـﺎ دل ﮐﻧد ﮐﺎرزار؟‬
‫ﮐﮫ از ﮐﺎر ﮐوﺗﮫ ﮐﻧـد دﺳت دﯾـو؟‬
‫ز ﮐــردار اھــرﯾـﻣﻧـﺎن ﺑـﮕــذرد‬
‫ﮐﮫ راھﯽ درازﺳت ﭘﯾش اﻧدرون‬
‫دل و ﺟــﺎن داﻧﻧــده زو روﺷﻧﺳت‬
‫ز داﻧــﺎ ﺑﭘــرﺳﯾـد ﭘـس ﺷﮭـرﯾـﺎر‬
‫ﺑﮫ ﺑﻧـده ﭼـﮫ دادﺳت ﮐﯾﮭـﺎن ﺧـدﯾـو‬
‫ﭼﻧﯾن داد ﭘﺎﺳﺦ ﮐﮫ دﺳت ﺧ َِرد‬
‫ﺧــرد ﺑــﺎد ﺟــﺎن ﺗــرا رھﻧﻣون‬
‫ز ﺷﻣﺷﯾر دﯾـوان ﺧـرد ﺟـوﺷﻧﺳت‬

‫در ﮔﺎﺗﮭﺎ‪ ،‬زرﺗﺷت ﻧﯾز ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﺑﮭﺗرﯾن ﮔﻔﺗﮫ را ﺑﺎ ﮔوش ﺑﺷﻧوﯾد‪ .‬ﺑﺎ اﻧدﯾﺷﮫ روﺷن ﺑﮫ‬
‫آن ﺑﻧﮕرﯾد‪ .‬ﺳﭘس ھر ﻣرد و زن از ﻣﯾﺎن دو راه ﻣوﺟود ﻧﯾﻛﯽ و ﺑدی‪ ،‬ﯾﻛﯽ را از روی‬
‫ﺧرد و اﺧﺗﯾﺎر ﺑرﮔزﯾﻧﻧد«‪ ۹٥ .‬در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕر‪ ،‬زرﺗﺷت ﺑﮫ دﺧﺗر ﺧود "ﭘروﭼﯾﺳﺗﺎ" و دﯾﮕر‬
‫دﺧﺗران دم ﺑﺧت ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﺧرد ﺧوﯾش و ﺑﺎ آﮔﺎھﯽ ﺗﻣﺎم‪ ،‬ھﻣﺳر ﺧود را‬
‫ﺑرﮔزﯾﻧﻧد‪۹٦ .‬‬

‫"ﻣردان ﻓرخ"‪ ،‬ﻧوﯾﺳﻧده ﯾﮑﯽ از ﻣﺗون ﭘﮭﻠوی در ﺳده ﻧﮭم‪ ،‬ﺑﺎزﮔو ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ ﭼﮕوﻧﮫ ﺑﮫ‬
‫ﺑررﺳﯽ دﯾﻧﮭﺎ و آﯾﯾﻧﮭﺎی دﯾﮕر ﭘرداﺧﺗﮫ ﺗﺎ ﺑﺗواﻧد ِﺧ َرد را ﺟﺳﺗﺟو ﻧﻣﺎﯾد و ﺳراﻧﺟﺎم آن را‬
‫ﻧﮫ در ادﯾﺎن و ﮐﯾﺷﮭﺎی راﯾﺞ و ﻗراردادی ﮐﮫ در راﺳﺗﯽ و درﺳﺗﯽ ﯾﺎﻓﺗﮫ اﺳت‪ .‬در ﺑﺎره‬
‫اﯾن ﺳﻔر ﺣﻘﯾﻘت ﯾﺎب اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬و ﭼون ﺑﮫ اﯾن ﺗرﺗﯾب ﻧﮕرﯾﺳت‪ ،‬ﺑﮫ ﺧواﺳﺗﺎری‬
‫ﺧ َِرد در اﯾن ﺟﮭﺎن‪ ،‬ﺷﮭر ﺑﮫ ﺷﮭر و ﻧﺎﺣﯾﮫ ﺑﮫ ﻧﺎﺣﯾﮫ درآﻣد و از ﺑﺳﯾﺎر ﮐﯾﺷﮭﺎ و ﮔراﯾﺷﮭﺎی‬
‫ﻣردﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ آﻧﺎن را در داﻧﺎﯾﯽ ﺑرﺗر ﻣﯽ اﻧدﯾﺷﯾد‪ ،‬ﭘرﺳﯾد و ﭘژوھش ﮐرد و ﭼون دﯾد ﮐﮫ‬
‫ھر ﯾﮏ از آﻧﺎن ﭼﻧﺎن ﻣﺗﻧﺎﻗض و ﻣﺧﺎﻟف دﯾﮕری اﺳت‪ ،‬آﻧﮕﺎه داﻧﺳت ﮐﮫ اﯾن ﮐﯾﺷﮭﺎ و‬

‫‪ -95‬ﮔﺎﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻫﺎت ‪ ،30‬ﺑﻨﺪ ‪2‬‬

‫‪ -96‬ﮔﺎﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﺟﻌﻔﺮي‬

‫‪70‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮔراﯾﺷﮭﺎ ﮐﮫ ﺑﺎ ھم اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻣﺗﻧﺎﻗض ھﺳﺗﻧد ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﻧد از اﻧدﯾﺷﮫ ﯾزدان ﺑﺎﺷﻧد زﯾرا ﮐﮫ دﯾن‬
‫اﺳت«‪۹۷ .‬‬ ‫اﯾزدان راﺳﺗﯽ و ﻗﺎﻧوﻧﺷﺎن درﺳﺗﯽ‬

‫ﭘرﺳش دوم اﯾن اﺳت ﮐﮫ اﯾن داد ﭼﯾﺳت ﮐﮫ آن را ﻧﯾز از ﭘﯾﺷﻧﯾﺎزھﺎی ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ ﻣﯽ‬
‫داﻧﯾم و ﺑدون آن‪ ،‬ﻓری در ﻧزد ﻓرﻣﺎﻧروا ﻧﯾﺳت و ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﭘﯾروی از او ﻧﺎرواﺳت؟‬

‫داد ﯾﺎ ھﻣﺎن "دات" ﯾﺎ "داﺗﺎ" در رﯾﺷﮫ ﺧود‪ ،‬ﻣﻌﻧﯽ ﻗﺎﻧون و ﺳﺎﻣﺎن )ﻧظﺎم( ﻣﯽ دھد‪ .‬ﺑﮫ‬
‫ھﻣﯾن دﻟﯾل‪ ،‬دوره ﭘﯾﺷدادﯾﺎن در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﺑﮫ روزﮔﺎری ﮔﻔﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺷﯾوه‬
‫ﻗﺎﻧوﻧﮕذاری در آن روی ﻣﯽ دھد و اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻣﺎن و ﻧظﺎم اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ آﺷﻧﺎﯾﯽ ﻣﯽ‬
‫ﯾﺎﺑﻧد‪ ۹۸ .‬در "ﻣﻘدﻣﮫ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ اﺑوﻣﻧﺻوری" ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم ﮐﮫ " ﻧﺧﺳت ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﮐﮫ ﺑﻧﺷﺳت‬
‫ھوﺷﻧﮓ ﺑود و او را ﭘﯾﺷداد ﺧواﻧدﻧد ﮐﮫ ﭘﯾﺷﺗر ﮐﺳﯽ ﮐﮫ آﯾﯾن داد در ﻣﯾﺎن ﻣردﻣﺎن ﭘدﯾد‬
‫آورد او ﺑود" و ﺑدﯾن ﺗرﺗﯾب ﻧﺧﺳﺗﯾن ﻗﺎﻧون ﮔذاری در ﻣﯾﺎن اﯾراﻧﯾﺎن در زﻣﺎن ھوﺷﻧﮓ‬
‫رخ داد‪.‬‬

‫ﻓراﯾﺎﻓت داد در اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری در ﺑرﮔﯾرﻧده ﺻﻼح ﮐﺷور اﺳت و ﺗﻔﺎوت ظرﯾﻔﯽ ﺑﺎ‬
‫"ﻋداﻟت اروﭘﺎﯾﯽ" ﯾﺎ ھﻣﺎن ‪ Justice‬دارد‪ .‬ھر ﭼﻧد اﯾن ﻓراﯾﺎﻓت ﻣﻌﻧﯽ اﻣروزی ﺧود‬
‫ﯾﻌﻧﯽ "ﻋدل" و "ﻋداﻟت" را ھم درﺑرﻣﯽ ﮔﯾرد وﻟﯽ ﻣﺣدود ﺑﮫ اﯾن دو ﻣﻔﮭوم ارزﻧده‪ ،‬ﻧﻣﯽ‬
‫ﮔردد‪ .‬داد در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ ﻣﻌﻧﯽ ﻋدل اﺳت ﯾﻌﻧﯽ ھر ﭼﯾزی و ھر ﮐﺳﯽ را‬
‫در ﺟﺎی ﺧود ﻧﮭﺎدن و ﺑﮫ ﻣﻌﻧﯽ ﻋداﻟت اﺳت ﯾﻌﻧﯽ ھر ﺣﻘﯽ را ﺑﺟﺎ آوردن و ادا ﻧﻣودن‪.‬‬
‫اﻓزون ﺑر اﯾﻧﮭﺎ‪ ،‬داد در ﺧود ﻣﻌﻧﺎی ﻗﺎﻧون و "اﺷﺎ" را ﻧﯾز در ﺑرﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬ﻗﺎﻧون‪ ،‬ﺑرﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﻘررات در زﻧدﮔﯽ روزاﻧﮫ و اﺷﺎ‪ ،‬ھﻧﺟﺎر و ﺳﺎﻣﺎن ﻣوﺟود در ھﺳﺗﯽ ﺑود ﮐﮫ ارج ﺑﮫ‬
‫اﯾن دو‪ ،‬آﺳﺎﯾش و آراﻣش دو ﺟﮭﺎن )ﮔﯾﺗﯽ و ﻣﯾﻧو( را ﺑﮫ ھﻣراه داﺷت‪.‬‬

‫‪ -97‬از اﯾﺮان زرﺗﺸﺘﯽ ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎﺋﻮل ﺷﺎﮐﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪231‬‬
‫‪-98‬ﭘﺸﺪاد )‪ (Pēš-dād‬در ﭘﻬﻠﻮي و ﭘ‪‬ﺮَدات‪ (Para-dāta) ‬در زﺑﺎن اوﺳﺘﺎﯾﯽ‬

‫‪71‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘس از ﺧرد‪ ،‬ﻓراﯾﺎﻓت داد ﺑﯾش از ھر وﯾژﮔﯽ دﯾﮕری در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﺳﺗوده ﺷده اﺳت‪.‬‬
‫ھﻣﭼﻧﯾن در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻧزدﯾﮏ ﺑﮫ ‪ ۱۷۰‬ﺑﺎر واژه دادﮔر ﺑﮫ ﮐﺎر ﺑرده ﺷده اﺳت ﮐﮫ‬
‫ﻧﺷﺎﻧﮕر ﺟﺎﯾﮕﺎه آن در ذھن و اﻧدﯾﺷﮫ ﻧﺧﺑﮕﺎن اﯾراﻧﺷﮭردر روزﮔﺎران ﮐﮭن ﺑوده اﺳت‪ .‬ﺑﮫ‬
‫اﻧدازه ای "داد" و "ﺑﯾداد" ﺑرای ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ ﺗرازوی ﻧﯾﮑﯽ و ﺑدی ﺑوده اﻧد ﮐﮫ ﺳﺗﻣﮑﺎره‬
‫ای ﭼون ﺿﺣﺎک ﻣﺎردوش ﮐﮫ ھﻔده ﭘﺳر ﮐﺎوه آھﻧﮕر را ﺑﮫ ﮐﺷﺗن داده ﺑود‪ ،‬ﺑرای ﮔذﺷﺗن‬
‫از رﯾﺧﺗن ﺧون ھﯾﺟدھﻣﯾن ﭘﺳر ﮐﺎوه‪ ،‬از وی ﺧواﺳت ﺗﺎ دادﮔری و ﻣﮭر ﭘروری ﺿﺣﺎک‬
‫را ﮔواھﯽ دھد‪ .‬ﯾﻌﻧﯽ‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧروای ﺑدﻧﺎم و رﺳواﯾﯽ ﭼون ﺿﺣﺎک اھرﯾﻣن ﮐﯾش ﻧﯾز ﺑرای‬
‫ﻣﺎﻧدﮔﺎری ﺣﮑوﻣت ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﺗﺎﯾﯾد رﻋﯾت و اﻗرار ﺑر دادﮔری ﻧداﺷﺗﮫ اش‪ ،‬داﺷﺗﮫ اﺳت‪.‬‬

‫ﮔزﻧﻔون ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬داﺳﺗﺎﻧﯽ را در ﺑﺎره ﮐورش ﺑﺎزﮔو ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ ﻧﮕﺎه ظرﯾف اﯾراﻧﯽ را ﺑﮫ‬
‫ﻣﻔﮭوم "داد" و "ﺑﯾداد" ﺑﯾﺎن ﻣﯽ ﮐﻧد‪ »:‬ﮐورش ﭘﺳر ﭘﺎدﺷﺎه "اﻧﺷﺎن" در دوران ﮐودﮐﯽ‪،‬‬
‫دو ﻣردی را در ﻧزدﯾﮑﯽ ﺧﺎﻧﮫ ﺧوﯾش دﯾد ﮐﮫ ﯾﮑﯽ درﺷت اﻧدام و ﺑﻠﻧد ﺑود وﻟﯽ ﺟﺎﻣﮫ ای‬
‫ﺗﻧﮓ و ﮐوﺗﺎه ﺑﮫ ﺗن ﮐرده ﺑود‪ .‬دﯾﮕری رﯾز اﻧدام و ﻻﻏر ﺑود وﻟﯽ رﺧﺗﯽ ﺑﻠﻧد و ﮔﺷﺎد ﺑر‬
‫ﺗن داﺷت‪ .‬ﮐورش دﺳﺗور داد ﺗﺎ آن دو ﻧﻔر ﺟﺎﻣﮫ ھﺎﯾﺷﺎن را ﺑﺎ ھم ﻋوض ﮐﻧﻧد ﺗﺎ ھر دو‪،‬‬
‫رﺧت ﻣﻧﺎﺳب و ﺑرازﻧده ﺑر ﺗن داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷﻧد‪.‬اﮐﻧون ﭘرﺳش اﯾن اﺳت ﮐﮫ آﻧﭼﮫ ﮐورش ﮐرد‬
‫داد ﺑود ﯾﺎ ﺑﯾداد؟ داد ﺑود ﭼون دو ﻧﻔر ﮐﮫ در رﺧت ﺧودﺷﺎن آﺳوده ﻧﺑودﻧد را دارای ﺟﺎﻣﮫ‬
‫ھﺎی اﻧدازه و ﺑرازﻧده ﻧﻣود‪" .‬ﺑﯾداد" ﺑود ﭼون ﺣق ﮔزﯾﻧش و ﻣﺎﻟﮑﯾت ﺧﺻوﺻﯽ دو‬
‫ﺷﮭروﻧد را از اﯾﺷﺎن ﮔرﻓﺗﮫ ﺑود‪ .‬ﻓﺎرغ از اﯾﻧﮑﮫ اﯾن داﺳﺗﺎن را راﺳﺗﯾن ﯾﺎ اﻓﺳﺎﻧﮫ ﺑداﻧﯾم‪،‬‬
‫ﻧﻔس وﺟود اﯾﻧﭼﻧﯾن ﺟﺳﺗﺎرھﺎی ژرﻓﯽ در ﻣﻘوﻟﮫ "داد"‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮕر ﺗوﺟﮫ وﯾژه و دﻟواﭘﺳﯽ‬
‫ﭼﺷﻣﮕﯾر ﺟﮭﺎن اﯾراﻧﯽ در درازای ﺳده ھﺎی طوﻻﻧﯽ ﻧﺳﺑت ﺑﮫ اﯾن ﻣﻔﮭوم واﻻ و ارزﻧده‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ "داد" ﺑﮫ ﻣﻌﻧﯽ ﻋداﻟت‪" ،‬ھرودت"‪ ،‬داﺳﺗﺎﻧﯽ را از ﻋﺻر ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ ﺑﺎزﮔو‬
‫ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ ﺟﺎﻟب ﺗوﺟﮫ اﺳت‪ »:‬ﻛﻣﺑوﺟﯾﮫ از رﺷوه ﺳﺗﺎﻧﯽ ﺑﺳﯾﺎر ﻧﻔرت داﺷت‪ .‬او ﻓرﻣﺎن‬
‫داد ﺗﺎ ﯾﮏ ﻗﺎﺿﯽ را ﻛﮫ ﺑﺎ وﺟود دارا ﺑودن ﻣﺎل و ﻣﻧﺎل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬رﺷوه ﮔرﻓﺗﮫ ﺑود ﺗﺎ ﺣﮑم‬
‫ﻧﺎﺣﻘﯽ ﺻﺎدر ﻧﻣﺎﯾد‪ ،‬را ﺑﮑﺷﻧد و ﭘوﺳﺗش را ﺑﻛﻧﻧد‪ .‬ﭘوﺳت ﻗﺎﺿﯽ ﻓﺎﺳد را زﯾرﭘﺎی ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﺑﻌدی اﻧداﺧﺗﻧد ﺗﺎ ھر ﮔﺎه وﺳوﺳﮫ ﺷد ﮐﮫ رﺷوه درﯾﺎﻓت ﮐﻧد‪ ،‬ﺑﯾﺎد ﻗﺎﺿﯽ ﭘﯾﺷﯾن ﺑﯾﻔﺗد و‬
‫ﺟرات ﻧﮑﻧد ﺗﺎ ﺑر اﻧﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯾداد روا دارد«‪ ۹۹ .‬در ﺑﺎره دادﮔﺳﺗری و رﻋﺎﯾت ﻛﺎﻣل ﺣﻘوق‬
‫ﻣﺳﺗﻣﻧدان و ھﻣﭼﻧﯾن ﺗواﻧﻣﻧدان و ﭘﺎداش ﻧﯾﻛوﻛﺎران و ﻛﯾﻔر ﺑدﻛﺎران ‪ ،‬دارﯾوش ﯾﮑم ﭼﻧﯾن‬
‫ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﻧﮫ ﻣن و ﻧﮫ دودﻣﺎﻧم دروﻏﮕو و ﺑﯽ اﻧﺻﺎف و ﺑد ﻗول ﻧﺑودﯾم‪ .‬ﻣن ﺑراﺑر ﺣق‬
‫و ﻋداﻟت رﻓﺗﺎر ﻛردم‪ .‬ﻧﺎﺗوان و ﺗواﻧﺎ را ﻧﯾﺎزردم‪ .‬ﻧﯾﻛوﻛﺎر را ﻧﯾﮏ ﻧواﺧﺗم و ﺑدﻛﺎر را‬
‫ﺳﺧت ﻛﯾﻔر دادم «‪.‬‬

‫رﺳم ﻧﯾﮑﯽ ﮐﮫ در ھزاره ای ﭘس از آن در اﯾراﻧﺷﮭر ﺑرﭘﺎ ﺑود‪ ،‬در ﭘﯽ ﭘﺎﺳداﺷت ﺣﻘوق‬

‫ﻣردم ﮐﮫ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ داد )ﻗﺎﻧون( ﮐﺷور ﺑود‪ ،‬ﭘدﯾدار ﮔﺷﺗﮫ ﺑود‪ .‬اﯾن رﺳم‪ ،‬ﺑﺎر ﻋﺎم ﺟﺷن‬
‫ﻧوروز در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑود‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﮐﮫ ﻓرد ﺳﺗﻣدﯾده ﻣﯽ ﺗواﻧﺳت از ھر ﺳﺗﻣﮕری‬
‫ﺣﺗﯽ ﺧود ﺷﺧص ﺷﺎه در ﻧزد ﺷﺎه ﺷﮑوه ﮐﻧد و درﺧواﺳت دادﺧواھﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬ﺑﮫ ﺣﺿور‬
‫ﭘذﯾرﻓﺗن رﻋﯾت ﺑﮫ ﻣﻧﺎﺳﺑﺗﮭﺎی ﻣﻠﯽ و دادن اﻣﮑﺎن دادﺧواھﯽ ﺑﮫ آﻧﺎن در راﺳﺗﺎی ﻧﺷﺎن‬
‫دادن اراده ﺷﮭرﯾﺎر ﺑرای ﺟﺎری ﮐردن داد در ﮐﺷور اﻧﺟﺎم ﻣﯽ ﺷد‪ .‬در ﺳﯾﺎﺳﺗﻧﺎﻣﮫ ﺧواﺟﮫ‬
‫ﻧظﺎماﻟﻣﻠﮏ آﻣده اﺳت‪ »:‬رﺳم َﻣﻠِﮑﺎن ﻋﺟم ﭼﻧﺎن ﺑود ﮐﮫ روز ﻣﮭرﮔﺎن و ﻧوروز‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣرﻋﺎم )ﺗوده ﻣردم( را ﺑﺎر دادی و ھﯾﭼﮑس را ﺑﺎزداﺷت ﻧﺑودی«‪ ۱۰۰ .‬ﻓﺎرغ از اﯾﻧﮑﮫ‬
‫در ﮐﺎرﺑرد‪ ،‬ﭼﮫ اﻧدازه اﯾن ﺳﻧت‪ ،‬ﮐﺎرآﻣد و ﯾﺎ ﻧﺎﮐﺎرآﻣد ﺑوده‪ ،‬ﻧﻔس اﯾن ﺳﻧت ﭘﺳﻧدﯾده‪،‬‬
‫ﺧود ﻧﺷﺎﻧﮕر ﭘﺎﺳﺧﮕو ﺑودن ھﻣﮫ ﻣراﺟﻊ از ﺟﻣﻠﮫ ﺧود ﺷﺧص ﺷﺎه در ﺑراﺑر ﻣﻠت ﺑود‪.‬‬

‫‪ -99‬ﻗﻀﺎوت در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن )در ﻋﻬﺪ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ( ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺳﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪57‬‬
‫‪ -100‬ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻌﺎر‪ ،‬ﺑﺮگ ‪49‬‬

‫‪73‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘﺎﻓﺷﺎری دوﻟت ﺑر ﺑﺳﺗن ھﻣﮫ درھﺎی اِﻋﻣﺎل ﺑﯾداد‪ ،‬اھﻣﯾت ﻣﻘوﻟﮫ دادﮔری در ﭘﺎﺳداﺷت‬
‫ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺷﮭرﯾﺎران را ﻧﺷﺎن ﻣﯽ داد‪.‬‬

‫اﺑن ﻣﻘﻔﻊ‪ ،‬اﻧدﯾﺷﻣﻧد و داﻧﺷﻣﻧد ﺑرﺟﺳﺗﮫ اﯾراﻧﯽ دوره ﺑﻧﯽ اﻣﯾﮫ‪ ،‬در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ ﺷراﯾط‬
‫ﻓرﻣﺎﻧروا در ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭری ﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﻣردی ﮐﮫ ﺑﮫ درﺳﺗﯽ ﺧود را ﺑﮫ داد در‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ‪ ،‬ﮔﻔﺗﺎر و ﮐردار وادار ﺳﺎزد‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧرواﺳت«‪ ۱۰۱ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬اﻧدﯾﺷﻣﻧد ﺑﯽ رﻗﯾب‬
‫ﺳده ھﺎی ﻧﺧﺳت ھﺟری‪ ،‬داد را ﭘﯾﺷﻧﯾﺎزی ﺑرای داﺷﺗن ﺣﻘﺎﻧﯾت در ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﻣﯽ داﻧد‪.‬‬
‫در "ﭘﻧدﻧﺎﻣﮫ آذرﭘﺎد" و "ﻣﯾﻧوی ﺧرد" آﻣده اﺳت ﮐﮫ » اﻧﺳﺎن ﻧﯾﮑوﮐﺎر‪ ،‬دادﮔر اﺳت و ﻣﯽ‬
‫ت ﺟرم ﺛﺎﺑت ﺷده ﺑﺎﺷد‪ .‬او ﺑﺎ دﺷﻣﻧﺎﻧﯽ‬
‫داﻧد ﮐﮫ اﺟرای ﺗﻧﺑﯾﮫ روا ﻧﯾﺳت ﻣﮕر آﻧﮑﮫ ﺣﻘﯾﻘ ِ‬
‫ﮐﮫ ﺑﺎ ﻣﺎ در ﺣﺎل ﭘﯾﮑﺎر ھﺳﺗﻧد ﻧﯾز ﺑﺎ داد و اﻧﺻﺎف رﻓﺗﺎر ﻣﯽ ﮐﻧد«‪ ۱۰۲ .‬اﯾﻧﺟﺎ دﯾﮕر‬
‫دادورزی ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑرای ﺧودﯾﮭﺎ ﺳﻔﺎرش ﺷده ﮐﮫ رﻋﺎﯾت داد در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻣﻧﺎن ﻧﯾز‬
‫اﻧدرز ﺷده اﺳت‪.‬‬

‫در ﺳده ھﺎی ﭘس از ﺗﺎزش اﻋراب ﻣﺳﻠﻣﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺟﻧﺑﺷﮭﺎی اﯾران ﮔراﯾﺎﻧﮫ ﭘس از‬
‫ﭼﯾرﮔﯽ ﺧﻼﻓت ﻋرﺑﯽ ﺑر اﯾران‪ ،‬ﺧﯾزش ﻋﯾﺎران )ﺟواﻧﻣردان( ﺑود ﮐﮫ ﺑرای ﺳﺗﺎﻧدن داد‬
‫ﺳﺗﻣدﯾده از ﺳﺗﻣﮕر ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ ﺑودﻧد و از دل اﯾن ﮔراﯾش دادﺧواھﺎﻧﮫ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻘوب ﻟﯾث‬
‫ﺻﻔﺎر ﺑرآﻣد‪ .‬ﺑﮫ ﻋﺑﺎرﺗﯽ دﯾﮕر‪ ،‬از ﺑﺳﺗر ﯾﮏ ارزش ﺗﺎرﯾﺧﯽ اﯾراﻧﯾﺎن )دادﺟوﯾﯽ(‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﺟﻧﺑش ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺳﭘﺎھﯽ ﺟوﺷﯾدن ﮔرﻓت ﮐﮫ ﺗﺎ ﯾﮏ ﮔﺎﻣﯽ ﺗﺻرف ﺑﻐداد و ﺳرﻧﮕوﻧﯽ ﺧﻼﻓت‬
‫ﻋرﺑﯽ ﻧﯾز ﭘﯾش رﻓت‪ .‬اﮔر ارزﺷﯽ ﭼون "ﺧرد" در ﺑﺧﺷﯽ از اﯾران زﻣﯾن در زﯾر‬
‫ﭼﯾرﮔﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﻋﺻری از درﺧﺷش ﻓرھﻧﮕﯽ را رﻗم زد‪ ،‬دﯾﮕر ارزش ﺑرﺟﺳﺗﮫ‬
‫ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﯽ ﯾﻌﻧﯽ "داد" در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕر از ﮐﺷور‪ ،‬ﺻﻔﺎرﯾﺎن را ﺑرای دادﺧواھﯽ‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن ﺑرﻋﻠﯾﮫ ﺧﻼﻓت ﻋﺑﺎﺳﯽ ﺑراﻧﮕﯾﺧت‪ .‬ﺻﻔﺎرﯾﺎن ﺑرای ھﻔده ﺳﺎل‪ ،‬ﺳﯾﺳﺗﺎن‪،‬‬

‫‪ -101‬از اﯾﺮان زرﺗﺸﺘﯽ ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎﺋﻮل ﺷﺎﮐﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪202‬‬
‫‪ -102‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از رﺷﯿﺪ ﯾﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪418‬‬

‫‪74‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺧراﺳﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺑل‪ ،‬ﺳﻧد‪ ،‬ﻓﺎرس و ﮐرﻣﺎن را در ﭼﯾرﮔﯽ ﺧوﯾش داﺷﺗﻧد و از ﻧﺧﺳﺗﯾن‬

‫ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﺎن زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑودﻧد‪.‬‬

‫اﺳﺗﻘﻼل دادﮔﺳﺗری و وﺟود داوران ﺗواﻧﺎ ﮐﮫ ﺑﯾرون از داﻣﻧﮫ ﻧﻔوذ ﻗدرﺗﻣﻧدان‪ ،‬ﺑﮫ داوری‬
‫و دادﮔﺳﺗری ﻣﯽ ﭘردازﻧد‪ ،‬ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز اﺳﺗوار ﻧﻣودن داد در ﺟﺎﻣﻌﮫ اﺳت‪ .‬اﯾﻧﭼﻧﯾن ﺳﺎﻣﺎن‬
‫دادﮔﺳﺗری در اﯾران وﺟود داﺷت و اﯾن‪ ،‬ﺑرﭘﺎﯾﯽ دادﮔری را در ﮐﺷور‪ ،‬ﺷدﻧﯽ ﻣﯽ ﻧﻣود‪.‬‬
‫اردﺷﯾر دوم ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ در ﭘﯽ درﯾﺎﻓت ﮔزارﺷﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ در ﺑﺎره "ﺗﯾرﭘﺎد"‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧده ﻧﯾروی‬
‫درﯾﺎﯾﯽ ﮔﺳﯾل ﺷده او ﺑﮫ "ﺳﺎﻻﻣﯾن" داده ﺷده ﺑود‪ ،‬وی را ﺑﮫ ﭘﺎﯾﺗﺧت ﺧواﺳت و ﺑﮫ‬
‫دادﮔﺎھﯽ ﺑﺎ ﺳﮫ داور زﺑده ﺳﭘرد‪ .‬ﺑﺎ وﺟودی ﮐﮫ ﻓرﻣﺎﻧده ارﺗش اﯾران‪" ،‬آرن ﺗﺎس" ﮐﮫ‬
‫داﻣﺎد اردﺷﯾرﺷﺎه ﺑود‪ ،‬ﮔزارﺷﯽ ﺑرﻋﻠﯾﮫ ﺗﯾرﭘﺎد ﻓرﺳﺗﺎده ﺑود‪ ،‬داوران ﺑﮫ دﻟﯾل ﻧﺑود ﻣدارک‬
‫و ﺷواھد اﺳﺗوار‪ ،‬ﺗﯾرﭘﺎد را از اﺗﮭﺎﻣﺎت ﺗﺑرﺋﮫ ﻧﻣودﻧد‪ .‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺻﻣﯾم داوران‬
‫را درﯾﺎﻓت‪ ،‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﺳﺗدﻻل آﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺗﯾرﭘﺎد را ﺑﮫ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎﻻﺗری رﺳﺎﻧد و از داوران دادﮔر‬
‫ﻧﯾز ﺳﭘﺎﺳﮕزاری ﮐرد‪.‬‬

‫رﺧداد اﻧدﯾﺷﮫ ﺑراﻧﮕﯾزی در ادﺑﯾﺎت اﯾران در ﺑﺎره ﺑﮭرام ﮔور و در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ ﻣﻘوﻟﮫ داد‪،‬‬
‫ﮔزارش ﺷده اﺳت‪ .‬داﺳﺗﺎن اﯾﻧﮕوﻧﮫ اﺳت ﮐﮫ ﺑﮭرام ﮔور ﮐﮫ ﻏرق ﺧوﺷﮕذراﻧﯽ ﺷده ﺑود‪،‬‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﮐﺷور را ﺑﮫ وزﯾر ﺧود‪" ،‬راﺳت َر ِوﺷن" ﻣﯽ ﺳﭘﺎرد‪ .‬وزﯾر ﻧﺎﺑﮑﺎر از ﻏﻔﻠت‬
‫ﺷﺎه ﺳود ﺟﺳﺗﮫ و ﺑﺎ ﺳﺗم ﺑﮫ ﻣردم‪ ،‬ﺑﮫ ﻣﺎل اﻧدوزی ﻣﯽ ﭘردازد‪ .‬او ﮐﺎر را ﺑﮫ آﻧﺟﺎ ﻣﯽ‬
‫رﺳﺎﻧد ﮐﮫ ﺧﺎﻗﺎن ﺗرک را ﺑﮫ ﺗﺟﺎوز ﺑﮫ اﯾران ﺑرﻣﯽ اﻧﮕﯾزد‪ .‬ﺧﺎﻗﺎن و ﺳﭘﺎھش‪ ،‬ﺑﮭرام را‬
‫ﻏﺎﻓﻠﮕﯾر ﻣﯽ ﮐﻧﻧد و او را ﺷﮑﺳت ﻣﯽ دھﻧد‪ .‬ﺑﮭرام ﻧﺎاﻣﯾد و ﺳرﮔﺷﺗﮫ ﺑﮫ داﻣن ﺻﺣرا ﭘﻧﺎه‬
‫ﻣﯽ ﺑرد‪ .‬در آﻧﺟﺎ ﺑﮫ ﺷﺑﺎﻧﯽ ﺑرﻣﯽ ﺧورد ﮐﮫ ﺳﮕﯽ را ﺑﮫ دار آوﯾﺧﺗﮫ اﺳت‪ .‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ‬
‫ﺑﮭرام دﻟﯾل اﯾن ﮐﺎر را از ﺷﺑﺎن ﺟوﯾﺎ ﻣﯽ ﺷود درﻣﯽ ﯾﺎﺑد ﮐﮫ آن ﺳﮓ ﻧر ﺑﺎ ﻣﺎده ﮔرﮔﯽ‬
‫درآوﯾﺧﺗﮫ ﺑوده و ھر روز ﯾﮑﯽ از ﮔوﺳﻔﻧدان ﮔﻠﮫ را ﺑﮫ اﯾن ﮔرگ ﭘﯾﺷﮑش ﻣﯽ ﻧﻣوده‬
‫اﺳت‪ .‬ﺑﮭرام‪ ،‬ﺑﯾدرﻧﮓ ھﻣﺎﻧﻧدی اﯾن داﺳﺗﺎن ﺑﺎ وﺿﻌﯾت ﮐﺷور را درﻣﯽ ﯾﺎﺑد و ﺧود را‬

‫‪75‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﻧﻘش ﺷﺑﺎن ﻏﺎﻓل‪ ،‬وزﯾر ﺗﺑﮭﮑﺎر را در ﻗﺎﻟب ﺳﮓ ﺧﯾﺎﻧﺗﮑﺎر و ﻣردم را ﺑﮫ ﻣﺎﻧﻧد ﮔﻠﮫ‬
‫اﻧﮕﺎرد‪۱۰۳ .‬‬ ‫ﻗرﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽ‬

‫ﺑﺎور ﺑﮫ اﯾﻧﮑﮫ ﺑﯾداد در اﯾران‪ ،‬ﮐﺷور را ﺑﮫ ﺳوی زوال و ﺗﺑﺎھﯽ ﻣﯽ ﺑرد رﯾﺷﮫ ژرﻓﯽ‬
‫در ﯾﺎدﻣﺎن ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﻗوﻣﯽ ﻣﺎ دارد‪ .‬در "ﺗرﺟﻣﮫ ﭼﻧد ﻣﺗن ﭘﮭﻠوی" آﻣده اﺳت ﮐﮫ » ﭘس از‬
‫ﻓرورﯾزی ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬از ﺑزرﮔﻣﮭر ﭘرﺳﯾدﻧد ﮐﮫ ﺳﺑب ﻓروﭘﺎﺷﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﭼﮫ ﺑود؟ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪ :‬ﮐﺎرھﺎی ﺑزرگ را ﺑﮫ ﻣردم ُﺧرد ﺳﭘردﻧد و ﮐﺎرھﺎی ُﺧرد را ﺑﮫ ﻣردم ﺑزرگ‪.‬‬
‫ﺑزرﮔﺎن ﺑﮫ ﮐﺎرھﺎی ﮐوﭼﮏ دل ﻧﻧﮭﺎدﻧد و ُﺧردان از ﻋﮭده ﮐﺎر ﺑزرگ ﺑرﻧﯾﺎﻣدﻧد‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر‬
‫ھر دو ﮐﺎر ﺗﺑﺎه ﮔﺷﺗﻧد«‪ ۱۰٤ .‬ﮔرﭼﮫ زﯾﺳﺗن ﺑزرﮔﻣﮭر ﺗﺎ ﯾورش ﺗﺎزﯾﺎن ﺑﮫ اﯾران از دﯾد‬
‫ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﻧﺎدرﺳت اﺳت و ﭘﺷﺗواﻧﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﻧدارد وﻟﯽ اﻧﮕﯾزه ﻧﺳﺑت دادن اﯾن ﺳﺧن‬
‫ﺧردﻣﻧداﻧﮫ ﺑﮫ ﺑزرﮔﻣﮭر ﺣﮑﯾم‪ ،‬ﻧﺷﺎن دادن ﻧﮕرش آﮔﺎھﺎﻧﮫ اﯾراﻧﯾﺎن اﺳت ﺑﮫ ﺗﺑﺎھﯽ و‬
‫وﯾراﻧﯽ ﮐﮫ "ﺑﯾداد" )ﺑر ﺟﺎی ﻧﺑودن اﺷﺧﺎص در ﺟﺎﯾﮕﺎه درﺧور ﺧوﯾش( در ﮐﺷور ﺑﺎﻋث‬
‫ﻣﯽ ﺷود‪ .‬آﻧﺎن ﮐﮫ اﯾن داﺳﺗﺎن را در ﺑﺎره ﺑزرﮔﻣﮭر ﺳﺎﺧﺗﮫ ﺑودﻧد‪ ،‬ﺑﮫ درﺳﺗﯽ ﻧﻘطﮫ آﺳﯾب‬
‫ﭘذﯾر ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﺳﺎﻟﮭﺎی واﭘﺳﯾن را ﮐﮫ ھﻣﺎﻧﺎ ﺳﭘردن ﮐﺎرھﺎی ﺑزرگ ﺑﮫ اﻓراد ﮐم‬
‫ﻣﺎﯾﮫ ﺑود )ﺑﯾداد(‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐرده ﺑودﻧد‪.‬‬

‫ﮔﺳﺗرش داد‪ ،‬ھﻣراھﯽ و ھﻣدردی ﻓرﻣﺎﻧروا ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﮫ ای اﺳت ﮐﮫ ﺑﺎﯾد ﺑﮫ آن ﺳر و‬

‫ﺳﺎﻣﺎن دھد‪ .‬در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺑﺎور ﺑر اﯾن ﺑود ﮐﮫ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﮐﮫ دادﮔﺳﺗر و‬
‫رﻋﯾت ﭘرور ﺑﺎﺷد و ﺑﺗواﻧد ﻣردم ﺧود را در ﻣﺳﯾر ﺧوﺷﺑﺧﺗﯽ‪ ،‬آراﻣش و رﻓﺎه ﻧﺳﺑﯽ‬
‫راھﺑری ﻧﻣﺎﯾد‪ ،‬دارای ﻓره اﺳت و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ اﯾن ﻓرﻣﺎﻧروا از ﺟﺎده داد و ﺧرد دور‬
‫ﻧﻣﯽﺷد‪ ،‬دارای اﯾن ﻓره ﺑرﺟﺎی ﻣﯽ ﻣﺎﻧد و ﺑﻧﺎﺑراﯾن دارای ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺑرای ﺷﮭرﯾﺎری ﺑود‪.‬‬
‫در ﺑﺧﺷﯽ از وﺻﯾت ھوﺷﻧﮓ )از ﺷﺎھﺎن ﭘﯾﺷدادی( ﺑﮫ ﻓرزﻧدش ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم‪ »:‬ھر آﻧﮑس‬

‫‪ -103‬ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺤﮑﺎﯾﺎت‪ ،‬ﻋﻮﻓﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﺎل ‪ ،1384‬ﺑﺮگ ‪313‬‬

‫‪ -104‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،1347‬ﺑﺮگ ‪22‬‬

‫‪76‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫از ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﮐﮫ ﺑﮫ ﺳﺗم دﺳت ﯾﺎزد از ﺷرف ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و آزادﮔﯽ ﺧﺎرج ﺷده و ﺑﮫ ﺳﻣت‬
‫ﭘﺳﺗﯽ و ﺷر و ﻧﻘﺻﺎن ﺳوق ﯾﺎﻓﺗﮫ و ھﻣﺎﻧﻧد رﻋﯾت و ﺑردﮔﺎن ﮔﺷﺗﮫ اﺳت«‪ ۱۰٥ .‬ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ‬
‫اﯾﻧﺟﺎ در "ﺷرف ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و آزادﮔﯽ" ﺟﻠوه ﯾﺎﻓﺗﮫ اﺳت‪ .‬در ﭼﻧدﯾن ﺳروده ﮔﺎﺗﮭﺎ ﻧﯾز‪،‬‬
‫دﯾد‪۱۰٦ .‬‬ ‫آرزوی زرﺗﺷت ﺑرای ﺷﮭرﯾﺎری آرﻣﺎﻧﯽ و دادﮔﺳﺗر را ﺑروﺷﻧﯽ ﻣﯽ ﺗوان‬

‫ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﮐﯽ ﮔﺷﺗﺎﺳپ از ﮔﺳﯾل ﮐردن ﺟواﻧﺎن ﺧﺎﻧواده ﺧوﯾش ﺑﮫ ھﻣراھﯽ ﺳﭘﺎه اﯾران‬
‫ﺑرای روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺗوراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺳر ﺑﺎز ﻣﯽ زﻧد‪ ،‬وزﯾر ﺧردﻣﻧدش‪ ،‬ﺟﺎﻣﺎﺳپ‪ ،‬اﯾن ُﮐﻧِش را‬
‫ﺗﺑﺎه ﮐﻧﻧده ﻓر ﺷﺎھﯽ ﻣﯽ داﻧد و ﺷﺎه را در اﯾن ﺑﺎره ﺳرزﻧش ﻣﯽ ﮐﻧد‪:‬‬

‫ﻧﮭﺎده ﺑﮫ ﺳر ﺑر ﮐﯾﺎﻧﯽ ﮐﻼه‬ ‫ﮔر اﯾﺷﺎن ﻧﺑﺎﺷﻧد ﭘﯾش ﺳﭘﺎه‬

‫ﮐﮫ ﺑﺎز َآو َرد ﻓره و ﭘﺎک دﯾن‬ ‫ﮐﮫ ﯾﺎرد ﺷدن ﭘﯾش ﺗرﮐﺎن ﭼﯾن؟‬
‫ﻧو زﯾن ﺧﺎک ﺑرﺧﯾز و ﺑرﺷو ﺑﮫ ﮔﺎه ﻣﮑن اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻓر ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺗﺑﺎه‬
‫ﺑر اﯾن ﭘﺎﯾﮫ‪ ،‬ﻧرﻓﺗن ﻓرزﻧدان و ﺑرادران ﺷﺎه در ﭘﯾﺷﺎﭘﯾش ﺳﭘﺎه اﯾران ﺑرای ﻧﺑرد ﺑﺎ دﺷﻣن‪،‬‬
‫ﺑﯾداد اﺳت و ﺑﯾداد‪ ،‬ﺗﺑﺎه ﮐﻧﻧده و از ﻣﯾﺎن ﺑرﻧده ﻓر ﺷﺎھﯽ‪.‬‬

‫داد ﮔﺳﺗراﻧﯾدن ﻧﮫ ﯾﮏ ﮔراﯾش ﺳﺗﺎﯾش ﺷده در ﮐﺷور ﮐﮫ ﺑﺎﻻﺗر از آن‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎﯾد اﺧﻼﻗﯽ‬
‫و ﻗﺎﻧوﻧﯽ ﻏﯾر ﻗﺎﺑل ﭼﺎﻧﮫ زﻧﯽ ﺑوده اﺳت‪ .‬از دﺳﺗﮕﺎه دادﮔﺳﺗری در اﯾران ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ‪،‬‬
‫ﮔزارﺷﮭﺎﯾﯽ از ﺻدور اﺣﻛﺎم ﺳﻧﮕﯾن ﻋﻠﯾﮫ ھﻣوﻧدان ﺧﺎﻧدان ﺷﺎھﯽ و درﺑﺎرﯾﺎن در دﺳت‬
‫اﺳت‪ .‬ﺣﺗﯽ داوری ﺑﻧﺎم "راﻛوﺳس" ﻓرزﻧد ﺧود را ﺑرای ﮔﻧﺎھﯽ ﻛﮫ اﻧﺟﺎم داده ﺑود‪،‬‬
‫ﻧﻣود‪۱۰۷ .‬‬ ‫ﻣﺣﻛوم ﺑﮫ ﻣرگ‬

‫‪ -105‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﺎل ‪ ،1358‬ﺑﺮگ ‪6‬‬

‫‪ -106‬ﮔﺎﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻫﺎت ‪ ،48‬ﺑﻨﺪ ‪5‬‬
‫‪ -107‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ اﺣﺘﺸﺎم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪93‬‬

‫‪77‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﺑﺧﺷﯽ از ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﮐﮫ اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن اﻧدرز ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻣﯽ دھد‪ ،‬ﺑروﺷﻧﯽ ﻣﻔﮭوم ﻓر را‬
‫ﻧﺷﺎن ﻣﯽ دھد و ﺷﺎه ﺑﯾدادﮔر را ﺳزاوار ﺗﺎج ﺷﮭرﯾﺎری ﻧﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫روان را ﻧﭘﯾﭼﯽ ز ﻓرﻣﺎن اوی‬ ‫دﻟت ﺑﺳﺗﮫ داری ﺑﮫ ﭘﯾﻣﺎن او‬

‫ﭼو ﺑﺎ داد ﺑﯾﻧﯽ ﻧﮕﮭﺑﺎن ﺧوﯾش‬ ‫ﺑرو ﻣﮭر داری ﭼو ﺑر ﺟﺎن ﺧوﯾش‬
‫ز ﮔﯾﺗﯽ ﻓزوﻧﯽ ﺳﮕﺎﻟد ﻧﮫ ﮐﺎﺳت‬ ‫ﻏم ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺟﮭﺎﻧﺟوی راﺳت‬
‫ﺑداﻧد ﮐﮫ رﻧﺟﺳت ﺑر ﮐﺷورش‬ ‫ﮔر از ﮐﺎرداران و از ﻟﺷﮑرش‬
‫ﺑرو ﺗﺎج ﺷﺎھﯽ ﺳزاوار ﻧﯾﺳت‬ ‫ﻧﯾﺎزد ﺑﮫ داد‪ ،‬او ﺟﮭﺎﻧدار ﻧﯾﺳت‬

‫ھوﺷﻧﮓ اﺳﺗوره ای‪ ،‬ﻓرﯾدون آﺑﺗﯾن ﮐﮫ درﺑﻧدﮐﻧﻧده ﺿﺣﺎک اﺳت و ﻣﻧوﭼﮭر ﺷﺎه ﺑﺎ َد ِھش‬
‫ﺑر ﮐﺷور ﻓرﻣﺎن راﻧدﻧد و ﭼﺷم ﺧوﯾش را ﺑر روی ﺑﯾداد ﺑر ﻣردم ﻧﺑﺳﺗﻧد‪:‬‬

‫ھﻣﺎن از ﻣﻧوﭼﮭر زﯾﺑﺎی ﮔﺎه‬ ‫ز ُﮔرد ﻓرﯾدون و ھوﺷﻧﮓ ﺷﺎه‬

‫ﺑﮫ ﺑﯾداد ﺑر‪ ،‬ﭼﺷم ﻧﮕﻣﺎﺷﺗﻧد‬ ‫ﮐﮫ ﮔﯾﺗﯽ ﺑﮫ داد و دَ ھِش داﺷﺗﻧد‬

‫در آﯾﯾن ﮐﺷورداری اﯾران ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺧود ﺑﯾداد ﻧﺎﭘﺳﻧدﯾده و اھرﯾﻣﻧﯽ اﺳت‪ ،‬ﺑﻠﮑﮫ ﺟﺑران‬
‫ﺳﺗم ﮔذﺷﺗﮕﺎن و دادﺧواھﯽ از ﺳﺗﻣدﯾدﮔﺎن دوﻟت ﭘﯾﺷﯾن ﻧﯾز از ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺷﮭرﯾﺎر‬
‫ﺑﯾداردﻟﯽ ﭼون ﻓرﯾدون اﺳت‪ »:‬ﻓرﯾدون ﺳﯾرﺗﯽ ﺑﻧﮭﺎد در ﻋدل و اﻧﺻﺎف ﮐﮫ از آن ﭘﺳﻧدﯾده‬
‫ﺗر ﻧﺑﺎﺷد و ھر ﭼﮫ ﺑﮫ ظﻠم از ﻣردم ﺳﺗﺎﻧده ﺑودﻧد‪ ،‬ﻓرﻣود ﺗﺎ ﺑﮫ ﻣردم ﺑﺎزﮔرداﻧدﻧد‪ .‬زﻣﯾﻧﮭﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﮫ ﺿﺣﺎک ﺑﮫ ﺳﺗم از ﻣردم ﺳﺗﺎﻧده ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ ﺧداوﻧدان ﯾﺎ وارﺛﺎن آﻧﮭﺎ ﺑرﮔرداﻧدﻧد و ﯾﺎ ﺑر‬
‫ﻧﻣودﻧد«‪۱۰۸ .‬‬ ‫دروﯾﺷﺎن )ﺑﯾﻧواﯾﺎن( وﻗف‬

‫دادﺧواھﯽ ﺑرای رﻋﯾت ﮐﮫ ﭘﻧﺎھﺷﺎن ﺷﮭرﯾﺎر اﺳت و درﻣﺎن دردھﺎ و رﻧﺟﮭﺎی آﻧﺎن ﺑﺎﯾد‬
‫در دﺳﺗور ﮐﺎر ﺷﮭرﯾﺎر در ﺗدﺑﯾر اﻣور ﺑﺎﺷد‪ .‬اﮔر ﻧﮭﺎد ﺷﮭرﯾﺎری ﺗواﻧﺎﯾﯽ اﻧﺟﺎم اﯾﻧﮭﺎ را‬

‫‪ -108‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪36‬‬

‫‪78‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧداﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺑﺎﯾد ﺑرای ﺳرﻧﮕوﻧﯽ آن ﺑرﺧﺎﺳت‪ »:‬ھرﮔﺎه ﺗﻧﮕدﺳﺗﯽ و ﻣذﻟت در ھﻣﮫ ﺟﺎ‬
‫ﭘدﯾدار ﺷود و ﭘﺎدﺷﺎه را ﺷﺎﯾﺳﺗﮕﯽ آن ﻧﺑﺎﺷد ﮐﮫ ﺑﺎ ﻧﯾروی ﺧوﯾش ﺑدان ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺧﺷد و ﯾﺎ‬
‫ﯾﺎﻓﺗن درد آﻧﮭﺎ را ﻧداﻧد‪ ،‬ﭼﻧﯾن ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﮐﮫ ﺗواﻧﺎﯾﯽ ﭼﯾره‬
‫ِ‬ ‫اﯾﻧﮑﮫ در ﻏم ﺧﻠق ﻧﺑﺎﺷد و ﯾﺎ راه‬
‫ﺷدن ﺑر درد را ﻧدارد و درﻣﺎن آن را ﻧداﻧد ﺑﮫ ﯾﻘﯾن ھرﮔز ﺑﮫ ﻋدل و داد‪ ،‬ﺷﺎھﯽ ﻧﺗواﻧد‬
‫ﮐرد‪ .‬ﭘس ﺑر دﯾﮕران اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ﺧﺎطر داد‪ ،‬ﺑﺎ او درآوﯾزﻧد«‪ ۱۰۹ .‬در "ﻣﯾﻧوی ﺧرد"‪،‬‬
‫دوﻟﺗﯽ ﮐﮫ ﻧﺗواﻧد اﻣﻧﯾت و داد را در ﮐﺷور ﺑرﭘﺎ ﻧﻣﺎﯾد و ﻧﮕﮭداری ﮐﻧد‪ ،‬ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻧﺎﺷﺎﯾﺳت‬
‫ﺗرﯾن ﺣﮑوﻣﺗﮭﺎ ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود‪ »:‬آن ﺳروری ﺑدﺗر اﺳت ﮐﮫ ﻧﺗواﻧد ﮐﺷور را اﯾﻣن و‬
‫دارد«‪۱۱۰ .‬‬ ‫ﻣردﻣﺎن را ﺑﯽ ﺳﺗم‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﻧﮭﺎد ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ در ﺑﺎره اﺟرای داد را اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣﯽ ﺑﯾﻧد‪»:‬‬
‫ﺑر َذم ﭘﺎدﺷﺎھﺎن اﺳت ﻛﮫ ّ‬
‫ﺣق ﺿﻌﯾف از ﻗوی ﺑﺳﺗﺎﻧﻧد و ﺳﮭم ﻓﻘرا را از ﺗواﻧﮕران‬
‫ﺑﮕﯾرﻧد و ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ﺿﻌﻔﺎ‪ ،‬ﻣﮭرﺑﺎن ﺗر و دﻟﺳوزﺗر ﺑﺎﺷﻧد«‪ ۱۱۱ .‬او ﺑدﺗرﯾن ﭘﺎدﺷﺎه را ﮐﺳﯽ‬
‫ﻣﯽ داﻧد ﮐﮫ ﺑﯾﮕﻧﺎھﺎن از او ﺑﺗرﺳﻧد‪ ۱۱۲ .‬ھر زﻣﺎن ﺷﺎه از دادﮔری ﺳرﭘﯾﭼﯾد‪ ،‬ﻣردم ﺑﺎﯾد‬
‫از ﻓرﻣﺎﻧﺑری او ﺳرﭘﯾﭼﻧد‪ ۱۱۳ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬ﺑﯾدادﮔری ﺣﮑوﻣت ﺑﮫ از دﺳت رﻓﺗن ﺣﻘﺎﻧﯾت‬
‫آن ﻣﯽ اﻧﺟﺎﻣد و ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﻧﺎﻓرﻣﺎﻧﯽ ﻣردم از دوﻟت ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺗوﺟﯾﮫ ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﻧﺎﮔزﯾر‬
‫ﻣﯽ ﮔردد‪ .‬ﺑﮫ روﺷﻧﯽ در اﯾن ﮔزاره ھﺎی ﺑﺎﻻ روﺷن ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﻓر‪ ،‬ﭘدﯾده ای ارﺛﯽ و‬
‫ژﻧﺗﯾﮑﯽ ﻧﯾﺳت و ﺑﺎ ﭘﺷت ﮐردن ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ ﺧرد و داد‪ ،‬ﻓر از وی ﺟدا ﺷده و او را از‬
‫ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﻣﯽ اﻧدازد‪ .‬در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬ﺣﺎﻓظ ﮐﮫ ﺑﮫ درﯾﺎﻓت درﺳت و واﻻﯾﯽ از‬

‫‪ -109‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪285‬‬

‫‪ -110‬ﻣﯿﻨﻮي ﺧﺮد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺣﻤﺪ ﺗﻔﻀﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪35‬‬
‫‪ -111‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪87‬‬
‫‪ -112‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪113‬‬
‫‪ -113‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪115‬‬

‫‪79‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻣﻔﮭوم ﻓر رﺳﯾده ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ زﯾﺑﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮔوھر و ﺳرﺷت ﺷﮭرﯾﺎر را ﺿﺎﻣن ﺣﻘﺎﻧﯾت وی ﺑرای‬
‫دوﻟﺗﻣداری ﻣﯽ داﻧد و آن را ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﭘدﯾده ای اﻟزاﻣﺎ ارﺛﯽ ﻧﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫ور ﺧود از ﺗﺧﻣﮫ ﺟﻣﺷﯾد و ﻓرﯾدون ﺑﺎﺷﯽ‬ ‫ﺗﺎج ﺷﺎھﯽ طﻠﺑﯽ ﮔوھر ذاﺗﯽ ﺑﻧﻣﺎی‬

‫اﻧوﺷﯾروان ﺑﺳﯾﺎر روﺷن و ﮔوﯾﺎ‪ ،‬ﺗﮑﻠﯾف ﺧوﯾش را ﺑﺎ اﺷراف و ﺑزرﮔﺎن ﮐﺷور در زﻣﯾﻧﮫ‬
‫رﻋﯾت ﭘروری و ﭘرھﯾز از ﺑﯾداد روﺷن ﻧﻣود‪ »:‬دوﺳت ﺗرﯾن وﯾژﮔﺎن و ﻧﮑوﺗرﯾن‬
‫ﺑﻧدﮔﺎن در ﭼﺷم ﻣﺎ آﻧﺎن اﻧد ﮐﮫ ﺑﺎ ﻣردم ھم ﺑر ﺷﯾوه ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻧد و ﺑﺎ ﺗﮭﯾدﺳﺗﺎن و دروﯾﺷﺎن‬
‫ﻣﮭر ورزﻧد و دادﺷﺎن ﺑدھﻧد‪ .‬ﭼﮫ‪ ،‬ھر ﮐﮫ ﺑر اﯾﻧﺎن ﺳﺗم ﮐﻧد‪ ،‬ﺑر ﻣﺎ ﺳﺗم ﮐرده و ھر ﮐﮫ‬
‫ﺑﮫ اﯾﻧﺎن زور ﮔوﯾد‪ ،‬ﺑﮫ ﻣﺎ ﮔﻔﺗﮫ و ﺧواﺳﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ زﯾﻧﮭﺎر ﻣﺎ را ﮐﮫ ﻧﮕﮭﺑﺎن و ﭘﻧﺎھﮕﺎه‬
‫ﻓرودﺳﺗﺎن اﺳت ﻧﺎدﯾده اﻧﮕﺎرد«‪ ۱۱٤ .‬ﭘس اﯾن ﻓر‪ ،‬ﺑﺎ ﺟوﺷش و ﮐوﺷش ﺧو ِد اﻧﺳﺎن در‬
‫ﺑدﺳت آوردن ﻓروغ روﺷن اﻧدﯾﺷﯽ و ﻧﯾﮏ ﺧواھﯽ‪ ،‬ھﻣراه ﺑود‪ .‬ﻧﯾﮏ ﮐرداری و ﻧﮕﮭﺑﺎﻧﯽ‬
‫از زﻧدﮔﯽ ﻣردﻣﺎن و ﻓراھم ﻧﻣودن ﺷﺎدی و آراﻣش آﻧﮭﺎ ﺑﮫ ﻧﮕﮭداﺷت ﻓــر ﻣﯽ اﻧﺟﺎﻣﯾد‪.‬‬
‫زدودن درد ﻣردم و ﭘرورﯾدن زﻧدﮔﯽ ﺑود ﮐﮫ ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ را ﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑﮫ ﯾﮏ‬
‫ﻓرد ﻧﯾروﻣﻧد ﺑﺑﺧﺷد‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻧﮭﻣﮫ‪ ،‬ﭼون اﻧوﺷﯾروان ﺑﺧت ﺑﯾداد ﮐردن اﺷراف ﺑر ﻧﺎﺗواﻧﺎن را ﺑﺎﻻ ﻣﯽ داﻧد‪ ،‬از‬
‫رﻋﯾﺗﯽ ﮐﮫ ﺷِ ﮑوه ﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﻓرد ﺗواﻧﮕری‪ ،‬ﻧزد ﺷﺎه ﺑﺑرد‪ ،‬درﺧواﺳت ﮔواه ﻧﻣﯽ ﮐﻧد و او‬
‫را ﻣﺣق ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬در آن ﺟﺎ ﮐﮫ ﺳﺧن از راﺳﺗﯽ و داد ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﯾزدان در ﭼﺷم ﻣﺎ‪،‬‬
‫ارﺟﯽ ﺑرای ﺧوﯾﺷﺎن و ﺑﻧدﮔﺎن و ﭘﯾراﻣوﻧﯾﺎن ﻣﺎ ﻧﻧﮭﺎده اﺳت زﯾرا ﮐﮫ ﻧزدﯾﮑﺎن ﺷﺎه ﺑﺎ‬
‫ﺷﮑوه و ﻧﯾروﯾﯽ ﮐﮫ دارﻧد‪ ،‬ﺳﺗم ﮐردن از اﯾﺷﺎن ﺑر ﻣﯽ آﯾد و اﮔر ﺷﮭرﯾﺎر آﻧﺎن را ﺑﮫ‬
‫ﺧوﯾش واﮔذارد‪ ،‬ھر ﮐﮫ ﺑﺎ اﯾﺷﺎن درا ُﻓﺗد‪ ،‬ﺑرا ُﻓﺗد‪ ،‬ﻣﮕر ﮐﺳﺎﻧﯽ از اﯾﺷﺎن ﮐﮫ ھم ﺑﮫ‬
‫ﻓرھﻧﮓ ﺷﺎه ﻓرھﯾﺧﺗﮫ ﺑﺎﺷﻧد و آﯾﯾن او را ﭘﺎس ﺑدارﻧد و ﺑﺎ ﻣردم او ﻣﮭرﺑﺎن ﺑﺎﺷﻧد ﮐﮫ‬

‫‪ -114‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪83‬‬

‫‪80‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾﻧﺎن اﻧدک ھﺳﺗﻧد‪ .‬ﭘس ﺳﺗﻣﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ از اﯾﺷﺎن ﻣﯽ ﺷﻧﺎﺧﺗم ﻣﺎ را ﺑر آن داﺷت ﺗﺎ در‬

‫ﻧﺧواھﯾم«‪۱۱٥ .‬‬ ‫دادﺧواھﯾﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺑر آﻧﺎن ﺑﮫ ﻧزد ﻣﺎ ﻣﯽ آوردﻧد ﮔواه‬

‫ھم او در ﺑﺎره ﺛروت اﻧدوزی ﻓرﻣﺎﻧروا و ﻓﺳﺎدی ﮐﮫ از آن دﭼﺎر ﮐﺷور ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﮔﻔت‪ »:‬ﺷﺎھﯽ ﮐﮫ ﺧزاﻧﮫ ﺧود را ﺑﺎ ﻣﺎل رﻋﯾت آﺑﺎد ﻣﯽ دارد ﻣﺎﻧﻧد آن ﮐس اﺳت ﮐﮫ ﭘﯽ‬
‫ﮐﻧد«‪۱۱٦ .‬‬ ‫ﺧﺎﻧﮫ ﺧوﯾش ﻣﯽ ﮐ َﻧد و ﺑﺎم ﺧﺎﻧﮫ را ﺑﺎ آن اﻧدود ﻣﯽ‬

‫َﺗﻧ َﺳر‪ ،‬راﯾزن ﺑرﺟﺳﺗﮫ اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﮐﮫ از ﺳرﺷﻧﺎس ﺗرﯾن ﺑﯾﺎن ﮐﻧﻧدﮔﺎن اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺧﮕوﯾﯽ ﺑﮫ ﺑرﺧﯽ ﻧﮕراﻧﯾﮭﺎی ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﺑرﺳﺗﺎن ﺑﮫ ﮐردار اردﺷﯾر‪،‬‬
‫ھر ﮐﺎر ﺑﯾدادﮔراﻧﮫ را ﺿد ارزش ﻣﯽ داﻧد و ﺑﮫ ﺻرف ﮐﮭن ﺑودن و ﺳﻧﺗﯽ ﺑودﻧش‪ ،‬آن‬
‫را روا ﻧﻣﯽ داﻧد‪ »:‬اﮔر از ظﻠم ﭘﯾﺷﯾﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺷﺎه )اردﺷﯾر( ﭼﯾزی ﻧﺎﻗض ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ‬
‫ﺻﻼح اﯾن ﻋﮭد و زﻣﺎن ﻧﯾﺳت‪ ،‬ﮔوﯾﻧد ﮐﮫ » اﯾن رﺳم ﻗدﯾم و ﻗﺎﻋده اوﻟﯾﻧﺎن اﺳت«‪ .‬ظﻠم‬
‫آﺧرﯾن«‪۱۱۷ .‬‬ ‫در ھر ﻋﮭدی ﮐﮫ ﮐردﻧد و ﮐﻧﻧد ﺳﻧت ﻧﺎﻣﺣﻣود اﺳت‪ .‬اﮔر اوﻟﯾن اﺳت و اﮔر‬
‫اﯾن روﺷن اﻧدﯾﺷﯽ‪ ،‬ﺳﺗﺎﯾش ﺑراﻧﮕﯾز اﺳت ﮐﮫ آﻧﭼﮫ ﻧﺎدرﺳﺗﯽ و زﺷﺗﯽ اﺳت ﭼﮫ ﺳﻧت ﺑﺎﺷد‬
‫و ﭼﮫ ﻧوآﯾﯾﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾد ﮐﻧﺎر ﮔذاﺷﺗﮫ ﺷود و ھر رﺳﻣﯽ را ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ دﻟﯾل ﮐﮭن ﺑودن ﻧﻣﯽ ﺗوان‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻧﮕﮭداﺷت‪.‬‬

‫"ﺟﺎﺣظ"‪ ،‬در ﺑﯾﺎن آﯾﯾﻧﮭﺎ و ﻣراﺳم دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺑﮫ ﻧﺷﺳﺗن ﺷﺎه در روزھﺎﯾﯽ ﻣﺷﺧص‬
‫ﺑرای ﺑررﺳﯽ درﺧواﺳت و ﺷﮑوه ھﺎی ﻣردم ﺣﺗﯽ از ﺧود ﺷﺎه‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻧد‪ .‬در آن‬
‫روز‪ ،‬ﺷﺎه آﺷﮑﺎرا ﻓﺳﺎد و زواﻟﯽ ﮐﮫ ﺑدﺳت ﻓرﻣﺎﻧروای ﺑﯾدادﮔر و ﮔﻧﮭﮑﺎر در ﮐﺷور رخ‬
‫ﻣﯽ دھد را ﻣطرح ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد و ﮔﻣراھﯽ ﺷﺎه را ﺑدﺗرﯾن ﺑﻼی ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺳوز ﻣﯽ اﻧﮕﺎرد و‬

‫‪ -115‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪83‬‬
‫‪ -116‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪392‬‬
‫‪ -117‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪ ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي ﺑﺮگ ‪55‬‬

‫‪81‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ای ﻣوﺑد‪ ،‬ﺗو اﯾن را ﺑدان ﮐﮫ در ﭘﯾﺷﮕﺎه ﺧداوﻧد از ﮔﻧﺎه ﭘﺎدﺷﺎه ھﯾﭻ‬
‫ﮔﻧﺎھﯽ ﺑدﺗر ﻧﯾﺳت زﯾرا ﭘﺎدﺷﺎھﺎن از ﺟﺎﻧب وی ﮔﻣﺎرده ﺷده اﻧد ﺗﺎ رﺳم ﺳﺗم ﺑراﻧدازﻧد و‬
‫از زﻣﯾن ﺗﺧم ﺑﯾداد ﺑرآرﻧد واﮔر ﺧود ﺳﺗﻣﮑﺎر و ﺟﺎﺑر ﺑﺎﺷﻧد‪ ،‬دﮔران را آﺳﺎن اﻓﺗد ﮐﮫ‬
‫ﺑدزدﻧد«‪۱۱۸ .‬‬ ‫آﺗﺷﮑده ھﺎ وﯾران ﮐﻧﻧد‪ ،‬دﺧﻣﮫ ھﺎی ﻣردﮔﺎن ﺑﮑﺎوﻧد و ﮐﻔن ھﺎی اﯾﺷﺎن‬
‫ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺷﮭرﯾﺎر ﮐﮫ از ﺳوی ﯾزدان ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬رﯾﺷﮫ ﮐﻧﯽ ﺑﯾداد‬
‫در ﮐﺷور اﺳت‪.‬‬

‫ھﻣﭼﻧﯾن در ﻧوروز و ﻣﮭرﮔﺎن ﮐﮫ ﺑرای رﻓﺗن ﻣردم ﺑﮫ ﭘﯾﺷﮕﺎه ﺷﺎه و ﺑﯾﺎن ﻣﺷﮑﻼﺗﺷﺎن‪،‬‬
‫ﻓراﺧواﻧﯽ داده ﻣﯽ ﺷد‪ » ،‬ﺑر ﺣﺳب ﻓرﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻣوﺑدان ﻣوﺑد ﮔروھﯽ از ﻗﺿﺎت‬
‫وﻣﻌﺗﻣدﯾن ﺧود را ﻣﯽ ﮔﻣﺎرد ﺗﺎ ﺑﮫ دروازه ھﺎی ﮐﺎخ ﺷﺎھﯽ ﻣراﻗب ﺑﺎﺷﻧد ﮐﮫ ﻧﮕﮭﺑﺎﻧﺎن و‬
‫رﺳم ﺑﺎر دادن ﺑﮫ ﻣردم ﺑرای‬ ‫ﻧﮑﻧﻧد«‪۱۱۹ .‬‬ ‫ﭘﺎﺳداران ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﮐﺳﯽ را ﺑﮫ ورود ﻣﻧﻊ‬
‫دادﺧواھﯽ ﻧﻣودن در ﭘﯾﺷﮕﺎه ﺷﺎه‪ ،‬رﯾﺷﮫ ﮐﮭن ﺗری ھم داﺷﺗﮫ اﺳت‪" .‬ﺟﺎﺣظ"‪ ،‬اردوان‬
‫اﺷﮑﺎﻧﯽ را ﺑﻧﯾﺎدﮔذار اﯾن رﺳم دﯾرﯾن ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬اردوان ﻧﺧﺳﺗﯾن ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺑود ﮐﮫ اﯾن‬
‫در ﺑﮕﺷود ﺑﻌﻧﯽ ﻣردم را ﺑرﯾن ﺑر اﺟﺎزت داد ﺗﺎ آﻧﭼﮫ ﺑﺧواھﻧد از او طﻠب ﮐﻧﻧد و او ﻧﯾز‬
‫ﮐرم ﮐردن ﭘﯾﺷدﺳﺗﯽ ﻣﯽ‬
‫ﻧﯾﺎزﻣﻧدان را ﻣﺣروم ﻧﻣﯽ ﮐرد و ﭼﮫ ﺑﺳﯾﺎر ﮐﮫ ﺑﮫ ﺑﺧﺷودن و َ‬
‫ﮐرد«‪۱۲۰ .‬‬

‫داﺳﺗﺎﻧﯽ از ﺷﺎﭘور دوم ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎزﮔو ﺷده اﺳت ﮐﮫ اوج ﺗﯾزﺑﯾﻧﯽ و دوراﻧدﯾﺷﯽ‬
‫ﻓرﻣﺎﻧروای اﯾراﻧﺷﮭر را در زﻣﯾﻧﮫ ﭘﺎﺳداﺷت داد در ﮐﺷور ﻧﺷﺎن ﻣﯽ دھد‪ .‬او ﻣوﺑدی را‬
‫ﺑرای ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ دادﺳﺗﺎﻧﯽ ﮐﺷور در ﻧظر ﮔرﻓﺗﮫ ﺑود‪ .‬ﺳﭘس اﯾن ﺷﮭرﯾﺎر در واﮐﻧش ﺑﮫ‬
‫ﭘرﺧوری و زﯾﺎده ﺧواھﯽ اﯾن ﻣوﺑد ﺑر ﺳر ﺳﻔره ﺧود ﺷﺎه‪ ،‬ﻧﺷﺎن داد ﮐﮫ ﺑﯽ ﻧﯾﺎزی و‬

‫‪ -118‬ﺗﺎج ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪216‬‬

‫‪ -119‬ﺗﺎج ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪215‬‬
‫‪ -120‬اﻟﺘﺎج‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪88‬‬

‫‪82‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دوری از زﯾﺎده ﺧواھﯽ و آز‪ ،‬ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز ﺑر ﻧﺷﺳﺗن در ﺟﺎﯾﮕﺎه داوری در دادﮔﺳﺗری‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر اﺳت‪ ...»:‬و ﭼون ﻣﯾز ﺧوراک را ﺗرک ﮐردﻧد‪ ،‬ﺷﺎﭘور ﮔﻔﺗش اﯾﻧﮏ ﻣرﺧﺻﯽ‬
‫و ﻣﯽ ﺗواﻧﯽ ﺑﮫ ﺷﮭر ﺧود ﺑرﮔردی‪ .‬ھر ﭼﻧد ﺗو را ﺑرای ﺑزرﮔﺗرﯾن ﻣﻧﺎﺻب ﻗﺿﺎوت‬
‫ﺧواﺳﺗﮫ ﺑودم وﻟﯽ ﻧﯾﺎﮐﺎن و ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﭘﯾش از ﻣﺎ ﮔﻔﺗﮫ اﻧد ﮐﮫ ھر ﮐس در ﺑراﺑر ﭼﺷم‬
‫ﭘﺎدﺷﺎھﺎن آزﻣﻧدی ﮐﻧد‪ ،‬ﺻد اﻟﺑﺗﮫ ﺑﮫ داراﯾﯽ رﻋﺎﯾﺎ و ﺗوده ﻣردم و آﻧﮭﺎ ﮐﮫ ﺿﻌﯾف ﺗرﻧد‬
‫آزﻣﻧدی ﺑﯾﺷﺗری ﺧواھد ﮐردن«‪ ۱۲۱ .‬از ﺑرآﯾﻧد ھﻣﯾن دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎی ﺑﺎزﻣﺎﻧده از اﯾران‬
‫ﺑﺎﺳﺗﺎن‪ ،‬ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺷﻧﺎس ﻧﺎﻣداری ﭼون ﻛرﯾﺳﺗن ﺳن در ﺑﺎره دادﮔری‪ ،‬اﯾن ﻧﮕراﻧﯽ اﺻﻠﯽ‬
‫ﻧظﺎم ﺷﮭرﯾﺎری اﯾران‪ ،‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﻋﻣوﻣﺎ ً ﻋداﻟت دراﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن ﻣﻘﺎم ﺑﺳﯾﺎر‬
‫ﺟﻠﯾﻠﯽ داﺷﺗﮫ و از زﻣﺎن ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن ﻗراﺋن ﻛﺎﻓﯽ در دﺳت ھﺳت ﻛﮫ ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﺟداً ﻣراﻗب‬
‫ﺑودهاﻧد«‪۱۲۲ .‬‬ ‫ُﺣﺳن ﺟرﯾﺎن دادﮔﺳﺗری و درﺳﺗﻛﺎری دادرﺳﺎن‬

‫ﺷﺎه ﺑﮭرام ﯾﮑم ﻓرزﻧد ھرﻣز ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﻣﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻧوﯾﺎن را ﻓﺗﻧﮫ ﮔر ﻣﯽ داﻧد و‬
‫در ﭘﯽ از ﻣﯾﺎن ﺑردن آﻧﮭﺎﺳت‪ ،‬ﺣﺗﯽ در ﺧﺷم ﺑﮫ ﯾﺎد ﻣﯽ آورد ﮐﮫ در ﺷﮭرﯾﺎری اﯾراﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻣﯽ ﺗوان ﺑدون دﻟﯾل اﻧﺳﺎﻧﯽ را ﮐﺷت و دادﮔﺳﺗری ﻧﯾﺎزﻣﻧد ﺑرھﺎن درﺳت ﺑرای ﮐﯾﻔر‬
‫دادن ﮔﻧﺎھﮑﺎران اﺳت‪ » :‬ﺑﮭرام در اﻧﺟﻣﻧﯽ ﮐﮫ از ﺑزرﮔﺎن و داﻧﺷﻣﻧدان ﺑرﭘﺎ ﺷده ﺑود‬
‫ﮔﻔت‪ :‬ﻣن اﯾن ﺳﮓ زﻧدﯾق )ﻣﺎﻧﯽ( و اﺗﺑﺎع او را ﻣﯽ ﺧواھم ﮐﮫ ھﻣﮫ را ﺑردار ﮐﻧم ﺗﺎ اﯾن‬
‫ﻓﺗﻧﮫ و ﻓﺳﺎد ﻓرو ﻧﺷﯾﻧد وﻟﯽ در ﻋدل و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﻧﯾﺳت ﺑﯽ اﻟزام ﺣﺟت‪ ،‬ﮐﺳﯽ را ﮐﺷﺗن‪.‬‬
‫ﮐﻧم«‪۱۲۳ .‬‬ ‫ﻓردا ﺑﺎﻣداد ﺑﺎ او ﻣﻧﺎظره ﮐﻧﯾد و او را ﻣﻘﮭور ﮔرداﻧﯾد ﺗﺎ ﻣن او را ﺳﯾﺎﺳت‬

‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻧﺎس ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺗوﻧﺳﯽ‪" ،‬اﺑن ﺧﻠدون"‪ ،‬ﻧﮕﺎه اﻧوﺷﯾروان ﺑﮫ داد و ﺗﺎﺛﯾر داد در‬
‫ﮐﺷورداری را از زﺑﺎن ﺧود وی اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﯾﺎن ﻣﯽ ﮐﻧد‪ »:‬ﻛﺷور ﺑﮫ ﺳﭘﺎه و ﺳﭘﺎه ﺑﮫ داراﯾﻰ‬

‫‪ -121‬اﻟﺘﺎج‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪72‬‬

‫‪ -122‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪ ،‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪403‬‬
‫‪ -123‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪64‬‬

‫‪83‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫و داراﯾﻰ ﺑﮫ ﺧراج و ﺧراج ﺑﮫ آﺑﺎداﻧﻰ و آﺑﺎداﻧﻰ ﺑﮫ داد اﺳﺗوار ﮔردد و داد واﺑﺳﺗﮫ ﺑﮫ‬
‫درﺳت ﻛردارى ﻛﺎرﮔزاران و درﺳت ﻛردارى ﻛﺎرﮔزاران واﺑﺳﺗﮫ ﺑﮫ راﺳت ﻛردارى‬
‫وزﯾران اﺳت«‪ ۱۲٤ .‬ﯾﮑﯽ از زواﯾﺎی ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ ﻣﻘوﻟﮫ داد در ھﻣﯾن ﮔزاره‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺗﮫ اﺳت‪ .‬ﺑر اﯾن ﭘﺎﯾﮫ‪ ،‬داد در ﮐﺷور‪ ،‬ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز آﺑﺎداﻧﯽ اﺳت‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬داد ﻧﮫ‬
‫ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی‪ ،‬ﭘﺧش ﻣﻧﺻﻔﺎﻧﮫ ﻓﻘر و رﻧﺞ در ﻣﯾﺎن ﻣﻠت ﻧﯾﺳت ﺑﻠﮑﮫ ﭘﺧش ﺳﺧﺎوﺗﻣﻧداﻧﮫ‬
‫رﻓﺎه و آﺳﺎﯾش در ﻣﯾﺎن ﻣردم اﺳت‪.‬‬

‫ﮐﯾﻘﺑﺎد‪ ،‬ﺳردودﻣﺎن ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن ﮔﻔﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ‪ »:‬رﻋﺎﯾت ﺷﺋون و ﺑرﭘﺎ داﺷﺗن آﯾﯾن داد و‬
‫ﻣردﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺎﯾد ﮐﺷور ﻣﯽ ﺷود وﺑﮫ ﺻﻼح آن اﺳت و آﻧﭼﮫ ﺑﮫ ﺻﻼح ﮐﺷور اﻧﺟﺎﻣد‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﺻﻼح ﻣردم ﺧواھد ﺑود«‪ ۱۲٥ .‬در ھﻣﯾن راﺳﺗﺎ‪ ،‬دﯾﮕر ﺷﺎه ﮐﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮭﻣن ﭘﺳر اﺳﻔﻧدﯾﺎر‪،‬‬
‫ﺑرﭘﺎﯾﯽ و ﻧﮕﮭداﺷت داد را ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز ﺻﻼح رﻋﯾت و در ﭘﯽ آن ﺻﻼح ﮐﺷور ﻣﯽ داﻧد‪»:‬‬
‫ﻣﻠوک ﺑﮫ اﺻﻼح ﺧود ﻣﺣﺗﺎج ﺗرﻧد زﯾرا ﻛﮫ رﻋﯾت در ﺻﻼح و ﻓﺳﺎد اﯾﺷﺎن اﻧد‪ .‬ﭘس‬
‫رﻋﯾت را ﻗوام ﻧﯾﺳت ﯾﻌﻧﯽ اﺳﺗﺣﻛﺎم اﺣوال ﻧﯾﺳت ﻣﮕر ﺑﮫ ﺻﺎﺣب رﻋﯾت ﻛﮫ ﻣﻠوک ﺑﺎﺷﻧد‬
‫و ﻗوام ﻧﯾﺳت ﭘﺎدﺷﺎھﯽ را ﺟز ﺑﮫ ھﯾﺑت و ھﯾﺑت ﻧﯾﺳت ﻣﻠوک را ﺟز ﺑﮫ ﻋداﻟت«‪ ۱۲٦ .‬ﭘس‬
‫دادﮔری‪ ،‬ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه اﻗﺗدار و اﺳﺗواری دوﻟت اﺳت‪.‬‬

‫ﺣﮑﯾم ﻋﻣر ﺧﯾﺎم در ﺑﺎره ﻧظﺎرت ﻣﺳﺗﻘﯾم ﺑر روی ﮐﺎرﮔزاران ﺗوﺳط ﺷﺧص ﺷﺎه ﺑرای‬
‫ﺟﻠوﮔﯾری از ﺑﯾداد آﻧﺎن ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﻣﻠوک ﻋﺟم‪ ،‬ﮐﺎرآﮔﺎھﺎن را در ﻣﻣﻠﮑت ﺑﮫ ھر ﺷﮭر‬
‫و وﻻﯾﺗﯽ ﮔﻣﺎرده ﺑودﻧد ﺗﺎ ھر ﺧﺑری ﮐﮫ ﻣﯾﺎن ﻣردم ﺣﺎدث ﮔﺷﺗﯽ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه را ﺧﺑر ﮐردﻧد‬
‫و ﭼون ﺣﺎل ﭼﻧﯾن ﺑودی‪ ،‬دﺳﺗﺎن ﺗطﺎول ﮐوﺗﺎه ﺑودی و ﻋﻣﺎل ﺑر ھﯾﭻ ﮐس ﺳﺗم ﻧﯾﺎرﺳﺗﯽ‬
‫ﮐردن و ﯾﮏ درم از ﮐس ﺑﮫ ﻧﺎﺣق ﻧﺗواﻧﺳﺗﯽ ﺳﺗﺎﻧدن‪ ... .‬و اﮔر ﮐﺳﯽ از ﻋﻣﺎل‪ ،‬ﭼﯾزی‬

‫‪ -124‬ﻣﻔّﺪﻣﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪72‬‬

‫‪ -125‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪101‬‬
‫‪ -126‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪113‬‬

‫‪84‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑر وﻻﯾﺗﯽ ﯾﺎ روﺳﺗﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﯾرون از ﻗﺎﻧون دراﻓزودی‪ ،‬آن ﺷﻐل ﺑدو ﻧدادﻧدی‪ .‬ﺑﻠﮑﮫ او را‬
‫ﻣﺎﻟش ) ﺗﻧﺑﯾﮫ( دادﻧدی ﺗﺎ ﮐﺳﯽ دﯾﮕر آن طﻣﻊ ﻧﮑردﻧدی ﮐﮫ زﯾﺎدت از ﻣردم ﺑﺳﺗﺎﻧد و ُﻣﻠﮏ‬
‫ﮔردد«‪۱۲۷ .‬‬ ‫ﺧراب‬

‫ﻧظﺎﻣﯽ ﮔﻧﺟوی ﮐﮫ ﺧود ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﯽ اﺳت ﮐﮫ آﯾﯾن اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن را آﺗشﭘرﺳﺗﯽ ﻣﯽداﻧد‪،‬‬
‫دادورزی ﺷﮭرﯾﺎران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﮫ رخ ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﺎن ﻣﯽ ﮐﺷد‪:‬‬

‫ﮐﮫ ﺑﺎدا زﯾن ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﯽ ﺗرا ﺷرم‬ ‫ﺟﮭﺎن زآﺗشﭘرﺳﺗﯽ ﺷد ﭼﻧﺎن ﮔرم‬

‫ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ ﺗوﺳﯽ در ﺳﯾﺎﺳﺗﻧﺎﻣﮫ در ﺑﺎره داد‪ ،‬ﺳﺧن ﺑﺳﯾﺎر ﮔﻔﺗﮫ اﺳت زﯾرا او ﻋداﻟت را‬
‫ﺑرای ﺑﺳﺎﻣﺎن ﮐردن اﯾران زﻣﯾن ﮐﮫ ﺑﺎ آﻣدن ﺗرﮐﺎن‪ ،‬آﺷﻔﺗﮫ و ﭘرﯾﺷﺎن ﮔﺷﺗﮫ ﺑود‪ ،‬ﮐﺎرآﻣد‬
‫ﻣﯽداﻧﺳت و ﺑرای ﺑﯾﺎن ﺷﯾوهھﺎی دادﮔری از ﺷﺎھﺎن اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن‪ ،‬داﺳﺗﺎﻧﮭﺎ و ﺣﮑﺎﯾتھﺎ‬
‫ﻣﯽ آورد‪ .‬ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ‪ ،‬داد را اﺑزار اﺻﻠﯽ ﻣﮭﺎر ﻗدرت ﺳﯾﺎﺳﯽ در ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻣﯽ داﻧﺳت‪.‬‬
‫او ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬اﻧوﺷﯾروان ﺑزرﮔﺎن را ﮔﻔت‪ :‬ﭘﯾوﺳﺗﮫ ﺷﻣﺎ را ھﻣﯽ ﮔوﯾم ﮐﮫ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺎ ﻧﯾﮑو‬
‫رﻓﺗﺎر ﻧﻣﺎﯾﯾد و ﺑﮫ ﺟز ﻣﺎل ﺣق‪ ،‬ﻧﺳﺗﺎﻧﯾد‪ .‬ﻣن ﺣرﻣت ﺷﻣﺎ ﻧﮕﮫ ﻣﯽ دارم و ﺷﻣﺎ ﻧﮕﮫ ﻧﻣﯽ‬
‫دارﯾد و ﺷﻣﺎ ﺳﺧن ﻣن در ﮔوش ﻧﻣﯽ ﮔﯾرﯾد و از ﺧدای ﻧﻣﯽ ﺗرﺳﯾد و از ﺧﻠق ﺷرم ﻧﻣﯽ‬
‫دارﯾد و ﻣن از ﭘﺎداﻓره ﯾزدان ھﻣﯽ ﺗرﺳم«‪ ۱۲۸ .‬ھﻣﭼﻧﺎن در ﺑﺎره اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬اﯾن ﻧﻣﺎد‬
‫روان ﻋﺎدل در ﺷﮑﺎر‬
‫ِ‬ ‫دادﮔری‪ ۱۲۹ ،‬اﺳﺗﺎد ﺳﺧن‪ ،‬ﺳﻌدی ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬آوردهاﻧد ﮐﮫ ﻧوﺷﯾن‬

‫‪ -127‬ﻧﻮروز ﻧﺎﻣﻪ ﺧﯿﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺮز ﻣﺰداﯾﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺪ ﻋﻄﺎﯾﯽ ﻓﺮد‪ ،‬ﺑﺮگ ‪218‬‬
‫‪ -128‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ﺗﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪44‬‬
‫‪ -129‬ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎ دﯾﺪ ﺳﺮزﻧﺸﯽ‪ ،‬از ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ اﻧﻮﺷﯿﺮوان در ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻣﺰدﮐﯿﺎن ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺳﺘﻮن داد‬
‫و دادﮔﺮي را ﻣﻼﮐﯽ ﺑﺮاي ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ در ﻧﺰد اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻤﯽ داﻧﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ارﺟﻤﻨﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺰدﮐﯽ را ﯾﮏ دﯾﻦ و ﯾﺎ ﮐﯿﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻗﯿﺐ آﯾﯿﻨﻬﺎي زرﺗﺸﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯽ و‬
‫ﻣﺎﻧﻮي ﺑﭙﻨﺪارد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺧﯿﺰش اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻧﻘﻼﺑﯽ و ﺗﻨﺪرو ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎد دادﺧﻮاﻫﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﭘﺎﯾﻪ اي رده ﻫﺎي ﻓﺮودﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺎي ﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﭘﺲ از‬

‫‪85‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮔﺎھﯽ ﺻﯾد ﮐﺑﺎب ﮐردﻧد و ﻧﻣﮏ ﻧﺑود‪ .‬ﻏﻼﻣﯽ ﺑﮫ روﺳﺗﺎ رﻓت ﺗﺎ ﻧﻣﮏ آرد‪ .‬ﻧوﺷﯾروان‬
‫ﮔﻔت ﻧﻣﮏ ﺑﮫ ﻗﯾﻣت ﺑﺳﺗﺎن ﺗﺎ رﺳﻣﯽ ﻧﺷود و ده ﺧراب ﻧﮕردد‪ .‬ﮔﻔﺗﻧد از اﯾن ﻗدر ﭼﮫ ﺧﻠل‬
‫آﯾد؟ اﻧوﺷﯾروان ﮔﻔت‪ :‬ﺑﻧﯾﺎد ظﻠم در ﺟﮭﺎن اوّ ل اﻧدﮐﯽ ﺑوده اﺳت ھر ﮐﮫ آﻣد ﺑرو ﻣزﯾدی‬
‫رﺳﯾد«‪۱۳۰ .‬‬ ‫ﮐرده ﺗﺎ ﺑدﯾن ﻏﺎﯾت‬

‫ﺣﺗﯽ اﻣﺎم ﻣﺣﻣدﻏزاﻟﯽ ﮐﮫ ھﯾﭻ ارادﺗﯽ ﺑﮫ اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم ﻧدارد و ﺑﺳﯾﺎر ﺷرﯾﻌﺗﻣدار‬
‫اﺳت‪ ،‬در زﻣﯾﻧﮫ ﭘﺎﯾﺑﻧدی ﺷﮭرﯾﺎران ﺑﮫ ﺑرﭘﺎﯾﯽ و ﻧﮕﮭداﺷت داد در اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﯽﻧوﯾﺳد‪»:‬‬
‫و ﺑدان ﻛﮫ ﻛوﺷش آن ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﻗدﯾم ﺑﮫ آﺑﺎدان داﺷﺗن اﯾن ﺟﮭﺎن ﺑود‪ ،‬از ﺑﮭر آن ﻛﮫ داﻧﺳﺗﻧد‬
‫ﻛﮫ ھرﭼﻧد آﺑﺎداﻧﯽ ﺑﯾﺷﺗر‪ ،‬وﻻﯾت اﯾﺷﺎن ﺑﯾﺷﺗر و رﻋﯾت اﯾﺷﺎن ﺑﮫ اﻧﺑوه ﺗر‪ .‬ﻧﯾز داﻧﺳﺗﻧد‬
‫ﻛﮫ ﺣﻛﯾﻣﺎن ﺟﮭﺎن راﺳت ﮔﻔﺗﮫاﻧد ﻛﮫ دﯾن ﺑﮫ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺑﮫ ﺳﭘﺎه‪ ،‬و ﺳﭘﺎه ﺑﮫ‬
‫ﺧواﺳﺗﮫ‪ ،‬و ﺧواﺳﺗﮫ ﺑﮫ آﺑﺎداﻧﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ ﺑﮫ ﻋدل اﺳت و ﺑﮫ ﺟور و ﺳﺗم ﻛردن ھﻣداﺳﺗﺎن‬
‫ﻧﺑودﻧدی و از ﻛﺳﺎن ﺧوﯾش ﺑﯾداد ﻛردن روا ﻧداﺷﺗﻧدی از آﻧﻛﮫ ﻣﯽداﻧﺳﺗﻧدی ﻛﮫ ﻣردﻣﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺟور و ﺳﺗم ﭘﺎی ﻧدارﻧد و ﺷﮭرھﺎ و ﺟﺎﯾﮭﺎ وﯾران ﺷود و ﻣردﻣﺎن ﺑﮕرﯾزﻧد و ﺑﮫ وﻻﯾت‬

‫ﭼﻨﺪي‪ ،‬ﺗﻨﺪروﯾﻬﺎ و ﺗﺒﻪ ﮐﺎرﯾﻬﺎي ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺰدﮐﯿﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﺎﻓﺘﻬﺎ و ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﺳﻮي ازﻫﻢ ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ و آﺷﻮب ﮔﺴﺘﺮده ﻓﺮوﺑ‪‬ﺮد‪ .‬اﯾﻦ آﺳﯿﺐ ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ آن روز‪ ،‬واﮐﻨﺶ‬
‫ﺗﻮده ﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺒﻮد ﭘﺨﺶ دادﮔﺮاﻧﻪ ي داراﯾﯽ و رﻓﺎه ﺑﻮد و از اﯾﻦ دﯾﺪ ر‪‬وا و ﺳ‪‬ﺰا ﺷﻤﺮده ﻣﯽ ﺷﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺑﺎ ﮔﺬر زﻣﺎن‪ ،‬روﻧﺪ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن و اوﺑﺎش را ﺑﺮ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﻣﺮدم ﭼﯿﺮه ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺸﻮر‬
‫را از ﺳﻮي دﺷﻤﻨﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ آﺳﯿﺐ ﭘﺬﯾﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﭘﯿﺸﺮو و اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺧﯿﺰش ﮐﻮر و وﯾﺮان ﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ دﻧﺒﺎل راﻫﯽ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻠﺒﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺮدم ﻓﺮودﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ اوﺿﺎع ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮي ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس و ﻣﺎل رده ﻫﺎي ﻣﺮﻓﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺳﺖ درازي ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﺮورﯾﺰي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﮐﺸﺎﮐﺶ‬
‫ﻣﺰدﮐﯿﺎن ﺑﺎ دﯾﻦ ﺳﺎﻻران زرﺗﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﮕﺎن و ﺗﻮاﻧﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﺴﯽ ﻓﺮﺳﻮده و ﺧﺴﺘﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﻨﯿﺖ ﺟﺎﻧﯽ‬
‫و ﻣﺎﻟﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻮده ﻫﺎي ﺳﺮﮐﺶ ﮐﻪ آﻣﻮزه ﻫﺎي ﻣﺰدك را ﺑﻬﺎﻧﻪ اي ﺑﺮاي ﻗﺎﻧﻮن ﺷﮑﻨﯽ و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽ دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﺎدره داراﯾﯿﻬﺎي ﺗﻮاﻧﮕﺮان و دﺳﺖ درازي ﺑﻪ ﺣﺮﯾﻢ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﯽ زدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﮐﺘﺎب "ﻧﺸﯿﺒﯽ دراز اﺳﺖ ﭘﯿﺶ ﻓﺮاز"‪ ،‬ﺷﺎﻫﯿﻦ ﻧﮋاد‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪62-63‬‬
‫‪ -130‬ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺑﺎب ﯾﮑﻢ در ﺳﯿﺮت ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬

‫‪86‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دﯾﮕران ﺷوﻧد و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺑﮫ ﻧﻘﺻﺎن اﻓﺗد و دﺧل ﻛم ﺷود و ﮔﻧﺞ ﺗﮭﯽ ﺷود و ﻋﯾش‬
‫ﮔردد«‪۱۳۱ .‬‬ ‫ﺑرﻣردﻣﺎن ﺗﻠﺦ و ﺑﯽ ﻣزه‬

‫ﺑرآﯾﻧد ﺟﺳﺗﺎر ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ را ﺑر ﭘﺎﯾﮫ آﻧﭼﮫ در اﯾن ﺑﺧش ﮔﻔﺗﮫ ﺷد‪ ،‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣﯽ ﺗوان ﺑﯾﺎن‬
‫ﻧﻣود‪ :‬در زﺑﺎن اﺳﺗوره ای‪ ،‬ﻓر از ﺳوی اھوراﻣزدا ﺑﮫ اﻓرادی وﯾژه داده ﻣﯽ ﺷود ﺗﺎ آﻧﺎن‬
‫را ﺳزاوار رھﺑری ﻣردم ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ در ﻣﺗون‪ ،‬ﺷراﯾط درﯾﺎﻓت ﻓر ﺑررﺳﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮔردد‪ ،‬آﺷﮑﺎرا‪ ،‬ﮔردآﻣدن داد و ﺧرد در ﻓردی‪ ،‬او را ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﻓرھﻣﻧد ﺑودن ﻣﯽ ﮐﻧد‬
‫و ﺑدﯾﻧﺳﺎن ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺑرای دوﻟت ﻧﯾﮑﺧواه و ﺷﮭرﯾﺎری ﻧﯾﮏ ﺗﻌرﯾف ﻣﯽ ﮔردد‪.‬‬
‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﻓر ﺑﺎ زاده ﺷدن ﻓرد ھﻣراه او زاده ﻧﻣﯽ ﺷود‪ ،‬اﮔر ﺷﺧﺻﯽ ﺑﮫ دﻟﯾل ﮔوھر‬
‫وﺳرﺷت ﻧﯾﮏ و ﺧرد اﮐﺗﺳﺎﺑﯽ ﺧوﯾش‪ ،‬ﻓرھﻣﻧد ﮔردﯾد‪ ،‬ﺿﻣﺎﻧﺗﯽ ﺑرای ﺟﺎوﯾد ﺑودن ﻓر‬
‫در رھﺑر وﺟود ﻧدارد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬دوﻟت ﻧﯾﮑﺧواه و آﺑﺎدﮔر ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ روﯾﮫ ﺳﺎزﻧده‬
‫و دادﮔراﻧﮫ ﺧود اداﻣﮫ دھد‪ ،‬دارای ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺣﮑوﻣﺗﯽ اﺳت و در ﺻورت اﻧﺣراف از‬
‫ﻣﺻﺎﻟﺢ ﮐﺷور و دادﮔﺳﺗری‪ ،‬ﻓﺎﻗد ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ اﺳت و ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻧﺑﺎﯾد از آن ﭘﯾروی ﻧﻣود ﺑﻠﮑﮫ‬
‫ﺑﺎﯾد در ﮐﻧﺎر زدن آن ﮐوﺷﯾد‪.‬‬

‫‪ -131‬ﻧﺼﯿﺤﻪ اﻟﻤﻠﻮك ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪﻏﺰاﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪100‬‬

‫‪87‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷﮭرﯾﺎری‬

‫ﺷﺎھﯽ در اﯾراﻧﺷﮭر ﭼﮫ ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ داﺷت؟ ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﺷﯾوه ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ در‬

‫ﺳرزﻣﯾن ﮔﺳﺗردهای ﺑود ﺑﺎ ﻣردﻣﯽ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﮭﺎ و ﮐﯾﺷﮭﺎی ﮔوﻧﺎﮔون ﮐﮫ ﺑﮫ آراﻣﯽ و در‬
‫آراﻣش‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮕﮭداﺷت ﮔوﻧﺎﮔوﻧﯽ ﺧود‪ ،‬ﻣﻠت ﯾﮕﺎﻧﮫ ای را ﺗﺷﮑﯾل ﻣﯽ دادﻧد‪ .‬ﺷﺎه در اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﮐﺎﻧوﻧﯽ ﺑرای ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ ﻣﻠت ﺿﻣن ﮔوﻧﺎﮔوﻧﯽ ھﻣﮫ ﺗﯾره ھﺎی آن‬
‫ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽآﻣد‪ .‬ﺳﺎﻣﺎﻧﮫ ﺷﺎھﯽ ﺑﺎ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ دادﮔراﻧﮫ‪ ،‬ﺗﻌﺎدل ﻧﺎﭘﺎﯾدار ﺗﯾره ھﺎی اﯾراﻧﯽ‬
‫را ﺑﮫ ﺗوازن ﭘﺎﯾدار ﯾﮏ ﻣﻠت ﺗﺑدﯾل ﻣﯽ ﮐرد‪ .‬اﮐﻧون ﭘرﺳش اﯾن اﺳت ﮐﮫ آﯾﺎ ھﻣﺎﻧﻧد‬
‫ﺧودﮐﺎﻣﮕﺎﻧﯽ ﮐﮫ در ﺑﯾرون اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺳر ﺑر آﺳﻣﺎن ﺧداﯾﺎن ﻣﯽ ﺳﺎﯾﯾدﻧد و ﺑﮫ ھﯾﺞ ﮐس‬
‫وھﯾﭻ ﭼﯾز ﭘﺎﺳﺧﮕو ﻧﺑودﻧد‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﯾد ﺷﮭرﯾﺎری اﯾراﻧﺷﮭری ھم ﯾﮏ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ و اﺳﺗﺑداد‬
‫داﻧﺳﺗﮫ ﺷود؟‬

‫در اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ و ھﻣدﻟﯽ وﯾژه ای از ﻗﺑﺎﯾل ﭼﺎدرﻧﺷﯾن )اﯾﻼت( و ﯾﮑﺟﺎ ﻧﺷﯾﻧﺎن‬
‫)ﺷﮭرﻧﺷﯾﻧﺎن و روﺳﺗﺎﯾﯾﺎن( ﺷﮑل ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود‪ .‬ھﻣﮕراﯾﯽ ھﻔت دودﻣﺎن رﯾﺷﮫ دار و ﺑﺎ ﻧﻔوذ‬
‫اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ ﺑرای ﺳﺎﻟﯾﺎن دراز‪ ،‬ﻣ ِِﮭﺳﺗﺎن )ﺷورای ﺑزرﮔﺎن( ﺷﺎھﯽ را ﺗﺷﮑﯾل ﻣﯽ دادﻧد‪،‬‬
‫در ﺑرﭘﺎﯾﯽ و ﻧﮕﮭداﺷت اﯾن ھﻣﺎھﻧﮕﯽ ﺑﯽ ﺗﺎﺛﯾر ﻧﺑود‪".‬ھرودوت" در ﮐﺗﺎب "ﺗﺎرﯾﺦ" ﺧود‪،‬‬
‫ﺑﮫ راﯾزﻧﯽ ھﻔت ﺳﺎﻻر اﯾن طواﯾف ﭘس از ﮐﺷﺗن "ﺑردﯾﺎی دروﻏﯾن" ﺑرای ﺗﻌﯾﯾن‬
‫ﺳرﻧوﺷت ﮐﺷور و ﺷﮑل ﺣﮑوﻣت اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻧد‪ .‬اﯾن ھﻔت دودﻣﺎن ھﻣﺎن ھﻔت دودﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﮫ در درازای دوره اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن و ﺗﺎ واﭘﺳﯾن ﺳﺎﻟﮭﺎی ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﻧﯾز‪ ،‬ﺑزرﮔﺎن ﮐﺷور ﺑﺷﻣﺎر‬
‫ﻣﯽ آﻣدﻧد‪ ،‬ﻧﺑودﻧد وﻟﯽ ﺳﻧت ﺑﺷﻣﺎر آوردن دﯾدﮔﺎھﮭﺎ و آرای ﺧﺎﻧواده ھﺎی ﭘرﻧﻔوذ ﮐﺷور‬
‫در ﺗﺻﻣﯾﻣﺎت ﺑﻧﯾﺎدﯾن‪ ،‬در ھﻣﮫ آن ﻧﮭﺻد ﺳﺎل )اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن( ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧد و در‬
‫ﺧﯾﻠﯽ ﻣوارد‪ ،‬در ﺑزﻧﮕﺎھﮭﺎی ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﮐﻣﮏ ﺣﺎل ﮐﺷور ﺑرای از ﺳر ﮔذراﻧدن ﺑﺣراﻧﮭﺎ‬
‫ﺷد‪.‬‬

‫‪88‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑرای ﺗوﺿﯾﺢ ﭼﮕوﻧﮕﯽ ﺷﮑل ﮔﯾری ﺣﮑوﻣﺗﮭﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﮭن‪ ،‬ﻧظرﯾﮫ ھﺎﯾﯽ ﺗوﺳط ﻓﻼﺳﻔﮫ‬
‫و ﺗﺎرﯾﺦ ﭘژوھﺎن اراﺋﮫ ﺷده اﻧد‪ .‬ﻧظرﯾﮫ ﺷﯾوه ﺗوﻟﯾد آﺳﯾﺎﯾﯽ "ﻣﺎرﮐس" )‪ (Karl Marx‬و‬
‫"اﻧﮕﻠس" )‪ (Friedrich Engels‬ﮐﮫ در ﺑﺎره ﭼﯾن‪ ،‬ﻣﺻر و ﺗﻣدﻧﮭﺎی ﺷﮑل ﮔرﻓﺗﮫ‬
‫ﺑﺎﺑل و آﺷور(‪ ،‬ﻗﺎﺑل اراﺋﮫ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ،‬در ﺑﺎره ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ‬
‫درﻣﯾﺎﻧرودان )ﻣﺎﻧﻧد ﺳوﻣر‪ِ ،‬‬
‫اﯾران‪ ،‬ﮐﺎرﺑرد ﻧداﺷت‪ .‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﯾن ﻧظرﯾﮫ‪ ،‬از آﻣﯾﺧﺗﮕﯽ ﻣﺎﻟﮑﯾت زﻣﯾن و ﺣﺎﮐﻣﯾت‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬دوﻟت آﺳﯾﺎﯾﯽ ﭘدﯾد ﻣﯽ آﯾد ﮐﮫ ﺗوﻟﯾد اﻗﺗﺻﺎدی را ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬اﯾن ﺗﺋوری‬
‫ﮐﮫ ﺗوﺳط "ﮐﺎرل وﯾﺗﻔوﮔل" )‪ ( Karl Wittfogel‬ﺗﮑﻣﯾل ﮔردﯾد‪ ،‬ﺷﮑل ﮔﯾری ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ‬
‫ﺷرﻗﯽ را ﻧﯾﺎز آﻏﺎزﯾن ﻣردم اﯾن ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎ ﺑﮫ ﻧظﺎرت ﺑر ﭘﺧش ﻣﻧﺎﺑﻊ آب ﻣﺎﻧﻧد رودﺧﺎﻧﮫ‬
‫ھﺎ‪ ،‬ﭼﺷﻣﮫ ھﺎ و ﻣدﯾرﯾت آﺑﯾﺎری ﻣﯽ داﻧد ﺣﺎل آﻧﮑﮫ در ﻓﻼت اﯾران ﺑﮫ دﻟﯾل وﺟود‬
‫رودﺧﺎﻧﮫھﺎی ﮐم ﺷﻣﺎر و ﮐم آب‪ ،‬رواج ﮐﺷت دﯾم و وﺟود ﻗﻧﺎتھﺎی ﻣﺣﻠﯽ‪ ،‬ھﯾﭼﮕﺎه ﻧﯾﺎز‬
‫ﺑﮫ ﭘﯾداﯾش ﻣﺎﻟﮑﯾت دوﻟﺗﯽ ﺑرای ﻣدﯾرﯾت آب ﮐﮫ زﻣﯾﻧﮫ ﺳﺎز رﺷد ﯾﮏ ﺧودﮐﺎﻣﮫ در ﻧﻘش‬
‫ﻓرﻣﺎﻧروای اﯾران زﻣﯾن ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﭘﯾش ﻧﯾﺎﻣد‪ ۱۳۲ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾران را ﻧﻣﯽ ﺗوان‬
‫ﻧﻣود‪۱۳۳ .‬‬ ‫ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﻧظرﯾﮫ ﺗوﻟﯾد آﺳﯾﺎﯾﯽ ﻣﺎرﮐس و اﻧﮕﻠس ﺑررﺳﯽ‬

‫از "اﺳﺗﺑداد ﺷرﻗﯽ" ﻧﯾز از زﻣره ﻧظرﯾﮫ ھﺎی ﭼﮕوﻧﮕﯽ ﺳﺎﺧت ﺣﮑوﻣﺗﮭﺎ ﺑوﯾژه در‬
‫ﺧﺎورزﻣﯾن ﯾﺎد ﻣﯽ ﺷود‪ .‬از دﯾدﮔﺎه "ﻣوﻧﺗﺳﮑﯾو" )‪ ،(Montesquieu‬در ﺟواﻣﻊ ﺷرﻗﯽ‬
‫ﺑرﺧﻼف ﺟواﻣﻊ ﻏرﺑﯽ‪ ،‬ھﯾﭻ ﻣﺣدودﯾت و ﻣﻣﻧوﻋﯾﺗﯽ ﺑرای ﻓرﻣﺎﻧروای وﺟود ﻧدارد زﯾرا‬
‫ﭘﯾوﻧد ﻓرﻣﺎﻧﺑر و ﻓرﻣﺎﻧروا ﺗﻧﮭﺎ ﺑر ﺗرس اﺳﺗوار اﺳت‪ .‬ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ در ﺑرﮔﮫ ھﺎی در ﭘﯾش‬
‫ﺧواھﯾم دﯾد‪ ،‬ﺷﺎھﯽ در اﯾران ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﻧظرﯾﮫ "اﺳﺗﺑداد ﺷرﻗﯽ" ﻧﯾز ﺗﺑﯾﯾن ﻧﻣﯽ ﺷود زﯾرا‬

‫‪ -132‬از اﺳﺘﻮره ﺗﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ آﺳﯿﺎﯾﯽ و ﺗﺎﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر ﺑﺮگ ‪56‬‬
‫‪» -133‬ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ آﺳﯿﺎﯾﯽ« ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻋﻤﺪﺗﺎً ﮐﺸﺎورزي اﺳﺖ ﮐﻪ ازﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‬
‫ارﺿﯽ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﮐﺎﻟﺒﺪ ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬دوﻟﺖ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫دوﮔﺎﻧﮥ ﺧﻮد در ﻣﻘﺎم ﻣﺎﻟﮏ ‪ -‬ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﺎزاد اﻗﺘﺼﺎدي ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻟﯿﺎت ‪ -‬ﺑﻬﺮه ﻣﺎﻟﮑﺎﻧﻪ‬
‫ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪89‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﺳرﺷت ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾران ﮐﮭن‪ ،‬ﺗرس‪ ،‬ﭘﺎﯾﮫ ﻓرﻣﺎﻧﺑرداری ﻣردم از ﺷﮭرﯾﺎر ﻧﺑوده‬
‫اﺳت‪ .‬ﻧظرﯾﮫ اﺳﺗﺑداد ﺷرﻗﯽ آﻧﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﺧواھﯾم دﯾد‪ ،‬دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران‪ ،‬ﺗﻘرﯾﺑﺎ‬
‫از ﺣﮑوﻣت ﻏزﻧوﯾﺎن ﺗﺎ ﺟﻧﺑش ﻣﺷروطﯾت را ﻣﯽ ﺗواﻧد درﺑرﮔﯾرد‪.‬‬

‫ﭘس‪ ،‬ﯾﮏ ﺿرورت آﯾﯾﻧﯽ و ﯾﮏ وﯾژﮔﯽ ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ ﻣردﻣﺎن اﯾران زﻣﯾن ﺑﺎﯾد ﺗوﺿﯾﺢ‬
‫دھﻧده ﭘﯾداﯾش ﺷﮭرﯾﺎری در اﯾراﻧﺷﮭر ﺑوده ﺑﺎﺷد‪ .‬دﯾدﮔﺎه ھﮕل‪ ،‬ﻓﯾﻠﺳوف ﻧﺎﻣدار آﻟﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﯾز ﮐﮫ در ﺑﺎره اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ژرف اﻧدﯾﺷﯽ ﻧﻣوده‪ ،‬اﯾن ﺑود ﮐﮫ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ‬
‫ﺑراﺑر ﺑﺎ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ ﺗﻌرﯾف ﻧﻣﯽ ﮔردﯾد ﭼﮫ ھﯾﭻ ارزش و ﻓﺿﯾﻠﺗﯽ ﺑﮫ اﻧدازه داد در ﻧزد‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﭘرﺑﮭﺎ و ارﺟﻣﻧد ﻧﺑوده اﺳت‪ِ ۱۳٤ .‬ھﮕِل ﺑرای ﺗﺑﯾﯾن ﺳﺎﻣﺎن ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری و‬
‫ﻣﺗﻣﺎﯾز ﮐردن آن از ﻧﮕﺎه اﻧﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﻓﻠﺳﻔﮫ ﭼﻧﮓ اﻧداﺧت ‪ .۱۳٥‬ﻣﻔﮭوم ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾراﻧﯽ‬
‫در ﻧزد او‪ ،‬ﻣﻔﮭوﻣﯽ ﻓﻠﺳﻔﯽ اﺳت و ﺑﺎ ﻓراﯾﺎﻓت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺣﺗﯽ از ﮔوﻧﮫ ھﻧدی و ﭼﯾﻧﯽ‪،‬‬
‫ھﻣﮕوﻧﯽ و ھﻣﺳوﯾﯽ ﻧدارد‪ .‬اﮔر دوﻟت را ﺗﺣﻘق ﻣﺎدی و ﺣﺳﯽ دﯾن در ﮔﯾﺗﯽ ﺑداﻧﯾم ﮐﮫ‬
‫ﺳرﭼﺷﻣﮫ آن ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ ﻓرزاﻧﮕﺎن ﮐﺷور اﺳت‪ ،‬ﺑر اﯾن ﭘﺎﯾﮫ‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎری در اﯾران‪ ،‬ﺟﻠوه‬
‫زﻣﯾﻧﯽ و ﮔﯾﺗﯾﺎﯾﯽ ﺳﺎﻣﺎن و ھﻧﺟﺎر ﻣﯾ َﻧوی ھﺳﺗﯽ ﯾﺎ ھﻣﺎن "اَﺷﺎ" ﺑوده اﺳت‪ .‬در روزﮔﺎر‬
‫ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن‪ ،‬در ھﻧد و ﭼﯾن ﺑﺎﺳﺗﺎن ھﻧوز ﻣﻔﮭوم "وﺣدت در ﮐﺛرت" ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﺷده ﻧﺑود‪.‬‬
‫ھﮕل درﯾﺎﻓﺗﯽ از ﻓﻠﺳﻔﮥ زرﺗﺷت را ﺑﻧﯾﺎد اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﻣﯽ داﻧد ﮐﮫ در ﺳﺎﯾﮫ‬
‫آن‪ ،‬ﻣﻔﮭوم ﻧظﺎم ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﺑﮫ ﻋﻧوان وﺣدت در ﮐﺛرت ﺳﺎﻣﺎﻧﮭﺎی ﻧﺎواﺑﺳﺗﮫ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯾوﺳﺗﮫ‬
‫ﻣﯽﮔﯾرد‪۱۳٦ .‬‬ ‫ﺑﮫ ھم‪ ،‬ﺷﮑل‬

‫‪ -134‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬دﯾﺒﺎﭼﻪ اي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺮگ ‪142‬‬

‫‪ -135‬ﻓﻠﺴﻔﻪ را اﻧﺪﯾﺸﻪ اي ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﺰاﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﯾﻨﯽ و اﺳﺘﻮره اي ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -136‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،،‬دﯾﺒﺎﭼﻪ اي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺮگ ‪144‬‬

‫‪90‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﺻوﻻ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ و ﭼﯾره ﺑودن ﺑر ﺟﺎن و روان اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ و ﻣﺎﻟﮏ اﺧﺗﯾﺎر زﻧدﮔﯽ آﻧﺎن‬
‫ﺑودن ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳت آﺑﺷﺧور اﯾراﻧﺷﮭری داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﺳﺧن روﺷﻧﯽ از‬
‫ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ زرﺗﺷت ﮐﮫ در دﯾﻧﮑرد آﻣده اﺳت‪ »:‬ﺑﻧﯾﺎد آﻓرﯾﻧش و َد ِھش ﭘروردﮔﺎر ﺑر اﯾن‬
‫اﺻل اﺳﺗوار اﺳت ﮐﮫ ھر اﻧﺳﺎﻧﯽ ﺑر ﺟﺎن ﺧوﯾﺷﺗن ﺷﮭرﯾﺎر اﺳت«‪ .‬اﯾن ﺑﯾﻧش ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ‬
‫اﻧﺳﺎن را ﺑﻧده زورﻣﻧدان و دوﻟﺗﻣردان و در ﺑﺎﻻی ھﻣﮫ آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﺎه ﮐﺷور‪ ،‬ﻧﻣﯽ داﻧد ﺑﻠﮑﮫ‬
‫ھر ﻓردی را ﺷﮭرﯾﺎر و ﻓرﻣﺎﻧروای ﺟﺎن و وﺟود ﺧوﯾﺷﺗن ﻣﯽ داﻧد‪ .‬اﯾﻧﭼﻧﯾن ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ‬
‫و ﻧﮕرﺷﯽ ﺑﮫ اﻧﺳﺎن ﻧﻣﯽ ﺗواﻧد ﺳرﭼﺷﻣﮫ ﻧظﺎﻣﮭﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺧودﮐﺎﻣﮫ و ﻧوﮐر ﭘرور ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫در ﻓرھﻧﮕﯽ ﮐﮫ ﺑزرگ ﮐﺷور از آﻓرﯾدﮔﺎرش ﺑرای آﻓرﯾدن ﺷﺎدی ﺑرای ﻣردم‬
‫ﺳﭘﺎﺳﮕزاری ﻣﯽ ﮐﻧد‪ ،‬ﭘﯾوﻧد ﺷﺎه و ﻣردم را ﺑﺎﯾد ﻣﺗﻔﺎوت ﺑﺎ ﭘﯾوﻧد ﺳﻼطﯾن ﺧودرای و‬
‫ﺧودﮐﺎﻣﮫ دﯾﮕر ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی ﺧﺎور ﻣﯾﺎﻧﮫ و ﯾﺎ ﺧﺎور دور ﺑﺎ ﻣردﻣﺷﺎن دﯾد‪ ۱۳۷ .‬در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪،‬‬
‫ﻓردوﺳﯽ ﺑﮭرام ﮔور را ﻣﯽ ﺳﺗﺎﯾد ﭼون در زﻣﺎن ﺷﮭرﯾﺎری او‪ ،‬ﻣردم آﺳوده و دﻟﺧوش‬
‫ﺑودﻧد‪ .‬ﺣﺗﯽ ﺑﮭرام ﺑﺎ آوردن ﺷﻣﺎری ﮐوﻟﯾﺎن از ھﻧد ﺑﮫ اﯾران ﮐﮫ ﮐﺎرﺷﺎن ﻧوازﻧدﮔﯽ و‬
‫ﭘﺎﯾﮑوﺑﯽ دوره ﮔرداﻧﮫ ﺑود‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن را ﺑﮫ ﺷﺎد زﯾﺳﺗﯽ و ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽ ﺗرﻏﯾب ﻧﻣود‪ .‬ﺑﮭرام‬
‫ﮔوری ﮐﮫ ﻓرﻣﺎن داد ﺑر روی ﺳﮑﮫ ھﺎﯾش ﻧوﺷﺗﮫ ﺷود‪" :‬ﻣزداﭘرﺳت ﺧداﯾﮕﺎن ﺑﮭرام‬
‫ﺷﺎھﻧﺷﺎه‪ ،‬ﺷﺎدﮐﻧﻧده ﮐﺷور"‪ .‬آﻓرﯾدن ﺷﺎدی ﺑرای ﻣردﻣﺎن و آرزوی ﺷﺎدی و آﺳودﮔﯽ‬
‫آﻧﺎن را داﺷﺗن ھﯾﭻ رﻧﮓ و ﺑوﯾﯽ از رﻓﺗﺎر ﺗﺣﻘﯾرآﻣﯾز ﺧودﮐﺎﻣﮕﺎن ﺑﺎ رﻋﯾت را ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش‬
‫ﻧﻣﯽ ﮔذارد‪ .‬ﺳرﺷت و ﺧﻣﯾرﻣﺎﯾﮫ ﭘﯾوﻧد ﻣﯾﺎن ﺷﮭرﯾﺎر و ﺷﮭروﻧد ﺑﺳﯽ ﻣﺗﻔﺎوت ﺑﺎ ﭘﯾوﻧد‬
‫ارﺑﺎب و رﻋﯾت ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری از ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ ﮐﮫ رواداری )ﺗﺳﺎھل و ﺗﺳﺎﻣﺢ( از‬

‫ﺳﺗوﻧﮭﺎی اﺳﺗوار آن در روﺑرو ﺷدن ﺑﺎ "دﯾﮕران" ﺑوده اﺳت آﻧﮭم ﺑﮫ ﻋﻧوان ﯾﮏ اﺻل‬

‫‪ -137‬ﺧﺪاي ﺑﺰرگ اﺳﺖ اﻫﻮراﻣﺰدا ﮐﻪ آﺳﻤﺎن را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺮدم را آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎدي‬
‫را از ﺑﺮاي ﻣﺮدم آﻓﺮﯾﺪ‪) .‬ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﯿﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﯿﺒﻪ اردﺷﯿﺮ ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪1‬‬

‫‪91‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻓﻠﺳﻔﯽ در َﻣﻧِش اﯾراﻧﺷﮭری ﻧﮫ ھﻣﭼون ﯾﮏ ﻣﺻﻠﺣتاﻧدﯾﺷﯽ‪ .‬از ﻓﺿﯾﻠﺗﮭﺎی ﺑرﺗر در‬

‫ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ ﻣﻧﺳوب ﺑﮫ ﺑﮭﻣن ﺷﺎه ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺧودداری از ﺳرﮐوب ﻣﺧﺎﻟف ﺣﺗﯽ‬
‫در ﺻورت داﺷﺗن ﻗدرت ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬ﭘذﯾرش ﺳﺧن ﺗﻧد زﯾردﺳﺗﺎن ﺑﺎ ﺷﮑﯾﺑﺎﯾﯽ و ﺧوﯾﺷﺗن‬
‫داری و ھﻣﭼﻧﯾن ﺑﺧﺷﺎﯾﻧده ﺑودن در ھﻧﮕﺎم داﺷﺗن ﻗدرت از دﯾﮕر ﺳﻔﺎرﺷﮭﺎی ﺑﮭﻣن ﺑوده‬
‫اﻧد‪ ۱۳۸ .‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑرﺧورد ﺑﺎ "دﯾﮕران" از روی ﻋﺎﻓﯾت طﻠﺑﯽ ﯾﺎ ﺗرس ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺳﻔﺎرش ﺑﮫ‬
‫رواداری و ﺧوﯾﺷﺗن داری در اوج ﻗدرت اﺳت و ھﻣﯾن اﺳت ﮐﮫ اﯾن ُﮐﻧِش را ارزﻧده‬
‫ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫"ﮔزﻧﻔون" )‪ (Xenephone‬ﯾوﻧﺎﻧﯽ از ﮔﻔﺗﮕوﯾﯽ ﻣﯾﺎن ﮐورش و ﻣﺎدرش ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ‬

‫ﻣﺎدر ﺑﮫ ﻓرزﻧدش ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ در دﯾﺎر ﭘﺎرس‪ ،‬ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ ﺑرﭘﺎ ﻧﯾﺳت و دادﮔری ﮐﮫ ﺑر‬
‫ﭘﺎﯾﮫ ﺑراﺑری اﻓراد در ﺑراﺑر ﻗﺎﻧون ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺟﺎری اﺳت‪ .‬ﻣﺎدر ﮐورش ﻣﯽ اﻓزاﯾد ﮐﮫ‬
‫ﭘدر ﮐورش‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ را ﺣق دوﻟﺗﯽ ﻣﯽ داﻧﺳت ﮐﮫ داﻣﻧﮫ ﻗدرت آن ھوس ﻧﯾﺳت‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﮫ ﻗﺎﻧون اﺳت‪ ۱۳۹ .‬ﺗوﺻﯾﻔﯽ ﮐﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر ﺳرﺷﻧﺎس ﯾوﻧﺎﻧﯽ از ﺷﮭرﯾﺎری در ﺟﮭﺎن‬
‫ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ از زﺑﺎن ﻣﺎدر ﮐورش اراﺋﮫ ﻣﯽ دھد ﺑﮫ روﺷﻧﯽ ﺑﺎ آﻧﭼﮫ ﭘﯾش از آن در ﺑﺎﺑل‪،‬‬
‫آﺷور‪ ،‬ﻣﺻر و ﭼﯾن دﯾده ﺷده ﺑود‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﻣﺗﻔﺎوت ﺑود و ﺑﺎ آﻧﭼﮫ ﭘس از آن در دوره‬
‫اﺳﻼﻣﯽ اﯾران زﯾر ﻋﻧوان "ﺳﻠطﻧت" در ﺟرﯾﺎن ﺑود‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﮭﺎن ﻓﺎﺻﻠﮫ داﺷت‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪،‬‬
‫ﺷﺎه در دوران اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن‪ ،‬ﺣﺗﯽ ﺑﮫ ﻋﻧوان دارﻧده ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﺑﯽ رﻗﯾب در ﮐﺷور‪،‬‬
‫ﻧﺑود‪۱٤۰ .‬‬ ‫دارای ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﯽ آﻧﭼﮫ در ﻧظرﯾﮫ ﺳﻠطﻧت در آﯾﻧده ﭘدﯾد آﻣد‪،‬‬

‫دارﯾوش در ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ﺧود در ﺗﺧت ﺟﻣﺷﯾد‪ ،‬ﺑﯾزاری ﺧوﯾش از ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ و دوری‬
‫از ھوا و ھوس در ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ را اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﯾﺎن ﮐرده اﺳت‪ »:‬ﺳﺧت ﺑر ھوس ﺧود‬

‫‪ -138‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪62‬‬

‫‪139 -Xenophone, Cyropedia, V1, S3, p 18‬‬
‫‪ -140‬دﯾﺒﺎﭼﻪ اي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪142‬‬

‫‪92‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻓرﻣﺎﻧروا ھﺳﺗم‪ .‬ﻣردی ﮐﮫ ھﻣﮑﺎری ﻣﯽﮐﻧد را ﺑﮫ ﭘﺎس ھﻣﮑﺎری اش ﭘﺎداش ﻣﯽدھم‪ .‬آن‬
‫ﮐﮫ زﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧد را ﺑﮫ ﺧﺎطر زﯾﺎﻧش‪ ،‬ﮐﯾﻔر ﻣﯽدھم‪ .‬ﻧﮫ ﻣرا ﻣﯾل اﺳت ﮐﮫ ﻣردی زﯾﺎن‬
‫ﺑرﺳﺎﻧد و ﻧﮫ ﻣرا ﻣﯾل اﺳت ﮐﮫ ﻣردی زﯾﺎن ﺑﺑﯾﻧد‪ .‬ﻧﮫ ﻣرا ﻣﯾل اﺳت ﮐﮫ اﮔر زﯾﺎن رﺳﺎﻧد‪،‬‬
‫ﺑﮫ زﺑﺎﻧﯽ دﯾﮕر‪ ،‬دارﯾوش در ﮔرﻓﺗن ﺗﺻﻣﯾﻣﺎت ﮐﺷوری و ارزش ﮔذاری‬ ‫ﻧﺑﯾﻧد«‪۱٤۱.‬‬ ‫ﮐﯾﻔر‬
‫ﺑر روی اﻓراد و رﻓﺗﺎر آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻌﯾﺎر ﺳﻧﺟش و ارزﯾﺎﺑﯽ ﺧود را ﻓراھم ﻧﻣودن ﺳﺎﻣﺎن ﮔﯾﺗﯽ‬
‫و ﻣﯾﻧو )اﺷﺎ( ﻣﯽ داﻧﺳﺗﮫ اﺳت‪ .‬در ھﻣﯾن راﺳﺗﺎ‪ ،‬اﻓﻼطون‪ ،‬دارﯾوش را ﻧﮫ ﺧداﯾﯽ ﻓرای‬
‫ﻗﺎﻧون ﮐﮫ ﻗﺎﻧوﻧﮕذاری ﺧردﻣﻧد و دوراﻧدﯾش ﻣﯽ داﻧد و در ﺑﺎره وی ﻣﯽﻧوﯾﺳد‪ »:‬دارﯾوش‬
‫ﻗﺎﻧون ﮔذاری ﺑود ﻛﮫ ﻗواﻧﯾن او ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾران را ﺗﺎ زﻣﺎن زﻧدﮔﯽ ﻣن از ھرﮔوﻧﮫ‬
‫اﺳت«‪۱٤۲ .‬‬ ‫ﮔزﻧدی ﻣﺻون و ﻣﺣﻔوظ ﻧﮕﺎه داﺷﺗﮫ‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﮔزاره ای ﻧﻐز در ﺑﺎره واﮐﻧش دوﻟت ﺑﮫ ﺧواﺳﺗﮫ ھﺎی ﻣردم دارد ﮐﮫ‬
‫ھرﮔوﻧﮫ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ در ﮔوھر اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری را رد ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ »:‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﮫ‬
‫ﺟﺎی اﯾﻧﻛﮫ ﺑﺎ وﻋده دادن و ﯾﺎ ﻏﻠظت ﻧﻣودن در ﺧﺎﻣوش ﻛردن ﻣردم ﺑﻛوﺷد‪ ،‬ﺑﺎﯾد ﺑﮫ‬
‫دﻧﺑﺎل اﺻﻼح ﻋﯾوب ﺧوﯾش ﺑﺎﺷد«‪ ۱٤۳ .‬وی ﻣﺳﺗﯽ ﻗدرت را ﺑﺳﯾﺎر وﯾراﻧﮕرﺗر از ﻣﺳﺗﯽ‬
‫ِﻣﯽ و ﺑﺎده ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬ھر ﭼﻧد ﺳﺎل ﺑر ﺷﺎھﯽ ﺷﮭرﯾﺎر اﻓزوده ﮔردد‪ ،‬ﭼﮭﺎر ﺧوی ﺑزرﮔﯽ‪،‬‬
‫ﻧﯾروﻣﻧدی‪ ،‬ﺑرﺗری ﺟوﯾﯽ و ﺧودﭘﺳﻧدی در او اﻓزاﯾش ﻣﯽ ﯾﺎﺑﻧد ﺗﺎ آﻧﺟﺎ ﮐﮫ او را ﺑﮫ ﻣﺳﺗﯽ‬
‫ﺷﺎھﯽ ﮔرﻓﺗﺎر ﺳﺎزد ﮐﮫ آﻓت آن از ﻣﺳﺗﯽ ﺷراب ﭘرزورﺗر اﺳت«‪ ۱٤٤ .‬اوج ﺑﻠﻧد ﻧﮕری‬
‫اردﺷﯾر را ﺑﺎﯾد در اﯾن ﺳﺧﻧش دﯾد‪ »:‬ﺷﺎه ﺑﺎﯾد ﺑر ﺧوﯾﺷﺗن ﺟﺎﺳوﺳﺎﻧﯽ ﮔﻣﺎرد ﺗﺎ ﺑﺗواﻧد‬
‫ﻣﻧش ﺧود را ﭘﺎﮐﯾزه ﮐﻧد‪ .‬ﭼﻧﯾن ﮐﺳﯽ ﺑر زﺷﺗﯽ ھﺎی ﺧوﯾش‪ ،‬ﭘﯾش از ﻣردم آﮔﺎه ﺧواھد‬

‫‪ -141‬ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ دوم ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭘﯽ ﺑﻨﺎي دﯾﻮار ﺟﻨﻮﺑﯽ ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ﭼﻬﺎرم‬
‫‪ -142‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ اﺣﺘﺸﺎم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪101‬‬
‫‪ -143‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪101‬‬
‫‪ -144‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪62‬‬

‫‪93‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷد«‪ ۱٤٥ .‬ﺑﻧﯾﺎدﮔذار ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑﮫ روﺷﻧﯽ دوﻟت ﻓرﻣﺎﻧروا را ﻧﯾﺎزﻣﻧد دﺳﺗﮕﺎه ﺑﺎزرﺳﯽ‬
‫ﺑرای ﭘﯾﮕﯾری ﺗﺧﻠﻔﺎت ﺧودش ﻣﯽ داﻧد‪ .‬اﯾن دﻗﯾﻘﺎ آن ﭼﯾزی اﺳت ﮐﮫ اﻣروزه ﺑﮫ ﻋﻧوان‬
‫ﻣﮭﺎر ﻗدرت ھﯾﺋت ﺣﺎﮐﻣﮫ و ﺟﻠوﮔﯾری از ﮔﺳﺗرش ﺑﯽ ﺣد و ﻣرز آن‪ ،‬در ﺟﮭﺎن ﻣطرح‬
‫ھﺳت‪.‬‬

‫ﻣﻧوﭼﮭر ﭘﯾﺷدادی در ﺳﺧﻧﺎن ﺧوﯾش ﺑﺎ ﻣردم‪ ،‬ﺑﮫ ﻣﻘوﻟﮫ ﺣق ﻣردم ﺑر ﻓرﻣﺎﻧروا ﻣﯽ‬
‫ﭘردازد‪ .‬ﺣﻘﯽ ﮐﮫ در ھﯾﭻ ﻧظﺎم ﺧودﮐﺎﻣﮫ ای ﺟﺎی ﻧدارد ﭼﮫ اﺻوﻻ در اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻧظﺎﻣﯽ‪،‬‬
‫اﻧﺳﺎن ﺑﮫ ﻋﻧوان رﻋﯾت‪ ،‬ﻓﺎﻗد ﺣق و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺣﻘوﻗﯽ اﺳت‪ »:‬ﺣق ﻣردم ﺑر ﺷﮭرﯾﺎر آن‬
‫اﺳت ﮐﮫ روزی ﺷﺎن ﺑﮫ ھﻧﮕﺎم دھد ﭼﮫ ﻣردم را ﭘﺷﺗواﻧﮫ ای و ﺳوداﯾﯽ ﺟز او ﻧﺑﺎﺷد‪.‬‬
‫ﺣق ﻣردم ﺑر ﺷﮭرﯾﺎر آن اﺳت ﮐﮫ در ﮐﺎرﺷﺎن ﻧﯾﮏ ﺑﻧﮕرد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﺷﺎن ﻣﮭر ورزد‪ .‬ﺑﯾش‬
‫از ﺗوان‪ ،‬ﺑﺎرﺷﺎن ﻧﮑﻧد‪ .‬اﮔر ﮔرﻓﺗﺎر ﺷوﻧد و ﺑﮭره ﺷﺎن ﺑﮫ آﺳﯾﺑﯽ آﺳﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ زﯾﺎﻧﯽ‬
‫زﻣﯾﻧﯽ ﮐﺎﺳﺗﯽ ﭘذﯾرد )ﺧﺷﮑﺳﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺳﯾل‪ ،‬زﻣﯾن ﻟرزه‪ ،‬ﯾﺧﺑﻧدان(‪ ،‬ﺑﮫ ھﻣﺎن اﻧدازه از ﺑﺎج‬
‫)ﻣﺎﻟﯾﺎت( ﺑﮑﺎھد و اﮔر ﺑﮫ ﭘﯾﺷﺎﻣدی‪ ،‬ﺧواﺳﺗﮫ )ﺛروت( از دﺳت دھﻧد‪ ،‬ﯾﺎری ﮐﻧد ﻣردم‬
‫ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت ﮐﮫ‬ ‫ﺷوﻧد«‪۱٤٦ .‬‬ ‫را ﺗﺎ ﺑر آﺑﺎد ﮐردن ﺗواﻧﺎ‬
‫ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣردم ﻣﯽ ﺗواﻧﻧد ﭼﺷﻣداﺷت ﺧدﻣﺎﺗﯽ از دوﻟت را در ازای ﻓرﻣﺎﻧﺑری و ﭘرداﺧت‬
‫ﻣﺎﻟﯾﺎت دارا ﺑﺎﺷﻧد‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﺑﮫ ھﯾﭻ روی در دوﻟﺗﮭﺎی ﺧودﮐﺎﻣﮫ و ﺳﺗﻣﮕر‪ ،‬ﭘﯾﺷﯾﻧﮫ ﻧداﺷﺗﮫ‬
‫اﺳت‪.‬‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﺑرای ﺧود وﻟﯾﻌﮭدی ﺑرﻧﮕزﯾد وﻟﯽ اﯾن روش را ﺑرای آﯾﻧدﮔﺎن‪ ،‬اﻟزاﻣﯽ‬
‫ﻧﮑرد‪ .‬در اﯾن ﺑﺎره‪ ،‬آن ﺑزرﮔﻣرد ﮔزاره ای دارد ﮐﮫ آﺷﮑﺎرا ﻧﺷﺎﻧﮕر ﻧﺑود ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ‬
‫در ﻧزد ﺑﻧﯾﺎدﮔذار ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن و زﻧده ﮐﻧﻧده اﯾراﻧﺷﮭر اﺳت‪ .‬او ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﻣﻧﻊ ﻧﻣﯽ ﮐﻧﯾم‬
‫ﮐﮫ ﺑر رای ﻣﺎ ﺧﺗم ﮐﻧﻧد ﮐﮫ ﻣﺎ ﺑر ﻋﻠم ﻏﯾب واﻗف ﻧﯾﺳﺗﯾم و ﺗواﻧد ﺑ َُود روزﮔﺎری آﯾد‬

‫‪-145‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪82‬‬
‫‪ -146‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪41‬‬

‫‪94‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻣﺗﻔﺎوت رای ﻣﺎ و ﺻﻼح )در آن روزﮔﺎر(‪ ،‬روﯾﯽ دﯾﮕر ﺧواھد داﺷت«‪ .‬اﯾن ﻧﮭﺎﯾت‬
‫آزاداﻧدﯾﺷﯽ ﯾﮏ ﺷﺎه ﺗواﻧﻣﻧد اﺳت ﮐﮫ آرا و دﯾدﮔﺎھﮭﺎی ﺧوﯾش را ﺟﺎری و ﺳﺎری ﺑرای‬
‫ھﻣﮫ زﻣﺎﻧﮭﺎ ﻧﻣﯽ داﻧد و ﺗﺻﻣﯾﻣﺎت اﺳﺎﺳﯽ ھر روزﮔﺎر را ﺑﮫ ﺧ َِرد و ﺗدﺑﯾر ﻓرزاﻧﮕﺎن‬
‫ھﻣﺎن روزﮔﺎر ﻣﯽ ﺳﭘﺎرد‪َ .‬ﺗﻧ َﺳر‪ ،‬راﯾزن او‪ ،‬اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻣطﻠب را ﭘﯽ ﻣﯽ ﮔﯾرد‪ »:‬ﻣﺎ ﭼﻧﺎن‬
‫ﺧواﺳﺗﯾم ﮐﮫ ﺷﺎھﻧﺷﺎه در اﯾن رای از ﺟﮭﺎﻧداران ﻣﻧﻔرد ﻧﺑﺎﺷد و ﻧﮫ اﯾﻧﮑﮫ ﺑﺎ ھﯾﭻ ﻣﺧﻠوق‬
‫ﻧﮑﻧد«‪۱٤۷ .‬‬ ‫ﻣﺷورت‬

‫ﺷﮭرﯾﺎر ﺑر ﺑﻧﯾﺎد ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﮐﮫ در آن ﺑود‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﯾﺳت ﺻﻼح ﮐﺷور را در دﺳﺗور ﮐﺎر‬
‫ﺧوﯾش ﺑﮕذارد و از ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ و ﭘﯾروی از ﮔراﯾﺷﮭﺎی ﺷﺧﺻﯽ ﺧودداری ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺷﺎھﺎن اﺷﻛﺎﻧﯽ ﺑدﯾن ﺟﮭت ﮐﮫ ﮐﺎرﮐردش ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ھوا و ھوس ﻧﺑﺎﺷد و ﺑرای اﯾﻧﮑﮫ در‬
‫ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾرﯾﮭﺎی روزاﻧﮫ اش از ﮐﺎم ﺧود ﭘﯾروی ﻧﻧﻣﺎﯾد‪ ،‬دو ﺧﺑرﮔزار ﮔﻣﺎرده ﺑود ﮐﮫ‬
‫ﯾﻛﯽ وظﯾﻔﮫ داﺷت ﻛﮫ ﺷﺎه را ﻛﺗﺑﺎ ً ازﻛﺎرھﺎی ﻧﯾﻛﯽ ﻛﮫ ﺑﺎﯾد اﻧﺟﺎم دھد آﮔﺎه ﺳﺎزد و دﯾﮕری‬
‫ﺑﺎﯾد ﯾﺎدآوری ﻣﯽ ﻧﻣود ﻛﮫ ﮐﯾﻔر دادن ﺳرﮐﺷﺎن را ﺑﯾﺎد داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪ .‬ﻓرد ﻧﺧﺳﺗﯾن ھﻣﭼﻧﯾن‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﯾﺳت ﻛﮫ ﺑﭘﺎﯾد ﮐﮫ ﻣﺑﺎدا ﭘﺎدﺷﺎه درﺣﺎل ﺧﺷم ﻓرﻣﺎﻧﯽ ﺑﯾدادﮔراﻧﮫ و دور از اﻧﺻﺎف‬
‫ﻧﻣﺎﯾد‪۱٤۸ .‬‬ ‫ﺑدھد و در ھر زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺳﺗﯽ ﺷﺎه را ﺑﮫ داد و و ﻧوع دوﺳﺗﯽ راھﺑری‬

‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﮐﺷور ﮐﮫ در ﭘﯾﮑر ﺷﺎه در ﻋﺻر ﮐﮭن ﺟﻠوه ﮔر ﻣﯽ ﺷد دارای ﺧوﯾﺷﮑﺎری‬

‫ھﺎﯾﯽ ﺑود ﮐﮫ ﺣﺗﯽ ﺑﺎ ﺗرازوی اﻣروزﯾن ﻧﯾز ﺧردﻣﻧداﻧﮫ و ﭘﯾﺷرو ﺑﮫ ﭼﺷم ﻣﯽ آﯾﻧد‪.‬‬
‫"ﺟﺎﺣظ"‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر ﺑرﺟﺳﺗﮫ دوره اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬در ﺑﺎره ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﻧﻘش ﺷﮭرﯾﺎر در‬
‫ﮐﺷور و ﺧوﯾﺷﮑﺎری او در ﺑراﺑر ﻣﻠت‪ ،‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﻧﺧﺳت از ﭘﺎدﺷﺎھﺎن اﯾران‬
‫ﺷروع ﻣﯽ ﮐﻧﯾم زﯾرا اﯾراﻧﯾﺎن در رﺳوم و آداب ﺑر ﺳﺎﯾرﯾن ﺳﺑﻘت و ﻣزﯾت دارﻧد و ﻣﺎ‬
‫از ﻗواﻧﯾن ﻣﻣﻠﮑت داری و ﺗداﺑﯾر ﮐﺷوری و آداب ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﺳﯾﺎﺳت ﻣدﻧﯽ و ﻣﻠت‬

‫‪ -147‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪87‬‬
‫‪ -148‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬آرﺗﻮرﮐﺮﯾﺴﺘﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از رﺷﯿﺪ ﯾﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪45‬‬

‫‪95‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘروری و ﺑرﺧورداری ھر طﺑﻘﮫ از طﺑﻘﺎت ﻣردم و ﺣﻔظ ﻣﻧﺎﻓﻊ آﻧﺎن و ﺻﯾﺎﻧت ﺣدود‪،‬‬
‫ھر آﻧﭼﮫ آﻣوﺧﺗﮫ اﯾم ﺳراﺳر از اﯾراﻧﯾﺎن ﻓراﮔرﻓﺗﮫ و از آداب اﯾﺷﺎن ﺑرﺧوردار ﺷده‬
‫اﯾم«‪" ۱٤۹ .‬ﺳﯾﺎﺳت ﻣدﻧﯽ"‪" ،‬ﻣﻠت ﭘروری" و "ﺣﻔظ ﻣﻧﺎﻓﻊ طﺑﻘﺎت ﻣردم" از ﺟﻣﻠﮫ وظﺎﯾﻔﯽ‬
‫ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ ﺑر دوش ﺷﺎه اﯾران ﺑوده اﻧد وﻟﯽ ﮐﻣﺗر رد ﭘﺎﯾﯽ از آﻧﮭﺎ در ﻣﯾﺎن "ﺳﻼطﯾن"‬
‫دوره ﭘﺳﺎ اﺳﻼﻣﯽ اﯾران دﯾده ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﺷﮭرﯾﺎر آرﻣﺎﻧﯽ در ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯾﺎن در ﭘﯾش از‬
‫اﺳﻼم ﮐﮫ ﺑﺎﯾد ﻣﻠت ﭘرور و ﻧﮕﮭﺑﺎن ﻣﻧﺎﻓﻊ ﮐﺷور ﻣﯽ ﺑود‪ ،‬در ﺳده ھﺎی ﭘس از اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﺧودﮐﺎﻣﮫ ای اﻓﺳﺎرﮔﺳﯾﺧﺗﮫ‪ ،‬ﻗﺎﻧون ﺷﮑن و ﺑﯽ اﺧﻼق دﮔرﮔون ﺷد‪.‬‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن در وﺻﯾت ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺧوﯾش ﺑرای ﺟﺎﻧﺷﯾﻧش‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد ﮐﮫ‬
‫ﺑﮑﺎرﮔﯾری ﺑﺎزرﺳﺎن ﭘﻧﮭﺎن و ﺳﺎزﻣﺎن اطﻼﻋﺎت ﺑرای ﭘﯾﮕﯾری وﺿﻊ زﻧدﮔﯽ ﻣﻠت و‬
‫ﮐﺎرﮐرد ﺳرﭘرﺳﺗﺎن ﮐﺷور و اﺳﺗﺎﻧﮭﺎ ﺳﺑب ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﭘﯾش از ﻣردم‪ ،‬ﺷﺎه از ﮐﺎﺳﺗﯽ‬
‫دوﻟت آﮔﺎه ﺷود و در ﭘﯽ درﻣﺎن آن ﺑرآﯾد‪ »:‬ﭘﯾﺷﯾﻧﯾﺎن ﻣﺎ ﮔﻔﺗﮫ اﻧد‪ :‬ﺧوﺷﯽ ﻣردم‪ ،‬درﺳت‬
‫در ﺳﺗودن ﺷﮭرﯾﺎران‪ ،‬و ﺧوﺷﯽ ﺷﮭرﯾﺎران‪ ،‬درﺳت در ﻣﮭر ورزﯾدن ﺑﮫ ﻣردم اﺳت‪.‬‬
‫ھر ﮐس از ﺷﻣﺎ ﺑﺧواھد ﮐﮫ ﺷﯾوه ھﺎﯾﯽ ﺑرﮔزﯾﻧد ﮐﮫ از وی ﺟز ﺑﮫ ﻧﯾﮑﯽ ﯾﺎد ﻧﮑﻧﻧد‪،‬‬
‫ﭼﻧﯾن ﮐﻧد و ھر ﮐﮫ ﺑﺧواھد‪ ،‬ﺗواﻧد ﮐﮫ ﭼﺷﻣﺎن ﺧوﯾش )ﺑﺎزرﺳﺎن ﻧﺎﻣﺣﺳوس( ﺑﮕﻣﺎرد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫در آﮔﺎھﯽ ﺑر ﮐﺎﺳﺗﯽ ھﺎی ﺧوﯾش از ﻣردم ﮐﺷور ﭘﯾش اﻓﺗد«‪ ۱٥۰ .‬ﻣﮭرورزی ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ‬
‫ﻣﻠت ﯾﮏ وﯾژﮔﯽ ﺑرﺟﺳﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ در دﯾﮕر ﻧظﺎﻣﮭﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬رد ﭘﺎﯾﯽ از آن ﻧﻣﯽ ﺗوان‬
‫ﺟﺳت‪.‬‬

‫وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﯾﮏ ﻓرﻣﺎﻧروای ﭘﺳﻧدﯾده و ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﭘرھﯾز از ﮐﯾﻧﮫ ﺟوﯾﯽ‪،‬‬

‫ﭘرھﯾزﮔﺎری‪ ،‬ﻧﺎداوری‪ ،‬ﻣﮭﺎر ﺧﺷم و راﺳﺗﮕوﯾﯽ اﺳت ﮐﮫ از ﺻﻔﺎت ﯾﮏ ﺧودﮐﺎﻣﮫ‪،‬‬
‫ﺟﮭﺎﻧﯽ ﻓﺎﺻﻠﮫ دارد‪:‬‬

‫‪ -149‬ﺗﺎج اﻟﻤﻠﻮك ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﺎل ‪ ،1308‬ﺑﺮگ ‪29‬‬

‫‪ -150‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪62‬‬

‫‪96‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑـﺮآﺳـﺎﯾــﺪ از ﻛـﯿـﻨﮫ و ﻛـﺎرزار‬ ‫ﭼﻮ ﭘـﺮھـﯿﺰﻛـﺎری ﻛُـَﻨﺪ ﺷـﮭﺮﯾﺎر‬

‫ﺑـﮫ از دل ﺑـﮫ اﻧـﺪوه و ﻏـﻢ ﯾﺎﻓﺘﻦ‬ ‫ز ﻧـﺎﻛـﺮدﻧـﯽ ﻛــﺎر ﺑـﺮ ﺗـﺎﻓـﺘـﻦ‬
‫ﻛـﮫ ﻧـﯿـﻜﻮﺳـﺖ ﭘﺮھﯿﺰ ﺑﺎ ﺷـﮭﺮﯾﺎر‬ ‫ﭼﮫ ﻧﯿﻜﻮ زد اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ھـﻮﺷـﯿﺎر‬
‫ﻧـﯿـﺎزد ﺑـﮫ ﻛـﯿـﻦ و ﺑـﮫ ﮔـﻨـﺪآوری‬ ‫ز ﯾـــﺰدان ﺑـﺘــﺮﺳـﺪ‪ ،‬ﮔـﮫ داوری‬
‫ﺑـﺪاﻧـﮕﮫ ﻛـﮫ ﺧﺸـﻢ آورد ﭘـﺎدﺷـﺎ‬ ‫ﺧِـَﺮد را ﻛـﻨـﺪ ﭘـﺎدﺷــﺎه ﺑـﺮ ھــﻮا‬

‫روﺷن اﺳت ﮐﮫ وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺷﮭرﯾﺎر ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ‪ ،‬ﻓروزه ھﺎی ﭘﺳﻧدﯾده و ارزﺷﮭﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ‬
‫ﯾﮏ ﻓرد اﺧﻼق ﮔراﺳت ﮐﮫ در ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺻوﯾر ﺷده اﺳت‪ .‬اﯾن وﯾژﮔﯾﮭﺎ ﮔرﭼﮫ‬
‫ﺑﺎ ﻧظرﯾﮫ اﻓﻼطوﻧﯽ ﺣﮑوﻣت آرﻣﺎﻧﯽ ﺷﺎه ‪ -‬ﻓﯾﻠﺳوف ﭘﯾوﻧدی ﻧﻣﯽ ﯾﺎﺑد وﻟﯽ ﻧظرﯾﮫ اﯾراﻧﯽ‬
‫ﺷﺎه ‪ -‬ﻓرزاﻧﮫ و ﯾﺎ ﺷﺎه ‪ -‬ﺣﮑﯾم را ﺟﻠوه ﮔر ﻣﯽ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺳﻠطﻧت ﻣطﻠﻘﮫ در ﺧود ﻣﺗون اﯾراﻧﯽ ﺑﺳﯾﺎر ﻧﮑوھش ﺷده اﺳت‪ .‬ﺟﻣﺷﯾد ﭘﯾﺷدادی ﮐﮫ در‬
‫آﻏﺎز‪ ،‬آﺑﺎدی و ﺑﯽ ﻣرﮔﯽ را ﺑرای ﻣردم ﺑﮫ ھﻣراه آورده ﺑود‪ ،‬در دام ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ اﻓﺗﺎد و‬
‫ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺷﮭرﯾﺎری را از دﺳت داد‪ .‬در ﺑﺧش ﭘﻧﺞ ﮐﺗﺎب ﻧﮭم "دﯾﻧﮑرد"‪ ،‬در ﺑﺎره اﻧﺣراف‬
‫ﺟﻣﺷﯾد از راه ﯾزدان اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻧوﺷﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ » ﺟﻣﺷﯾد ﺑﮫ ﻟذات دﻧﯾوی ﺣرﯾص ﺷد و ﺑﮫ‬
‫ﺳﻠطﻧت ﻣطﻠﻘﮫ ﻋﺷﻘﯽ واﻓر ﯾﺎﻓت و از طﺎﻋت اورﻣزد ﺑﺎز اﯾﺳﺗﺎد«‪ ۱٥۱ .‬اﯾﻧﺟﺎ ﺳﻠطﻧت‬
‫ﻣطﻠﻘﮫ آن اﻧدازه ﻧﮑوھﯾده و ﺿد ارزش داﻧﺳﺗﮫ ﺷده اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ﻣﻧزﻟﮫ ﺳرﮐﺷﯽ در ﺑراﺑر‬
‫ﯾزدان اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﺷده اﺳت‪ .‬در دوره ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﮐﯽ ﮐﺎووس ھم‪ ،‬ﺑﮫ دﻟﯾل ﺳﺑﮑﺳری و ﺑﯽ‬
‫ﺧردی اش ﮔرﻓﺗﺎر ﺑﺣران ﻣﺷروﻋﯾت ﺷد و ﺳراﻧﺟﺎم ﺑرﮐﻧﺎر ﮔردﯾد‪ »:‬در ﺑﺎزﮔﺷت‬
‫ﮐﯾﺧﺳرو ﺑﮫ اﯾران‪ ،‬ﮐﯽ ﮐﺎووس را ﮐﮫ ﻧﺎﺷﺎﯾﺳﺗﮕﯽ و ﺧﯾره ﺳری ﺧوﯾش را ﭼﻧدﯾن ﺑﺎر‬
‫ﺷﺎھﯽ ﺑرداﺷﺗﻧد و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن زﻧدﮔﯽ اش در ﺑﺎزداﺷت‬ ‫ﻧﺷﺎن داده ﺑود‪ ،‬از ﺗﺧت‬
‫ﻧﮕﮭداﺷﺗﻧد«‪ ۱٥۲ .‬ﺧود ﮐﯾﺧﺳرو در ﺑﺎره ﻓﺳﺎد ﺷﺎه اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﺷﺎه ﺑﮫ ﻧﻣﮏ ﻣﺎﻧد‬

‫‪ -151‬ﮐﯿﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪120‬‬

‫‪ -152‬اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﯾﻨﻮري‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪15‬‬

‫‪97‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮐﮫ طﻌﺎم را ﭘﺎﮐﯾزه ﺳﺎزد و ﺗﺑﺎھﯽ از آن ﺑزداﯾد و ﭼون ﻧﻣﮏ ﺑﮕﻧدد‪ ،‬ﭘﺎک ﺳﺎﺧﺗن آن‬
‫ﻧﺑﺎﺷد«‪۱٥۳ .‬‬ ‫ﭼﺎره ﭘذﯾر‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻧﯾﺎدﮔذار ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن در وﺻﯾت ﻧﺎﻣﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺧوﯾش‪ ،‬در ﺑﺎره ﭘﯾوﻧد ﺷﺎه‬
‫و ﻣردم‪ ،‬ﮔزاره زﯾﺑﺎﯾﯽ دارد ﮐﮫ ﻓﺎﺻﻠﮫ ژرف ﺷﮭرﯾﺎری در اﯾران ﺑﺎ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﻣﻌﻣول‬
‫در ﺧﺎورﻣﯾﺎﻧﮫ و ﺧﺎور ﻧزدﯾﮏ آن روزﮔﺎران را ﻧﺷﺎن ﻣﯽ دھد‪ »:‬ﺑداﻧﯾد ﮐﮫ ﺧوراک و‬
‫ﭘوﺷﺎک ﺷﺎه ﺑﺎﯾد ھﻣﺎﻧﻧد ﺧوراک و ﭘوﺷﺎک ﺗوده ﻣردم ﺑﺎﺷد‪ ،‬و ﺳزد ﮐﮫ ﺑﮭره ﻣﻧدی ﺷﺎه‬
‫و ﻣردم از ﺧوردﻧﯽ و ﭘوﺷﯾدﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮑﺳﺎن و ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﺷﺎن ﺑراﺑر ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺑرﺗری ﺷﺎه ﺑر‬
‫ﺗوده‪ ،‬در ﺗواﻧﺎﯾﯽ وی ﺑر ﻓراھم ﮐردن ﻧﯾﮑﯾﮭﺎ و ﺳود ﺟﺳﺗن از ﺑزرﮔﯽ اﺳت‪ ،‬و در اﯾن‬
‫ﮐﮫ ھر ﮔﺎه ﺑﺧواھد ﻧﯾﮑﯽ ﺗواﻧد ﮐرد و ﺗوده ﭼﻧﯾن ﻧﺑﺎﺷﻧد« ‪ ۱٥٤.‬ﻧﮕﺎه ظرﯾف و زﯾﺑﺎﯾﯽ‬
‫اﺳت ﮐﮫ ﺑرﺗری ﺷﺎه ﺑر دﯾﮕران را در آن ﻣﯽ ﺑﯾﻧد ﮐﮫ ﺷﺎه ﺑﯾش از دﯾﮕر ﻣردﻣﺎن‪ ،‬دﺳﺗش‬
‫ﺑرای ﻧﯾﮑﯽ ﮐردن ﺑﮫ ﮐﺷور و ﻣردﻣش ﺑﺎز اﺳت‪ .‬در دﻧﺑﺎﻟﮫ‪ ،‬وی ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺷﮭرﯾﺎر‬
‫را در ﺑراﺑر ﻣردم ﺑﺎﻻﺗر از ﻣﺳﺋوﻟﯾت او ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ﻣﻧﺎﻓﻊ ﺧود ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬ﭘس‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر‬
‫ﺑﺎﯾد‪ ،‬ﻧﺧﺳت ﺑرای ﯾزدان‪ ،‬ﺳﭘس ﺑﮫ ﺳود ﻣردم‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑرای ﺧوﯾﺷﺗن‪ ،‬ﮐﺳﯽ را ﺑﮫ‬
‫ﺑرﮔزﯾﻧد«‪۱٥٥ .‬‬ ‫ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﯽ ﺧوﯾش‬

‫اردﺷﯾر ھﻣﭼﻧﯾن ﻣﯽ اﻓزاﯾد ﮐﮫ ﻣردم ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﻧﺎﭼﺎر ﺑﮫ دوﺳت داﺷﺗن آﻧﭼﮫ ﻓرﻣﺎﻧروا‬
‫دوﺳت ﻣﯽ دارد‪ ،‬ﻧﯾﺳﺗﻧد‪ »:‬ﺑداﻧﯾد‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎری ﺗﺎن از دو ﺟﺎی آﺳﯾب ﺑﯾﻧد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﭼﯾرﮔﯽ‬
‫دﺷﻣن و دﯾﮕری ﺗﺑﺎھﯽ ﻓرھﻧﮕﺗﺎن‪ .‬ﺗﺎ ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺷﮭرﯾﺎران را ﺑزرگ ﻣﯽ دارﯾد‪،‬‬
‫ﻣرزھﺎﯾﺗﺎن از ﮔزﻧد ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬و آﯾﯾن ﺗﺎن از ﭼﯾرﮔﯽ آﯾﯾﻧﮭﺎی دﯾﮕر ﺑر ﮐﻧﺎر ﻣﺎ َﻧد‪.‬‬
‫ﺑزرﮔداﺷت ﺷﮭرﯾﺎران و ﭘﺎس ﺷﮑوھﺷﺎن را داﺷﺗن در اﯾن ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﺑﺎ اﯾﺷﺎن ﺳﺧن‬

‫‪ -153‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪157‬‬

‫‪ -154‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪63‬‬
‫‪ -155‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪63‬‬

‫‪98‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﮕوﯾﻧد ﯾﺎ ﮐس ﺑﮫ اﯾﺷﺎن ﻧزدﯾﮏ ﻧﺷود‪ .‬دوﺳت داﺷﺗن ﺷﺎن ﻧﯾز ﺑﮫ دوﺳت داﺷﺗن آن ﭼﮫ‬
‫اﯾﺷﺎن دوﺳت ﻣﯽ دارﻧد‪ ،‬ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺑزرﮔداﺷت ﺷﮭرﯾﺎران در ﺑزرﮔداﺷت آﯾﯾن و‬
‫ﺧ َِردﺷﺎن‪ ،‬و ﭘﺎس ﺷﮑوھﺷﺎن در ﭘﺎس داﺷﺗن از ﭘﺎﯾﮕﺎھﯽ اﺳت ﮐﮫ در ﻧزد ﯾزدان دارﻧد‬
‫و دوﺳﺗﯽ ﺷﺎن در دوﺳت داﺷﺗن درﺳﺗﮑﺎری ﺷﺎن و ﺑﺎزﮔﻔﺗن ﮐﺎر ﻧﯾﮏ اﯾﺷﺎن‬
‫اﺳت« ‪ ۱٥٦.‬ﭘس ارﺟﮕزاری ﺑﮫ ﺷﺎه‪ ،‬ارﺟﮕزاری ﺑﮫ ﺷﺧص وی ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺑﮫ اﻧدﯾﺷﮫ و‬
‫ﻣراﻣﯽ اﺳت ﮐﮫ ﺷﺎه را در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﮭرﯾﺎری ﺟﺎی داده اﺳت‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﺟﮭﺎﻧﯽ ﻓﺎﺻﻠﮫ دارد‬
‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎھﯽ ﮐﮫ ﻣردم در آن وادار ﻣﯽ ﺷوﻧد ﺑﮫ ﺳﻠطﺎن و ﻓرﻣﺎﻧروای ﺧودﮐﺎﻣﮫ اﺣﺗرام ﺗوام‬
‫ﺑﺎ ﺗرس ﺑﮕذارﻧد و ﭼﺎره ای ﺟز ﭘﺳﻧدﯾدن آﻧﭼﮫ رھﺑر ﻣﺳﺗﺑد ﻣﯽ ﭘﺳﻧدد‪ ،‬ﻧداﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷﻧد‪.‬‬

‫"ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ" در ُﺟﺳﺗﺎر ﭘﯾوﻧد ﺷﺎه و ﻣردم ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد ﮐﮫ ﻣﮭر ﺟﻣﺷﯾد ﺑﮫ ﻣردﻣش ﻣﺎﻧﻧد ﻣﮭر‬
‫ﭘدر ﺑﮫ ﻓرزﻧد ﺑود‪ .‬رﻓﺗﺎر ﺿﺣﺎک ﺑﺎ ﻣردم ﻣﺎﻧﻧد ﻓردی ﺑﺎ َھووی ﺧود ﺑود و ﻓرﯾدون ﺑﺎ‬
‫ﻣردﻣش ﻣﺎﻧﻧد ﺑرادر ﺑود ﺑﺎ ﺑرادر‪ .‬اﻓراﺳﯾﺎب ﺗوراﻧﯽ ﮐﮫ ﺑر اﯾران دﺳت ﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن ﭼون دﺷﻣن رﻓﺗﺎر ﻣﯽ ﻧﻣود و ﮔﺷﺗﺎﺳپ ﺑﺎ ﻣردﻣش ﭼون آﻣوزﮔﺎر ﺑود ﺑﺎ‬
‫ﮐودﮐﺎن‪ ۱٥۷ .‬ﭘﯾوﻧدھﺎی ﻓرﻣﺎﻧروا و ﻣردم ﮐﮫ ﺑﺎ ﮐﻧﺎر ﮔذاﺷﺗن ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن اﻧﯾراﻧﯽ ﯾﻌﻧﯽ‬
‫ﺿﺣﺎک و اﻓراﺳﯾﺎب‪ ،‬ﺑﮕوﻧﮫ ھﺎی ﭘدراﻧﮫ‪ ،‬ﺑرادراﻧﮫ و آﻣوزﮔﺎراﻧﮫ ﺟﻠوه ﮔر ﺷده اﺳت‪،‬‬
‫ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﻧﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑﮫ ﺳرﺷت رواﺑط ﻓرد ﺧودﮐﺎﻣﮫ و رﻋﯾت درﻣﺎﻧده و زﯾر ﺳﺗم‬
‫ﺗﻌﺑﯾر ﺷود‪.‬‬

‫"ﭘﻠوﺗﺎرک"‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﭼﻧدان ﻧﮕﺎه دوﺳﺗﺎﻧﮫ ای ھم ﺑﮫ اﯾراﻧﯾﺎن ﻧدارد در ﺑﺎره‬
‫اردﺷﯾر دوم ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ ﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬در آﻏﺎز ﭘﺎدﺷﺎھﯾش از او ﻧﯾﮑﺧوﯾﯽ اردﺷﯾر‬
‫ﯾﻛم ﭘﯾدا ﺑود‪ .‬ھر ﻛﺳﻰ ﻣﻰ ﺗواﻧﺳت ﭘﯾش او ﺑﯾﺎﯾد و ﺑﮫ ھﻣﮫ ﻛس ﺟواﻧﻣردى ﻧﻣوده‪ ،‬از‬
‫ﻧوازش درﯾﻎ ﻧﻣﻰ ﺳﺎﺧت‪ .‬در ﻛﯾﻔر دادن ﺑﮫ ﮔﻧﺎه ﻧﯾز دﺷﻧﺎﻣﻰ ﻧداده‪ ،‬ﻛﯾﻧﮫ از ﺧود ﻧﺷﺎن‬

‫‪ -156‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪61‬‬
‫‪ -157‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪16‬‬

‫‪99‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﻣﻰ داد‪ .‬ھر ﭼﮫ ﺑﮫ او داده ﻣﻰ ﺷد اﮔرﭼﮫ ﺑﺳﯾﺎر ﺑﻰ ارج ﺑود ﺑﺎ ﺧوﺷروﯾﻰ ﻣﻰ‬
‫ﮔرﻓت‪ .‬ھﻧﮕﺎﻣﻰ ﮐﮫ راه ﻣﻰ رﻓت و ﻛﺳﺎﻧﻰ ھدﯾﮫ ھﺎﯾﻰ ﭘﯾش ﻣﯽ آوردﻧد‪ ،‬ﻛﺎرﮔر ﺑﻰ‬
‫ﻧواﯾﻰ ﻛﮫ ﺑﮫ ھﯾﭼﻰ دﺳﺗرس ﻧداﺷت ﺑﮫ ﺟوﯾﻰ ﻛﮫ در ﻛﻧﺎر راه ﺑود دوﯾده و دو دﺳت‬
‫ﺧود را ﭘر از آب ﺳﺎﺧت و ﺑﮫ ﻋﻧوان ﭘﯾﺷﮑش ﺑرای ﺷﺎه آورد‪ .‬ﺷﺎه از اﯾن ﻛﺎر او‬
‫ﻓرﺳﺗﺎد«‪۱٥۸ .‬‬ ‫ﭼﻧدان ﺧرﺳﻧد ﮔردﯾد ﻛﮫ ﮐﺎﺳﮫ زرﯾن و ﯾك ھزار" ِدرﯾﮏ" ﭘول ﺑراى او‬
‫اﯾن ﮐردار‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻧﻣﯽ ﺗواﻧد رﻓﺗﺎر ﯾﮏ ﺧودﮐﺎﻣﮫ ﻣردم ﺳﺗﯾز و ﺧﯾره ﺳر ﺑﺎﺷد ﺑﻠﮑﮫ‬
‫ﻧﺷﺎﻧﮕر ﭘﯾوﻧد ژرف ﻋﺎطﻔﯽ و ﭘر ﻣﮭری ﻣﯾﺎن ﺷﺎه و ﻣﻠﺗش ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫رﻓﺗﺎرھﺎی ﺑﺳﯾﺎری از ﺷﺎھﺎن اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﺑﺎ ﮐردار ﯾﮏ رھﺑر‬
‫ﺧداﮔوﻧﮫ و ﺧودﮐﺎﻣﮫ ﮐﮫ از ھﻣﻣﯾﮭﻧﺎن ﺧوﯾش ﺟدا اﻓﺗﺎده اﺳت‪ ،‬ھﻣﺧواﻧﯽ ﻧدارد‪.‬‬
‫"ﭘﻠوﺗﺎرک" در ﺑﯾﺎن وﯾژﮔﯾﮭﺎی اردﺷﯾر دوم ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ‪ ،‬ﭼﻧﯾن ﺳﺧن ﺧود را در ﺑﺎره ﯾﮏ‬
‫ﻟﺷﮑرﮐﺷﯽ وی ﺑﮫ ﺳرزﻣﯾن ﮐﺎدوس )ﺗﺎﻟش( ﭘﯽ ﻣﯽ ﮔﯾرد‪ »:‬اردﺷﯾر ﺑﺎ آﻧﻛﮫ رﺧت‬
‫ﺷﺎھﺎﻧﮫ در ﺑرداﺷﺗﮫ و ﺳراﭘﺎى او ﺑﺎ زرﯾﻧﮫ اﺑزار آراﺳﺗﮫ ﺑود ﻛﮫ اﮔر ﻗﯾﻣت ﻣﻰ ﻛردﻧد‬
‫ﺑﻰ ﺷﮏ ﺑﯾﺷﺗر از دوازده ھزار "ﺗﺎﻟﻧت" ﻣﻰ ﺷد ﺑﺎ اﯾن ھﻣﮫ زﯾور آﻻت و ﺑﺎ آن ﻋﻧوان‬
‫ﭘﺎدﺷﺎھﻰ ﻛﮫ داﺷت در ﻏﯾرت و ﻛوﺷش‪ ،‬ﮔﺎﻣﯽ از دﯾﮕران ﭘس ﻧﻣﻰ ﮔذاﺷت و ھﻣﯾﺷﮫ‬
‫ﺗرﻛش از ﻛﻣر آوﯾﺧﺗﮫ و ﺳﭘر ﺑر دوش ﮔرﻓﺗﮫ‪ ،‬ﭘﯾﺎده در ﭘﯾﺷﺎﭘﯾش ﺳﭘﺎھﯾﺎن در آن‬
‫ﻓرازھﺎ و ﻧﺷﯾﺑﮭﺎ راه ﻣﻰ ﭘﯾﻣود‪ .‬ھﻣﯾن ﻏﯾرت و ﻣرداﻧﮕﻰ او و ﭼﮭره ﺷﺎدان و ﺧﻧداﻧﻰ‬
‫ﻛﮫ ھﻣﯾﺷﮫ داﺷت ﺗو ﮔوﯾﻰ ﺑﮫ ﺳﭘﺎھﯾﺎن ﺑﺎل و ﭘر ﻣﻰ ﺑﺧﺷﯾد و آن ﺳﻔر ﺳﻧﮕﯾن را ﺑر‬
‫ﺑود«‪۱٥۹ .‬‬ ‫آﻧﺎن ﭼﻧدان ﺳﺑﮏ ﮔرداﻧﯾده‬

‫ھﻣﺎﻧﻧد ﺗﺎرﯾﺦ داﻧﺷﮕﺎھﯽ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﻣﺎﺳﯽ اﯾران ﻧﯾز ﺷﺎه در ﭘﯾﺷﺎﭘﯾش ﺳﭘﺎه ﺑﮫ ﭘﯾﺷواز‬
‫ﺧطر ﻣﯽ رود و ﺧودﮐﺎﻣﮫ ای ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ﺧوﺷﮕذراﻧﯽ ﺑﻧﺷﯾﻧد و دﯾﮕران را راھﯽ‬

‫‪ -158‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ رواﯾﺖ ﭘﻠﻮﺗﺎرخ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪181‬‬

‫‪ -159‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ رواﯾﺖ ﭘﻠﻮﺗﺎرخ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪207‬‬

‫‪100‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺟﺎﻧﺑﺎزی ﻧﻣﺎﯾد‪ »:‬ﮐﯾﻘﺑﺎد ﮔراﯾش ﺑﺳﯾﺎر ﺑﮫ آﺑﺎدﮐردن ﮐﺷور داﺷت‪ .‬اﯾران زﻣﯾن را در‬
‫ﺑراﺑر دﺷﻣﻧﺎن ﭘﺎﺳداری ﮐرد و ﮔﻧﺟﮭﺎی ﻓراوان ﻓراھم آورد‪ .‬ﻣﯾﺎن وی و ﺗرﮐﺎن‪ ،‬ﺟﻧﮕﮭﺎی‬
‫ﺑﺳﯾﺎر درﮔرﻓت‪ .‬او در ﻧزدﯾﮑﯽ رود ﺑﻠﺦ ) آﻣودرﯾﺎ ( ﻣﺎﻧدﮔﺎر ﮔﺷت ﺗﺎ ﺗرﮐﺎن را از دﺳت‬
‫اﻧدازی ﺑﮫ ﮐﺷورش ﺑﺎز دارد«‪ .‬ﺑرای آﺳوده ﻣﺎﻧدن ﻣﻠت‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر اﯾراﻧﺷﮭر زﯾﺳﺗﮕﺎه‬
‫ﺧوﯾش را ﺑﮫ ﻧزدﯾﮏ ﻣرز ﺟﺎﺑﺟﺎ ﻣﯽ ﮐﻧد ﺗﺎ در ﻧﺧﺳﺗﯾن َﺗﮏ دﺷﻣن ﺑﮫ ﮐﺷور‪ ،‬ﺑﮫ ﭘداﻓﻧد‬
‫از زادﺑوم ﺑﭘردازد‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﮐردار ﺷﮭرﯾﺎری اﺳت ﮐﮫ ﭘداﻓﻧد از ﮐﺷور را ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺧود‬
‫ﻣﯽ داﻧد ﻧﮫ رﻓﺗﺎر ﺧودﮐﺎﻣﮫ ای ﮐﮫ ﻣﻠت را ﺳﭘر ﺑﻼ ﻣﯽ ﮐﻧد و ﺧوﯾﺷﺗن ﺑﮫ ﮐﻧﺞ ﻋﺎﻓﯾت‬
‫ﭘﻧﺎه ﻣﯽ َﺑ َرد‪.‬‬

‫ﻧﮑﺗﮫ ﭼﺷﻣﮕﯾر دﯾﮕری ﮐﮫ ﭘﻧدار ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾراﻧﺷﮭر را ﻣردود ﻣﯽ ﮐﻧد‪،‬‬

‫راﯾزﻧﯽ ﺷﺎه ﺑﺎ ﮐﺎرﮔزاران ﺧوﯾش در اﺳﺗﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺑرای ﺗﻧظﯾم ﺳﯾﺎﺳتھﺎی اﻗﺗﺻﺎدی ﺑود‪.‬‬
‫ھر ﭼﻧد ﮐﮫ درآﻣد ﺑدﺳت آﻣده از ﻓروش ﻓرآوردهھﺎی ﺳرﺷﺎر ﮐﺎﻧﯽ )ﻣﻌدﻧﯽ( ﺑﺧﺷﯽ از‬
‫ﺧزاﻧﮫ دوﻟﺗﮭﺎ ﺑوده اﺳت‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺧش ﭼﺷﻣﮕﯾر ﺧزاﻧﮫ از ﺧراج درﯾﺎﻓﺗﯽ از ﻓرآورده ھﺎی‬
‫ﮐﺷﺎورزی ﭘُر ﻣﯽ ﺷد‪ .‬ﭘﻠوﺗﺎرک در ﮐﺗﺎب "اﺧﻼق" ﺧوﯾش‪ ،‬در اﯾن ﺑﺎره ﻧوﺷﺗﮫ و ﯾﺎدآور‬
‫ﺷده اﺳت ﮐﮫ ﺷﺎه ﭘس از ﻣﻌﯾن ﮐردن ﻣﻧﺎﺑﻊ ﺧراج رﻋﺎﯾﺎی ﺧوﯾش‪ ،‬ﮐﺎرﮔزاران ﺧود در‬
‫اﺳﺗﺎﻧﮭﺎ را ﻓرا ﻣﯽ ﺧواﻧد و درﺑﺎره اﯾن ﺧراﺟﮭﺎ از آﻧﮭﺎ ﻣﯽ ﭘرﺳﯾد ﮐﮫ ﻣﺑﺎدا ﺑﯾش از اﻧدازه‬
‫ﺳﻧﮕﯾن ﺑﺎﺷﻧد‪ .‬ﭼون آﻧﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽ دادﻧد ﮐﮫ ﺧراﺟﮭﺎ ﺳﻧﮕﯾن ھﺳﺗﻧد‪ ،‬وی ﻓرﻣﺎن ﻣﯽ داد‬
‫ﺑﭘردازﻧد‪۱٦۰ .‬‬ ‫ﮐﮫ ھر اﺳﺗﺎن ﺗﻧﮭﺎ ﻧﯾﻣﯽ از آن را‬

‫‪ -160‬دارﯾﻮش ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻓﺘﺮ دوﻟﺘﯽ ﺧﺮاج ﮔﺬاري را اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺧﺮاج ﻫﻤﻪ ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫را روﺷﻦ ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺗﺪوﯾﻦ ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺪوﯾﻦ ﺑﻮدﺟﻪ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖﻫﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ درآﻣﺪي ﻋﺼﺮ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﺑﺮاي ﺗﺪوﯾﻦ ﺑﻮدﺟﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ﺧﺮاج‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺣﺎﺻﻞ از ﺳﺮﻗﻔﻠﯽ‪،‬‬
‫اﺟﺎره دادن اﻣﻼك ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻮارض ﮔﻠﻪ داري )اﺟﺎره ﻣﺮﺗﻊ و آﺑﺨﯿﺰ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ( و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺻﻨﻌﺘﮕﺮي‪.‬‬

‫‪101‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘرھﯾز از ﺧودراﯾﯽ و اﺳﺗﺑداد در ﮐﻧﺷﮭﺎی دﯾﮕر ﻓرﻣﺎﻧروا ﻣﺎﻧﻧد راﯾزﻧﯽ ﺑﺎ ﮐﺎرﺷﻧﺎﺳﺎن‬

‫ﻣﺳﺎﺋل و راھﺑردھﺎی ﺳﭘﺎھﯽ ﻧﯾز ﻧﻣود ﻣﯽ ﯾﺎﻓت‪ »:‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺧﺷﺎﯾﺎرﺷﺎ آھﻧﮓ‬
‫ﻟﺷﮕرﮐﺷﯽ ﺑﮫ اروﭘﺎ را ﻧﻣود‪ ،‬ﺷورای راﯾزﻧﯽ ﺑزرﮔﺎن را ﻓراﺧواﻧد ﺗﺎ آرای آﻧﺎن را در‬
‫اﯾن ﺑﺎره ﺑﺷﻧود‪ .‬اردوان‪ ،‬ﻋﻣوی ﺷﺎه‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺻﻣﯾم ﺷﺎه ﻣﺧﺎﻟﻔت ﮐرد‪ .‬ﺧﺷﺎﯾﺎرﺷﺎ ﺗﺎ ھﻧﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﮫ اردوان را ﺧرﺳﻧد ﻧﮑرد و ﺷورای ﺑزرﮔﺎن را ھﻣراه رای ﺧوﯾش ﻧﯾﺎﻓت‪ ،‬دﺳت ﺑﮫ‬
‫ﻟﺷﮑرﮐﺷﯽ ﺑﮫ ﯾوﻧﺎن ﻧزد«‪ ۱٦۱ .‬دوری از ﺧودراﯾﯽ و ﺧودﻣﺣوری ﺑﮕوﻧﮫ اﻧﺟﺎم راﯾزﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ ﮐﺎرﺷﻧﺎﺳﺎن و ﻓرزاﻧﮕﺎن ﺳﯾﺎﺳﺗﮭﺎی ﺧﺎرﺟﯽ در ﻧزد ﺑرﺧﯽ از ﺷﮭرﯾﺎران ﺟﻠوه ﮔر ﻣﯽ‬
‫ﺷد‪ .‬ﻧﻣوﻧﮫ اش‪ ،‬واﮐﻧش اﻧوﺷﯾروان ﺑﮫ ﻧﺎﻣﮫ ﮔﺳﺗﺎﺧﺎﻧﮫ و ﺑﯾﺷرﻣﺎﻧﮫ اﻣﭘراﺗور روم اﺳت‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺷﺎه‪ ،‬اﻧﻔﺟﺎری و از روی ﺧﺷم ﻓردی ﻧﯾﺳت‪ .‬راھﮑﺎر ﺷﺎھﻧﺷﺎه‪ ،‬راﯾزﻧﯽ ﮔﺳﺗرده ﺑﺎ‬
‫ﺑزرﮔﺎن و ﮐﺎرﺷﻧﺎﺳﺎن ﺑرای ﮔرﻓﺗن ﺗﺻﻣﯾﻣﯽ درﺳت اﺳت ﮐﮫ ﺻﻼح ﮐﺷور را در ﭘﯽ‬
‫داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪:‬‬

‫ﺳﺧﻧﮭﺎی ﻗﯾﺻر ھﻣﮫ ﯾﺎد ﮐرد‬ ‫ﺑر ﺷﺎه اﯾران ﭼو َﮔرد‬

‫ﺑﯾﺎﻣد ِ‬
‫ﺑرآﺷﻔت ﺑﺎ ﮔردش روزﮔﺎر‬ ‫ﭼو ﺑرﺧواﻧد آن ﻧﺎﻣﮫ را ﺷﮭرﯾﺎر‬
‫وزان ﻧﺎﻣﮫ ﭼﻧدی ﺳﺧﻧﮭﺎ ﺑراﻧد‬ ‫ھﻣﮫ ﻣوﺑدان و َردان را ﺑﺧواﻧد‬
‫ﭼﮫ ﺑﺎ ﭘﮭﻠواﻧﺎن ﻟﺷﮑر ﺷﮑن‬ ‫ﺳﮫ روز اﻧدر آن ﺑود ﺑﺎ راﯾزن‬

‫اﻧدرزی ازھوﺷﻧﮓ ﭘﯾﺷدادی در "ﺟﺎوﯾدان ﺧرد" آﻣده اﺳت ﮐﮫ آﯾﯾن راﯾزﻧﯽ و ھﻣ ُﭘرﺳِ ﮕﯽ‬
‫ﺑﺎ راﺳت اﻧدﯾﺷﺎن را ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز دوراﻧدﯾﺷﯽ و ﺧردﻣﻧدی ﻓرﻣﺎﻧروا ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬ﺣﻛم اﯾن‬
‫ﺳﺧﻧﺎن راﺳت ﻧﻣﯽ ﺷود ّاﻻ ﺑﮫ ﺗدﺑﯾر ﺻواب و ﺗدﺑﯾر ﺻواب ﺑﮫ ھم ﻧرﺳد ّاﻻ ﺑﮫ‬
‫ﺑﺎﺷد«‪۱٦۲ .‬‬ ‫ﻣﺷورت ﻛردن و رای زدن‪ ،‬و رای زدن ﺑﺎﯾد ﺑﺎ وزﯾران ﻣﺧﻠص و ﻧﺎﺻﺢ‬
‫ﺑزرﮔﻣﮭر ﻓرزاﻧﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﻋﻧوان ﯾﮑﯽ از ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺗرﯾن ﻧظرﯾﮫ ﭘردازان ﻣﻧش اﯾراﻧﺷﮭری‪،‬‬

‫‪ -161‬ﻗﻀﺎوت در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن )در ﻋﻬﺪ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ( ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺳﺎﻣﯽ‬

‫‪ -162‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪97‬‬

‫‪102‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﮫ روﺷﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه را ﻧﮫ ﯾﮏ ﺧودﮐﺎﻣﮫ ﮐﮫ ﯾﮏ رھﺑر روﺷن رای و ﻧﯾﮏ اﻧدﯾش ﻣﯽ‬
‫ﺧواھد‪ »:‬ھرﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎه رای ﺧود را ﺑﮫ ﺟدﯾت ﮔﯾرد و ﻣﺣﻛم ﺷود ﻛﮫ ﻏﯾر آن ﻧﻣﯽ ﻛﻧم‪،‬‬
‫دﯾﮕران«‪۱٦۳ .‬‬ ‫ﺣق داﻧﺎﯾﺎن و ﺗدﺑﯾرات درﺳـت‬
‫ھر آﯾﻧﮫ ﭘوﺷﯾده و ﭘﻧﮭﺎن ﺷــود ﺑر وی آرای ِ‬

‫"اﺑن ِﻣﺳﮑوﯾﮫ" رﺧدادی را از ﺷﺎھﯽ ھرﻣز ﺑﺎزﮔو ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ ﻧﺷﺎﻧﮕر اھﻣﯾت اﯾﺟﺎد‬
‫آراﻣش و اﯾﻣﻧﯽ اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و اﻗﺗﺻﺎدی ﺑرای ﻣردم از ﺳوی ﺷﮭرﯾﺎر اﺳت‪ »:‬راه ﮔذر ﺷﺎه‬
‫و ھﻣراھﺎﻧش از ﮐﻧﺎر ﺑوﺳﺗﺎﻧﮭﺎ و ﺗﺎﮐﺳﺗﺎﻧﮭﺎ ﻣﯽ ﮔذﺷت‪ .‬از ﻣﮭﺗران‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﮫ ﺗﺎﮐﺳﺗﺎﻧﯽ‬
‫ﺳر ﮐﺷﯾد‪ .‬ﺧوﺷﮫ ھﺎی ﻏوره را آوﯾزان دﯾد‪ .‬ﺧوﺷﮫ ھﺎﯾﯽ ﭼﻧد ﭼﯾد و ﺑﮫ ﺑﻧده ﺧود داد و‬
‫ﺑﮫ وی ﮔﻔت‪ :‬اﯾن ﻏوره را ﺑﮫ ﺧﺎﻧﮫ ﺑﺑر و ﺑﺎ ﮔوﺷت ﺑﭘز و از آن ﺧورﺷﯽ ﺑﺳﺎز ﮐﮫ در‬
‫اﯾن ھﻧﮕﺎم ﺳودﻣﻧد اﺳت‪ .‬ﻟﯾﮏ‪ ،‬ﻧﮕﮭﺑﺎن ﺗﺎﮐﺳﺗﺎن ﺳر رﺳﯾد و ﺑﺎ وی درآوﯾﺧت و ﻓرﯾﺎد‬
‫ﮐﺷﯾد‪ .‬ﺗرس آن ِﻣﮭﺗر از ﮐﯾﻔر ھرﻣز ﭼﻧدان ﺑود ﮐﮫ ﮐﻣرﺑﻧد زرﮐوب ﺧوﯾش را از‬
‫ﻣﯾﺎن ﺑﮕﺷود و ﺑﮫ ﺟﺎی ﺧوﺷﮫ ای ﭼﻧد ﮐﮫ از ﺗﺎک او ﭼﯾده ﺑود ﺑﮫ ﻧﮕﮭﺑﺎن داد ﺗﺎ ﺷﺎﯾد‬
‫ﺑرھد«‪۱٦٤ .‬‬ ‫از ﮐﯾﻔر ھرﻣز‬

‫ﺷﮭرﯾﺎر اﯾراﻧﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﯾد در ﭘﯾوﻧد ﻋﺎطﻔﯽ و رواﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﻠت ﺧوﯾش ﺑﺎﺷد و ﻣردﻣش را‬
‫ﺑرای ﺑدﺳت آوردن ﻧﯾﮑﺧوﯾﯽ و ﻧﯾﮏ اﻧدﯾﺷﯽ ﺑراﻧﮕﯾزد‪ .‬در ﺳﺧﻧﺎن اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬ﺳﻔﺎرﺷﮭﺎ‬
‫ﺑﮫ ﻣﻠت از ﻓرﻣﺎﻧﮭﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺑﺳﯽ ﻓراﺗر رﻓﺗﮫ و ﭘﯾﮑﺎر ﺑﺎ ﺑﯽ ﻓرھﻧﮕﯽ و ﺑداﺧﻼﻗﯽ از‬
‫ﻧﺑرد ﺑﺎ روم و ﺗوران ﻧﯾز ﻣﮭﻣﺗر ﻋﻧوان ﻣﯽ ﺷود‪ »:‬ای ﻣردم‪ ،‬اﯾﻧﮏ ﮐﮫ در ﻧﺎز و راﻣش‬
‫ﺑﮫ ﺳر ﻣﯽ ﺑرﯾد‪ ،‬دﯾﮕر از ﭘراﮐﻧدﮔﯽ و ﺳرﮐﺷﯽ و رﺷﮏ آﺷﮑﺎر و ﺑدﮔوﯾﯽ و ﺳﺧن‬
‫ﭼﯾﻧﯽ ﺳﺧﻧﯽ ﻧﺷﻧوم‪ ،‬ﮐﮫ ﯾزدان ﺧوی ﻣﺎ را و ﮐﺷورداری ﻣﺎ را از اﯾن ﭘﻠﯾدﯾﮭﺎ ﺑﭘﺎﻟوده و‬
‫ﺷﮭرﯾﺎری ﻣﺎ را از آن ﺑرﺗر داﺷﺗﮫ اﺳت‪ ... .‬ای ﻣردم‪ ،‬آن ﭼﮫ ﯾزدان ھم ﺑﺎ درﺳﺗﯽ و‬
‫ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ و ﺷﺎﯾﺳﺗﮕﯽ ﺑﮫ ﻣﺎ ارزاﻧﯽ داﺷﺗﮫ‪ ،‬ﻣﺎ را از آن ﭼﮫ ﺑدﯾن ﺧوﯾﮭﺎﯾﯽ ﭘﺳت ﮐﻧﻧده‬

‫‪ -163‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪16‬‬
‫‪ -164‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪87‬‬

‫‪103‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫و ﺑﯽ ﺷﮕون ﺑﮫ دﺳت آﯾد‪ ،‬ﺑﯽ ﻧﯾﺎز ﮐرده اﺳت‪ .‬ﭘس‪ ،‬ﻣرا در اﯾن ﭘﯾﮑﺎر ﯾﺎر ﺑﺎﺷﯾد و ﺑﺎ‬
‫ﺧوﯾﺷﺗن ﺑﺟﻧﮕﯾد ﮐﮫ ﭼﯾرﮔﯽ ﺑر دﺷﻣﻧﺎن درون‪ ،‬از ﭼﯾرﮔﯽ ﺑر دﺷﻣﻧﺎﻧﯽ ھﻣﭼون ﺗوران‬
‫اﺳت«‪۱٦٥ .‬‬ ‫و روم ﻣرا ﺧوﺷﺗر و ﺷﻣﺎ را ﺳودﻣﻧدﺗر‬

‫آﻧﭼﮫ ﮐﮫ اﻣروزه ﺗوﺳط ﻋﻠوم اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺷﻧﺎﺳﯽ اﺛﺑﺎت ﮔﺷﺗﮫ اﺳت‪ ،‬در ﻧزد‬
‫ﻧﺧﺑﮕﺎن اﯾراﻧﺷﮭر ﻧﯾز روﺷن و آﺷﮑﺎر ﺑود‪ :‬ﻣردم در دراز ﻣدت ھﻣﺎﻧﻧد ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن‬
‫ﺧود ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ .‬ﻓرﻣﺎﻧروای ﺳﯾﺎھﮑﺎر و ﻓﺎﺳد‪ ،‬ﻣﻠت را ﺑﮫ زوال و ﭘرﯾﺷﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺷﺎﻧد‬
‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ "اﺑن ﻣﺳﮑوﯾﮫ" در "ﺣﮑﻣﺗﮭﺎی ﺑﮭﻣن ﺷﺎه" ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﺑﮫ اﺻﻼح‬
‫ﻧﻔوﺳﺷﺎن ﻧﯾﺎزﻣﻧدﺗرﻧد ﭼرا ﮐﮫ اﺻﻼح ﻣردم واﺑﺳﺗﮫ ﺑﮫ اﺻﻼح ﭘﺎدﺷﺎھﺎن اﺳت و ﻓﺳﺎد‬
‫آﻧﮭﺎ واﺑﺳﺗﮫ ﺑﮫ ﻓﺳﺎد ﭘﺎدﺷﺎھﺎن اﺳت«‪ ۱٦٦ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬ﺑﯽ ﺧردی و ﺑﯾداد ﺷﺎه و ﺳﯾﺎھﮑﺎری‬
‫ارﺑﺎب دﯾن ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﮐﺷورداری و ﺟﮭﺎن آراﯾﯽ را ﺑﮫ زوال ﻣﯽ ﮐﺷﺎﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﻣردم را ﻧﯾز‬
‫ﺑﮫ آراﻣﯽ ﺑﮫ ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﮑری ﻣﯽ اﻧدازد‪.‬‬

‫ارج ﻧﮭﺎدن ﺑﮫ زﻧدﮔﯽ و ﺟﺎن رﻋﯾت ﺗﻧﮭﺎ ﺳزاوار اﯾراﻧﯾﺎن ﻧﯾﺳت ﺑﻠﮑﮫ ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن ﻧﯾز ﺑﺎﯾد‬
‫از اﯾن ﻓﺿﯾﻠت اﺧﻼﻗﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮭره ﺑرﻧد ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺳﻔﺎرش ﮐﯾﺧﺳرو درﺑﺎره ﺗوراﻧﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﮫ اﺳﯾر وی اﻧد ﭼﻧﯾن اﺳت ‪:‬‬

‫ﮐﮫ ھر ﭼﯾز ﮐﺎن ﻧﯾﺳت ﻣﺎ را ﭘﺳﻧد‬ ‫ﭼﻧﯾن ﮔﻔت ﮐﯾﺧﺳرو ھوﺷﻣﻧد‬

‫اﮔر ﭼﻧد ﺑﺎﺷد ﺟﮕر ﮐﯾﻧﮫ ﺟوی‬ ‫ﻧﯾﺎرﯾم ﮐس را ھﻣﺎن َﺑد ﺑﮫ روی‬
‫ﺑﻠﻧد ﻧﮕری وی در رواداری ﺑﺎ دﺷﻣﻧﺎن ﺗﺎ ﺑﮫ آﻧﺟﺎﺳت ﮐﮫ ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ ﺗوراﻧﯾﺎﻧﯽ ﮐﮫ اﺳﯾر‬
‫وی ھﺳﺗﻧد زﯾﻧﮭﺎر )اﻣﺎن( ﻣﯽ دھد و ﮐﯾﻧﮫ ﺗوزاﻧﮫ آﻧﺎن را ﻧﻣﯽ آزارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﮫ راه ﺑرﮔﺷت‬
‫آﻧﺎن ﺑﮫ ﺳرزﻣﯾن ﺷﺎن را ﺑﺎز ﻣﯽ ﮔذارد ‪:‬‬

‫‪ -165‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪86‬‬
‫‪ -166‬ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺎﻟﺪه‪ ،‬ﺣﮑﻤﺘﻬﺎي ﺑﻬﻤﻦ ﺷﺎه‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﺎل ‪ ،1358‬ﺑﺮگ ‪62‬‬

‫‪104‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﮕﯾرم ﭼﻧﯾن ﮐﺎر‪ُ ،‬دﺷﺧوار و َﺗﻧﮓ‬ ‫ِﻧ َﯾم ﻣن ﺑﮫ ﺧون ﺷﻣﺎ ُ‬

‫ﺷﺳﺗﮫ ﭼﻧﮓ‬
‫وﮔر ﭼﻧد ﺑدﺧوا ِه ﮔﺎه ﻣﻧﯾد‬ ‫ھﻣﮫ ﯾﮑﺳره در ﭘﻧﺎه َﻣﻧﯾد‬
‫ﺷﺎه آرﻣﺎﻧﯽ اﯾراﻧﺷﮭری در اﯾﻧﺟﺎ ﺣﺗﯽ ﺧود را ﭘﻧﺎھﮕﺎه ﺑدﺧواھﺎن و دﺷﻣﻧﺎن ﻣﯽ داﻧد و‬
‫در ﺑراﺑر ﭘﺎﺳداﺷت ﺟﺎن آﻧﺎن ﺑﯽ ﺗﻔﺎوت ﻧﯾﺳت‪.‬‬

‫در واﭘﺳﯾن ﺳﺎﻟﮭﺎی ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬روﯾداد دادﮔﺎھﯽ ﻧﻣودن ﺧﺳرو ﭘروﯾز ﻧﻣوﻧﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ‬
‫ﺑرﺟﺳﺗﮫ ای اﺳت ﮐﮫ ﻧﺷﺎن ﻣﯽ دھد ﮐﮫ ھﻣﮫ از ﺟﻣﻠﮫ ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﯾد ﭘﺎﺳﺧﮕوی ﮐﺎرﮐرد‬
‫ﺧوﯾش ﻣﯽ ﺑودﻧد‪ .‬او ﮐﮫ از ﭼﮭره ھﺎﯾﯽ در ﺧﺎورزﻣﯾن ﺑود ﮐﮫ ﺑﮫ دﻟﯾل ﺗﺟﻣل و ﺷﮑوه‬
‫درﺑﺎرش‪ ،‬از ﭘﮭﻧﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﮫ داﻣﻧﮫ ادﺑﯾﺎت و ﺷﻌر ﭘﺎرﺳﯽ و ﻋرب ھم راه ﯾﺎﻓت‪ ،‬ﭘس از‬
‫ﺑﮫ زﻧدان اﻓﺗﺎدن‪ ،‬ﺗوﺳط دادﺳﺗﺎن ﭘﺎﯾﺗﺧت ﺑﮫ ﻧﺎم "اِﺳﭘﺎد ُﮔ َﺷﺳب" ﺗﻔﮭﯾم اﺗﮭﺎم ﺷد‪ .‬ﺑﺧﺷﯽ از‬
‫اﯾن ﮐﯾﻔرﺧواﺳت ﮐﮫ ﺑرای ﺧﺳرو ﭘروﯾز ﺧواﻧده ﺷد‪ ،‬ﺑﮫ ﮔزارش ﺗﺑری ﭼﻧﯾن اﺳت‪...»:‬‬
‫ﮔرﻓﺗن ﺧراج ﺑﺎ ھﻣﮫ‬
‫ِ‬ ‫ﮐﺎر‬
‫ﺑﺳﯾﺎر ﮐﺳﺎن را ﺑﮫ روزﮔﺎران دراز ﺑﮫ زﻧداﻧﮭﺎ ﺑداﺷﺗﯽ و در ِ‬
‫رﻋﯾت ﺑد ﮐردی و ﺑﺎ ﺧﺷوﻧت و ﺳﻧﮕدﻟﯽ ﺣرﻣت ﮐﺳﺎن ِﺑﺑُردی و آن ﻣﺎل ﮐﮫ ﺑﮫ ﺳﺗم از‬
‫ﻣردم ﺑﺳﺗدی‪ ،‬ﺑرای ﺧوﯾﺷﺗن ﻓراھم آوردی و ﻣردم را ﺑﮫ ﺗﺑﺎھﯽ ﮐﺷﺎﻧدی و ﺧﺳﺎرت‬
‫اﻓﮑﻧدی و در ﻣرز روم و دﯾﮕر ﻣرزھﺎ ﺳﭘﺎھﯾﺎن ﻓراوان ﺑداﺷﺗﯽ و آﻧﮭﺎ را از ﺧﺎﻧﮫ و‬
‫ﺧﺎﻧواده دور ﻧﮕﮭداﺷﺗﯽ و ‪ ۱٦۷ «...‬ﺑرای ﭘﺎﻧزده ﺳده ﭘﯾش‪ ،‬روﯾﮑرد ﺑزرﮔﺎن ﮐﺷور در‬
‫دﺳﺗﮕﯾری و ﮐﯾﻔر دادن ﺑﮫ ﺑﺎﻻﺗرﯾن ﻓرد ﮐﺷور‪ ،‬آﻧﮭم ﺑﺎ اﯾن ﮐﯾﻔرﺧواﺳت ھوﺷﻣﻧداﻧﮫ و‬
‫دادﺧواھﺎﻧﮫ ای ﮐﮫ ﺑراﯾش ﻓراھم ﮔﺷﺗﮫ ﺑود‪ ،‬ﺷﮕﻔت اﻧﮕﯾز و ﻏرورآﻓرﯾن ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬اﯾن‬
‫ﺳرﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑود ﮐﮫ ﺧودﮐﺎﻣﮫ ﺷدن ھﯾﭻ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ را ﺑرﻧﻣﯽ‬
‫ﺗﺎﺑﯾد‪ .‬در ﻧزد ﮐﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺧﺳروﭘروﯾز را ﺑﮫ ﮐﯾﻔر رﺳﺎﻧدﻧد و ھﻣﭼﻧﯾن ﻣردم آن روزﮔﺎر‪،‬‬
‫ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ از ﻧزد او رﺧت ﺑرﺑﺳﺗﮫ ﺑود و وی ﻓﺎﻗد ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺑرای ﺷﮭرﯾﺎری اﯾران ﺷده‬
‫ﺑود‪.‬‬

‫‪ -167‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺒﺮي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،2‬ﺑﺮگ ‪770‬‬

‫‪105‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫وارون روزﮔﺎر اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران‪ ،‬ﺷﺎه ﻧﻣﯽ ﺑﺎﯾﺳت ﺑﮫ ﻣﺎل دﯾﮕران ﭼﺷم ﻣﯽ داﺷت‪.‬‬
‫او ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑﮫ ﺛروت زﯾردﺳﺗﺎن دﺳت اﻧدازی ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬ﻣﺎﻟﮑﯾت ﺧﺻوﺻﯽ ارج داﺷت‬
‫و ﺷﺎه‪ ،‬ﺧودﮐﺎﻣﮫ ای ﻧﺑود ﮐﮫ ﺑﺎ زﯾﺎده ﺧواھﯽ ﺧوﯾش‪ ،‬اﻣﻧﯾت ﻣﺎدی و رواﻧﯽ را از ﺟﺎﻣﻌﮫ‬
‫درﯾﻎ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬اﻧوﺷﯾروان در ﻧﺎﻣﮫ ای ﺑﮫ ﻓرزﻧدش‪ ،‬ھرﻣز‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﮐﻧد‪:‬‬

‫ﺗو او را از آن ﮔﻧﺞ ﺑﯽ رﻧﺞ دار‬
‫رﻧﺞ ﺗوﺳت‬
‫ﺑدان ﮔﻧﺞ ﺷو ﺷﺎد ﮐز ِ‬
‫ھﻣﺎن ﺷﮭرﯾﺎرش ﺑود ﺳﺎﯾﮫ دار‬
‫اﮔر زﯾر دﺳﺗﺳت‪ ،‬اﮔر َﺑر ِز دﺳت‬
‫وﮔر زﯾر دﺳﺗﯽ ُﺑ َود ﮔﻧﺞ دار‬
‫ﮐﮫ ﭼﯾز ﮐﺳﺎن دﺷﻣن ﮔﻧﺞ ﺗوﺳت‬
‫وﮔر زﯾر دﺳﺗﯽ ﺷود ﻣﺎﯾﮫ دار‬
‫ھﻣﯽ در ﭘﻧﺎه ﺗو ﺑﺎﯾد ﻧﺷﺳت‬

‫ﻓرﻣﺎﻧروای اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﺎﯾد دارای داﻧش ﻣﯽ ﺑود و ﻛﺳﯽ ﻛﮫ ﺑﯽ داﻧش ﺑود‪ ،‬ﺷﺎﯾﺳﺗﮕﯽ ﺑر‬
‫ﺗﺧت ﻧﺷﺳﺗن را ﻧﯾز ﻧداﺷت‪ .‬اﯾﻧﺟﺎﺳت ﮐﮫ از زﺑﺎن اﻧوﺷﯾروان ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم‪ »:‬واﻗﻌﯾت آن‬
‫اﺳت ﻛﮫ ﻣﻌرﻓت ﺑﮫ ﺣﻘﯾﻘت و داﻧش‪ ،‬واﻻﺗرﯾن ﭼﯾزی اﺳت ﻛﮫ ﯾﮏ ﺷﺎه ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺧود‬
‫را ﺑﺎ آﻧﮭﺎ ﺑﯾﺎراﯾد و زﺷت ﺗرﯾن ﭼﯾز ﺑرای ﺷﺎھﺎن‪ ،‬ﺷرم داﺷﺗن از آﻣوﺧﺗن و از ﭘژوھش‬
‫در داﻧﺷﮭﺎﺳت‪ .‬آن ﻛﮫ ﻧﻣﯽ آﻣوزد ﺧردﻣﻧد ﻧﯾﺳت«‪ ۱٦۸ .‬ﺑﺎز ﻣﯽ ﺑﯾﻧﯾم ﮐﮫ ﺳر ھر رﺷﺗﮫ‬
‫ای ﺑﮫ ﭘﯾﺷﻧﯾﺎزی ﺧردﻣﻧدی ﺑرای ﺷﮭرﯾﺎر ﭘﯾوﻧد ﻣﯽ ﺧورد‪.‬‬

‫ﭼﻧدﯾن ﺑﺎر ﺑﺧﺷﯾدن ﺷورﺷﯾﺎن و ﻣدﻋﯾﺎن ﺗﺎج و ﺗﺧت از ﺳوی ﺷﮭرﯾﺎران اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن‬
‫دﯾده ﺷد ﮐﮫ ﻧﮫ ﺑرای ﺟﮭﺎن آﻧروز ﻣرﺳوم ﺑود و ﻧﮫ ﺑﻌدھﺎ در دوره ﺳﻼطﯾن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﯾران‪ ،‬ﻣﻌﻣول ﺷد‪ .‬اردﺷﯾر دوم ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ در ھﻧﮕﺎم ﺗﺎج ﮔذاری از ﺳوی ﺑرادرش ﻣورد‬
‫ﺳوﻗﺻد ﻗرار ﮔرﻓت‪ .‬وی از اﯾن ﺗوطﺋﮫ ﺟﺎن ِﺑ َدر ﺑرد و در ﭘﯽ درﺧواﺳت ﻣﺎدرش‪،‬‬
‫"ﭘُروﺷﺎت"‪ ،‬از ﮐﯾﻔر دادن ﺑرادرش ﮔذﺷت ﮐرد‪ .‬ھﻣﯾن اردﺷﯾر در رﺧدادی دﯾﮕر‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬

‫‪ -168‬وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪263 ،1380‬‬

‫‪106‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫از ﺷﮭرﺑﺎﻧﺎن را ﮐﮫ ﻋﻠﯾﮫ او ﺑرﭘﺎﺧواﺳﺗﮫ ﺑود وﻟﯽ ﺳﭘس ﭘﺷﯾﻣﺎن ﮔﺷﺗﮫ ﺑود را ﺑﺧﺷﯾد و‬
‫ﻧداد‪۱٦۹ .‬‬ ‫ﮐﯾﻔر‬

‫ﺣﺗﯽ دوازده ﺳده ﭘس از ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﻣدﻓون ﺷدن اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری در زﯾر ُﻏﺑﺎر ﮐﺞ ﻓﮭﻣﯽ و ﻓراﻣوﺷﯽ‪ ،‬روﺷن اﻧدﯾش ﺑرﺟﺳﺗﮫ دوران ﻧﺎﺻری‪،‬‬
‫ﻣﯾرزا ﻓﺗﺣﻌﻠﯽ آﺧوﻧدزاده در ﻧﺎﻣﮫ ای ﮐﮫ ﺑﮫ ھﻣﺎﻧدﯾش ﺧود‪ ،‬ﺟﻼل اﻟدﯾن ﻣﯾرزا‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﻧوﯾﺳد‪ ،‬ﺗﮭﯽ ﺷدن ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎھﯽ از دروﻧﻣﺎﯾﮫ ﺧود و زﺷﺗﯽ ﻣﻔﮭوم ﺟﺎﯾﮕزﯾن آن ﯾﻌﻧﯽ‬
‫ﺳﻠطﻧت را ﺑﮫ روﺷﻧﯽ ﺑﯾﺎن ﻣﯽ دارد‪ »:‬ﺑﮫ اﺻطﻼح اروﭘﺎﯾﯽ واژه "ﭘﺎدﺷﺎه" ﺑﮫ ﮐﺳﯽ‬
‫اطﻼق ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧون ﺑوده و در ﻓﮑر آﺑﺎدی و آﺳﺎﯾش وطن و در ﻓﮑر ﺗرﺑﯾت‬
‫و ﺗرﻗﯽ ﻣﻠت ﺑﺎﺷد‪ .‬در ﻣﻣﻠﮑت اﯾران ﭘس از ﻏﻠﺑﮫ ﺗﺎزﯾﺎن و زوال دوﻟت ﭘﺎرﺳﯾﺎن‪،‬‬
‫ﺳﻠطﻧت‪ ،‬ﺣﻘﯾﻘﯽ ﻧﺑوده اﺳت‪ .‬در ﻣدت ﺗﺎرﯾﺦ ھﺟری‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن اﯾن ﻣﻣﻠﮑت ﮐﻼ‬
‫اﻧد«‪۱۷۰.‬‬ ‫دﯾﺳﭘوت )‪ (Dispot‬و ﺷﺑﯾﮫ ﺣراﻣﯾﺎن ﺑوده‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕر از ﺳرآﻣدان آن روزﮔﺎر ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ ﮐﮫ در ﮐﻧﺎر آﺧوﻧدزاده از ﺑﻧﯾﺎدﮔذاران‬

‫ﻧﺎﺳﯾوﻧﺎﻟﯾﺳم ﻋﺻر ﻧو در اﯾران ﺑود ﯾﻌﻧﯽ ﻣﯾرزا آﻗﺎﺧﺎن ﮐرﻣﺎﻧﯽ ﻧﯾز ﺑروﺷﻧﯽ دﮔرﮔوﻧﯽ‬
‫ﺳرﺷت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ در اﯾران و دﮔرﺳﺎﻧﯽ آن از ﺷﺎه ﺑﮫ ﺳﻠطﺎن را ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﯾﺎن ﻣﯽ‬
‫ﮐﻧد‪ »:‬از اﺳﺗﯾﻼی ﻋرب ﺑر ﻋﺟم ﮐﮫ ﻗﺎﻧون ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﭘﺎرس و ﻧظﺎم و ﻓرھﻧﮓ از ﻣﯾﺎن‬
‫رﻓﺗﮫ ﺗﺎ اﻣروز ﮐﮫ ھزار و دوﯾﺳت و ھﻔﺗﺎد ﺳﺎل اﺳت‪ ،‬دو ﺑﻧد ﻗﺎﻧون ﻣﻣﻠﮑت داری و‬
‫ﻧظﺎم ﺷﮭرﯾﺎری و ﻗرار رﻋﯾت ﭘروری از ﺑرای اﯾران ﻧوﺷﺗﮫ ﻧﺷده اﺳت و ﯾﺎ اﮔر ﻧوﺷﺗﮫ‬
‫اﺳت«‪۱۷۱.‬‬ ‫ﺷده‪ ،‬ﻣواﻓق طﺑﻊ و ﺻﻼح آن ﻧﺑوده‬

‫‪ -169‬اﯾﺮان از آﻏﺎر ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬روﻣﻦ ﮔﯿﺮﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ‪ 227‬و ‪223‬‬
‫‪ -170‬اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ آﺧﻮﻧﺪ زاده ﺑﻪ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﺑﺮگ ‪225‬‬
‫‪ -171‬ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬آﻗﺎﺧﺎن ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪304‬‬

‫‪107‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﮐﻠﯾﻠﮫ و دﻣﻧﮫ ﮐﮫ در اﺻل اﺛری اﺳت ھﻧدی وﻟﯽ ﺑﮫ دﻟﯾل ِاﻋﻣﺎل ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯽ در‬
‫ﺑﺎزﻧوﯾﺳﯽ و ﺑرﮔردان آن از ھﻧدی ﺑﮫ ﭘﮭﻠوی و از ﭘﮭﻠوی ﺑﮫ ﻋرﺑﯽ‪ ،‬رﻧﮓ و ﺑوی اﻋﺗﻘﺎدی‬
‫اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﺑﮫ ﺧود ﮔرﻓﺗﮫ اﺳت‪ ،‬ﺷﺎه در ﮔراﻧﯾﮕﺎه راھﺑری ﮐﺷور ﺟﺎی دارد و‬
‫ﭘﺎﺳدار "اﺷﺎ" ﯾﺎ ﺳﺎﻣﺎن و ھﻧﺟﺎر ﻣوﺟود در ھﺳﺗﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺧوﯾﺷﮑﺎری وی ﺑﺎﯾد‬
‫ھﻣراھﯽ ﺑﺎ ﻧﯾروھﺎی اھوراﯾﯽ ﺑرای ﻧﺑرد ﭘﯾوﺳﺗﮫ ﺑﺎ ﺑﯾداد و ﺑﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ اھرﯾﻣﻧﯽ‬
‫ھﺳﺗﻧد‪ ،‬ﺑﺎﺷد‪ .‬وی ﺑﺎﯾد ﺑﮫ زﯾور دادﮔری‪ ،‬ﺧردورزی و دﻻوری آراﺳﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪ .‬از آﻧﺟﺎ‬
‫ﮐﮫ ﺷﺎه آرﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻧﺷﯾن اھورا ﻣزدا در ﺟﮭﺎن اﺳت ﻣﯽﺑﺎﯾد دادﮔری ﯾزدان را در ﻣﻧش‪،‬‬
‫و ﺗدﺑﯾر او را در ُﮐﻧِش ﺑرای ﺳﺎﻣﺎن دھﯽ ﮔﯾﺗﯽ ﭘﯽ ﺑﮕﯾرد‪.‬‬

‫در ﻣﺗون ﮐﮭن اﯾراﻧﯽ ﻣﯽﺗوان از داد ﺷﮭرﯾﺎران در ﺟﻠوه ھﺎﯾﯽ ﭼون دﺳﺗﮕﯾری از‬
‫ﺳﺗﻣدﯾدﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺧﺷﺎﯾش ﮔری و ﻣﮭرﺑﺎﻧﯽ ﺑﮫ ﻣردم ﯾﺎد ﻧﻣود‪ .‬ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎﯾﯽ ھﻣﭼون ھوﺷﻧﮓ‪،‬‬
‫ﻓرﯾدون‪ ،‬ﮐﯾﻘﺑﺎد‪ ،‬ﮐﯾﺧﺳرو و ﮐﯽ ﻟﮭراﺳپ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺗوره ای و ﺣﻣﺎﺳﯽ و دﯾﺎﮐو‪،‬‬
‫ﮐورش‪ ،‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﺷﺎﭘور ﯾﮑم و دوم‪ ،‬ھرﻣز ﯾﮑم‪ ،‬ﺑﻼش و اﻧوﺷﯾروان در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣدون‪ ،‬ﺳرﺷﻧﺎس ﺗرﯾن آﻧﺎن ھﺳﺗﻧد‪.‬‬

‫اﺳﻼم اﯾران ﮐﮫ ﺑﮫ درازای دوازده ﺳده ﺑود‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﺳﮫ دودﻣﺎن‬

‫ِ‬ ‫در ھﻣﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣدون ﭘﯾش از‬
‫اﯾراﻧﯽ ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻧﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑر ﺗﺧت ﻧﺷﺳﺗﻧد در ﺣﺎﻟﯾﮑﮫ ﺳﻠﺳﻠﮫ ھﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﭘس‬
‫از اﺳﻼم ﺑر اﯾران ﻓرﻣﺎن راﻧدﻧد‪ ،‬ﻋﻣدﺗﺎ زﻣﺎﻧﮭﺎی ﮐوﺗﺎھﯽ ﺑر ﺗﺧت ﺑودﻧد و در ﺧﯾﻠﯽ‬
‫ﻣوارد ﺣﺗﯽ ھﻣﮫ اﯾران زﻣﯾن را در زﯾر ﭼﯾرﮔﯽ ﺧوﯾش ﻧداﺷﺗﻧد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﮐﻣرﻧﮓ ﺷدن ﻓراﯾﺎﻓت ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬از ارج ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎھﯽ ﮐﺎﺳﺗﮫ ﺷد و ﭘﯾوﻧدھﺎی ﻋﺎطﻔﯽ‬
‫ﻣﯾﺎن ﻣﻠت و ﻧﮭﺎد ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺳﺳت ﮔردﯾد و از ﮔوﻧﮫ ﭘدر و ﻓرزﻧدی ﺑﮫ ﮔرگ و ﮔوﺳﻔﻧدی‬
‫دﮔرﺳﺎن ﺷد‪ .‬در اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ ھﻣﮫ ﻓرازھﺎ و ﻧﺷﯾﺑﮭﺎ‪ ،‬ﺗواﻧﻣﻧدﯾﮭﺎ و ﮐﺎﺳﺗﯾﮭﺎ‪،‬‬

‫‪108‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷﺧص ﺷﺎه ﺑﮫ دﻟﯾل ﭘﯾﺷﯾﻧﮫ ﺗﺎج و ﺗﺧت دودﻣﺎﻧش و ﭘﯾوﻧدھﺎی ژرف ﻧﯾﺎﮐﺎﻧش ﺑﺎ ﻣردم‪،‬‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑود ﮐﮫ ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ﺑزرﮔﺗرﯾن ﻧﮕراﻧﯽ ﻣﻠت ﯾﻌﻧﯽ داددﮔری و آﺑﺎدﺳﺎزی ﺑﯽ ﺗﻔﺎوت‬
‫ﻧﺑﺎﺷد‪ .‬ﺷﺎه ﻧﻣﯽ ﺧواﺳت ﮐﮫ ﺑﺎ ﺗﺑﮭﮑﺎری و ﺑﮭره ﮔرﻓﺗن ﻧﺎدرﺳت از ﻗدرﺗش‪ ،‬ﯾﺎدﮔﺎری‬
‫زﺷت در ﻧزد ﻣردم ﺑﺟﺎ ﮔذارد و اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑرای ﻓرزﻧد و ﺟﺎﻧﺷﯾن ﺧود‪ ،‬ﺑﺣران ﻣﺷروﻋﯾت‬
‫اﯾﺟﺎد ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬ﺑﮫ دﻟﯾل ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ و ﭘﺎﯾداری در دودﻣﺎﻧﮭﺎی ﺷﺎھﯽ در اﯾن دوره‪ ،‬ﺷﺎه اﻧﮕﯾزه‬
‫و ﻓرﺻت آﺑﺎداﻧﯽ و ﺗوﺳﻌﮫ را داﺷت و ﺑﮫ ﮔﺳﺗرش ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و روﻧق ﮐﺷﺎورزی ﺑﮭﺎ‬
‫ﻣﯽ داد‪.‬‬

‫ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﺑراﻓﺗﺎدن دودﻣﺎﻧﮭﺎی ﻧژاده و رﯾﺷﮫ دار‪ ،‬ﺑوﯾژه ﺑﺎ ورود ﺗﯾره‬
‫ھﺎی زردﭘوﺳت آﺳﯾﺎی ﻣﯾﺎﻧﮫ )ﺗرﮐﺎن(‪ ،‬ﻗدرت را در اﯾران زﻣﯾن ﺑﮫ ﭼﻧﮓ ﮔردﻧﮑﺷﺎن و‬
‫ﻣﺎﺟراﺟوﯾﺎﻧﯽ اﻧداﺧت ﮐﮫ ھﯾﭻ ﭘﯾوﻧد ژرﻓﯽ ﺑﺎ رﻋﯾت ﻧداﺷﺗﻧد و ﺧود را اﺻﻼ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﮫ‬
‫ﺗوﺟﮫ ﺑﮫ ﻣﺳﺎﯾﻠﯽ ﭼون دادﮔری و آﺑﺎداﻧﯽ ﻧﻣﯽ دﯾدﻧد‪ .‬در ﺷراﯾطﯽ ﮐﮫ ﻗﺑﺎﯾل ﺗرک و ﺗرﮐﻣن‬
‫ﻏزﻧوی‪ ،‬ﺳﻠﺟوﻗﯽ‪ ،‬ﺧوارزﻣﺷﺎھﯽ و ﻣﻐوﻻن‪ ،‬اﯾﻠﮭﺎی ﻗره ﻗوﯾﻧﻠو‪ ،‬آق ﻗوﯾﻧﻠو و ازﺑﮑﮭﺎ‬
‫ﯾﮑﯽ ﭘس از دﯾﮕری وارد ﭘﺷﺗﮫ )ﻓﻼت( اﯾران ﻣﯽ ﺷدﻧد و ﭘس از ﭼﻧدی ﺑﺎ ﺗﮑﯾﮫ ﺑر‬
‫ﻧﯾروی ﺳﭘﺎھﯽ‪ ،‬ﺑر ﺗﺧت ﺳﻠطﻧت دﺳت ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺗﻧد‪ ،‬ﻧﮫ ارج و ﺑﮭﺎﯾﯽ ﺑرای ﻧﮭﺎد ﺳﻠطﻧت‬
‫ﻣﯽ ﻣﺎﻧد و ﻧﮫ ﺳﻠطﺎن ﺧوﯾﺷﺗن را ﻧﺎﮔزﯾر ﺑﮫ رﻋﺎﯾت ھﯾﭻ اﺻل و ارزﺷﯽ ﻣﯽ داﻧﺳت‪.‬‬
‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﻓردوﺳﯽ ﺑﮫ زﯾﺑﺎﯾﯽ و رﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬آن را اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﯾﺎن ﮐرده اﺳت‪:‬‬

‫ﻧژاد و ﺑزرﮔﯽ ﻧﯾﺎﯾد ﺑﮫ ﮐﺎر‬ ‫ﺷود ﺑﻧده ﺑﯽ ھﻧر ﺷﮭرﯾﺎر‬

‫ﺑﮫ ھﻣﯾن دﻟﯾل ﺑﺟز ﺻﻔوﯾﮫ ﮐﮫ ﺣﮑوﻣﺗﯽ ﻓراﮔﯾر را ﭘﯽ رﯾﺧﺗﮫ ﺑودﻧد و از ﺗوﺑره ﺗﺻوف‬
‫و ﺗﺷﯾﻊ ﻣﯽ ﺧوردﻧد‪ ،‬ھﻣﮫ اﯾن ﺳﻠﺳﻠﮫ ھﺎ ﺑﮫ دو ﯾﺎ ﺳﮫ ﻧﺳل ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺗﻧد‪ .‬روﺷن اﺳت‬
‫ﺳﻠطﺎن و ﯾﺎ اﻣﯾری ﮐﮫ ﺗردﯾد داﺷت ﮐﮫ ﺗﺎج و ﺗﺧت در ﺧﺎﻧواده اش ﺑرﺟﺎی ﻣﯽ ﻣﺎﻧد ﯾﺎ‬
‫ﻧﮫ‪ ،‬از اﻧﺟﺎم ﺑﺳﯾﺎری از ﺗﺑﮭﮑﺎرﯾﮭﺎ و ﺟﻧﺎﯾﺗﮭﺎ ﺷرﻣﯽ ﻧداﺷت‪ .‬از اﯾن رو ﮐﮫ ھر ﮔردﻧﮑش‬
‫و ﺳردار ﻧﯾروﻣﻧدی ﮐﮫ ﺗوان رزﻣﯽ ﺑراﻧداﺧﺗن ﺣﮑوﻣت را داﺷت‪ ،‬ﺑﺎ ﺳرﻧﮕوﻧﯽ آن ﺑﮫ‬

‫‪109‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺗﺎج و ﺗﺧت دﺳت ﻣﯽ ﯾﺎﻓت و ﺑﯽ ھﯾﭻ رودرﺑﺎﯾﺳﺗﯽ ﺑر ُﮔرده ﻣردم ﺳوار ﻣﯽ ﺷد‪ ،‬واژه‬
‫ﺳﻠطﻧت ﺟﺎی واژه ﺷﺎھﯽ را ﮔرﻓت‪ ۱۷۲ .‬از آﻏﺎز ﺻﻔوﯾﮫ ھم ﮐﮫ ﺷﺎه اﺳﻣﺎﻋﯾل‪ ،‬واژه "ﺷﺎه"‬
‫را دوﺑﺎره ﺑﮑﺎر ﮔرﻓت‪ ،‬اﯾن ﻋﻧوان‪ ،‬ﺗﮭﯽ از دروﻧﻣﺎﯾﮫ رﯾﺷﮫ ای ﺧود ﺑود و اﻧﮕﯾزه ﺑﮑﺎر‬
‫ﮔﯾری آن ھم ﻧﯾم ﻧﮕﺎه ﺻﻔوﯾﮫ ﺑﮫ اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن و ﯾﺎدﻣﺎﻧﮭﺎی ﮐﮭن آن ﺑود‪.‬‬

‫در اﯾن ﻧوﺷﺗﺎر‪ ،‬ﮐوﺷش ﺑﮫ ﻣﺣدود ﮐردن اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ ﭘدﯾده ﺷﮭرﯾﺎری‬
‫ﻧﯾﺳت وﻟﯽ ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﺟواد طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﭘﺷﺗواﻧﮫ ﺗﮑوﯾن ﻣﻠﯾت اﯾراﻧﯽ اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت و ﻧﮫ ﻧظﺎم ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ وﻟﯽ واﻗﻌﯾت ﺗﺎرﯾﺧﯽ اﯾران ﺑﺎ اﻗوام ﻣﺗﻧوع و‬
‫ﺿرورت ﺣﻔظ وﺣدت ﺳرزﻣﯾﻧﯽ آن اﯾﺟﺎب ﮐرده اﺳت ﮐﮫ اﯾراﻧﯾﺎن و ﺑوﯾژه وزﯾران ﮐﮫ‬
‫در دوره ھﺎﯾﯽ ﻧﻣﺎﯾﻧدﮔﺎن راﺳﺗﯾن ﺗﻣدن و ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﯽ ﺑوده اﻧد‪ ،‬آن ﺷﯾوه ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ‬
‫ﮐﻧﻧد«‪۱۷۳ .‬‬ ‫را ﺣﺗﯽ ﺑﮫ اﻗوام ﻣﮭﺎﺟر ھم ﺗﺣﻣﯾل‬

‫‪ -172‬ﻧﺸﯿﺒﯽ دراز اﺳﺖ ﭘﯿﺶ ﻓﺮاز‪ ،‬ﺷﺎﻫﯿﻦ ﻧﮋاد‪ ،‬ﺑﺮگ ‪288‬‬

‫‪ -173‬دﯾﺒﺎﭼﻪ اي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪153‬‬

‫‪110‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ھﻣراھﯽ دﯾن و دوﻟت‬

‫ﻣﻧش و اﺧﻼق در ﮐﺷورداری‬

‫در ﮔذﺷﺗﮫ ھﺎی دور‪" ،‬دﯾن" ﻧزدﯾﮑﺗرﯾن واژه ﺑﮫ ﺑﺎر ﻣﻌﻧﺎﯾﯽ "وﺟدان" و ﯾﺎ "اﺧﻼق" ﺑود‬
‫ھر ﭼﻧد ﮐﮫ ﺑﺎ ﮔذر زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻧﺎی دﯾن از وﺟدان و ﯾﺎ اﺧﻼق ﺑﮫ ﮐﯾش و ﻣذھب ﮔراﯾش‬
‫ﯾﺎﻓت‪ .‬واژ ٴه "دﯾن" رﯾﺷ ٴﮫ اﯾراﻧﯽ دارد و ﺑﺎ "دﯾدن" ھﻣرﯾﺷﮫ اﺳت و در زﺑﺎن ﺳﺎﻧﺳﮑرﯾت‪،‬‬
‫در ﮔﺎﺗﮭﺎ و دﯾﮕر ﺑﺧشھﺎی اوﺳﺗﺎ ﺑﮕوﻧﮫ " َدﺋِﻧﺎ" آﻣده اﺳت‪ .‬دﯾن در ﮔﺎﺗﮭﺎ و ھﻣﭼﻧﯾن در‬
‫َﯾﺷﺗﮭﺎی اوﺳﺗﺎ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی وﺟدان ﺑﮑﺎر رﻓﺗﮫ اﺳت‪ .‬در "دﯾن ﯾﺷت" ﻣﯽ ﺗوان ﺧواﻧد‪»:‬‬
‫"ھوُ وی" ﭘﺎک و داﻧﺎ ﮐﮫ ﺧواﺳﺗﺎر زرﺗﺷت ﺑود‪ ،‬او را ﺳﺗود ﺗﺎ در زﻧدﮔﯽ ﺑﺎ او ﺑﮭروز‬
‫ﺷود و دﯾﻧﯽ ﺑﯾﻧدﯾﺷد‪ ،‬دﯾﻧﯽ ﺳﺧن ﮔوﯾد و دﯾﻧﯽ رﻓﺗﺎر ﮐﻧد«‪ ۱۷٤ .‬اﯾﻧﺟﺎ آﺷﮑﺎرا‪ ،‬ھﻣﺳر‬
‫زرﺗﺷت‪" ،‬ھوُ وی"‪ ،‬ﺑرای اﻧدﯾﺷﮫ‪ ،‬ﮔﻔﺗﺎر و رﻓﺗﺎر وﺟداﻧﯽ ﺑﺎ زرﺗﺷت‪ ،‬زﻧدﮔﯽ ﻣﺷﺗرک‬
‫را آﻏﺎز ﻧﻣوده و روﺷن اﺳت ﮐﮫ دﯾن در اﯾن ﮔزاره‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﻌﻧﺎﯾﯽ ﮐﯾش و ﻣذھب ﻧداﺷﺗﮫ‬
‫اﺳت‪.‬‬

‫زرﺗﺷت را ﻧﺧﺳﺗﯾن ﮐﺳﯽ ﻣﯽ داﻧﯾم ﮐﮫ ھﺳﺗﯽ را از درﯾﭼﮫ اﺧﻼق ﻧﮕرﯾﺳت و ﻣﻌﯾﺎرھﺎی‬

‫اﺧﻼﻗﯽ ﺑرای ﺳﻧﺟش ھﺳﺗﯽ و ﭘدﯾده ھﺎی آن ﺗﻌﯾﯾن ﻧﻣود‪" .‬ﻧﯾﭼﮫ" ) ‪Friedrich‬‬
‫‪ (Nietzsche‬زرﺗﺷت را ﻧﺧﺳﺗﯾن آﻓرﯾﻧﻧده ﺟﮭﺎن اﺧﻼﻗﯽ ﮐﮫ ﻣﺎ در آن زﯾﺳت ﻣﯽ‬
‫آﯾﯾن زرﺗﺷت‪ ،‬آﯾﯾن ﻣﺳﺋوﻟﯾت ﭘذﯾری ﺑرای اﻧﺳﺎن ﺑود و طﺑﯾﻌﺗﺎ ﺑﮫ‬ ‫داﻧﺳت‪۱۷٥.‬‬ ‫ﻧﻣﺎﯾﯾم‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫دﻧﺑﺎﻟش‪ ،‬آﯾﯾن ﻗﺎﺋل ﺷدن ﺣﻘﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ دﻧﺑﺎل ﻣﺳﺋوﻟﯾت‪ ،‬ھﻣراه اﻧﺳﺎن ﻣﯽ آﯾد‪ .‬زرﺗﺷت در‬
‫ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ ﺧود ﮐﮫ ﺑر ﺑﻧﯾﺎد ﻧﺑرد ﻧﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﺑدی اﺳﺗوار اﺳت‪ ،‬اﻧﺳﺎﻧﯽ را ﻣﯽ دﯾد ﮐﮫ در‬
‫روﯾﺎروﯾﯽ ھﻣﯾﺷﮕﯽ ﻧﯾروھﺎی ﻧﯾﮑﯽ و ﺑدی‪ ،‬ﻧظﺎره ﮔر و ﺑﯾﮑﺎره ﻧﯾﺳت ﺑﻠﮑﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑﺎ‬
‫ﭘﯾﮑﺎر ﺑﺎ ﺗﯾرﮔﯽ ھﺎی ﮔﯾﺗﯾﺎﯾﯽ و ﻣﯾﻧوی‪ ،‬در ﺑﮭﺗر ﺳﺎﺧﺗن ﺟﮭﺎن‪ ،‬ﯾﺎور اھوراﻣزدا ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫‪ -174‬دﯾﻦ ﯾﺸﺖ‪ ،‬ﮐﺮده ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‬

‫‪175 -Emire of the mind, A History of Iran, Michael Axworthy, p. 10‬‬

‫‪111‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫او ﺳرﭼﺷﻣﮫ اﯾن ﺧوﯾﺷﮑﺎری اﻧﺳﺎن در زﻧدﮔﯽ را دﯾن ﻣﯽ ﻧﺎﻣﯾد‪ .‬در " ُﺑﻧ َد ِھﺷن"‪ ،‬در ﺑﺎره‬
‫آﻓرﯾﻧش ﮔﯾﺗﯽ آﻣده اﺳت ﮐﮫ اھوراﻣزدا در ﺷﺷﻣﯾن ﻣرﺣﻠﮫ از آﻓرﯾﻧش‪ ،‬ﮐﯾوﻣرث را آﻓرﯾد‬
‫اﯾﻧﺟﺎ‬ ‫اﺳت‪۱۷٦ .‬‬ ‫ﮐﮫ وظﯾﻔﮫ اﯾن ﻣرد دﯾﻧدار‪ ،‬از ﻣﯾﺎن ﺑردن اھرﯾﻣن و دﯾوان ﺑوده‬
‫ﺧوﯾﺷﮑﺎری دﯾﻧﯽ اﯾن ﻧﺧﺳﺗﯾن اﻧﺳﺎن‪ ،‬ﮐﯾوﻣرث‪ ،‬ﻧﺑرد ﺑﺎ اھرﯾﻣﻧﯾﺎن ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود‪ .‬از‬
‫اﯾن وظﯾﻔﮫ "اﻧﺳﺎن دﯾﻧﯽ" ھﯾﭻ ردﭘﺎﯾﯽ از ﻣذھب ﺳﺎزی و ﺷرﯾﻌت ﻣداری آﺷﮑﺎر ﻧﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫اﺧﻼق در اﻧﺳﺎن در ﻋﻧﺻر "روان" ﻧﻣﺎﯾﺎﻧﮕر ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﭘرورﯾدن روان ھﻣﺎن ﻧﯾﮏ‬
‫اﺧﻼﻗﯽ اﺳت‪ .‬رﺳﯾدﮔﯽ ھﻣزﻣﺎن ﺑﮫ ﭘرورش روان ﺑﮫ ھﻣراه ﻧﮕﮭداری از ﺗن‪ ،‬در ﻣﺗون‬
‫روان ﭘرورش ﯾﺎﻓﺗﮫ‪ ،‬آﻣوﺧﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ﮔرﺳﻧﮕﺎن‬
‫ِ‬ ‫ﮐﮭن ﺳﻔﺎرش ﺷده اﺳت ﺑﮕوﻧﮫ ای ﮐﮫ‬
‫و درﻣﺎﻧدﮔﺎن ﮐﻣﮏ ﮐﻧد و ﺑﯾداری ﺧرد ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن و ﻧﯾﮏ رﻓﺗﺎران ﺑﺎﺷد‪ »:‬روان در ﺑراﺑر‬
‫ﺧورد و ﺟﺎﻣﮫ‬
‫َ‬ ‫ﺗن آﻧﮕوﻧﮫ ﺗرﺗﯾب ﯾﺎﻓﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﺗن را آرزوﺳت ﮐﮫ ﺧوراک‬
‫ﭘوﺷد‪ ،‬آن روان را آرزوﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ وﺳﯾﻠﮫ ﺗن‪ ،‬ﺧوراک ﺑﮫ ﮔرﺳﻧﮕﺎن و ﺟﺎﻣﮫ ﺑﮫ ﺑرھﻧﮕﺎن‬
‫ﺑدھد‪ .‬ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﺗن را آرزوﺳت ﮐﮫ در ﺷﺑﺎﻧﮫ روز ﺑﺧواﺑد‪ ،‬روان را ﻧﯾز آرزوﺳت ﮐﮫ‬
‫ﺑﮫ وﺳﯾﻠﮫ ﺗن‪ ،‬ﺷﺑﺎﻧﮫ روز‪ ،‬ﺧ َِرد ﭘرھﯾزﮔﺎران را ﺧواﺳﺗﺎر ﺑﺎﺷد«‪ ۱۷۷ .‬ﺑﺎر اﺧﻼﻗﯽ "روان"‬
‫اﺳت‪۱۷۸ .‬‬ ‫در اﯾن ﮔزﯾده ﮐﺗﺎب "زاداﺳﭘرم" )‪ (Zādspram‬آﺷﮑﺎر‬

‫در ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ‪" ،‬ﺑﯽ دﯾﻧﯽ" ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی زوال ﻣﻧش و اﺧﻼق ﺑود و زوال ﻣﻧش ﺑﺎ‬
‫ﺧود ﻓروﭘﺎﺷﯽ ﮐﺷور را ﺑﮫ ھﻣراه ﻣﯽ داﺷت‪ .‬ﺑﻧﯾﺎدﮔذار ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑﮫ درﺳﺗﯽ ﺑﮫ زوال‬
‫اﺧﻼﻗﯽ اﯾراﻧﯾﺎن در ﻋﺻر اﺳﮑﻧدر ﻣﯽ ﭘردازد و ﮔﺳﺳت اﯾراﻧﯾﺎن از ھﻣدﯾﮕر و ﮔﺳﯾﺧﺗن‬
‫ھﻧﺟﺎرھﺎی ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ را ﭘﯾﺎﻣد زوال اﺧﻼﻗﯽ ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬ﮐﺎری ﮐﮫ اﺳﮑﻧدر در ﺗﺑﺎه‬

‫‪ -176‬ﺑﻨﺪﻫﺸﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻧﺒﻎ دادﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺑﺮگ ‪39‬‬

‫‪ -177‬زادﺳﭙﺮم‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ راﺷﺪ ﻣﺤﺼﻞ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪85‬‬
‫‪ -178‬از ﻣﺘﻮن ﭘﻬﻠﻮي ﮐﻪ زادﺳﭙﺮم ﻓﺮزﻧﺪ ﮔﺸﻦ ﺟﻢ در ﺳﺪه ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدي در ﮐﺮﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫‪112‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳﺎﺧﺗن ﮐﺎرﻣﺎن و ﭘراﮐﻧده ﺳﺎﺧﺗن ھﻣداﺳﺗﺎﻧﯽ ﻣﺎن و وﯾران ﺳﺎﺧﺗن ﮐﺷورﻣﺎن ﮐرد‪ ،‬ﺑرای‬
‫ﻣﺎ«‪۱۷۹ .‬‬ ‫آن ﭼﯾزی ﮐﮫ او آرزو داﺷت ﺳودﻣﻧدﺗر ﺑود ﺗﺎ رﯾﺧﺗن ﺧون‬

‫در ﯾﮏ ﮔردھﻣﺎﯾﯽ ﭘس از ﺳﺧﻧراﻧﯽ اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﺑرای ﮔروھﯽ از ﻣردم‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺑﺎﺷﻧدﮔﺎن در ﺑﯾﺎن اﺣوال اﯾراﻧﯾﺎن در ھﻧﮕﺎم رﺳﺗﺎﺧﯾز اردﺷﯾر‪ ،‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ دا ِد ﺳﺧن داد‪»:‬‬
‫ﺗو ﻣﺎ را ﭘس از آﻧﮑﮫ ﭘراﮐﻧده ﺑودﯾم ھﻣدﺳت ﺳﺎﺧﺗﯽ و ﺳﺧﻧﻣﺎن ﯾﮑﯽ ﮐردی و دﻟﮭﺎﯾﻣﺎن‬
‫را ﮐﮫ از ﮐﯾﻧﮫ ﯾﮑدﯾﮕر ﻟﺑرﯾز ﺑود ﺑﮭم ﭘﯾوﺳﺗﯽ و آﺗﺷﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ در ﻣﯾﺎن ﻣﺎ زﺑﺎﻧﮫ ﻣﯽ ﮐﺷﯾد‬
‫را ﺧﺎﻣوش ﺳﺎﺧﺗﯽ«‪ ۱۸۰ .‬اﯾن ھﻣدل ﺷدن و ھﻣﺳو ﺷدن اﯾراﻧﯾﺎن در زﯾر ﭼﺗر ﺑﺎوری ﮐﮫ‬
‫اردﺷﯾر و راﯾزﻧﺎﻧش ﺑر ﻓراز اﯾراﻧﺷﮭر ﮔﺳﺗراﻧدﻧد‪" ،‬دﯾﻧدار" ﺷدن ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ در آن‬
‫روزﮔﺎر ﻣﻌﻧﺎ ﻣﯽ داد‪.‬‬

‫اﮐﻧون ﺑﺑﯾﻧﯾم ﻣﻧش و ﻧظﺎم ارزﺷﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﭼﮕوﻧﮫ ﺗﻌرﯾف ﻣﯽ ﺷد؟ زوال آورﻧده ﻣﻧش‬
‫از دﯾدﮔﺎه ﺑزرﮔﺎن اﯾن ﻣرز و ﺑوم‪ ،‬ﺟﺎ اﻓﺗﺎدن دروغ )اﻟﺑﺗﮫ در ﻣﻌﻧﺎی ﮔﺳﺗرده ﺗری از‬
‫ﻣﻌﻧﺎی اﻣروزﯾن آن( در اﺧﻼق ﻓردی و ﻧﺗﯾﺟﺗﺎ درﻋرف اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺑوده اﺳت‪ .‬دارﯾوش‬
‫ﺑزرگ ﺑﮫ ﻓرزﻧد و ﺟﺎﻧﺷﯾﻧش‪ ،‬ﺧﺷﺎﯾﺎرﺷﺎ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ » :‬ﺗو ﮐﮫ از اﯾن ﭘس ﺷﺎه ﺧواھﯽ‬
‫ﺑود‪ ،‬دوﺳت ﻣردی ﮐﮫ دروﻏﮕو ﺑﺎﺷد ﯾﺎ آن ﮐﮫ ﺗﺑﮭﮑﺎر ﺑﺎﺷد ﻣﺑﺎش‪ .‬ﺑﮫ ﺳﺧﺗﯽ آﻧﮭﺎ را ﮐﯾﻔر‬
‫ده«‪۱۸۱ .‬‬

‫وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺿد اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺎﻧﻧد آز‪ ،‬ﻧﯾﺎز‪ ،‬ﺧﺷم‪ ،‬رﺷﮏ و ‪ ...‬در ﺳراﺳر ﻣﺗون ادﺑﯽ ﻣﺎ‪ ،‬در‬
‫داﺳﺗﺎﻧﮭﺎ و ﮔزارﺷﮭﺎ‪ ،‬ﻧﮑوھش ﺷده اﻧد‪ .‬در ﯾﮑﯽ از ﻣﺗون ﮐﮭن ﭘﮭﻠوی‪ ،‬آز ﺑﮫ ﻋﻧوان‬
‫ﺳﭘﮭﺑدی ﺗرﺳﯾم ﺷده اﺳت ﮐﮫ ﺳرداران راﺳت و ﭼپ او ﮔرﺳﻧﮕﯽ و ﺗﺷﻧﮕﯽ ھﺳﺗﻧد‪ .‬اﯾن‬

‫‪-179‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪69‬‬
‫‪-180‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪5‬‬
‫‪ -181‬ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺑﯿﺴﺘﻮن‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪14‬‬

‫‪113‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎ ﺑروﺷﻧﯽ ﺑﯾﺎﻧﮕر وﯾراﻧﯽ و ﺗﺑﺎھﯽ اﻧﺳﺎن در ﭘﯽ دﻧﺑﺎﻟﮫ روی از ﺑﯽ اﺧﻼﻗﯽ ھﺎﯾﯽ‬
‫ھﻣﭼون آز ھﺳت‪ ۱۸۲ .‬ﺑدﺧوﯾﯽ و ﺳﯾﺎه اﻧدﯾﺷﯽ‪ ،‬اﯾراﻧﯽ و اﻧﯾراﻧﯽ ﻧﻣﯽ ﺷﻧﺎﺳد و ﻧﺎﭘﺳﻧد و‬
‫اھرﯾﻣﻧﯽ اﺳت‪ .‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﺑﯽ اﺧﻼﻗﯽ را ﺳﺑب ﭘرﯾﺷﺎﻧﯽ و ﺷﮑﺳت ﮐﺷور ﻣﯽ داﻧد‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﭘﯾش از آﻧﮑﮫ ﺑﺎ ﺧوﯾﮭﺎی زﺷﺗﯽ ﮐﮫ در ﻣردم ﺧودﺗﺎن اﺳت ﭘﯾﮑﺎر‬
‫ﻧﻣﺎﯾﯾد‪ ،‬ﭘﯾﮑﺎرﺗﺎن ﺑﺎ ﻣﻠﺗﮭﺎی دﺷﻣن‪ ،‬ﻧﮫ از رھﺑری ﻧﯾﮑو ﮐﮫ از زﯾﺎن ﮐﺎرﯾﺳت‪ .‬ﭼﮕوﻧﮫ ﻣﯽ‬
‫ﺷﺗﺎﻓت؟« ‪۱۸۳‬‬ ‫ﺗوان ﺑﺎ دﻟﮭﺎی ﻧﺎھﻣداﺳﺗﺎن و دﺳﺗﺎﻧﯽ ﮐﮫ دﺷﻣن ﯾﮑدﯾﮕرﻧد ﺑﮫ ﭘﯾﮑﺎر دﺷﻣﻧﺎن‬

‫از آﻏﺎز‪ ،‬از وﯾژﮔﯾﮭﺎی آﺷﮑﺎر اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬اﺧﻼق ﮔرا ﺑودن )دﯾﻧﯽ ﺑودن(‬
‫آن ﺑود‪ .‬در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬دارﯾوش ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ »:‬ﻧواﺣﯽ ﮐﮫ ﻣﯾﺎن آﻧﮭﺎ ﺟﻧﮓ ﺑود و ھﻣدﯾﮕر‬
‫را ﻣﯽ ﮐﺷﺗﻧد‪ ،‬ﺑﮫ ﯾﺎری اھوراﻣزدا ھر ﯾﮏ را ﻣن ﺑﮫ ﺟﺎی ﺧود ﻧﺷﺎﻧدم و آﻧﮭﺎ ﺗﺻﻣﯾﻣﺎت‬
‫ﻣرا اﺟرا ﮐردﻧد و دﯾﮕر ھﻣدﯾﮕر را ﻧﮑﺷﺗﻧد‪ ،‬زﯾرا ﮐﮫ ﻧﯾروﻣﻧد ﻧﺎﺗوان را ﻧﻣﯽ زﻧد و‬
‫ﻏﺎرت ﻧﻣﯽ ﮐﻧد«‪ .‬ﭘس ھدف از ﺷﮭرﯾﺎری ﻧﯾﮏ ﯾﺎ اﺧﻼق ﮔرا‪ ،‬ﺑرﭘﺎﯾﯽ ﺳﺎﻣﺎن و ھﻧﺟﺎری‬
‫ﺑرای آﺳﺎﯾش‪ ،‬ﺷﺎدی و ھﻣزﯾﺳﺗﯽ ﺑوده اﺳت ﻧﮫ اﺑزاری ﺑرای اﯾﺟﺎد ﺧﻔﻘﺎن و‬
‫ﻓرﻣﺎﻧﺑرداری‪.‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر ﻧﺎﻣدار ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪" ،‬اﺳﺗراﺑو" )‪ ،(Strabo‬ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ اﺳﮑﻧدر در آراﻣﮕﺎه‬

‫دارﯾوش ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ای دﯾد ﮐﮫ ﻓرﻣود آن را ﺑﮫ زﺑﺎن ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﺑرﮔرداﻧﻧد‪ .‬اﯾن ﻧوﺷﺗﺎر از‬
‫ت دوﺳﺗﺎن ﺧود ﺑوده ام ‪ ۱۸٤ .«...‬اﯾﻧﺟﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﺗﻔﺎوﺗﯽ‬
‫زﺑﺎن دارﯾوش ﭼﻧﯾن ﺑود‪ »:‬ﻣن دوﺳ ِ‬
‫را ﺑﺎ ﮔﻔﺗﮫ آن ﺳﯾﺎﺳﺗﻣدار ﻧﺎﻣدار ﺑﺎﺧﺗر زﻣﯾن ﻣﯽ ﺑﯾﻧﯾم ﮐﮫ ﻣﯽ ﮔﻔت » ﻣﺎ ﻓﺎﻗد دوﺳت و‬
‫دﺷﻣن ھﺳﺗﯾم و دوﺳﺗﺎن و دﺷﻣﻧﺎن ﻣﺎ را ﻣﻧﺎﻓﻊ ﻣﺎ ﺗﻌﯾﯾن ﻣﯽ ﮐﻧد«‪ .‬ﺑر ﺧﻼف ﺳﯾﺎﺳت‬
‫ﺑﺎزان ﺟﮭﺎن ﮐﻧوﻧﯽ و ﺣﺗﯽ ﺟﮭﺎن آﻧروز‪ ،‬دوﺳﺗﺎن و دﺷﻣﻧﺎن ﻣﺎ را ﺗﻧﮭﺎ ﻣﻧﺎﻓﻊ ﻣﺎ ﻣﻌﯾن‬

‫‪ -182‬زادﺳﭙﺮم‪ ،‬راﺷﺪﻣﺤﺼﻞ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪59‬‬
‫‪ -183‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪75‬‬
‫‪ - 184‬اﯾﺮان از آﻏﺎر ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬روﻣﻦ ﮔﯿﺮﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪176‬‬

‫‪114‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﻣﯽ ﮐرده اﺳت‪ .‬ﭘﺎﯾﺑﻧدی ﺑﮫ اﺻوﻟﯽ ﮐﮫ در ھﻣﮫ زﻣﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬ارزش اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ روﻧد‪،‬‬
‫در ﻣرام و ﻣﻧش ﺑزرﮔﺎن اﯾن ﺳرزﻣﯾن ﺟﺎی داﺷﺗﮫ اﻧد‪ .‬اﯾن ﻧﯾز در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪،‬‬
‫ﻧﮕرش دﯾﻧﯽ ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﻣده اﺳت‪.‬‬

‫در راﺳﺗﺎی ھﻣﯾن ﻧﮕﺎه و ﻣرام اﻧﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧردﻣﻧداﻧﮫ و ﻣﻧﺻﻔﺎﻧﮫ ﺑﮫ دوﺳﺗﺎن‪ ،‬ھﻣراھﺎن و‬
‫ھﻣﺳﻧﮕران‪ ،‬اﻧوﺷﯾروان ﻧﯾز در ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ از اﻣﯾر ﻋرب "ﺣﯾره" ﮐﮫ ﮐﺎرﮔزار و ﺧﺎدم‬
‫اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑرای ﭼﻧدﯾن ﻧﺳل ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ اﻣﭘراﺗور روم ﮐﮫ در ﭘﯽ ﻧﺎﺑودی ﺣﮑوﻣت ﺣﯾره‬
‫ﺑود‪ ،‬ھﺷدار ﻣﯽ دھد و اﯾران را اﺧﻼﻗﺎ ﻧﺎﮔزﯾر ﺑﮫ ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ از اﻋراب ﺣﯾره ﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫ﻣﮑن ﺑﯾش ﺑﺎ ﺗﺎزﯾﺎن داوری‬ ‫ﺗو ﮔر ﻗﯾﺻری‪ ،‬روم را ﻣِﮭﺗری‬

‫ﮔﻣﺎﻧﯽ ُﺑ َود ﮐژ و رﻧﺟﯽ ﺑزرگ‬
‫ﻧﻣﺎﻧم ﺑﮫ ﺗو ﻟﺷﮑر و ﺗﺎج و ﮔﺎه‬
‫ﭼو ﺧواھﯽ ﮐﮫ ﭘﯾﻣﺎن ﺑﻣﺎﻧد ﺑﮫ ﺟﺎی‬
‫ﺳر و ﮔﺎه ﺗو زﯾر ﭘﯽ ِﺑﺳ َﭘ َرم‬
‫ﺑدان ﮐو ﻧﺟوﯾد ﺑﮫ ﺑﯾداد ﺷور‬
‫وﮔر ﻣﯾش ﺟوﯾﯽ ز ﭼﻧﮕﺎل ﮔرگ‬
‫وﮔر ﺳوی " ُﻣﻧ َذر" ﻓرﺳﺗﯽ ﺳﭘﺎه‬
‫ﺗو زان ﻣرز ﯾﮏ َرش ﻣﭘﯾﻣﺎی ﭘﺎی‬
‫و ﮔر ﺑﮕذری زﯾن ﺳﺧن ﻧﮕذرم‬
‫درود ﺧداوﻧد دﯾﮭﯾم و زور‬

‫در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺟﻧﮓ دراز اﯾراﻧﯾﺎن و ﺗوراﻧﯾﺎن ﺑرای ﮐﯾن ﺧواھﯽ ﺳﯾﺎوش و‬
‫ﯾﺎراﻧش ﺑﮫ ﮔﺎﻣﮭﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اش ﻧزدﯾﮏ ﻣﯽ ﺷود و اﻓراﺳﯾﺎب‪ ،‬درﻣﺎﻧده و ﻓرﺳوده‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﮐﯾﺧﺳرو ﭘﯾﺷﻧﮭﺎد درﯾﺎﻓت ﮔﻧﺟﮭﺎی ﺗوران ﺑﮫ ازای ﮔذﺷﺗن از ﭘﯾﮕرد ﺧوﯾش را ﻣﯽ دھد‪،‬‬
‫ﮐﯾﺧﺳرو ﻧﻣوﻧﮫ دﯾﮕری از روﯾﮑرد اﺧﻼﻗﯽ در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری را ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش‬
‫ﻣﯽ ﮔذارد‪:‬‬

‫ﮐﮫ از ﺟور و ﺑﯾدادی آﯾد ﻓراز‬ ‫ﺑدان ﺧواﺳﺗﮫ ﻧﯾﺳت ﻣﺎ را ﻧﯾﺎز‬

‫ﮐﯾﺧﺳرو‪ ،‬داراﯾﯽ ھﺎی اﻓراﺳﯾﺎب را ﻓراھم آﻣده از ﺟور و ﺑﯾداد وی ﺑر ﻣردﻣﺎن ﻣﯽ داﻧد‬
‫و ﺑﻧﺎﺑراﯾن درﯾﺎﻓت آن اﻣوال را ﻧﯾز ﻏﯾر اﺧﻼﻗﯽ ﻣﯽ ِاﻧﮕﺎرد و ﻧﻣﯽ ﭘذﯾرد‪ .‬ﭘس‪ ،‬در ﻧﮕﺎه‬
‫ﺑزرﮔﺎن اﯾن ﻣرز و ﺑوم‪ ،‬اﯾﻧﮑﮫ ﺛروت از ﮐﺟﺎ و ﭼﮕوﻧﮫ ﮔردآوری ﺷده در ارزﺷﯾﺎﺑﯽ آن‬

‫‪115‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫و ﭘﺎک و ﯾﺎ ﻧﺎﭘﺎک ﺷﻣردﻧش‪ ،‬ﻣﻼک ﺑوده اﺳت‪ .‬اﯾن ﻧﮕﺎه وﺟداﻧﯽ در ﺟﮭﺎن آﻧروز ﮐﮫ‬
‫ﺑﺳﯽ ارزﻧده‪ ،‬ﭘﯾﺷرو و ﻏﯾر ﻣﻌﻣول ﺑوده‪ ،‬ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ از دﯾﻧﯽ ﺑودن )اﺧﻼﻗﯽ ﺑودن( ﻣﻘوﻟﮫ‬
‫ﺷﮭرﯾﺎری و ﮐﺷورداری در ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫ﺳﺗﺎﯾش ﻧﻔس‬
‫ِ‬ ‫ﺑﯽ آزاری ﺷﮭرﯾﺎر و ﻣﮭرورزی او ﺑﮫ ﻣردم ﺑﮫ دﻟﯾل ﺑزرگ داﺷﺗن اﻧﺳﺎن و‬
‫ﻧﯾﮑﯽ اﺳت‪ .‬ﺷﮭرﯾﺎر آرﻣﺎﻧﯽ اﯾراﻧﯾﺎن در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﮐﯾﺧﺳرو‪ ،‬در ﻣﺳﯾر راھش ﺑﮫ ﺗوران‪،‬‬
‫ﺳﭘﺎھﯾﺎﻧش را از آزار و ﺗﮭدﯾد ﮐﺷﺎورزان و ﯾﺎ ﭘﯾﺷﮫ وراﻧﯽ ﮐﮫ ﻧﻣﯽ ﺧواھﻧد رﺧت رزم‬
‫ﺑﭘوﺷﻧد ﺑرﮐﻧﺎر ﻣﯽ دارد ﺗﺎ ﻧﺷﺎن دھد ﺣﺗﯽ ﺑرای ھدﻓﯽ اﺧﻼﻗﯽ ) ﯾﻌﻧﯽ ﮔرﻓﺗن ﮐﯾن اﯾراﻧﯾﺎن‬
‫از ﺑﯾدادﮔران ﺗوراﻧﯽ(‪ُ ،‬ﮐﻧش ﻏﯾر اﺧﻼﻗﯽ ) ﯾﻌﻧﯽ رﻋﯾت را ﺑﮫ زور ﺑﮫ ﻣﯾدان ﺟﻧﮓ‬
‫ﺑردن( را ﻧﮑوھش ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪:‬‬

‫ﭼﻧﯾن اﺳت آﯾﯾن ﺗﺧت و ﮐﻼه‬ ‫ﻧﯾﺎ ُزرد ﺑﺎﯾد ﮐﺳﯽ را ﺑﮫ راه‬
‫ﮐﺳﯽ ﮐو ﺑﮫ ﻟﺷﮑر ﻧﺑﻧدد ﮐﻣر‬ ‫ﮐﺷﺎورز ﮔر ﻣردم ﭘﯾﺷﮫ ور‬
‫ﻣﮑوﺷﯾد ﺟز ﺑﺎ ﮐﺳﯽ ھم ﻧﺑرد‬ ‫ﻧﺑﺎﯾد ﮐﮫ ﺗﺎزد ﺑرو ﺑﺎد ﺳرد‬
‫ﮐﮫ ﺑر ﮐس ﻧﻣﺎﻧد ﺳرای ﺳِ َﭘﻧﺞ‬ ‫ﻧﺑﺎﯾد ﻧﻣودن ﺑﮫ ﺑﯽ رﻧﺞ‪ ،‬رﻧﺞ‬

‫دوﻟت دﯾﻧﯽ ﯾﺎ دوﻟت دﯾﻧدار؟‬

‫ﺑﯾﺎن اﺧﻼق ﮔرا ﺑودن ﺷﮭرﯾﺎری در اﯾران‪ ،‬ﺑﮫ روی دﯾﮕر ھﻣراھﯽ دﯾن‬
‫اﮐﻧون‪ ،‬ﭘس از ِ‬
‫و دوﻟت ﮐﮫ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی اﻣروزﯾن دﯾن ﯾﻌﻧﯽ ﮐﯾش و آﯾﯾن ﻧزدﯾﮏ اﺳت‪ ،‬ﻣﯽ ﭘردازﯾم‪.‬‬
‫اردﺷﯾر ﭘﺎﭘﻛﺎن‪ ،‬ﺑﻧﯾﺎدﮔذار ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾن ﮔﻔﺗﮫ ﻧﺎﻣﯽ را دارد ﮐﮫ‪ »:‬دﯾن و دوﻟت‬
‫ﺑرادر ﯾﻛدﯾﮕرﻧد و ھﯾﭼﮑدام از دﯾﮕرى ﺑﻰ ﻧﯾﺎز ﻧﯾﺳت‪ .‬دﯾن ﺷﺎﻟوده ﭘﺎدﺷﺎھﻰ اﺳت و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎھﻰ ﻧﮕﮭﺑﺎن دﯾن اﺳت‪ .‬ھرﭼﮫ را ﭘﺎﯾﮫ ﻧﺑﺎﺷد از ﻣﯾﺎن ﺑرود و ھر ﭼﮫ ﻧﮕﮭﺑﺎن ﻧداﺷﺗﮫ‬

‫‪116‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺗﺑﺎه ﺷود«‪ ۱۸٥ .‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﯾن ﺑﺎور رﯾﺷﮫ دار در ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯾداﯾش دوﻟت‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻰ در ﮔذار از درون ﮐﻧﺷﮭﺎ و واﮐﻧﺷﮭﺎی ﭘﯾﭼﯾده در درازای ﺑﯾش از ﭘﺎﻧﺻد ﺳﺎل‬
‫روزﮔﺎر ﺳﻠوﮐﯾﺎن )ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﺎن ﯾوﻧﺎﻧﯽ و ﻣﻘدوﻧﯽ اﺳﮑﻧدر( و اﺷﻛﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺗوﺿﯾﺢ داده ﻣﯽ‬
‫ﺷود‪ .‬ﮐﯾش زرﺗﺷﺗﯽ دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ آﻣﯾﺧﺗﮫ ای از آﯾﯾن زرﺗﺷت و ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎی‬
‫ﺑﺎورھﺎی ﮐﮭن آرﯾﺎﯾﯽ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﺑرداﺷت وﯾژه ﻣوﺑدان ﻧزدﯾﮏ ﺑﮫ اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﺑود‪ ،‬دﯾن‬
‫ﮔردﯾد‪۱۸٦ .‬‬ ‫ﻣورد ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﺣﮑوﻣت‬

‫اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ اﯾراﻧﺷﮭر و ﭘداﻓﻧد از دﯾن ﺑﮭﯽ )ﮐﯾش زرﺗﺷﺗﯽ دوﻟت ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ(‬
‫ﮐﮫ آﺑﺷﺧوران آﯾﯾﻧﻰ ﻧظﺎم ﺳﺎﺳﺎﻧﻰ ﺑودﻧد‪ ،‬ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺣﮑوﻣت ﻣﻠﯽ‪ -‬دﯾﻧﯽ ﺟﮭﺎن را ﭘﯽ‬
‫اﻓﮑﻧد‪ ۱۸۷ .‬ﻣﻠﯾت و دﯾﻧﯽ ﮐﮫ از ﯾﮏ آﺑﺷﺧور‪ ،‬ﺳﯾراب ﻣﯽ ﺷدﻧد و ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه آﻧﮭﺎ ﯾﮏ‬
‫ﺳرزﻣﯾن و ﯾﮏ ﻣﻠت ﺑودﻧد و ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﻧﮫ رﻗﯾب ﯾﮑدﯾﮕر ﮐﮫ ھﻣدوش و ھﻣﺎھﻧﮓ ﯾﮑدﯾﮕر‬
‫ﺑودﻧد‪ .‬در ھﻣﯾن راﺳﺗﺎی ﭘﯾوﻧد دوﻟت و دﯾن اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ زرﺗﺷت ﺑﮫ ﭘﯾﺷﮕﺎه‬
‫ﮔﺷﺗﺎﺳپ ﻣﯽ رود‪ ،‬وی را از ﭘرداﺧﺗن ﺑﺎج ﺑﮫ ﺗوراﻧﯾﺎن ﺑﺎزﻣﯽ دارد و ﺑﺎج دھﯽ ﺑﮫ‬
‫دﺷﻣﻧﺎن اﯾران را ﺿد ﻣﻠﯽ وﺿد دﯾﻧﯽ ﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫ﮐﮫ در دﯾن ﻣﺎ اﯾن ﻧﺑﺎﺷد ھژﯾر‬ ‫ﺑﮫ ﺷﺎه ﮐﯾﺎن ﮔﻔت زرﺗﺷت ﭘﯾر‬
‫ﻧﮫ اﻧدرﺧور دﯾن ﻣﺎ ﺑﺎﺷد اﯾن‬ ‫ﮐﮫ ﺗو ﺑﺎژ ﺑدھﯽ ﺑﮫ ﺳﺎﻻر ﭼﯾن‬
‫ﮐﮫ ﺷﺎھﺎن ﻣﺎ درﮔﮫ ﺑﺎﺳﺗﺎن‬ ‫ﻧﺑﺎﺷم ﺑدﯾن ﻧﯾز ھﻣداﺳﺗﺎن‬
‫ﮐﮫ او ﮔﺷت ﺑﯽ دﯾن و ﺑﯽ زور و ﺗﺎو‬ ‫ﺑﮫ ﺗرﮐﺎن ﻧداد ھﯾﭻ ﮐس ﺑﺎژ و ﺳﺎو‬

‫‪185 -Sasanian Irredentism and the Foundation of‬‬

‫‪Constantinople: Historical Truth and Historical Reality, David Frendo‬‬
‫‪ -186‬ﺣﺘﯽ ﺧﻮاﻧﺶ دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ از آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺖ و اﻧﺪازه ﺣﻀﻮر ﺑﺎورﻫﺎي ﮐﻬﻦ آرﯾﺎﯾﯽ در آن در درازاي‬
‫ﭼﻬﺎر ﺳﺪه ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﻧﺒﻮد و ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -187‬ﻧﺸﯿﺒﯽ دراز اﺳﺖ ﭘﯿﺶ ﻓﺮاز‪ ،‬ﺷﺎﻫﯿﻦ ﻧﮋاد‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪35‬‬

‫‪117‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑر ﺧﻼف ﺑرداﺷت ﺑرﺧﯽ ﻣﻔﺳران‪ ،‬در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺷﺎه ﺗﻧﮭﺎ در ﭘﯽ اﯾن‬
‫ﻧﺑود ﮐﮫ ﺑﺎ ﻗﺑﺿﮫ ﮐردن ﻧﮭﺎد دﯾن‪ ،‬ﻗدرت ﺧوﯾش را اﺳﺗوارﺗر ﻧﻣﺎﯾد و از ﻓرﻣﺎﻧﺑری ﻣردم‬
‫آﺳوده ﺧﯾﺎل ﺷود‪ .‬از ھﻣﺎن آﻏﺎز ﺑﮫ ﻗدرت رﺳﯾدن اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬وی از ﺑزرﮔﺎﻧﯽ ﭼون‬
‫" َﺗ َ‬
‫ﻧﺳر" و "اَ َﺑرﺳﺎم" ﺑرای ﯾﮑدﺳت ﮐردن و ﺗﺋورﯾزه ﻧﻣودن آﯾﯾن زرﺗﺷت در راﺳﺗﺎی‬
‫ﺳﺎﺧت ﯾﮏ ﺳﭘر ﺑﺎوری ﻧﯾروﻣﻧد و ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ ﮔر اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﺑﮭره ﮔرﻓت‪.‬‬

‫ُﮐﻧﺷﯽ از اردﺷﯾر ﺑروﺷﻧﯽ ﻧﺷﺎﻧﮕر آن اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﭼﺷﻣﮕﯾر او از‬
‫آﯾﯾن زرﺗﺷت‪ ،‬از روی ﺧﺷﮏ اﻧدﯾﺷﯽ و ﯾﮑﺳوﻧﮕری دﯾﻧﯽ ﻧﺑوده اﺳت ﺑﻠﮑﮫ ژرف ﺗر از‬
‫اﯾﻧﮭﺎ‪ ،‬ھﻣﺳو ﮐردن ﻣردم و ﺗواﻧﻣﻧد ﮐردن ﮐﺷور ﺑﺎ ﮔﺳﺗرش ﯾﮏ اﯾدﺋوﻟوژی ﻣﺷﺧص‬
‫ﺑوده اﺳت‪َ .‬ﺗﻧ َﺳر در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮫ " ُﮔﺷﻧﺳب" ﻓرﻣﺎﻧروای ﺗﺑرﺳﺗﺎن ﮐﮫ ﺷِ ﮑوه ﮐرده ﺑود ﮐﮫ ﭼرا‬
‫اردﺷﯾر ﺑرﺧﯽ از آﺗﺷﮑده ھﺎ را ﺧﺎﻣوش ﮐرده اﺳت‪ ،‬ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬دﯾﮕر آﻧﭼﮫ ﯾﺎد ﮐردی‬
‫ﮐﮫ ﺷﺎھﻧﺷﺎه آﺗﺷﮭﺎ از آﺗﺷﮑده ھﺎ ﺑر ﮔرﻓت و ﺑﮑُﺷت و ﻧﯾﺳت ﮐرد و ﭼﻧﯾن دﻟﯾری ھرﮔز‬
‫در دﯾن ﮐﺳﯽ ﻧﮑرد ‪ ...‬ﭘس از دارا‪ ،‬ﻣﻠوک اﻟطواﯾف ھر ﯾﮏ ﺑرای ﺧوﯾش آﺗﺷﮕﺎه ﺳﺎﺧﺗﮫ‬
‫ﻧﮭﺎدﻧد«‪۱۸۸ .‬‬ ‫و آن ھﻣﮫ ﺑدﻋت ﺑود ﮐﮫ ﺑﯽ ﻓرﻣﺎن ﺷﺎھﺎن ﻗدﯾم‬

‫ﭘﯾداﺳت ﮐﮫ در دوره اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ دوﻟﺗﮭﺎی ﻣﺣﻠﯽ‪ ،‬در ھر ﻧﺎﺣﯾﮫ ای‪ ،‬ﯾﮏ ﺧوا ِﻧش‬
‫از دﯾن "ﻣزد َﯾﺳﻧﺎ" ﭘدﯾد آﻣده و ﺑرﮐﺷﯾده ﺷده و ﮐﯾش ﭼﯾره ﺑر آن ﻧﺎﺣﯾﮫ ﮔﺷﺗﮫ ﺑود‪ .‬اﯾن‪،‬‬
‫ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ در ﻓرآﯾﻧد ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ ﮐردن اﯾراﻧﺷﮭر و ﻧﯾروﻣﻧد ﺳﺎزی آن‪ ،‬ﺳودﻣﻧد ﻧﺑود ﺑﻠﮑﮫ ﻣردم‬
‫را در ﭘراﮐﻧدﮔﯽ و ﺳرﮔﺷﺗﮕﯽ ﻓﮑری و آﯾﯾﻧﯽ ﺑﺎ ھم رﻗﯾب و ﭼﮫ ﺑﺳﺎ دﺷﻣن ﻣﯽ ﺳﺎﺧت‪.‬‬
‫اﮔر اردﺷﯾر ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ دﻧﺑﺎل ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ از آﺗﺷﮑده ھﺎ و ﮔﺳﺗرش ﻧﻔوذ آﻧﮭﺎ ﺑود‪ ،‬ﻣﯽ ﺷد او را‬
‫دﯾﻧداری ﺧﺷﮏ اﻧدﯾش )از ﺳرﺷت ﺷﺎه اﺳﻣﺎﻋﯾل ﺻﻔوی( داﻧﺳت وﻟﯽ ھواداری وی از‬
‫آﺗﺷﮑده ھﺎ ﮐﺎﻣﻼ ﺟﮭت دار و ﺑﮫ ﻣﻧظور ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ ﮐردن ﻓﺿﺎی ﺑﺎوری ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑرای‬

‫‪ -188‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪68‬‬

‫‪118‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺗواﻧﻣﻧدﺳﺎزی آن ﺑوده اﺳت‪ .‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ درﯾﺎﻓﺗﮫ ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ اردﺷﯾر و ﯾﺎراﻧش‪ ،‬از دﯾن‬
‫ﺑﮭﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﮑﺗب اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺎوری اﺳﺗواری ﺳﺎﺧﺗﻧد ﮐﮫ ﺑرای ﻧزدﯾﮏ ﺑﮫ ﭼﮭﺎر‬
‫ﺳده‪ ،‬ﮐﺎرآﯾﯽ ﺧود را ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش ﮔذاﺷت‪.‬‬

‫ﺑﺎﺑل‪ ،‬ﭼﯾن و دﯾﮕر ﺑﺧﺷﮭﺎی ﻧﺳﺑﺗﺎ ﻣﺗﻣدن ﺟﮭﺎن‪،‬‬

‫در ﻋﺻر ﮐﮭن‪ ،‬در ﻣﺻر‪ ،‬ﺳوﻣر‪ِ ،‬‬
‫رھﺑری ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑﺎ ﺳﻠطﺎن – ﮐﺎ ِھﻧﯽ ﺑود ﮐﮫ ھم رھﺑری ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺳرزﻣﯾن را دارا ﺑود و‬
‫ھم ﻣدﻋﯽ ﻧﻣﺎﯾﻧدﮔﯽ ﺧدا ﺑر روی زﻣﯾن ﺑود‪ .‬در ﺑرﺧﯽ ﺟﺎھﺎ‪ ،‬ﺧود اﯾن ﺳﻠطﺎن‪ -‬ﮐﺎھن‪،‬‬
‫ﺑﮫ ﻋﻧوان ﺧدا ﭘرﺳﺗش ﻣﯽ ﺷد‪ .‬در ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬دﯾن و دوﻟت ھﻣزاد ﺑودﻧد وﻟﯽ ﯾﮑﯽ‬
‫ﻧﺑودﻧد‪ .‬دو ﻧﮭﺎدی ﺑودﻧد ﮐﮫ ﺑﺎﯾد ھﻣراه و ھﻣدوش ھم ﮔﯾﺗﯽ را ﻣﯽ آراﺳﺗﻧد وﻟﯽ از ھم‬
‫اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎھﯽ را ﻧﻣﯽ ﯾﺎﺑﯾم ﮐﮫ ﻣدﻋﯽ‬
‫ِ‬ ‫ﺟدا ﺑودﻧد‪ .‬ھﯾﭼﮕﺎه در ھﻣﮫ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫رھﺑری دﯾﻧﯽ ھم ﺷده ﺑﺎﺷد‪ .‬دارﯾوش در اوج اﻗﺗدارش ﺑﮫ ھﻧﮕﺎم ﮔﺳﺗرش ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ‬
‫اﯾران و ﻓراھم ﻧﻣودن اﻣﻧﯾت آن ﮔﺳﺗره ﺑزرگ‪ ،‬ادﻋﺎی "ﻣُﻎ" ﺑودن ﻧداﺷت و ﺷﺎﭘور ﯾﮑم‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در اوج ﻓرازش ﺑﮫ ھﻧﮕﺎم ﺷﮑﺳت دادن ﭘﺷت ﺳر ھم ﺳﮫ اﻣﭘراﺗور روم‪ ،‬ﺧود‬
‫را "ﻣوﺑد" ﻧﺧواﻧد‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻧﮑﮫ دوﻟت ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬دﯾن زرﺗﺷﺗﯽ را ﺑﮫ ﻋﻧوان ﭼﺗر آﯾﯾﻧﯽ و ﺑﺎوری ﮐﺷور ﺑرﮐﺷﯾد‬
‫وﻟﯽ دوﻟت‪ ،‬ﺧود را ﭘﺷﺗﯾﺑﺎن ھﻣﮫ ﺷﮭروﻧدان آن ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﭘﮭﻧﺎور ﻣﯽ داﻧﺳت و رھﺑری‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮐﮫ در دﺳت ﺷﺎه ﺑود‪ ،‬ﮐوﺷش در ﭼﯾره ﺷدن ﺑر ﻧﮭﺎد دﯾن ﻧﮑرد‪ .‬در روزﮔﺎر‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﻧﯾز ﺣﺗﯽ اﮔر دوﻟت‪ ،‬دﯾن اﮐﺛرﯾت را ﺑﮫ ﻋﻧوان ھﻧﺟﺎر و ﻋرف ﺟﺎﻣﻌﮫ‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﻋﻧوان ﺑﺎل ﻣﯾﻧوی و ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه اﻧدﯾﺷﮫ ای ﺧوﯾش ﺑﮫ ھﻣراه داﺷت‪ ،‬ﺣﻘوق ﭘﺎﯾﮫ ای دﯾﮕر‬
‫ﺷﮭروﻧدان اﯾراﻧﺷﮭر را از آﻧﺎن درﯾﻎ ﻧﻣﯽ ﻧﻣود )ﭘﯾﮕرد ﻣﺳﯾﺣﯾﺎن در ﺳده ﭼﮭﺎرم ﻣﯾﻼدی‬
‫ِ‬
‫ام(‪۱۸۹ .‬‬ ‫دﻻﯾل ﺳﯾﺎﺳﯽ داﺷت ﮐﮫ در ﮐﺗﺎب "ﻧﺷﯾﺑﯽ دراز اﺳت ﭘﯾش ﻓراز" ﺑﮫ آن ﭘرداﺧﺗﮫ‬

‫‪ -189‬ﻧﺸﯿﺒﯽ دراز اﺳﺖ ﭘﯿﺶ ﻓﺮاز‪ ،‬ﺷﺎﻫﯿﻦ ﻧﮋاد‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات زﻻل اﻧﺪﯾﺸﻪ در ﻣﺸﻬﺪ‬

‫‪119‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬دوﻟت ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﻧﻣﯽ ﺗوان دوﻟت دﯾﻧﯽ ﻧﺎﻣﯾد وﻟﯽ ﻣﯽ ﺷود آن‬
‫را دوﻟﺗﯽ دﯾﻧدار ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﻣود‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻧﮑﮫ ﺧود اردﺷﯾر از ﺧﺎﻧواده ﻣوﺑدان اﺳﺗﺧر ﻓﺎرس ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ ﺑود‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﮫ ﺑﺎل‬
‫دﯾﻧﯽ ﮐﺷور را ﺑﮫ دﯾﮕران ﺳﭘرد ﺗﺎ ﺑﮫ ﺳﻧت اﯾراﻧﺷﮭری ﺟدا ﺑودن ﻧﮭﺎد دﯾن از ﻧﮭﺎد دوﻟت‬
‫ﭘﺎﯾﺑﻧد ﺑﺎﺷد‪ .‬در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺟﻣﺷﯾد ﺑرآن ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ھﻧﺟﺎر ﯾﮑﯽ ﻧﺑودن دﯾن و دوﻟت را‬
‫ﺑﺷﮑﻧد و ھﻣراه ﺑﺎ ﺗﺎج و ﺗﺧت ﺷﺎھﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣوﺑدی را ﻧﯾز از آن ﺧوﯾش ﮐﻧد‪:‬‬

‫َھ َﻣم ﺷﮭرﯾﺎرى و ھم ﻣو َﺑدى‬ ‫ﻣﻧم ﮔﻔت ﺑﺎ ﻓرّه اﯾزدى‬

‫روان را ﺳوى روﺷﻧﻰ ره ﻛﻧم‬ ‫َﺑدان را ز َﺑد‪ ،‬دﺳت ﻛوﺗﮫ ﻛﻧم‬

‫ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ از ﺟﻣﺷﯾد دور ﺷد و اﯾراﻧﯾﺎن او را رھﺎ ﮐرده و ﺿﺣﺎک ﺗﺎزی را ﺑرای‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺑﮫ اﯾران ﻓراﺧواﻧدﻧد‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﺳراﻧﺟﺎم ﺷﺎھﯽ ﺑود ﮐﮫ ﺑﮫ ﻣﯾﺛﺎق "ﯾﮑﯽ ﻧﺑودن‬
‫ﻧﮭﺎدھﺎی دﯾن و دوﻟت" ﭘﺷت ﮐرده ﺑود‪ .‬در ﭘﮭﻧﮫ اﺳﺗوره ای ﻣﮑﺗب اﯾراﻧﺷﮭری‪،‬‬
‫"ﺳوﺷﯾﺎﻧت" ﺗﻧﮭﺎ ﻓردی اﺳت ﮐﮫ ﭼون در روز واﭘﺳﯾن‪ ،‬اھرﯾﻣن را ﻧﺎﺑود ﮐرده و‬
‫رﺳﺗﺎﺧﯾز را در ﮔﯾﺗﯽ اﻧﺟﺎم ﭘذﯾر ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ ،‬دارﻧده ھر دو ﻓرّ ‪ ،‬ﯾﻌﻧﯽ ﻓرّ دﯾﻧﯽ و ﻓرّ ﺷﺎھﯽ‬
‫ﺧواھد ﺑود‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﮔرد آﻣدن رھﺑری دﯾﻧﯽ و دوﻟﺗﯽ در ﯾﮏ ﻧﮭﺎد ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری ﻧﯾﺳت ﺑﻠﮑﮫ ﺑﺎ ﺑﺎورھﺎی ﺑﻧﯾﺎدﯾن اﯾن ﻣﮑﺗب‪ ،‬ﻧﺎھﻣﺧواﻧﯽ آﺷﮑﺎری دارد‪.‬‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﮐﺳﯽ ﮐﮫ ﺧود‪ ،‬ﻧظرﯾﮫ ھﻣراھﯽ دﯾن و دوﻟت را ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻣرام دوﻟت‬
‫ﻧوﯾن ﭘﯽ رﯾﺧت ﺑروﺷﻧﯽ ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ دﺳﺗﮕﺎه ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﺣق ﻣﮭﺎر و‬
‫ﭼﯾرﮔﯽ ﺑر ﺑﺎورھﺎی ﻗﻠﺑﯽ ﻣردم و داﻣﻧﮫ زﻧدﮔﯽ ﺧﺻوﺻﯽ آﻧﮭﺎ را ﻧدارد و ﺗﻧﮭﺎ ﺑر ﺗن‬
‫ﻣردﻣﺎن در ﮐﺷور ﻓرﻣﺎن ﻣﯽ راﻧد‪ »:‬ﺣﻛوﻣت و ﺳﻠطﻧت ﻣﻠوک دﻧﯾﺎ ﻧﯾﺳت ﻣﮕر ﺑر ﺑدن‬
‫ھﺎ و ظﺎھر اﻣور رﻋﯾت‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن ﺑر ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﺳزاوار ﻧﯾﺳت ﻛﮫ رﻋﯾت را ﺟز ﺑر‬

‫‪120‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫آﻧﭼﮫ آﺷﻛﺎر اﺳت از اﺣوال اﯾﺷﺎن‪ ،‬ﻣؤاﺧذه ﻛﻧﻧد«‪ ۱۹۰ .‬ﭘس‪ ،‬دوﻟت ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﺣق‬
‫دﺧﺎﻟت در زﻧدﮔﯽ ﺧﺻوﺻﯽ ﻣردم و ﺟﺳﺗﺟو در اﻣور آﻧﺎن ﺑرای ﻣطﻣﺋن ﺷدن از دﯾﻧﯽ‬
‫ﺑودن آﻧﮭﺎ و ﯾﺎ وﻓﺎدار ﺑودن آﻧﮭﺎ ﺑﮫ ﺣﮑوﻣت را ﻧداﺷت‪ .‬ﺗﻧﮭﺎ ﻣﻌﯾﺎر ﺑرای ارزﯾﺎﺑﯽ اﻓراد‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﮫ اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ آﻧﺎن ﺑود‪.‬‬

‫ازدﯾدﮔﺎه ﯾﮏ ﻣﺗن دﯾﻧﯽ زرﺗﺷﺗﯽ‪ ،‬دوﻟت دﯾﻧدار اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺗﺻوﯾر ﮔﺷﺗﮫ اﺳت‪ »:‬ﺑﻧﺎ ﺑﮫ‬
‫آﻣوزش دﯾن‪ ،‬ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺷﺎه آن اﺳت ﺗﺎ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ و ﭼﯾرﮔﯽ اﻧﯾراﻧﯾﺎن و‬
‫دﺷﻣﻧﺎن و ُﮔ َﺟﺳﺗﮕﺎن را از ﮐﺷور دور دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾد ﻣردﻣﺎن ﺧوﯾش را ﻧﯾز از ﺑﯾﻧواﯾﯽ‪،‬‬
‫ﻧﮕراﻧﯽ‪ ،‬ﻧﯾﺎز‪ ،‬ﺑﯾﻣﺎری و ﮐﺎﺳﺗﯾﮭﺎی ﺗﻧﯽ )ﻧﻘص ﻋﺿو( ﺑرھﺎﻧد«‪ ۱۹۱ .‬آﺷﮑﺎرا ھر آﻧﭼﮫ از‬
‫وظﺎﯾف دوﻟت دﯾﻧدار در اﯾن ﻣﺗن آﻣده‪ ،‬از وظﺎﯾف ﯾﮏ دوﻟت دﻟﺳوز ﻣﻠﯽ در روزﮔﺎر‬
‫ﮐﻧوﻧﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ .‬آﻧﭼﮫ در اﯾﻧﺟﺎ اﺻﻼ ﻣورد ﻧظر ﻗرار ﻧدارد‪ ،‬ﻧﻘش ﺷرﯾﻌت ﻣﺣور دوﻟت‬
‫اﺳت‪.‬‬

‫ھﻣراھﯽ ﻣﯾﺎن دﯾن و دوﻟت در ﺑﯾﺷﺗر دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﮫ ﺷﮑل "دﯾن رﺳﻣﯽ" ﻧﻣود ﯾﺎﻓﺗﮫ‬
‫اﺳت و ﻧﮫ »دﯾن دوﻟﺗﯽ«‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﭼﺷﻣﮕﯾری اﺳت ﻣﯾﺎن دﯾن رﺳﻣﯽ و دﯾن دوﻟﺗﯽ‪ .‬دﯾن‬
‫رﺳﻣﯽ ﻣﯽ ﺗواﻧد در رواداری ﺑﺎ دﯾﮕر آﯾﯾﻧﮭﺎی ﻣوﺟود در ﮐﺷور ﺑﺎﺷد و ﮐوﺷﺷﯽ ﺑرای‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر ارﻣﻧﯽ ﺳده ﭘﻧﺟم ﻣﯾﻼدی‪" ،‬اﻟﯾزه وارداﭘت"‬ ‫ﻧﻧﻣﺎﯾد‪۱۹۲ .‬‬ ‫از ﻣﯾﺎن ﺑردن آﻧﮭﺎ‬
‫)‪ ،(Elise Vardapet‬از ﻓرﻣﺎن ﻧﺎﻣﮫ ای ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ ﻣرﺑوط ﺑﮫ ﺷﺎﭘور اﺳت و در‬
‫آن دﺳﺗور داده ﺷده ﮐﮫ ﻣﻐﮭﺎ‪ ،‬ﯾﮭودی ھﺎ‪ ،‬ﭘﯾروان ﻣﺎﻧﯽ و ھواداران ھﻣﮫ ﮐﯾﺷﮭﺎی دﯾﮕر‬

‫‪ -190‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪87‬‬
‫‪ -191‬دﯾﻨﮑﺮد ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪57‬‬
‫‪ -192‬ﺳﺨﺘﮕﯿﺮي ﺑﺮ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن در ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻫﯽ ﺑﻬﺮام ﯾﮑﻢ و ﯾﺰدﮔﺮد ﯾﮑﻢ‪ ،‬واﮐﻨﺶ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻣﻌﻨﻮي روم ﺷﺮﻗﯽ در اﯾﺮان ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮي از ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺰدﮐﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻫﻤﺰﯾﺴﺘﯽ و‬
‫رواداري‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪﮔﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ و زوال رﮐﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪121‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫را در ھر ﻧﻘطﮫ از اﯾران ﮐﮫ ﺑﺎﺷﻧد آزاد ﺑﮕذارﻧد و ﺟﻠوی اﻧﺟﺎم ﻣراﺳم دﯾﻧﯽ آﻧﮭﺎ را‬
‫دادن واﻣﮭﺎى ﮐﻼن ﺑﮫ دوﻟت‬
‫ِ‬ ‫ﻧﮕﯾرﻧد‪ ۱۹۳ .‬در دوران ﺷﺎﭘور دوم‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن ﯾﮭودی ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﺟﻧﮓ ھﺎى اﯾراﻧﯾﺎن ﺑر ﺿد روﻣﯾﺎن‪ ،‬ھﻣراھﯽ و ﺳرﻣﺎﯾﮫ ﮔذارى ھم ﻣﻰ‬
‫ﮐردﻧد و اﯾن‪ ،‬ﺧردﻣﻧداﻧﮫ ﺟﻠوه ﻧﻣﯽ ﮐﻧد ﻣﮕر اﯾﻧﮑﮫ اﯾن اﯾراﻧﯾﺎن ﻏﯾر زرﺗﺷﺗﯽ ﯾﻌﻧﯽ‬
‫ﯾﮭودﯾﺎن‪ ،‬دوﻟت ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﺑﯾش از ﯾﮏ دوﻟت ﺻرﻓﺎ دﯾﻧﯽ ﻣﯽ ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ اﻧد و ﺑﮫ ﭼﺷم‬
‫ﯾﮏ "دوﻟت اﯾراﻧﯽ" ﺑﮫ آن ﻣﯽ ﻧﮕرﯾﺳﺗﻧد‪.‬‬

‫در ﺳده ﭼﮭﺎرم‪ ،‬ﺑرادر ﺷﺎﭘور ﯾﮑم‪" ،‬ﭘﯾروز" ﮐﮫ اﺳﺗﺎﻧدار ﺧراﺳﺎن ﺑود ﺳﮑﮫ ھﺎﯾﯽ ﺿرب‬
‫ﺑود‪۱۹٤ .‬‬ ‫ﮐرده ﺑوده ﮐﮫ ﺑر روی آن ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ اھوراﻣزدا ﮐﮫ "ﺧدای ﺑودا" ھم ﺳﺗﺎﯾش ﺷده‬
‫اﯾن ﭼﮫ ﺑﮫ ﻣﻧزﻟﮫ ﺑوداﯾﯽ ﺷدن ﺑرادر ﺷﺎه و ﭼﮫ از روی ﺑزرگ ﻣﻧﺷﯽ وی ﺑرای ارج‬
‫ﮔذاﺷﺗن ﺑﮫ ھﻣﯾﮭﻧﺎن ﺑوداﯾﯽ اش ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﻓرﺿﯾﮫ وﺟود دﯾن دوﻟﺗﯽ )و ﻧﮫ دﯾن رﺳﻣﯽ( در‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر را رد ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬در ھﻣﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺳده ﺷﺷم‪ ،‬ھرﻣز ﭼﮭﺎرم در ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺑﮫ ﺑرﺧﯽ ھﯾر ُﺑدان ﮐﮫ ﺧواھﺎن ﺳﺧﺗﮕﯾری ﺑر ﻣﺳﯾﺣﯾﺎن ﺷده ﺑودﻧد‪ ،‬ﮔﻔت‪ »:‬ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ‬
‫ﺗﺧت ﭘﺎدﺷﺎھﻰ ﻣﺎ ﺗﻧﮭﺎ ﺑر دو ﭘﺎﯾﮫ ﭘﯾﺷﯾن و ﺑﻰ دو ﭘﺎﯾﮫ ﭘﺳﯾن ﻧﺎﯾﺳﺗد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎھﻰ ﻣﺎ ﻧﯾز ﺑﺎ‬
‫ﺗﺑﺎه ﺳﺎﺧﺗن ﺗرﺳﺎﯾﺎن و ﭘﯾروان ﮐﯾش ھﺎى دﯾﮕر اﺳﺗوار و ﭘﺎﯾدار ﻧﺑﺎﺷد‪ .‬ﭘس دﺳت از‬
‫ﺗرﺳﺎﯾﺎن ﮐوﺗﺎه ﮐﻧﯾد و ﺑﮫ ﮐﺎرھﺎى ﻧﯾﮏ روى آورﯾد ﺗﺎ ﺗرﺳﺎﯾﺎن و ﭘﯾروان ﮐﯾش ھﺎى‬
‫ﺑﺎﺷﻧد«‪۱۹٥.‬‬ ‫دﯾﮕر‪ ،‬آن را ﺑﺑﯾﻧﻧد و ﺷﻣﺎ را ﺑر آن ِﺑﺳِ ﺗﺎﯾﻧد و از ﺟﺎن‪ ،‬ھواﺧواه ﮐﯾش ﺷﻣﺎ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ دﯾن دوﻟﺗﯽ در ﮐﺷوری ﭘدﯾدار ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬واﺑﺳﺗﮕﯽ ﻣﺎﻟﯽ روﺣﺎﻧﯾﺎن آن دﯾن ﺑﮫ‬
‫دوﻟت ﻧﯾز ﭘﯾش ﻣﯽ آﯾد‪ .‬ﭼﮫ ﺑﺳﺎ‪ ،‬ﺣﻘوق و درآﻣد دﺳﺗﮕﺎه دﯾﻧﯽ ھم ﺗوﺳط دوﻟت ﭘرداﺧت‬
‫ﻣﯽ ﮔردد‪ .‬در اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬آﺗﺷﮑده ھﺎ اﺳﺗﻘﻼل ﻣﺎﻟﯽ از دوﻟت داﺷﺗﻧد و از دھﺷﻣﻧدی‬

‫‪ -193‬روﻧﺪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دﯾﻦ وﺳﯿﺎﺳﺖ در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪71‬‬
‫‪ -194‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪342‬‬
‫‪ -195‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪291‬‬

‫‪122‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻣردم اداره ﻣﯽ ﺷدﻧد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ھﯾرﺑدان‪ ،‬ﺣﻘوق ﺑﮕﯾران دوﻟت ﻧﺑودﻧد و از اﯾن دﯾدﮔﺎه‬
‫ﻧﯾز‪ ،‬ﮐﯾش زرﺗﺷﺗﯽ ﮔر ﭼﮫ دﯾن رﺳﻣﯽ ﺑود وﻟﯽ دﯾن دوﻟﺗﯽ ﺑﺷﻣﺎر ﻧﻣﯽ رﻓت‪ .‬ھﻣﭼﻧﯾن‬
‫دﯾن رﺳﻣﯽ‪ ،‬اﻟزاﻣﺎ روﺣﺎﻧﯾﺎن ﺧود را در ارﯾﮑﮫ ﻗدرت ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺟﺎی ﻧﻣﯽ ﻧﮭد و آﻧﮭﺎ را‬
‫دارای ﻣﻧﺻب ﻧﻣﯽ ﮐﻧد‪ ۱۹٦ .‬روﺣﺎﻧﯾﺎن دﯾن دوﻟﺗﯽ ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ در دﺳﺗﮕﺎه ﺣﮑوﻣﺗﯽ دارای‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﯽ ﺷوﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﻧﯾﺎزﻣﻧد ﺑودﺟﮫ دوﻟﺗﯽ ﻧﯾز ﻣﯽ ﮔردﻧد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن ارﺑﺎب دﯾن‪ ،‬ﺣﻘوق‬
‫ﺑﮕﯾران دوﻟت ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻧد‪.‬‬

‫دﯾن رﺳﻣﯽ ﻣﯽ ﺗواﻧد در ﭘﺎره ای از ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﮏ ﮐﺷور‪ ،‬ﺑﮫ ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ و ﺗوان ﻣﻠت‬
‫ﺑﯾﻔزاﯾد وﻟﯽ دﯾن دوﻟﺗﯽ ﺑﺎ ﮐوﺷش ﺑرای ﺗوﻟﯾد اﻧﺳﺎﻧﮭﺎی ﯾﮑﺳﺎن و ﯾﮑﺟور‪ ،‬ﺗﺑﻌﯾﺿﺎت و‬
‫ﺳﺗﻣﮭﺎﯾﯽ را ﭘدﯾد ﻣﯽ َآو َرد ﮐﮫ ﺑﯾﺷﺗر ﺑﮫ ﮐﯾﻧﮫ و دﺷﻣﻧﯽ در ﻣﯾﺎن ﻣردم ﻣﯽ اﻧﺟﺎﻣد ﺗﺎ‬
‫ھﻣﺑﺳﺗﮕﯽ و ھﻣدﻟﯽ‪ .‬دﯾن دوﻟﺗﯽ ﻓﺿﺎ را ﺑرای ﭘﯾروان دﯾﮕر دﯾﻧﮭﺎ ﺗﻧﮓ ﻣﯽ ﮐﻧد و ﺑﺷدت‬
‫ﻣوﺿوع "ﺧودی" و "ﻏﯾر ﺧودی" را در ﮐﺷور ﭘﯾش ﻣﯽ ﮐﺷد‪ .‬در ﺣﺎﻟﯾﮑﮫ در اﯾران‬
‫ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ و اﺷﮑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔراﯾﺷﯽ ﺑﮫ ﺑرﮐﺷﯾدن دﯾن وﯾژه ای ﺑﮫ ﻋﻧوان دﯾن رﺳﻣﯽ دﯾده ﻧﻣﯽ‬
‫ﺷود‪ ،‬در اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬دﯾن رﺳﻣﯽ ﺑﺎ ﮐﯾش زرﺗﺷﺗﯽ ﺗﻌرﯾف ﻣﯽ ﺷود و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن اﯾران‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺟز دوره اﺳﺗﺛﻧﺎﺋﯽ ﮐوﺗﺎھﯽ‪ ،‬اﯾن دﯾن رﺳﻣﯽ‪ ،‬دﯾن دوﻟﺗﯽ ﻧﻣﯽ ﮔردد‪.‬‬

‫اﻓزون ﺑر ﺑﮭره ﮔرﻓﺗن دوﻟت از دﯾن ﺑرای ﭘﯽ رﯾﺧﺗن ﯾﮏ اﯾدﺋوﻟوژی ﻧﯾروﻣﻧد ﺑرای ﺑﯾﻣﮫ‬
‫ﮐردن ﮐﺷور در ﺑراﺑر آﻓﻧدھﺎی ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن و دﺷﻣﻧﺎن )ﭼﮫ ھﺟوم ﻓرھﻧﮕﯽ و ﭼﮫ ﯾورش‬
‫ﻧظﺎﻣﯽ(‪ ،‬ﺑﮭره ھوﺷﻣﻧداﻧﮫ دﯾﮕری در ھﻣراھﯽ دوﻟت و دﯾن ﺑرای ﻓرﻣﺎﻧروا‪ ،‬وﺟود‬
‫داﺷت‪ .‬ﺑرای دوﻟت‪ ،‬ﻧﮕﮭداﺷﺗن دﯾن در ﮐﻧﺎرش اﯾن ﺳود را داﺷت ﮐﮫ دﯾن ﺳﺎﻻران ﺑﯾرون‬
‫از دﺳﺗﮕﺎه دوﻟت ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳﺗﻧد ﺑﺎ ﺑراﻧﮕﯾﺧﺗن اﺣﺳﺎﺳﺎت دﯾﻧﯽ ﻣردم‪ ،‬آﺷوﺑﯽ در ﮐﺷور‬

‫‪ -196‬ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻮﺑﺪان در ﻣﻘﺎم داوري در ﻧﯿﺮوي دادﮔﺴﺘﺮي‪ ،‬ﮐﺎر ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽ ﺷﺪ ﭼﻪ اﺻﻮﻻ در‬
‫ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ دﻋﻮاﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺮوان ﯾﮏ دﯾﻦ ﺑﺮ دوش روﺣﺎﻧﯿﺎن آن دﯾﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫دﻋﻮاﻫﺎي ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺰرﮔﺎن آﻧﻬﺎ ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪123‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑرﭘﺎ ﮐﻧﻧد‪ .‬ﺧود اردﺷﯾر ﮐﮫ ﭘرﭼﻣدار ھﻣزادی دﯾن و دوﻟت اﺳت ﻣﯽ ﮔﻔت‪ »:‬ﺑداﻧﯾد ﺑﯾﻣﻧﺎک‬
‫ﺗرﯾن ﮔزﻧدھﺎ ﮐﮫ ﺑر ﺷﻣﺎ رﺳد‪ ،‬ﻧﯾرﻧﮓ دﯾﻧﯽ اﺳت‪ .‬ﺷﺎه ﻧﺑﺎﯾد ﺑﮕذارد ﺗﺎ زاھدان و‬
‫ﻧﯾﺎﯾﺷﮑﺎران و ﮔوﺷﮫ ﮔﯾران ﺑﯾش از او ھواﺧواه دﯾن ﻧﻣﺎﯾﺎن ﺷوﻧد و ﻧﮕﮭدار آن ﺟﻠوه‬
‫ﮐﻧﻧد«‪ ۱۹۷ .‬ﻧﮕﺎه ﭘﺧﺗﮫ اردﺷﯾر ﺑﮫ ﮐﺎرآﯾﯽ ھﺎی ﺳﺎزﻧده و وﯾراﻧﮕر دﯾن در ﺟﺎﻣﻌﮫ )ﭼﮫ آن‬
‫را ﺑﭘﺳﻧدﯾم و ﭼﮫ آن را ﻧﻔﯽ ﻧﻣﺎﯾﯾم( در زﻣﺎن ﺧودش ﺑﺳﯾﺎر ﺳﻧﺟﯾده ﺑوده و از آﮔﺎھﯽ او‬
‫و ﯾﺎراﻧش ﺑﮫ روﺣﯾﺎت ﺟواﻣﻊ اﻧﺳﺎﻧﯽ ﺑوﯾژه ﺟواﻣﻊ ﺷرﻗﯽ‪ ،‬ﻧﺷﺎن دارد‪ .‬اردﺷﯾر ﺑﺎ‬
‫دوراﻧدﯾﺷﯽ و ژرف ﻧﮕری ﮐم ﻣﺎﻧﻧدی‪ ،‬دﯾن را اﺑزار ﻧﯾروﻣﻧد دﺷﻣﻧﺎن دوﻟت ﺑرای آﺳﯾب‬
‫زدن و ﺳرﻧﮕون ﮐردن ﺷﮭرﯾﺎری ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬ھر ﮐﮫ آرزو دارد ﺑر ﺷﮭرﯾﺎر ﮔزﻧدی‬
‫رﺳﺎ َﻧد ﺑرای رﺳﯾدن ﺑﮫ اﯾن آرزو ﭘﻠﮑﺎﻧﯽ ﮐوﺗﺎھﺗر و ﺑﺳﯾﺎر ﭘﯾرودارﺗر و ﺧﻠل ﻧﺎﭘذﯾرﺗر و‬
‫ﻧﯾﺎﺑد«‪۱۹۸ .‬‬ ‫در ﻣﻐز ﻣردم رﺧﻧﮫ ﮐﻧﻧده ﺗر از دﯾن‬

‫در "دﯾﻧﮑرد"‪ ،‬اﯾن ﻧﮑﺗﮫ ﻧﯾز ﮔوﺷزد ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ دﯾن در ﮐﻧﺎر دوﻟت‪ ،‬دو ﺑﺎل‬
‫ﻣورد ﻧﯾﺎز ﮐﺷور ﺑرای ﭘرواز اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﻣﯽ ﺷد‪ ،‬ﻓﺳﺎد روﺣﺎﻧﯾﺎن و ﮐﺞ اﻧدﯾﺷﯽ آﻧﺎن ﻧﯾز‬
‫زوال دھﻧده و ﺗﺑﺎه ﮐﻧﻧده ﻣردم ﻗﻠﻣداد ﻣﯽ ﺷد‪ »:‬دﯾﮕر ﻧﺷﺎﻧﮫ ﺗﺑﺎه ﮐﻧﻧده ﮐﺷور‪ ،‬روﺣﺎﻧﯾﺎن‬
‫ﻧﺳﻧﺟﯾده ﮔﻔﺗﺎر ﺑﺎﺷﻧد ﯾﻌﻧﯽ ﮐﮫ ﭼﯾزی از روی داﻧﺎﯾﯽ ﻧﮕوﯾﻧد‪ .‬از اﯾﻧرو ﺑﺎﺷد ﮐﮫ ﮐﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﮔر َوﻧد‪ .‬آﻧﺎن ﺗﺑﺎه ﮐﻧﻧده ﮐﺷورﻧد و ﺑدان ﺳﺑب‪،‬‬
‫ﮐﮫ راﺳت ﻧﻣﯽ ﮔوﯾﻧد‪ ،‬ﺑﮫ اﯾن روﺣﺎﻧﯾﺎن ﻣﯽ َ‬
‫زوال دھﻧده ﺧﺎﻧدان و آﺑﺎدی و ﺷﮭر و ﮐﺷور و ھﻣﮫ ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎ‪ .‬ﺑﮫ ھر روی‪ ،‬آن‪ ،‬ﭘﯾﺎﻣد‬
‫آﻣوزﺷﯽ اﺳت ﮐﮫ از ﺗﺑﺎه ﮐﻧﻧده ﮐﺷور رﺳد‪ .‬ﻣرد ﺑﯾﻧﺎی ﻓرزاﻧﮫ ﺑﺎ ﻧﮕﺎھﯽ ﮐﮫ دارد ﮐﺷور‬
‫ﺳﺎزد«‪۱۹۹ .‬‬ ‫را ﭼﻧﺎﻧﭼﮫ در ﻣﻧش اوﺳت‪ ،‬آﮔﺎه ﻣﯽ‬

‫‪ -197‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ‪70‬‬
‫‪-198‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪76‬‬
‫‪ -199‬دﯾﻨﮑﺮد ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ راﺷﺪ ﻣﺤﺼﻞ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪260‬‬

‫‪124‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬ﺑﻧﯾﺎدھﺎی ﻣﺎﻟﯽ ﮐﮫ در اﺧﺗﯾﺎر آﺗﺷﮑده ھﺎ ﺑودﻧد از ﺳوی ھﻣﮫ ﻣردم ﺑوﯾژه‬
‫ﺗواﻧﮕران ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺷد و ارﻣﻐﺎن ھﺎﯾﯽ درﯾﺎﻓت ﻣﯽ ﻧﻣودﻧد‪ .‬ﺷﺎھﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎرھﺎ‬
‫از ﻏﻧﺎﯾم ﺟﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺑﮫ آﺗﺷﮑده ھﺎ دھﺷﻣﻧدی ﻧﻣودﻧد ﺗﺎ در ﮐوﺷﺷﮭﺎی ﻧﯾﮑوﮐﺎراﻧﮫ از آﻧﮭﺎ‬
‫ﺑﮭره ﮔرﻓﺗﮫ ﺷود‪ .‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﭘس از ﺷﮑﺳت دادن اردوان ﭼﮭﺎرم‪ ،‬ﮔﻧﺟﮭﺎی وی را‬
‫ﺑﮫ آﺗﺷﮑده ھﺎ ﺑﺧﺷﯾد‪ ۲۰۰ .‬ھﻣﭼﻧﯾن ﺑﮭرام ﮔور ﭘس از ﺷﮑﺳت دادن ﺧﺎﻗﺎن ﺗرک‪ ،‬ﮔﻧﺟﮭﺎی‬
‫وی و ﻏﻧﺎﯾم ارزﻧده ای را ﺑﮫ آﺗﺷﮑده ھﺎ ﭘﯾﺷﮑش ﻧﻣود‪ ۲۰۱ .‬آﺗﺷﮑده ھﺎ از اﯾن داراﯾﯾﮭﺎ ﺑﮫ‬
‫ﻧﯾﺎزﻣﻧدان وام ﺑﯽ ﺑرﮔﺷت ﻣﯽ دادﻧد ‪ ۲۰۲‬و ھﻣﭼﻧﯾن ﺑرای آﺑﺎد ﮐردن زﻣﯾﻧﮭﺎی ﺑﺎﯾر‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﮐﺷﺎورزان ﭘول ﻣﯽ دادﻧد‪ .‬آﺗﺷﮑده ھﺎ ﻣﻧﺎﺑﻊ طﺑﯾﻌﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﺟﻧﮕﻠﮭﺎ را از ﻣﺎﻟﮑﺎن ﮐﮫ ﺧﯾﺎل‬
‫ﻓروش ﭼوب آﻧﮭﺎ را داﺷﺗﻧد‪ ،‬ﺧرﯾداری ﻣﯽ ﮐردﻧد ﺗﺎ ﺑﮫ ﺟﻧﮕﻠﮭﺎ آﺳﯾب و ﮔزﻧدی ﻧرﺳد و‬
‫درﺧﺗﺎن آﻧﮭﺎ ﺑرﯾده ﻧﺷود‪ .‬از داراﯾﯽ ھﺎی آﺗﺷﮑده ھﺎ‪ ،‬ﺑرای ﺑﺎز ﺧرﯾدن اﺳﯾران ﺟﻧﮕﯽ‬
‫اﯾراﻧﯽ از دﺷﻣن و ﺑﺎزﮔرداﻧدن آﻧﺎن ﺑﮫ ﻣﯾﮭن ﻧﯾز ﺑﮭره ﮔرﻓﺗﮫ ﻣﯽ ﺷد‪ ۲۰۳ .‬در ﻣﺟﻣوع‪،‬‬
‫ﺑﯾﺷﺗر داراﯾﯽ آﺗﺷﮑده ھﺎ در راﺳﺗﺎی ﺗﺎﻣﯾن اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و رﻓﺎه ﺷﮭروﻧدان ﺑﮑﺎر ﮔرﻓﺗﮫ ﻣﯽ‬
‫ﺷد ﮐﮫ ﭼﯾزی ﺑراﺑر ﺑﺎ ﺧدﻣﺎت ﺑﮭزﯾﺳﺗﯽ و ﺻﻧدوﻗﮭﺎی ﮐﻣﮏ ﺑﮫ ﻧﯾﺎزﻣﻧدان در اﻣروزه‬
‫روز ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫‪ -200‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺒﺮي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،2‬ﺑﺮگ ‪584‬‬

‫‪ -201‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﻮد ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪360‬‬
‫‪ -202‬آﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﯿﻪ‪ ،‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﮐﺒﺮ داﻧﺎ ﺳﺮﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪300‬‬
‫‪ -203‬ﮐﺎرﮐﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي آﺗﺸﮑﺪه ﻫﺎ در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ ﻣﯿﺮزاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪133‬‬

‫‪125‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺧﯾر )ﻧﯾﮑﺧواھﯽ( ھﻣﮕﺎﻧﯽ‬

‫ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن در ﺳده ھﺎی ﭘﻧﺟم ﺗﺎ ﺳوم ﭘﯾش از ﻣﯾﻼد‪ ،‬ﺣﻘوق ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻓرد را ﺗﻌرﯾف ﻧﻣودﻧد‬
‫و ﺑﮫ آن ﺑﮭﺎ دادﻧد ھر ﭼﻧد ﮐﮫ ھﻣﮫ ﻣردم در ﮔروه ﺣﻘداران ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮔﻧﺟﺎﻧده ﻧﺷدﻧد زﯾرا‬
‫زﻧﺎن‪ ،‬ﺑردﮔﺎن و ﺗﮭﯾدﺳﺗﺎن ﺳزاوار دارﻧدﮔﯽ اﯾن ﺣﻘوق ﻧﺑودﻧد‪ .‬در آﺗن‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﻣردان آزاد‬
‫و دارای ﺳرﻣﺎﯾﮫ )دﺳﺗﮑم ﯾﮏ ﺧﺎﻧﮫ( ﺣق رای داﺷﺗﻧد‪ .‬زﻧﺎن ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻣﻌﯾت ﺑردﮔﺎن و‬
‫آﻧﺎﻧﯽ ﮐﮫ در آﺗن زاده ﻧﺷده ﺑودﻧد ﺷﮭروﻧد ﺑﮫ ﺷﻣﺎر ﻧﻣﯽ آﻣدﻧد و ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳﺗﻧد رای دھﻧد‪.‬‬

‫در آن دﺳﺗﮫ از دوﻟت ‪ -‬ﺷﮭرھﺎی ﯾوﻧﺎﻧﯽ )‪ City State‬ﯾﺎ ‪ (Police‬ﮐﮫ دﻣوﮐراﺗﯾﮏ‬

‫اداره ﻣﯽ ﺷدﻧد‪ ،‬از آﻧﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ھﻣﮫ اﻓراد ﺣق رای ﻧداﺷﺗﻧد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗوان ﭘﯽ ﺑرد ﮐﮫ ﺣﻘوق‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ آﺑﺷﺧورش‪ ،‬ﺣق اﻧﺳﺎن ﻧﺑود‪ .‬در ﺣﻘﯾﻘت ﺑر ﺑﻧﯾﺎد ﯾﮏ ﻗرارداد اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣردان‬
‫آزاد و دارای ِﻣﻠﮏ در ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾری ھﺎی ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﺷرﮐت ﻣﯽ ﮐردﻧد و راﯾزﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻣودﻧد‪ .‬در ﺑراﺑرش‪ ،‬ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ "ﺣق اﻧﺳﺎن" را ﻣﯽ ﺗوان در ﮔﺎﺗﮭﺎی زرﺗﺷت‬
‫دﯾد‪ » :‬ﭘس ﺑﮭﺗرﯾن ﮔﻔﺗﮫ ھﺎ را ﺑﺎ ﮔوش ﺑﺷﻧوﯾد و ﺑﺎ اﻧدﯾﺷﮫ روﺷن ﺑﻧﮕرﯾد‪ .‬ﺳﭘس ھر ﻣرد‬
‫‪۲۰٤‬‬ ‫و زن از ﺷﻣﺎ ﺑرای ﺧود از ﯾﮑﯽ از اﯾن دو )ﻧﯾﮑﯽ و ﺑدی(‪ ،‬راھﯽ را ﺑرﮔزﯾﻧد«‪.‬‬
‫ﮔوھر اﯾن ﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻣﺗﻔﺎوت ﺑﺎ ﻧﮕﺎه آﺗﻧﯽ ﺑود‪ .‬در اﯾران‪ ،‬ﺑرای اﻧﺳﺎن ﺑﮫ ﺧﺎطر اﻧﺳﺎن ﺑودﻧش‬
‫ﺣق طﺑﯾﻌﯽ ﻗﺎﺋل ﻣﯽ ﺷدﻧد‪ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬ھﻣﮫ ﻣردان و زﻧﺎن در ﮔزاره ﺑﺎﻻ ﮔﻧﺟﺎﻧده ﺷدﻧد‬
‫وﻟﯽ در آﺗن ﭼون اﻧﺳﺎن ﺑﺎ زاده ﺷدﻧش ﺳزاوار ﺣﻘوق طﺑﯾﻌﯽ اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﻧﻣﯽ ﺷد‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫ﻗرارداد اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﺑﺧﺷﯽ از ﺟﺎﻣﻌﮫ )ﻣردان آزاد دارای ﺳرﻣﺎﯾﮫ( دارای ﺣق ﮔزﯾﻧش‬
‫ﺷد‪ .‬اﮔر اﻧﺳﺎن ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ دﻟﯾل اﻧﺳﺎن ﺑودﻧش‪ ،‬ﺳزاوار ﺑﮫ ﮔزﯾﻧش راه و روش زﻧدﮔﯽ ﺧوﯾش‬
‫ﻣﯽ ﺑود‪ ،‬دﯾﮕرﻧﺑﺎﯾد ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻣﯾﺎن ﻣردان آزاد دارای ﺳرﻣﺎﯾﮫ و زﻧﺎن‪ ،‬ﻣردان ﻏﯾر آزاد و‬
‫ﯾﺎ ﻣردان ﻏﯾر ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽ ﺑود‪ .‬ﭘس ﺣق ﮔزﯾﻧش اﻧﺳﺎن در ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭری از ﺣﻘوق‬

‫‪ -204‬ﮔﺎﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬اﻫﻨﻮدﮔﺎت‪ ،‬ﺳﺮود ﺳﻮم‬

‫‪126‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫طﺑﯾﻌﯽ ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﻣد در ﺣﺎﻟﯾﮑﮫ در ﻧﮕﺎه آﺗﻧﯽ‪ ،‬ﺣق ﮔزﯾﻧش زﯾر ﻣﺟﻣوﻋﮫ ﻗواﻧﯾن‬
‫ﻣوﺿوﻋﮫ و ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﯾﮏ ﻗرارداد اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺑود‪.‬‬

‫اﯾراﻧﯾﺎن ﻣوﺿوع "ﻣﺳﺋوﻟﯾت ﻓرد" را ﭘﯾش ﮐﺷﯾدﻧد و آن را ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻧﮕراﻧﯽ اﺻﻠﯽ‬

‫ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﮐردﻧد‪ .‬زرﺗﺷت ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ آدﻣﯾﺎن را ﻣﺳﺋول ﺑﮭروزی و‬
‫رﺳﺗﮕﺎری ﺧودﺷﺎن ﻣﯽ داﻧﺳت ﺑﻠﮑﮫ آﻧﺎن را ﯾﺎوران اھورا ﻣزدا در ﺷﮑﺳت دادن اھرﯾﻣن‬
‫و ﻧﯾروھﺎی ﺑد و زﯾﺎﻧﺑﺎر ﻣﯽ ﺷﻣرد‪ .‬ﻓراﻣوش ﻧﻣﯽ ﮐﻧﯾم ﮐﮫ ھﻣﯾﺷﮫ ھﻣراه "ﻣﺳﺋوﻟﯾت"‪،‬‬
‫"ﺣﻘﯽ" ھم ﺑﮫ ھﻣراه ﻣﯽ آﯾد‪ .‬ﻧﻣﯽ ﺷود ﺑﮫ ﮐﺳﯽ ﻣﺳﺋوﻟﯾت داد ﺑدون آﻧﮑﮫ ﺣﻘﯽ ﺑراﯾش در‬
‫اﻧﺟﺎم ﮐﺎرش ﻗﺎﺋل ﺷد‪ .‬اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﺎ ﻣﺧﺗﺎر داﻧﺳﺗن اﻧﺳﺎن ﺑرای ﮔزﯾﻧش ﻣﯾﺎن ﻧﯾﮏ و ﺑد‪ ،‬او‬
‫را ﺗﺎ ھﻣدﺳﺗﯽ و ھﻣﯾﺎری ﮐﺎﻧون ھﺳﺗﯽ‪ ،‬اھوراﻣزدا‪ ،‬ﮔراﻣﯽ داﺷﺗﻧد‪ .‬اﯾن ﺧوﯾﺷﮑﺎری‬
‫اﻧﺳﺎن در ﺑراﺑر ﺧود و ﺟﮭﺎﻧﯽ ﮐﮫ در آن ﻣﯽ زﯾﺳت‪ ،‬اھﻣﯾت ﻣﺻﺎﻟﺢ ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﮔﯾﺗﯽ ﮐﮫ‬
‫ﺑﮫ ﺑﺎور زرﺗﺷت‪ ،‬آﺑﺎد ﮐردن آن ﺑزرﮔﺗرﯾن ﻧﯾﮑﯽ ﺑود را ﺑﮫ ھﻣراه داﺷت‪.‬‬

‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﮫ رﻗﯾﺑﺎن ﻓرھﻧﮕﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﻧﮕراﻧﯽ ﺣﻘوق ﻓرد و ﺷﻧﺎﺳﮫ ﻓردی را در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ داﺷﺗﻧد و ﺑﮫ آن ﺑﮭﺎ ﻣﯽ دادﻧد‪ ،‬در ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﻣﺻﺎﻟﺢ آن در‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﺧﺳت اھﻣﯾت ﺑود‪ .‬ﻋﻧﺻر اﯾراﻧﯽ ھﻣﭼﻧﯾن ﺑﮫ ﻧﮕﮭداﺷت ﺣﻘوق رده ھﺎی ﮔوﻧﺎﮔون‬
‫ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻧﻣود‪۲۰٥ .‬‬ ‫اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺣﺳﺎﺳﯾت داﺷت و اﯾن ﺣﻘوق را ﭘﯾوﺳﺗﮫ‪ ،‬ﺑﺎزﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽ‬
‫ھﻠﻧﯾﺳﺗﯽ در ﺑررﺳﯽ ﻣﻧﺎﺳﺑﺎت ﻓرد و اﺟﺗﻣﺎع‪ ،‬ﺑﮫ دادن "اﺻﺎﻟت ﺑﮫ ﻓرد" ﺗﻌﺑﯾر ﺷد ھر‬
‫ﭼﻧد ﺑزرﮔﺎﻧﯽ ﭼون اﻓﻼطون ﻧﯾز "ﻓرد" را ﻣﮭﻣﺗر از "اﺟﺗﻣﺎع" ﻧﻣﯽ داﻧﺳﺗﻧد و ﺑر"ﻓرد‬
‫ﺳﺎﻻری" آﺗﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻘدھﺎی ﺗﻧدی وارد ﻣﯽ ﮐردﻧد‪ .‬در ﺑراﺑر "ﻧﮕﺎه آﺗﻧﯽ" ﮐﮫ اﺻﺎﻟت را ﺑﮫ‬
‫ﻓرد ﻣﯽ داد‪" ،‬ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯽ" ﺑﮫ ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﻣﺻﻠﺣت آن‪ ،‬ﺑرﺗری ﻣﯽ داد‪ .‬ﭼﻧدﯾن ﺳده ﺑﻌد‪،‬‬

‫‪205 -Boundray Politics and International Boundary of Iran, Pirooz‬‬

‫‪Mojtahed-zadeh, p.21‬‬

‫‪127‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫روﯾﺎروﯾﯽ اﯾن دو ﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﮫ ﻣﮑﺎﺗب ﻧوﯾن ﻓﻠﺳﻔﯽ و ﺳﯾﺎﺳﯽ اروﭘﺎﯾﯽ ھم رﺳﯾد و در ﺳده‬
‫ﺑﯾﺳﺗم‪ ،‬ﮔراﻧﯾﮕﺎه ﺑﺳﯾﺎری از ﺟﺳﺗﺎرھﺎی ﻓرھﻧﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮔردﯾد‪.‬‬

‫ﺗﮑﯾﮫ ﺑر"اراده ﻋﻣوﻣﯽ" ﮐﮫ ﺷرط ﻻزم و ﮐﺎﻓﯽ ﺑرای ﮔرﻓﺗن ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ در ﻧزد‬
‫ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن ﺑود‪ ،‬در دﻣوﮐراﺳﯽ ﻧوﯾن در ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن‪ ،‬ﮔراﻧﯾﮕﺎه اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺷد‪ .‬اﻟﺑﺗﮫ‬
‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﮔﻔﺗﮫ ﺷد اﯾن "ﻋﻣوم" در ﯾوﻧﺎن ﭼﻧدان ﻓراﮔﯾر ﻧﺑود و ﻣﺣدود ﺑﮫ ﻣردان دارای‬
‫ﺳرﻣﺎﯾﮫ ﻣﯽ ﺷد وﻟﯽ در روزﮔﺎر ﮐﻧوﻧﯽ‪ ،‬ﮐم ﮐم ﻣردم ﺣق ﻣﺷﺎرﮐت در ﺗﻌﯾﯾن ﺳرﻧوﺷت‬
‫را در ﺷﮑل ﺣق ﺣﺿور در ھﻣﮫ ﭘرﺳﯽ ھﺎ ﯾﺎﻓﺗﻧد‪.‬‬

‫در ﻧزد ﻓرزاﻧﮕﺎن اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﺟﺎی اراده ﻋﻣوﻣﯽ‪ ،‬اﯾن "ﺧﯾر ھﻣﮕﺎﻧﯽ" ﺑود ﮐﮫ ﺗرازوی‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﻣﯽ ﮔردﯾد‪ .‬ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺷﮭرﯾﺎر ﺑرای ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ از ﮐوﺷﺷﮭﺎی او‬
‫ﺑرای ﺻﻼح ﮐﺷور و ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ﻣردﻣﺎن‪ ،‬دﯾﮕر ﺟﺎﻧداران و زﯾﺳت ﺑوم آن رﯾﺷﮫ ﻣﯽ‬
‫ﮔرﻓت‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﮫ ﺑرای ﺟﮭﺎن ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬دﻟواﭘﺳﯽ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓرآﯾﻧد‬
‫ﮔزﯾﻧش ﻓرﻣﺎﻧروا ﺑود‪ ،‬در ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯾﺎﻣد و ﻓرآورده ﮐﺎرﮐرد ﻧﮭﺎد ﺷﮭرﯾﺎری‪ ،‬ﭘﺎﯾﮫ‬
‫ﺑود‪۲۰٦ .‬‬ ‫داوری در ﺑﺎره آن ﺑود و ﭼﮕوﻧﮕﯽ ﺑﮫ ﻗدرت رﺳﯾدﻧش‪ ،‬ﻓرع ﻣﺳﺋﻠﮫ‬

‫اﯾن وﯾژﮔﯽ ﺑرﺟﺳﺗﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﯾﻌﻧﯽ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﺑود ﮐﮫ‬
‫ﻣﺻﻠﺣت ﮐﻧوﻧﯽ ھﻣﮕﺎن )اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻧداران و زﯾﺳت ﺑوم( و دوراﻧدﯾﺷﯽ ﺑرای آﯾﻧدﮔﺎن‬
‫را در ﺧود ﻣﯽ ﮔﻧﺟﺎﻧد‪ .‬ﺣﺗﯽ اﻓﻼطون ھم در "رﺳﺎﻟﮫ ﻗواﻧﯾن" ﺧود‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎری ﮐورش‬
‫ﺑزرگ و دارﯾوش ﺑزرگ را ﻧﺎظر ﺑر ﻣﺻﺎﻟﺢ ھﻣﮕﺎن ﻣﯽ داﻧﺳت و ﺑﻧﺎﺑراﯾن آن را‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﭘﺳﻧدﯾده و آرﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽ دﯾد‪ .‬ﭘس از اﻓﻼطون‪ ،‬در ﮐﺎرھﺎی ارﺳطو‪ ،‬ﻧﮕرش‬

‫‪ -206‬ﺿﺤﺎك ﺑﺎ اراده ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ اﯾﺮان رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و اﻫﺮﯾﻤﻨﯽ ازآب درآﻣﺪ‪ .‬ﮐﯽ ﻗﺒﺎد ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺑﺎ ﺳﻔﺎرش ﮐﯿﺨﺴﺮو ﺑﻪ ﺷﺎﻫﯽ رﺳﯿﺪ و ﻓﺮﻫﻤﻨﺪي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ .‬در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد‬
‫»اراده ﻋﻤﻮﻣﯽ« اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪128‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﯾﺷﺗری ﺑﮫ "ﻣﺻﻠﺣت ﻋﻣوﻣﯽ" ﺷد ﮐﮫ ﻧﺷﺎﻧﮕر رﺳوخ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﯽ در ﻣﮑﺗب‬

‫ﺑﺎﺷد‪۲۰۷ .‬‬ ‫ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﺳﯾﺎﺳت در آن روزﮔﺎر ﻣﯽ‬

‫اﯾن وﯾژﮔﯽ ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﯽ ﯾﻌﻧﯽ ﺑرﺗری دادن ﺑﮫ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﺳده ﻧوزدھم از‬
‫ﺳوی اروﭘﺎﯾﯾﺎن ﻧﯾز ﮔراﻧﯾﮕﺎه اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻧوﯾن ﺷد‪ .‬ﺷﮭروﻧدان در ﭘﺎﯾﺎن ﻓرآﯾﻧد ﺗﺷﮑﯾل‬
‫دوﻟت‪ -‬ﻣﻠت )‪ (Nation State‬ﺑﮫ ﻣرﺣﻠﮫ ای رﺳﯾدﻧد ﮐﮫ ﻣﺻﺎﻟﺢ ﮐﺷور را ﺑﮫ ﻋﻧوان‬
‫ﺑرﺗرﯾن ﺧﯾر ﻣﯽ ﺷﻧﺎﺧﺗﻧد و ﺳوی وﻓﺎداری ﺑرای آﻧﺎن از ﺳﺎزﻣﺎن ﻣذھﺑﯽ و ﯾﺎ اﯾل و ﻗﺑﯾﻠﮫ‬
‫ﺑﮫ ﺳوی ﮐﺷور ﭼرﺧﯾد و ﻣﻧﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻋﯾﺎر ﺳﻧﺟش و ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺎرﮐرد دوﻟﺗﻣردان‬
‫ﮔردﯾد‪۲۰۸ .‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﭼﺷﻣﮕﯾر دﯾﮕر ﻣﯾﺎن اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ آﺗﻧﯽ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اراده ﻋﻣوﻣﯽ ﮐﮫ اﻣروزه ﺑﺎ‬
‫دﻣوﮐراﺳﯽ ﻏرﺑﯽ ﯾﺎ ھﻣﺎن ﻣردم ﺳﺎﻻری ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽ ﺷود و اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬
‫ﺑر ﺑﻧﯾﺎد ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﻣﯽ ﺗوان آن را "ﻣﯾﮭن ﺳﺎﻻری" ‪ ۲۰۹‬ﻧﯾز ﻧﺎﻣﯾد‪ ،‬در‬
‫ﮐﺎرﺑری دو واژه "ﻋﻣوﻣﯽ" و "ھﻣﮕﺎﻧﯽ" اﺳت‪ .‬در دﻣوﮐراﺳﯽ‪ ،‬اراده اﮐﺛرﯾت ﮐﮫ ﻣﯽ‬
‫ﺗواﻧد ﺣﺗﯽ ﭘﻧﺟﺎه و ﯾﮏ درﺻد ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑﺎﺷد‪ ،‬در ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾری ھﺎی ﮐﻼن و در ﺗﻌﯾﯾن‬
‫رھﺑران ﮐﺷور‪ ،‬ﻣﻼک اﺳت وﻟﯽ در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪" ،‬ھﻣﮕﺎن" ﺑﮫ ﺟﺎی‬
‫"ﻋﻣوم" ﯾﺎ اﮐﺛرﯾت‪ ،‬ﻣد ﻧظر ھﺳﺗﻧد‪ .‬ﻣﺻﻠﺣت ﮐﺷور و ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎن و ﺣﺗﯽ ﻧﺳﻠﮭﺎی‬

‫‪ -207‬ارﺳﻄﻮ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدن "ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ" را ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺷﻤﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺗﻮام ﻣﯽ آورد وﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫درﺳﺖ را ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن ﮐﻪ از ﻣﺠﺮاي ﺷﻤﺎرﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ "ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ" ﻣﯽ ﺷﻨﺎﺳﺪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺳﺎن ﮐﻪ اﮔﺮﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﯾﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدم‪" ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ" را ﺑﺮﺗﺮ از ﺳﻮد ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ درﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺻﻮرت ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬اﺷﺮاﻓﯽ ﯾﺎ ﺟﻤﻬﻮري ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻮد ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮﺗﺮ از "ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ" ﻧﺸﺎﻧﺪه ﺷﻮد ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﻤﻬﻮري‪،‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻨﺤﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪) .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ(‬
‫‪208 -The medieval origins of modern state, Joseph Stayer, p.9‬‬
‫‪ -209‬اﯾﻦ واژه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ارﺟﻤﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺪ ﻋﻄﺎﯾﯽ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪129‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫آﯾﻧده ﻣﻠت‪ ،‬در دﺳﺗور ﮐﺎر ﻓرزاﻧﮕﺎن و ﺧردﻣﻧدان ﺳرزﻣﯾﻧﻣﺎن ﺑود‪ .‬در اﯾﻧﺟﺎ دﯾﮕر ﻗرار‬
‫ت ﺑﺎزﻧده در ﺻﺣﻧﮫ ﭘدﯾد آﯾﻧد‪.‬‬
‫ت ﺑرﻧده و ﯾﮏ اﻗﻠﯾ ِ‬
‫ﻧﺑود ﯾﮏ اﮐﺛرﯾ ِ‬

‫در ﻧﻣود اراده "ﻋﻣوﻣﯽ"‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺣﺗﯽ ﺟﻠوه ﮔری ﻋﻣوم‪ ،‬ﺑﺎ داﺷﺗن اﮐﺛرﯾت ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻧﯾز‬
‫ھﻣراه ﻧﺑود‪ .‬ﻣﺎ آﻣﺎری در دﺳت ﻧدارﯾم ﮐﮫ در اﻧﻘﻼب ﻓراﻧﺳﮫ و ﯾﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ اﯾران‪،‬‬
‫ﭼﻧد درﺻد )ﺳﯽ درﺻد و ﯾﺎ ھﻔﺗﺎد درﺻد( ﻣردم ﺑرای ﺳرﻧﮕوﻧﯽ ﺣﮑوﻣت ﺑﮫ ﺧﯾﺎﺑﺎﻧﮭﺎ‬
‫آﻣدﻧد‪ .‬آﻧﭼﮫ آﺷﮑﺎر ﺑود‪ ،‬ﺣﺿور آن دﺳﺗﮫ از ﻣردم ﻓﻌﺎل در ﺻﺣﻧﮫ ﺑود ﮐﮫ اراده آﻧﺎن را‬
‫ﺑﮫ ﮔوﻧﮫ اراده ﻋﻣوﻣﯽ ﺟﻠوه ﮔر ﻧﻣود‪.‬‬

‫ﮐﯾﺧﺳرو‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر آرﻣﺎﻧﯽ در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺑﮫ ﻟﮭراﺳپ ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ » از‬
‫ﭘﯾﺷﯾﻧﯾﺎن ﭼﻧﯾن ﺑﮫ ﻣﺎ رﺳﯾده اﺳت ﮐﮫ ﺷﺎھﺎن ﮔذﺷﺗﮫ را ﺧداﯾﮕﺎن ﻣﯽ ﻧﺎﻣﯾدﻧد از آن رو ﮐﮫ‬
‫در ﮐﺎرﺷﺎن دادﮔری ﺑود و ﻣﺻﻠﺣت ﮔزاری‪ .‬ھر ﮐﮫ ﺑرازﻧده اﯾن ﻧﺎم اﺳت ﺑﺎﯾﺳت ﮐﮫ در‬
‫ﮐﺎرھﺎی ﻣردم ﮐﮫ ﺑﮫ دﺳت اوﺳت‪ ،‬ﺑﮫ ﺷﯾوه ﺧداﯾﯽ ﭼﺎره ﺳﺎز ﮐﻧد«‪ ۲۱۰ .‬اﯾﻧﺟﺎ ﺑروﺷﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺻﻼح ﮐﺷور و ﻣﺻﻠﺣت ﻣردم در ﮐﻧﺎر داد ﺑﮫ ﻋﻧوان ﺑﻧﯾﺎدی ﺗرﯾن ﻣﻼﺣظﺎت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ‬
‫و ﺳرﭘرﺳﺗﯽ ﮐﺷور ﺑرﮐﺷﯾده ﺷده اﻧد‪ .‬در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ ﺟﺎی دادن ﺻﻼح ﮐﺷور در ﻧﺧﺳﺗﯾن‬
‫ردﯾف اوﻟوﯾﺗﮭﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ و اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﮭﻣورث ﭘﯾﺷدادی ﻣﯽ ﮔوﯾد‪» :‬ھﻣﮫ ﮐوﺷﺷﮭﺎی‬
‫ﺧود را در آﻧﭼﮫ ﺷﻣﺎ را ﺑﮫ ﻣﺻﻠﺣت و رﺳﺗﮕﺎری ﺑرﺳﺎﻧد‪ ،‬ﺑﮑﺎر ﺧواھم ﮔرﻓت‪ .‬رﻓﺎه ﺑﮫ‬
‫ﺷد«‪۲۱۱ .‬‬ ‫ﺷﻣﺎ روی ﺧواھد آورد و داد و ﻧﯾﮑوﯾﯽ در ﻣﯾﺎن ﺷﻣﺎ ﮔﺳﺗرده ﺧواھد‬

‫در ﭘﯾﺷﯾﻧﮫ ﺳرآﻣدان اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ در اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﺎﻧﻧد ﺗﻧﺳر‪ ،‬ﺑﮫ روﺷﻧﯽ‪ ،‬ﺑرﺗری دادن‬
‫ﻣﺻﻠﺣت ﮐﺷور ﺑر ھر ﻣﻼﺣظﮫ دﯾﮕری را ﻣﯽ ﺗوان دﯾد‪ .‬در اﯾن ﭘﯾوﻧد‪ ،‬در ﻧﺎﻣﮫ ﺗﻧﺳر‬
‫ﺑﮫ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎزﻧدران ﮐﮫ در آن‪ ،‬آرﻣﺎن ﻧﺎﻣﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻧظﺎم ﻧوﭘﺎی ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﯾﺎن ﮔﺷﺗﮫ اﺳت‪،‬‬

‫‪ -210‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪156‬‬

‫‪ -211‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪10‬‬

‫‪130‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﺻﺎﻟت دادن اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ ﺻﻼح ﮐﺷور و ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ روﺷﻧﯽ ﺑﯾﺎن‬
‫ﮔﺷﺗﮫ اﺳت‪ » :‬ﺷﺎه ﻧﺑﺎﯾد ﺑﮫ ﮔﻣﺎن ﺳﺗﻣﮑﺎری از ﮐﺎری ﮐﮫ ﺑﮫ ﺻﻼح ھﻣﮕﺎن اﺳت ﭼﺷم‬
‫ﺑﭘوﺷد‪ ،‬زﯾرا اﮔر ﺳﺗم ﺑر ﺑرﺧﯽ از رﻋﺎﯾﺎ ﺑرای اﺻﻼح ﺑﺎﻗﯽ ﻣردم و ﺑرای ﭘﺎﯾﯾدن ﺷﮭرﯾﺎر‬
‫و زﯾردﺳﺗﺎن از ﺗﺑﺎھﯽ و ﻓﺳﺎد ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺑﮫ ھﯾﭻ ﮐﺎر ﻧﺑﺎﯾد ﭼﻧدان ﺷﺗﺎب ﮐرد ﮐﮫ ﺑﮫ آن‬
‫ﺳﺗم«‪ ۲۱۲ .‬ﯾﻌﻧﯽ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ در دراز ﻣدت‪ ،‬ﻣﯽ ﺗواﻧد در ﮔروی دﺳت زدن ﺑﮫ‬
‫اﻗداﻣﺎت ﺗﻧد و ﺗﻌﯾﯾن ﮐﻧﻧده در ﮐوﺗﺎه ﻣدت ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺑر اﯾن ﭘﺎﯾﮫ‪ ،‬ﺑرای ﻧﮕﮭداﺷت ﺗﻧدرﺳﺗﯽ‪،‬‬
‫اﯾﻣﻧﯽ و ﻣﻧﺎﻓﻊ ھﻣﮕﺎن‪ ،‬دوﻟت اﮔر ﻧﺎﭼﺎر ﺷود ﺑﺎﯾد ﺷﻣﺎری از ﻣردم را ﮐﮫ ﻣوﺟب ﻓﺳﺎد‬
‫و زوال ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ ،‬ﺳرﮐوب ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬در اﯾن ﺑﺎره‪ ،‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﺟﻣﻠﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﺑراﻧﮕﯾزی‬
‫دارد‪ » :‬ﺷﺎه ﻧﺑﺎﯾد ﺑﮕوﯾد ﮐﮫ از ﺑﮑﺎر ﺑردن زور ﺑﯾم دارم‪ .‬ﮐﺳﯽ از ﺑﮑﺎر ﺑردن زور ﺑﯾم‬
‫دارد ﮐﮫ از ﺑﮑﺎر ﺑردن زور ﺑﮫ زﯾﺎن ﺧودش ھﻣﯽ ﺗرﺳد‪ .‬ﺑﮑﺎر ﺑردن زور در ﺑﺎره دﺳﺗﮫ‬
‫ای از ﻣردم در ﭼﻧﯾن ﺣﺎﻟﯽ ﺑﮫ ﻣﺻﻠﺣت ﺑﺎﻗﯽ ﻣﻠت اﺳت«‪ ۲۱۳ .‬در اﯾن دو ﺳﻔﺎرش ﺑﺟﺎ‬
‫ﻣﺎﻧده از ﺗﻧﺳر و اردﺷﯾر‪ ،‬ﻧﮕﺎه "ﺑرﺗری ﻣﻧﺎﻓﻊ و ﺣﻘوق ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑﮫ ﻣﻧﺎﻓﻊ و ﺣﻘوق ﻓردی‬
‫و ﯾﺎ ﮔروھﯽ" ﺑﺳﯾﺎر ﭼﺷﻣﮕﯾر اﺳت‪.‬‬

‫اردﺷﯾر ﺑﮑﺎرﮔﯾری ﻣﻘطﻌﯽ ﻣﺷت آھﻧﯾن ﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﺳرﮐﺷﺎن و ﮔﻧﮭﮑﺎران را ﺑرای ﻧﮕﮭداﺷت‬
‫ﻣﺻﺎﻟﺢ دراز ﻣدت ﮐﺷور‪ ،‬ﺑﮫ ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﺎﻧش ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ »:‬ﺑداﻧﯾد ﮐﮫ ﺷﮭرﯾﺎر را ﺟز‬
‫ﺑﮫ رھﺑری درﺳت‪ ،‬ﺑزرگ ﻧدارﻧد‪ .‬ﺑرﺗرﯾن رھﺑری‪ ،‬ﮔﺷودن دو در‪ ،‬در ﺑراﺑر ﻣردم‬
‫در دﻟﺳوزی و ﻣﮭر و ﻓروﺗﻧﯽ و ﺑﺧﺷﻧدﮔﯽ و دوﺳﺗﯽ ﮐردن و ﻧواﺧﺗن و‬
‫اﺳت‪ :‬ﯾﮑﯽ ِ‬
‫دﻟﺟوﯾﯽ و ﻧزدﯾﮑﯽ و ﺧوﺷروﯾﯽ و ﭼﺷم ﭘوﺷﯽ و ﮔﺷﺎده روﯾﯽ و ﮔﺷﺎده دﻟﯽ‪ ،‬و‬
‫در ﺗﻧدی و ﺑﯾم دادن و آزردن و ﭘﺎﻓﺷﺎری و ﺳﺧﺗﮕﯾری و دور ﮐردن و راﻧدن‬
‫دﯾﮕری‪ِ ،‬‬
‫و دﺷﻣﻧﯽ و ﺑﺎزداﺷﺗن و ﮔره ﺑر اﺑرو اﻓﮑﻧدن و ﺗرﺷروﯾﯽ و ﺗﻧﮓ ﮔرﻓﺗن و ﮐﯾﻔر دادن‬

‫‪ -212‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪ ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪15‬‬

‫‪ -213‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪80‬‬

‫‪131‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﻣﮭر و‬
‫و ﮐوﭼﮏ ﮐردن‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﮫ ﮐﺷﺗن رﺳد‪ .‬ﺑداﻧﯾد‪ ،‬ﻣن از اﯾن دو در‪ ،‬ﯾﮑﯽ را ِ‬
‫دﯾﮕری را در ﺧﺷم ﻧﻧﺎﻣﯾده ام‪ .‬ھر دو را در ﻣﮭر ﻣﯽ ﻧﺎﻣم«‪۲۱٤ .‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬

‫ھم او در ﺑﺧﺷﯽ دﯾﮕر از وﺻﯾت ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺧوﯾش‪ ،‬ﺑﮫ از ﻣﯾﺎن ﺑردن ﻓﺳﺎد و ﻓﺗﻧﮫ در ﻣردم‬
‫ﺣﺗﯽ ﺑﮫ ﺑﮭﺎی ﻧﺎﺑود ﮐردن ﮔروھﯽ ﮐﮫ ﺳرﭼﺷﻣﮫ ﺗﺑﺎھﯽ ھﺳﺗﻧد ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﮐﻧد‪ »:‬ﺑداﻧﯾد‬
‫ھر ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﻧﯾﮑو راه ﺑردن زﯾر دﺳﺗﺎن ﺳﺧت دل ﺑﺳﺗﮫ اﺳت‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺑرﺧﯽ از‬
‫اﯾﺷﺎن را ﺗﺑﺎه ﺳﺎزد و از روی ﻣﮭرورزی‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺳﺧت ﮔﯾری ﻧﻣﺎﯾد و ﭼون ﺟﺎن ﻣردﻣش‬
‫را دوﺳت دارد‪ ،‬ﮐﺳﺎﻧﯽ را ﻣﯽ ُﮐﺷد«‪ ۲۱٥ .‬اﻓﮑﻧدن ھﻣزﻣﺎن ﻣﮭر و ﺗرس در دل ﻣردم‪،‬‬
‫دادن ﭘﯾﺎﻣﮭﺎی ﻣﺗﺿﺎد از ﺳوی ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ اﯾراﻧﯾﺎن ﻧﺑود‪ .‬ﭘﺎﯾﮫ و ﺑﻧﯾﺎد ﺑر ﻣﮭر ﺑود ﻣﮕر‬
‫ﺷراﯾط وﯾژه ای‪ ،‬آن روی دﯾﮕر ﺳﮑﮫ را ﮐﮫ ﻣﺷت آھﻧﯾن ﺑود ﻧﻣﺎﯾﺎن ﻣﯽ ﺳﺎﺧت‪ .‬ﻣﺷت‬
‫آھﻧﯾﻧﯽ ﮐﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑرای ﻧﮕﮭداﺷت ﺻﻼح ُﻣﻠﮏ و ﻣﻠت‪ ،‬ﻧﺎﮔزﯾر ﻣﯽ ﻧﻣود‪.‬‬

‫ﺗﻧﺳر‪ ،‬ﮐردار اردﺷﯾر در ﺑﺎره ﻣردم را ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﻧﻣوﻧﮫ ﻣﺎدر و ﭘزﺷﮏ روﺷن ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪»:‬‬
‫ﻣﺎدر ﺑﺎ ﻓرزﻧدش ﻣﮭرﺑﺎن اﺳت و درد و رﻧﺞ او را ﻧﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑﺑﯾﻧد وﻟﯽ ﺑﮫ ﺧﺎطر ﺗﺟوﯾز‬
‫ﭘزﺷﮏ آﻣﺎده اﺳت ﺗﺎ داروی ﺗﻠﺦ و ﺑدﻣزه ﺑﮫ ﻓرزﻧدش ﺑﮫ زور ﺑﺧوراﻧد‪ .‬ﺳراﻧﺟﺎم‪ ،‬ﻓرزﻧد‬
‫ﺑﮫ ﺗﻧدرﺳﺗﯽ و آﺳﺎﯾش ﻣﯽ رﺳد و ﻣﺎدر ﺑر ﭘزﺷﮏ آﻓرﯾن ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ .‬اردﺷﯾر ﻧﯾز ﺑر اﯾن‬
‫ﻣﻧوال ﻧﺎﭼﺎر از ﺳﺧﺗﮕﯾری ﺑر ﺑرﺧﯽ ﻣردم اﺳت ﭼون ﻧﯾﮑﺧواه آﻧﺎن اﺳت و در دراز‬
‫ﺑود«‪۲۱٦ .‬‬ ‫ﻣدت‪ ،‬اﯾن ﺳﺧﺗﮕﯾری ﺑﮫ ﺳود ﻣﻠت ﺧواھد‬

‫آﺷﮑﺎر اﺳت ﮐﮫ آرزو و ﺧواﺳت ﻧﯾﮑﯽ ﺑرای ھﻣﮕﺎن‪ ،‬ارج اﻧﺳﺎن را ﻧﯾز در ﺧود داﺷت‪.‬‬
‫ﺑرای ﻧﻣوﻧﮫ‪ ،‬در ﺳﺎﻟﮭﺎی آﻏﺎزﯾن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﻗﺻﺎص ﺑﺎ ﺟرﯾﻣﮫ ﻣﺎﻟﯽ ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﮔردﯾد ﺗﺎ‬

‫‪ -214‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪61‬‬
‫‪ -215‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪75‬‬
‫‪ -216‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﯽ ﺑﺮگ ‪69‬‬

‫‪132‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫از ﺧوار ﮐردن ﺑزھﮑﺎران در ﺟﺎﻣﻌﮫ ﭘﯾﺷﮕﯾری ﺷود و دﺳت ﺑرﯾده ﯾﺎ دﻧدان ﺷﮑﺳﺗﮫ ﭘدﯾد‬
‫آﻣده از ﻗﺻﺎص آﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮫ را ﺑﯾش از ﭘﯾش ﺑﺎ زﺷﺗﯽ و ﺧﺷوﻧت ھﻣراه ﻧﺳﺎزد‪ .‬در‬
‫آﻏﺎز دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺗﻧﺳر در ﺑﺎره ﺟﻠوﮔﯾری از اﻧﺟﺎم ﻗﺻﺎص ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪...» :‬ﮐﯾﻔری‬
‫درﺧور اﺳت ﮐﮫ ﭼﻧﺎﻧﭼﮫ ظﺎﻟم را از آن ﺑﮫ رﻧﺞ آﯾد و ﻣظﻠوم را ﻣﻧﻔﻌت و آﺳﺎﯾش رﺳد‬
‫ﻧﮫ اﯾﻧﮑﮫ ظﺎﻟم ﺑﮫ رﻧﺞ آﯾد و ﺳودی ﺑﮫ ﻣظﻠوم ﻧرﺳد ‪ ...‬دﯾﮕر ھﯾﭻ ﻋﺿو ﮐﮫ ُﻗوت ﻧﺎﻗص‬
‫ﺑدﯾن روش‪ ،‬از‬ ‫ﺑﺎﺷﻧد«‪۲۱۷ .‬‬ ‫ﺷود ﺟدا ﻧﮑﻧﻧد ﺗﺎ ھم اﯾﺷﺎن را ﻋﺎر ﻧﺑﺎﺷد و ھم ﺑﮫ ﮐﺎر ﺷﺎد‬
‫ﺑردن آﺑرو ﺑزھﮑﺎراﻧﯽ ﮐﮫ ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺑﺎر ﺧﻼﻓﯽ اﻧﺟﺎم داده ﺑودﻧد‪ ،‬ﺟﻠوﮔﯾری ﻣﯽ ﺷد و‬
‫ﺑراﯾﺷﺎن اﻣﯾدی ﺑرای ﺑﺎزﮔﺷت ﺑﮫ ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﺟﺑران ﮔذﺷﺗﮫ ﺷﺎن ﺑرﺟﺎی ﻣﯽ ﻣﺎﻧد‪ .‬ھﻣﭼﻧﯾن‪،‬‬
‫از ﻧﻘص ﻋﺿوی ﮐﮫ ﻧﺎﺗواﻧﯽ و ازﮐﺎر اﻓﺗﺎدﮔﯽ را ﺑﮫ ﺑﺎر ﻣﯽ َآورد‪ ،‬ﭘﯾﺷﮕﯾری ﻣﯽ ﺷد‬
‫ﭼون در ﻏﯾر اﯾن ﺻورت‪ ،‬ﺑزھﮑﺎر ﺑﮫ ﺟﺎی اﯾﻧﮑﮫ ﺟﺑران ﮔﻧﺎه ﺧود را ﺑﺎ ﺧدﻣﺗﮕزاری‬
‫ﺑﮫ ﻗرﺑﺎﻧﯽ اﻧﺟﺎم دھد‪ ،‬ﺧود ﺑﮫ ﻗرﺑﺎﻧﯽ دﯾﮕری ﮐﮫ اداره اش ﺑر ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺗﺣﻣﯾل ﻣﯽ ﺷد‪،‬‬
‫ﺗﺑدﯾل ﻣﯽ ﮔﺷت‪ .‬اﯾن ﻧﮕﺎه ﺗﻧﺳر ﺳرﭼﺷﻣﮫ اش ھﻣﺎن در ﻧظرﮔﯾری ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ‬
‫ﺑرای ﮐﺷور ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫ﭘﯾروز‪ ،‬از ﺷﺎھﺎن ﺧوﺷﻧﺎم ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺧﺷﮑﺳﺎﻟﯽ ﺑر ﺑﺧﺷﯽ از ﮐﺷور ﭼﯾره‬
‫ﮔردﯾد‪ ،‬دﺳﺗور داد ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻣﺎﻟﯾﺎﺗﯽ از ﻣردم درﯾﺎﻓت ﻧﺷود ﺑﻠﮑﮫ داراﯾﯾﮭﺎی آﺗﺷﮑده ھﺎ ﻧﯾز‬
‫ﮐﻧﻧد‪۲۱۸ .‬‬ ‫ﺑﮫ ﻣردم داده ﺷود ﺗﺎ ﻣﻠت ﺑﺎ ﮐﻣﺗرﯾن ﺗﻠﻔﺎت و آﺳﯾب از آن ﺳﺎﻟﮭﺎی ﺳﺧت ﮔذر‬
‫ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺷﺎه دادﮔر اﯾران در ﮐﺎرﺑرد ﻧﺷﺎن داد ﮐﮫ آﺗﺷﮑده ھﺎ و اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﮐﺎﻧوﻧﮭﺎی دﯾﻧﯽ‬
‫ﺑرای ﻣردم ھﺳﺗﻧد و در ﺧدﻣت ﻣردم ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻧد ﻧﮫ اﯾﻧﮑﮫ دﮐﺎﻧﯽ ﺑرای ﺑﮭره ﮐﺷﯽ از ﻣردم‬
‫رﻧﺞ دﯾده ﺑﺎﺷﻧد و ﻧﯾم ﻧﮕﺎھﯽ ھم ﺑﮫ ﻧﯾﺎزھﺎی آﻧﺎن ﻧداﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷﻧد‪ .‬در اﯾﻧﺟﺎ‪ ،‬ﺻﻼح ﮐﺷور‬
‫)ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ( در ﺑﺧﺷش داراﯾﯾﮭﺎی ﻧﮭﺎدھﺎی دﯾﻧﯽ در ﻣﯾﺎن ﻣردم و ﺟﻠوﮔﯾری‬
‫از ﻣرگ وﻣﯾر اﯾراﻧﯾﺎن در ﺧﺷﮑﺳﺎﻟﯽ ﺟﻠوه ﮔر ﺷده اﺳت‪.‬‬

‫‪ -217‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪63‬‬
‫‪ -218‬آﺛﺎراﻟﺒﺎﻗﯿﻪ‪ ،‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪228‬‬

‫‪133‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘﯾوﻧد ﺷﮭرﯾﺎر و ﺗوده‪ ،‬ﮔرﭼﮫ ﭘﯾوﻧد دو دوﺳت ﻧﺑود و ھﻣﯾﺷﮫ ﻓﺎﺻﻠﮫ ای ﻣﯾﺎن اﯾن دو‬
‫ﻧﮕﮭداﺷﺗﮫ ﻣﯽ ﺷد وﻟﯽ ﺷﺎھﺎن اﯾران ﺑوﯾژه در دوره اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن )ﮐﮫ ﭼﺷم و ﮔوش ﺷﺎھﯽ‬
‫در اﺳﺗﺎﻧﮭﺎ ﻓﻌﺎل ﻧﺑودﻧد(‪ ،‬اﻣور اﺳﺗﺎﻧﮭﺎ و ﻣﻧﺎطق را در ﺳﻔرھﺎ ﺑﮫ آن ﻧواﺣﯽ‪ ،‬در ھﻣﺎﻧﺟﺎ‬
‫ﮐردﻧد‪۲۱۹ .‬‬ ‫اﻧﺟﺎم ﻣﯽ دادﻧد ﻧﮫ از ﭘﺎﯾﺗﺧﺗﯽ دوردﺳت‪ .‬رﻋﺎﯾﺎ‪ ،‬ﺷﺎه را ﺑﺎ ﺗﺷرﯾﻔﺎت ﭘﯾﺷواز ﻣﯽ‬
‫اﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺧود در ﺑراﺑر ﻣردم‪ ،‬ﭘﯾﻣﺎن داﺷت و ﺑرای درﻣﺎن‬
‫دردھﺎﯾﺷﺎن‪ ،‬ﻣرھﻣﯽ در اﻧدازه و ﺗوان ﻣﻣﮑن ﺑود‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ھﺎﯾﯽ ﮐﮫ‬
‫درﺑرﮔﯾرﻧده ﺳﻧت و آﯾﯾن ﮐﺷورداری اﯾراﻧﯾﺎن اﺳت‪ ،‬ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم‪ » :‬ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﮔﻔﺗﮫ اﻧد‬
‫ﮐﮫ ﺷﺎه ﻣﯽ ﺑﺎﯾد ﺗﺎ ﺧﯾر و ﺧوﺑﯽ ﻣﻠت ﺧود را از ﺧداوﻧدﮔﺎر ﺧواﺳﺗﺎر ﺷود ﭼون ﻧﯾﺎﯾش‬
‫اﺳت«‪۲۲۰ .‬‬ ‫ﺧﺳروان دادﮔر و ﻧﯾﮑﺧواه اﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ اﺟﺎﺑت ﻧزدﯾﮑﺗر‬

‫ﻧﯾﮑﺑﺧﺗﯽ ﮐﺷور آﻧﭼﻧﺎن اھﻣﯾﺗﯽ را داراﺳت ﮐﮫ ﺑر ھر ارزش دﯾﮕر ﺣﮑوﻣت و ﺟﺎﻣﻌﮫ‬

‫ﻣﺎﻧﻧد ﻣﺎﻟﮑﯾت ﺧﺻوﺻﯽ ﺑرﺗری دارد‪ .‬ﻣﺎﻟﮑﯾت ﻓرد ﺑر داراﯾﯽ اش از اﺻول ﭘذﯾرﻓﺗﮫ‬
‫ﺷده و ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﺷد ِه ﻋرف اﯾراﻧﯽ ﺑود و دﯾن اﯾراﻧﯽ زرﺗﺷﺗﯽ ھم آن را ارج ﻣﯽ ﻧﮭﺎد‪.‬‬
‫ﺑﮭرام ﮔور در اﺷﺎره ﺑﮫ ﻣردی ﺧﺳﯾس و ﺗﻧﮓ ﻧظر ﮐﮫ ﺑﺎ داﺷﺗن ﻣﺎل و داراﯾﯽ ﻓراوان‪،‬‬
‫زﻧدﮔﯽ ﭘﺳت ﻣﻧﺷﺎﻧﮫ ای را ﭘﯾﺷﮫ ﮐرده ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ ھﻣراھﺎﻧش ﻣﯽ ﮔوﯾد از آﻧﺟﺎ ﮐﮫ داراﯾﯽ‬
‫آن ﻣرد ﺧﺳﯾس وﻟﯽ ﺗواﻧﮕر از ﺧوﻧرﯾزی و دزدی ﺑدﺳت ﻧﯾﺎﻣده اﺳت‪ ،‬ﻧﻣﯽ ﺗوان آزارش‬
‫داد و ﯾﺎ ﺛروﺗش را از او ﺑﮫ زور ﺳﺗﺎﻧد‪:‬‬

‫ھﻣﯾن ﻣرد را ﻧﯾزﻧﭘﺳودﻣﯽ‬ ‫ﻧﺑﺷت آﻧﮏ ﮔر دادﮔر ﺑودﻣﯽ‬

‫َﻧ ُﺑد ھم ﮐﺳﯽ را ﺑﮫ َﺑد رھﻧﻣون‬ ‫ﻧﯾﺎورد ِﮔرد‪ ،‬اﯾن ز دزدی و ﺧون‬
‫ز ﯾزدان ﻧﺑودش ﺑﮫ دل‪ ،‬در ھراس‬ ‫ھﻣﯾن َﺑد ﮐﮫ اﯾن ﻣرد ﺑود ﻧﺎﺳﭘﺎس‬

‫‪ -219‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬روﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬ژوزف وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪91‬‬
‫‪ -220‬ﺗﺎج ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺒﯿﺐ اﷲ ﻧﻮﺑﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪168‬‬

‫‪134‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫وﻟﯽ ھﻣﯾن ﺳﺎﻣﺎن ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ در زﻣﺎن ﺑﻼش ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ارج ﺑﮫ ﻣﺎﻟﮑﯾت ﺧﺻوﺻﯽ را‬
‫ﺑﮫ ﺧﺎطر ارزش واﻻﺗری ﯾﻌﻧﯽ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐﻧﺎری ﻣﯽ ﻧﮭد‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﮐﮫ ﺷﺎه‬
‫دﺳﺗور ﻣﯽ دھد ﮐﮫ اﮔر ﺑﮫ دﻟﯾل ﺗﮭﯾدﺳﺗﯽ و ﻧداری‪ ،‬ﺧﺎﻧواده ای از دھﮑده ﺧوﯾش ﮐوچ‬
‫ﻧﻣﺎﯾﻧد‪ ،‬ﮐدﺧدا ده را ﺑﺎﯾد ﮐﯾﻔر داد ﮐﮫ در ﮐﻣﮏ ﻣﺎﻟﯽ و ﺧوراﮐﯽ ﺑﮫ آن ﺧﺎﻧواده ﮐوﺗﺎھﯽ‬
‫ﮐرده اﺳت‪ ۲۲۱ ..‬ﺻﻼح ﮐﺷور‪ ،‬ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ﺑرای ھﻣﮫ ﻣردم و ﺟﻠوﮔﯾری از ﮔﺳﺗرش‬
‫وﯾراﻧﯽ و ﺑﯾﻧواﯾﯽ ﺑﮫ دﻟﯾل ﺧﺷﮑﺳﺎﻟﯽ و ﺑﻼﯾﺎی طﺑﯾﻌﯽ‪ ،‬آن اﻧدازه در اھﻣﯾت ﺑودﻧد ﮐﮫ‬
‫ﮐدﺧداﯾﺎن ﻧﺎﮔرﯾز ﻣﯽ ﺷوﻧد ﺗﺎ از ﻣﺎل ﺧوﯾش‪ ،‬ﺑﮫ ﺗﮭﯾدﺳﺗﺎن و ﮔرﻓﺗﺎران ﮐﻣﮏ ﻧﻣﺎﯾﻧد‪.‬‬

‫درﺳﺧﻧﺎن ﻗﺑﺎد‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮫ ﭘرﺳش ﻣزدک‪ ،‬ﺑﺎر دﯾﮕر ﭘﺎ ﮔذاﺷﺗن ﺑر ﻣﺎﻟﮑﯾت‬
‫ﺧﺻوﺻﯽ اﻓراد ﺑوﯾژه اﮔر ﭘﺎی ﻣرگ و زﻧدﮔﯽ دﯾﮕر ﺷﮭروﻧدان ﺑﮫ ﻣﯾﺎن آﯾد‪ ،‬آﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﯽ ﺷود‪ .‬اﯾﻧﺟﺎ‪ ،‬ﻧداری و ﺑﯾﻧواﯾﯽ ﺑﮫ ﻣﺎرﮔزﯾدﮔﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﺷده و ﺧوراک و ﺛروت اﻧﺑوه‪،‬‬
‫ﺑﮫ ﭘﺎدزھر ﯾﺎ ﺗرﯾﺎک ھﻣﺎﻧﻧد ﺷده اﻧد و ﻗﺑﺎد ﺑر اﯾن ﺑﺎور اﺳت ﮐﮫ اﮔر ﮐﺳﯽ از دادن‬
‫ﭘﺎدزھر ﺧود ﺑرای ﻣﺎرﮔزﯾدﮔﯽ ﮐس دﯾﮕری ﺳرﺑﺎز زﻧد‪ ،‬ﺟﻧﺎﯾﺗﮑﺎر اﺳت و ﺳزاﯾش ﻣرگ‬
‫اﺳت‪:‬‬

‫ھﻣﯽ از ﺗﻧش ﺟﺎن ﺑﺧواھد ﭘرﯾد‬
‫ﮔزﯾده ﻧﯾﺎﺑد ز ﺗرﯾﺎک ﺑﮭر‬
‫ﮐﮫ ﺗرﯾﺎک دارد درم ﺳﻧﮓ ﻧﯾﺳت‬
‫ﮐﮫ ﺧوﻧﯾﺳت آن ﻣرد ﺗرﯾﺎک دار‬
‫ﺑدرﮔﺎه ﭼون ﺧﺻﻣش آرد ﺑﮫ ُﭘﺷت‬
‫ﺑدو ﮔﻔت ﮐﺎن ﮐس ﮐﮫ ﻣﺎرش ﮔزﯾد‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕری را ُﺑ َود ﭘﺎد زھر‬
‫ﺳزای ﭼﻧﯾن ﻣرد‪ ،‬ﮔوﯾﯽ ﮐﮫ ﭼﯾﺳت‬
‫ﭼﻧﯾن داد ﭘﺎﺳﺦ ورا ﺷﮭرﯾﺎر‬
‫ﺑﺧون َﮔزﯾده ﺑﺑﺎﯾدش ُﮐﺷت‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬در ﻧﺎﻣﮫ ﺑﮫ ﮐﺎرﮔزاراﻧﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ اﺳﺗﺎﻧﮭﺎی دور و ﻧزدﯾﮏ ﮐﺷور ﻣﯽ‬
‫ﻓرﺳﺗﺎد‪ ،‬ﻣﯽ ﻧوﺷت‪ » :‬در ھر ﻣﺎه‪ ،‬ﺑرای ﺑﯾﻧواﯾﺎن ﻣﻘرری ﺑﮫ ﮔردن ﮔﯾر و ﺳﺎﻣﺎن آن‬

‫‪ -221‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺒﺮي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،2‬ﺑﺮگ ‪637‬‬

‫‪135‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘرداﺧﺗﮭﺎ را آﺷﻔﺗﮫ ﻣﺳﺎز«‪ ۲۲۲ .‬ھﻣﮫ اﯾن ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎ‪ ،‬ﻧﯾﮑوﮐﺎری ھﺎی ﺑﻧﯾﺎدﯾﻧﯽ ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ در‬
‫ﺟواﻣﻊ اﻣروزی‪ ،‬ﺗﺎﻣﯾن اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﺧدﻣﺎت ﺑﮭزﯾﺳﺗﯽ ﻧﺎﻣﯾده ﻣﯽ ﺷوﻧد ﮐﮫ از ﺳوی دوﻟت‬
‫ﺑﮫ ﺷﮭروﻧدان اراﺋﮫ ﻣﯽ ﮔردﻧد‪ .‬ﺑزرﮔﻣﮭر ﻓرزاﻧﮫ ﻧﯾز ﮔﻔﺗﮫ اﺳت‪ »:‬ﺑﮭﺗرﯾن ﺷﺎدی ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﺑﺎﯾد ﺑﮫ ﺳﺑب ﻧﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷد ﻛﮫ از او ﺑﮫ ﻣردم رﺳﯾده اﺳت«‪ ۲۲۳ .‬او ﭘﯾﺎﻣد آزﻣﻧدی ﺷﮭرﯾﺎر‬
‫را رﻧﺞ و آزار زﯾردﺳﺗﺎن و ﻣردم ﻣﯽ داﻧد و ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬ﮔراﯾش ﺷﺎه ﺑﮫ ﮔردآوری ﻣﺎل‬
‫را ﻧﮑوھش ﻣﯽ ﮐﻧد‪:‬‬

‫ﺗن زﯾردﺳﺗﺎن ﺑﮫ رﻧﺞ َآو َرد‬ ‫آز ﮔﻧﺞ آورد‬

‫اﮔر ﭘﺎدﺷﺎه ِ‬

‫از دﯾدﮔﺎه ﻗﺑﺎد ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ » ،‬ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﻛﮫ ﺳﯾﺎﺳت و ﭘرورش ﻣُﻠﮏ و ﻏﻣﺧواری ﻣردم ﺑﮫ‬
‫ﻧﯾﻛوﯾﯽ ﻣﯽ ﻛﻧد و در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎھﯽ او‪ ،‬ھﻣﮫ ﻣردم در رﻓﺎه و آﺳﺎﯾش و ﻓراﻏت و ﻋﺎﻓﯾت‬
‫اﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬دوﻟت آرﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬آن اﺳت ﮐﮫ در‬ ‫اﺳت«‪۲۲٤ .‬‬ ‫اﻧد‪ ،‬از ﭘﺎدﺷﺎھﺎن دﯾﮕر‪ ،‬ﺑرﺗر‬
‫روزﮔﺎرش‪ ،‬آب ﺧوش از ﮔﻠوی ﻣﻠت ﭘﺎﯾﯾن رود‪ .‬ﺷﮭرﯾﺎران ﺑرﺟﺳﺗﮫ اﯾران ﮐﮭن‪ ،‬در‬
‫دھﺷﻣﻧدی و دﺳﺗﮕﯾری از ﮔرﻓﺗﺎران و ﻣﺳﺗﻣﻧدان‪ ،‬ﺑﺎرھﺎ ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎی ﮐﺎرﺑردی از ﺧوﯾﺷﺗن‬
‫ﺑرﺟﺎی ﮔذاﺷﺗﻧد‪ » :‬ﻣردم اﺳﺗﺧر )آﺑﺎدﺗرﯾن ﺷﮭر ﻓﺎرس در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن( از ﻧﯾﺎﻣدن‬
‫ﺑﺎران ﺷﮑﺎﯾﺗﯽ ﺑدﺳت اردﺷﯾر دادﻧد‪ .‬زﯾر آن ﻧوﺷت‪ :‬اﮔر آﺳﻣﺎن از ﺑﺎرﯾدن ُﺑﺧل ورزﯾده‪،‬‬
‫اﺑر ﻣﺎ ﺧواھد ﺑﺎرﯾد‪ .‬ﻓرﻣﺎن دادﯾم ﺷﮑﺳت ﺷﻣﺎ را ﺟﺑران و ﺑﯽ ﻧواﯾﯽ ﺗﺎن را ﺑﺎ ﺑرگ و‬
‫ﻧوا ﮐﻧﻧد«‪ .‬در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺷﺎﭘور ﯾﮑم در وﺻﯾت ﺳﯾﺎﺳﯽ اش‪ ،‬ﺧزاﻧﮫ ﮐﺷور را از ِ‬
‫آن‬ ‫‪۲۲٥‬‬

‫ھﻣﮕﺎن ﺑوﯾژه ﺗﮭﯾدﺳﺗﺎن ﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫ﺑزرﮔﯽ و ﺷﺎھﯽ و ﻧﯾروی دﺳت‬ ‫ﻣرا ﮔﻧﺞ دﯾﻧﺎر ﺑﺳﯾﺎر ھﺳت‬

‫ﺑداﻧﯾد ﮐﮫ ﺑﺎ ﮔﻧﺞ ﻣﺎ‪ ،‬او ﯾﮑﯾﺳت‬ ‫ﺧورﯾد آﻧﮑﮫ دارﯾد و آن را ﮐﮫ ﻧﯾﺳت‬

‫‪ -222‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪124‬‬
‫‪ -223‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪85‬‬
‫‪ -224‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪79‬‬
‫‪ -225‬ﻏﺮراﻟﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪484‬‬

‫‪136‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﺑﺎﺷد ﻧﺷﺳﺗن ﮐز اﻧدر ﻧﯾﺎز‬ ‫ﺳر ﺑدره ﻣﺎ ﮔﺷﺎده اﺳت ﺑﺎز‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﯾﮑﯽ از ﺧدﻣﺎت اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﮐﺎرآﻣد را ﺑرﭘﺎ ﮐرد و از ﯾﺗﯾﻣﺎن و ﺑﯾوه زﻧﺎن‬
‫ﺗﮭﯾدﺳت ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﻧﻣود‪ .‬در اﯾن ﺑﺎره ﻣﯽ ﺧواﻧﯾم ﮐﮫ » ﺑر ﺧﻼﯾق ﻧﺎظران ﺑرﮔﻣﺎﺷت ﺗﺎ‬
‫ﭼون ﮐﺳﯽ ﻣﺗوﻓﯽ ﺷود و ﻣﺎﻟﯽ ﻧداﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﻏم ﺗﺟﮭﯾز و اﻋﻘﺎب او ﺑﺧورﻧد«‪ ۲۲٦ .‬ﺑﮭرام‬
‫ﮔور ﺑﺎ اﻋﻼم ﺑﺧﺷﺎﯾش ﮔﺳﺗرده ﺑرای ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ از رده ھﺎی آﺳﯾب ﭘذﯾر‪ ،‬ﺑﮭﺗرﯾن ﺗﺎﻣﯾن‬
‫اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ را از ﺳوی ﺣﮑوﻣت ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش ﻣﯽ ﮔذارد و ورﺷﮑﺳﺗﮕﺎن ﺑﺎ آﺑرو‪ ،‬ﺳﺎﻟﺧوردﮔﺎن‬
‫از ﮐﺎر اﻓﺗﺎده‪ ،‬ﮐودﮐﺎن ﺑﯽ ﺳرﭘرﺳت‪ ،‬ﺑﯾوه زﻧﺎن ﺑدون ﭘﺷﺗواﻧﮫ ﻣﺎﻟﯽ و ﻧﯾﺎزﻣﻧدان آﺑروﻣﻧد‬
‫را ﺷﺎﻣل ﮐﻣﮑﮭﺎی دوﻟﺗﯽ ﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫ﺑﺑﺧش و ﻣﺑر ﺳوی ﯾﮏ ﻣو دﺳت‬ ‫ﺗو آن ﺧواﺳﺗﮫ ﮔرد ﮐن ھرچ ھﺳت‬

‫ﮔر از ﺑد ھﻣﯽ دﯾر ﯾﺎﺑد ﺟواز‬
‫زﮔﻧﺞ ﻧﮭﺎده ﺑﺑﺧﺷﯾم ﭼﯾز‬
‫و زو ﭼﯾز ﻣﺎ َﻧد ز اﻧدازه ﺑﯾش‬
‫ﻧﺑﻧدم دل اﻧدر ﺳرای ﺳﭘﻧﺞ‬
‫ﺑﮫ ﭼﺷم ﮔراﻧﻣﺎﯾﮕﺎن ﺧوار ﮔﺷت‬
‫ﮐﻧون ﻣﺎﻧد ﺑﺎ درد و ﺑﺎ ﺑﺎد ﺳرد‬
‫ﺑﮫ ﺑﺎزارﮔﺎﻧﯽ ﮐﺳش ﯾﺎر ﻧﯾﺳت‬
‫ﭘدر ﻣرده و ﻣﺎﻧده ﺑﯽ زر و ﺳﯾم‬
‫ﮐﮫ ﮐﺎری ﻧداﻧﻧد و ﺑﯽ ﮐوﺷش اﻧد‬
‫ﺟﺎن روان ﮐﺎﺳﺗﮫ‬
‫ﺑراﻓروز ِ‬
‫ﮐﺳﯽ را ﮐﮫ ﭘوﺷﯾده دارد ﻧﯾﺎز‬
‫ﮐﺳﯽ را ﮐﮫ دروﯾش ﺑﺎﺷﻧد ﻧﯾز‬
‫ﮐﺳﯽ ﮐو ﺑﻣﯾرد ﻧﺑﺎﺷدش ﺧوﯾش‬
‫ﺑﮫ دروﯾش ﺑﺧﺷم ﻧﯾﺎزم ﺑﮫ ﮔﻧﺞ‬
‫ھﻣﺎن ﻧﯾز ﭘﯾری ﮐﮫ ﺑﯾﮑﺎر ﮔﺷت‬
‫دﮔر ھرک را ﭼﯾز ﺑود و ﺑﺧورد‬
‫ﮐﺳﯽ را ﮐﮫ ﻧﺎﻣﺳت و دﯾﻧﺎر ﻧﯾﺳت‬
‫دﮔر ﮐودﮐﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺑﯾﻧﯽ ﯾﺗﯾم‬
‫زﻧﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺑﯽ ﺷوی و ﺑﯽ ﭘوﺷش اﻧد‬
‫ﺑر اﯾﺷﺎن ﺑﺑﺧش اﯾن ھﻣﮫ ﺧواﺳﺗﮫ‬

‫‪ -226‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪67‬‬

‫‪137‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﮫ ﻓرﻣﺎن اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬دوﻟت ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﺧود را از آﺳﯾب دﯾدﮔﺎن در زﻣﺎن اﻧﺟﺎم ﮐﺎر و‬
‫ھﻣﭼﻧﯾن ﺑدھﮑﺎران )ﺑﺎ ﺑﺎزﭘرداﺧت ﺑدھﯽ آﻧﺎن( اﻋﻼم ﻧﻣود ﮐﮫ اﯾن ﺧدﻣﺎت ﺑراﺳﺗﯽ از‬
‫ﺧدﻣﺎت اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ دوران اﻣروزی‪ ،‬واﻻﺗر ﺑود‪:‬‬

‫ﺑﯾﺎﺑد ﺑﮫ اﻧدازه رﻧﺞ‪ ،‬ﮔﻧﺞ‬ ‫ھر آﻧﮑس ﮐﮫ ازﮐﺎر دﯾدﺳت رﻧﺞ‬

‫ﮐﮫ از ﻣﺎ ﮐﻧد ﻣزد را ﺧواﺳﺗﺎر‬ ‫ﺑﮕوﯾﯾد ﯾﮑﺳر ﺑﮫ ﺳﺎﻻر ﺑﺎر‬
‫درم ﺧواھد از ﻣرد ﺑﯽدﺳﺗﮕﺎه‬ ‫وﮔر وام ﺧواھﯽ ﺑﯾﺎﯾد ز راه‬
‫ﮐﮫ ﮔﻧﺟور واﻣش ﺑﺗوزد ز ﮔﻧﺞ‬ ‫ﻧﺑﺎﯾد ﮐﮫ ﯾﺎﺑد ﺗﮭﯾدﺳت‪ ،‬رﻧﺞ‬

‫در ﺑﺧش ‪ ۴۶‬دﻓﺗر ﺳوم "دﯾﻧﮑرد"‪ ،‬ﺧوﯾﺷﮑﺎرﯾﮭﺎی ُﻧﮫ ﮔﺎﻧﮫ ﺷﮭرﯾﺎر ﻣﺎﻧﻧد رﺳﯾدﮔﯽ ﺑﮫ‬
‫زﻧﺎن از ﮐﺎر اﻓﺗﺎده‪ ،‬ﮐودﮐﺎن ﻧﺎﺗوان‪ ،‬ﺑﯾﻣﺎران درﻣﺎن ﻧﺎﭘذﯾر و ﺳﺎﺧت درﻣﺎﻧﮕﺎه ﻧﻣوﻧﮫ‬
‫ھﺎی روﺷﻧﯽ از دھﺷﻣﻧدی دوﻟت ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻧد‪ .‬اﯾﻧﮭﺎ وظﺎﯾﻔﯽ اﺳت ﮐﮫ در اﯾن زﻣﺎﻧﮫ‪،‬‬
‫زﯾرﻋﻧوان ﻣﺳﺋوﻟﯾﺗﮭﺎی ﺳﺎزﻣﺎﻧﮭﺎی ﺑﮭزﯾﺳﺗﯽ و ﺗﺎﻣﯾن اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑر دوش دوﻟﺗﮭﺎی‬
‫ﭘﯾﺷرﻓﺗﮫ اﺳت‪.‬‬

‫ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑﻧﯾﺎد ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾرﯾﮭﺎی ﮐﻼن ﮐﺷور ﺑﺎﯾد ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﺑرای‬
‫ھﻣروزﮔﺎران ﺑﺎﺷد ﺑﻠﮑﮫ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ آﯾﻧدﮔﺎن ﻧﯾز ﻣﯽ ﺑﺎﯾد در آن ﮔﻧﺟﺎﻧده ﺷود‪ .‬ﻧظرﯾﮫ‬
‫ﭘرداز اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺳﺎﻟﮭﺎی آﻏﺎزﯾن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺗﻧﺳر‪ ،‬ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد ﮐﮫ » ھر ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﮫ‬
‫ﺑرای ﺧوﺷﺂﻣد اﻣروز ﺧوﯾش‪ ،‬ﻗﺎﻧون ﻋﻘل ﺟﮭﺎﻧداری را ﻓروﮔذارد‪ ،‬و ﮔوﯾد ﭼون اﺛر اﯾن‬
‫ﻓﺳﺎد ﺻد ﺳﺎل دﯾﮕر ظﺎھر ﺧواھد ﺷد‪ ،‬ﻣن اﻣروز ﺗﺷﻔﯽ ﻧﻔس ﺧود ﻓرو ﻧﮕذارم‪ ،‬ﺑﮫ ﺧطﺎ‬
‫ﻣﯽ رود‪ .‬ﺣﮑﻣﺎ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎ ِه ﺑﺎ ﺗﻣﮑﯾن آن را ﺧواﻧﻧد ﮐﮫ ﺻﻼح روزﮔﺎر آﯾﻧده ﺑﮭﺗر از آن‬
‫اﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪،‬‬ ‫را«‪۲۲۷ .‬‬ ‫ﮔوش دارد ﮐﮫ ﻏم زﻣﺎﻧﮫ ﺧوﯾش‬

‫‪ -227‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪52‬‬

‫‪138‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ﭼﻧد ﻧﺳل را در ﭼﺷم اﻧداز ﺧود ﻣﯽ ﮔذارد و ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ در ﺑراﺑر اﮐﻧوﻧﯾﺎن ﮐﮫ‬
‫در ﺑﺎره ﻓرداﯾﯾﺎن ﻧﯾز دوﻟت ﻓرﻣﺎﻧروا را ﻧﺎﮔزﯾر ﺑﮫ ﭘﺎﺳﺧﮕوﯾﯽ ﻣﯽ داﻧد‪.‬‬

‫در ھﻣﯾن ﭘﯾوﻧ ِد ﻧﮕﮭداﺷت ﻣﻧﺎﻓﻊ ﮐﺷور و ﺻﻼح اﯾراﻧﯾﺎﻧﯽ ﮐﮫ در ﺳﺎﻟﮭﺎی آﯾﻧده در اﯾران‬
‫زﻣﯾن ﺧواھﻧد زﯾﺳت‪ ،‬ﻣﻧوﭼﮭر ﭘﯾﺷدادی ﮐﮫ از دﺳت اﻧدازی ﺗوراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﻣﯾﮭن آزرده و‬
‫ﺑﯾﻣﻧﺎک اﺳت‪ ،‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﮫ اﯾراﻧﯾﺎن ھﻣروزﮔﺎر ﺧوﯾش ھﺷدار ﻣﯽ دھد‪ » :‬ای ﻣردم‪ ،‬ﺷﻣﺎ‬
‫ھﻣﮫ ﻣردم را ﻧزاده اﯾد‪ .‬ﻣردم ﻣردﻣﻧد ﺗﺎ ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ از ﺧوﯾﺷﺗن ﭘﺎس دارﻧد و دﺷﻣن‬
‫را از ﺧوﯾش ﺑراﻧﻧد‪ .‬ﺗوراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﭘﯾراﻣون ﺷﻣﺎ دﺳت اﻧداﺧﺗﮫ اﻧد‪ ،‬و اﯾن ﻧﯾﺳت ﻣﮕر از‬
‫آن‪ ،‬ﮐﮫ ﺷﻣﺎ دﺷﻣن را ﺑﺎز ﻧداﺷﺗﮫ اﯾد و ﮐﺎر را آﺳﺎن ﮔرﻓﺗﮫ اﯾد‪ .‬ﺧداوﻧد ﮐﺷور را ﺑﮫ ﻣﺎ‬
‫داده اﺳت ﺗﺎ ﻣﺎ را ﺑﯾﺎزﻣﺎﯾد‪ ،‬ﮐﮫ اﮔر ﺳﭘﺎس ﮔوﯾﯾم ﻓزوﻧﯽ ﺑﺧﺷد و اﮔر ﻧﺎﺳﭘﺎﺳﯽ ﮐﻧﯾم‬
‫دھد«‪۲۲۸ .‬‬ ‫ﮐﯾﻔر‬

‫اﻧوﺷﯾروان در ﺳﺧﻧﺎﻧﯽ ﮐﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﮐﺷورداری وی را ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﯽ دھد‪ ،‬ﺧﯾر ھﻣﮕﺎﻧﯽ را‬

‫ﺣﺗﯽ ﺑﮫ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ﻏﯾر اﯾراﻧﯾﺎﻧﯽ ﮐﮫ در اﯾراﻧﺷﮭر زﻧدﮔﯽ ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾﻧد ﻣﯽ ﮔﺳﺗراﻧد و ﺑرای‬
‫آﻧﺎن ﻧﯾز از ﺑزرﮔﺎن اﯾران‪ ،‬آﺳﺎﯾش‪ ،‬آراﻣش و داد ﻣﯽ ﺟوﯾد‪ » :‬ﺑﺎ ﺗﮭﯾدﺳﺗﺎن ھﻣدردی‬
‫ﮐﻧﯾد و ﺑﯾﻧواﯾﺎن را ﺑﻧوازﯾد و ﭘﺎس ھﻣﺳﺎﯾﮕﺎن ﺑدارﯾد و ﺑﺎ ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎﻧﯽ ﮐﮫ در ﻣﯾﺎن ﺷﻣﺎ‬
‫زﻧدﮔﯽ ﻣﯽ ﮐﻧﻧد ﺑﮫ ﻧﯾﮑﯽ رﻓﺗﺎر ﮐﻧﯾد ﮐﮫ آﻧﺎن در ﭘﻧﺎه و زﯾﻧﮭﺎر ﻣن ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻧد‪ .‬ﻧوﻣﯾدﺷﺎن‬
‫ﻣﮑﻧﯾد‪ ،‬ﺑر اﯾﺷﺎن ﺳﺗم ﻣﮑﻧﯾد‪ ،‬زورﮔوﯾﯽ ﻣﮑﻧﯾد‪ ،‬در ﺗﻧﮕﻧﺎﯾﺷﺎن َﻣ َﻧﮭﯾد ﮐﮫ ﺳﺧﺗﮕﯾری‪،‬‬
‫ﺳرﭘﯾﭼﯽ آرد‪ .‬اﮔر آزاری از اﯾﺷﺎن ﺑﺑﯾﻧﯾد ﺷﮑﯾﺑﺎﯾﯽ ﮐﻧﯾد و زﯾﻧﮭﺎر و ﭘﯾﻣﺎﻧﺗﺎن را ﭘﺎس‬
‫او ﺣﺗﯽ از اﯾن ھم ﻓراﺗر رﻓﺗﮫ و اﯾن ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ را ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑرای‬ ‫دارﯾد«‪۲۲۹ .‬‬

‫اﯾراﻧﯾﺎن اﻣروز و ﻓردا و زﯾﺳت ﺑوم اﯾراﻧﺷﮭر ﺧواﺳﺗﺎر ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬ﺑﻠﮑﮫ ﺗﺎ ﺟﺎی ﻣﻣﮑن‪،‬‬
‫ﻏﯾر اﯾراﻧﯾﺎن را ﻧﯾز ﺷﺎﻣل ﻣﯽ ﮔرداﻧد‪» :‬ﭼون ﻗﯾﺻر ﺑﮫ ﻣن ﻧﯾرﻧﮓ زد و ﻣن ﺑﮫ ﮐﺷور‬

‫‪ -228‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪41‬‬
‫‪ -229‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪86‬‬

‫‪139‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫او ﻟﺷﮑر ﮐﺷﯾدم‪ ،‬او ﺧوار ﺷد و ﺧواﺳﺗﺎر آﺷﺗﯽ ﮔردﯾد‪ .‬ﺑرای ﻣن ﺧواﺳﺗﮫ ھﺎﯾﯽ‬
‫)اﻣواﻟﯽ( ﻓرﺳﺗﺎد و ﭘرداﺧﺗن ﺑﺎج و ﻏراﻣت را ﭘذﯾرﻓت‪ .‬ده ھزار دﯾﻧﺎر از آن ﭼﮫ‬
‫ﺑﺧﺷﯾد« ‪۲۳۰.‬‬ ‫ﻓرﺳﺗﺎده ﺑود را ﺑﮫ ﺑﯾﻧواﯾﺎن و ﺑرزﮔران روم‬

‫اوج ﺑزرگ ﻣﻧﺷﯽ را در ارﯾﮑﮫ ﻗدرت‪ ،‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش ﮔذاﺷت ﮐﮫ در را ﺑر‬
‫روی ھﻣﮫ اﯾراﻧﯾﺎن ﺑرای دادﺧواھﯽ ﻧﻣودن ﺑﺎز ﻧﮕﮭداﺷت و در اﯾن ﻣﯾﺎن‪ ،‬ﺣﺗﯽ اﯾن ﺣق‬
‫را ﺑﮫ ﻣﺧﺎﻟﻔﺎن ﺧود ﻧﯾز داد ﮐﮫ ﺑرای ﮔرﻓﺗن ﺣق ﺧوﯾش‪ ،‬ﺑﮫ ﺑﺎرﮔﺎه ﺷﺎه ﺑروﻧد‪:‬‬

‫ﭘﺳﻧدﯾدن داد ‪ ،‬راه ﻣن اﺳت‬ ‫ﺟﮭﺎن َﺳر ﺑ َﺳر در ﭘﻧﺎه ﻣن اﺳت‬

‫ز ﺑدﺧواه و از ﻣردم ﻧﯾﮑﺧواه‬ ‫ﮔﺷﺎده اﺳت ﺑﺎ ھرﮐس اﯾن ﺑﺎرﮔﺎه‬

‫در "زاﻣﯾﺎد ﯾﺷت" اوﺳﺗﺎ‪ ،‬اﻓزون ﺑر ﭘﺎﺳﺧﮕوﯾﯽ ﺷﮭرﯾﺎر در ﺑراﺑر ﻣردم‪ ،‬از ﺧوﯾﺷﮑﺎری‬
‫وی در ﺑراﺑر دﯾﮕر ﺟﺎﻧداران ﺳرزﻣﯾﻧﻣﺎن ﻧﯾز ﮔﻔﺗﮕو ﻣﯽ ﺷود‪ » :‬ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ ﭘﻧﺎه ﺗﯾره‬
‫رﺳﺎن راﺳت ﻣردان و دﯾن ﻣزداﭘرﺳﺗﯽ‬
‫ِ‬ ‫ھﺎی اﯾراﻧﯽ و ﺟﺎﻧوران ﭘﻧﺟﮕﺎﻧﮫ و ﯾﺎری‬
‫اﺳت«‪ ۲۳۱ .‬در ﻧﻣوﻧﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ دﯾﮕری‪ ،‬ھم ارﺟﮕزاری ﺑﮫ زﯾﺳت ﺑوم ﮐﮫ در ﭘﮭﻧﮫ‬
‫ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﺟﺎی ﻣﯽ ﮔﯾرد از ﺳوی اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش درآﻣده اﺳت و ھم ﺑرﺗری‬
‫دادن ﺻﻼح ﮐﺷور ﺑر ھر ﭼﯾز دﯾﮕر از ﺟﻣﻠﮫ ﭘﺎﺳداﺷت زﯾﺳت ﺑوم‪ ،‬ﺟﻠوه ﮔر ﺷده اﺳت‪.‬‬
‫داﺳﺗﺎن اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑوده ﮐﮫ اردﺷﯾر دوم ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ ﺑﺎ ﻟﺷﮑرﯾﺎﻧش ﮐﮫ ﺑرای ﺳرﮐوب ﺷورﺷﯽ‬
‫در "ﮐﺎدوس" )ﺗﺎﻟش( ﺑﺳر ﻣﯽ ﺑردﻧد‪ ،‬در ﮐوه و َد َﻣن ﮔرﻓﺗﺎر ﺳرﻣﺎ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷب ﻣﯽ‬
‫ﺷوﻧد وﻟﯽ ﺑﺎ وﺟود ﭘرواﻧﮫ ﺷﺎه ﺑﮫ ﺑرﯾدن درﺧﺗﺎن ﺑرای اﻓروﺧﺗن آﺗش‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن دل ﺑﮫ‬
‫ﺑرﯾدن درﺧﺗﺎن ﻧﻣﯽ دھﻧد ﺗﺎ آﻧﮑﮫ از ﺳر ﻧﺎﭼﺎری و ﺑرای ﻧﺟﺎت ﺟﺎن ﺳرﺑﺎزان‪ ،‬ﺧو ِد ﺷﺎه‬
‫اﻧداﺧﺗن درﺧﺗﺎن را آﻏﺎز ﻣﯽ ﮐﻧد‪ » :‬ﺳﭘﺎھﯾﺎن ﺑﮫ ﺟﺎﯾﻰ رﺳﯾدﻧد ﻛﮫ از ﻧﺷﯾﻣﻧﮕﺎه ھﺎى‬

‫‪ -230‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪81‬‬
‫‪ -231‬زاﻣﯿﺎد ﯾﺸﺖ‪ ،‬ﮐﺮده ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪69‬‬

‫‪140‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺧود ﭘﺎدﺷﺎه ﺑود و در آﻧﺟﺎ ﺑﺎغ ﺑزرﮔﻰ ﭘر از درﺧﺗﮭﺎى زﯾﺑﺎ و آراﺳﺗﮫ ﺑود‪ .‬ھوا ﺑﺳﯾﺎر‬
‫ﺳرد ﺑود و ﺷﺎه ﺑﮫ ﺳﭘﺎھﯾﺎن اﺟﺎزه داد ﻛﮫ از درﺧﺗﮭﺎى آن ﺑﺎغ ﺑ ُﺑرﻧد و ﺑراى ﮔرم ﺷدن‬
‫ﺧود ﺑﻛﺎر ﺑرﻧد و ﺑر درﺧﺗﮭﺎى ﺻﻧوﺑر و ﺳرو درﯾﻎ ﻧﮕوﯾﻧد‪ .‬وﻟﻰ ﭼون درﺧﺗﮭﺎ زﯾﺑﺎ‬
‫ﺑودﻧد ﺳﭘﺎھﯾﺎن را درﯾﻎ ﻣﻰ آﻣد ﻛﮫ آﻧﮭﺎ را ﺑراﻧدازﻧد و ﺳﺧﺗﻰ ﺳرﻣﺎ را ﺑر ﺧود آﺳﺎن‬
‫ﺳﺎزﻧد‪ .‬اﯾن ﺑود ﮐﮫ ﺧود ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺑرى ﺑﮫ دﺳت ﮔرﻓﺗﮫ و ﻧﺧﺳت ﭼﻧد درﺧﺗﻰ را از‬
‫ﺑزرﮔﺗرﯾن و زﯾﺑﺎﺗرﯾن آﻧﮭﺎ ﺑراﻧداﺧت ﺗﺎ ﭘس از وى ﺳﭘﺎھﯾﺎن ﺗﯾﺷﮫ ﺑر آن درﺧﺗﮭﺎ‬
‫ﺑﮕذراﻧﻧد« ‪۲۳۲.‬‬ ‫ﺑﻧﮭﺎدﻧد و آﺗﺷﮭﺎى ﺑزرﮔﻰ ﭘدﯾد آوردﻧد ﺗﺎ ﺷب را ﺑﮫ آﺳﺎﻧﻰ‬

‫در ﮐﻣﺗر ﺟﺎﯾﯽ در ﺟﮭﺎن آﻧروز اﯾﻧﭼﻧﯾن ﻣﮭر و ارﺟﯽ ﺑرای زﯾﺳت ﺑوم از ﺳوی ﻣﻠﺗﯽ‬
‫دﯾده ﺷده اﺳت‪ .‬ﺳرﺑﺎزان از ﺳرﻣﺎ ﺑﮫ ﺧود ﻣﯽ ﻟرزﯾدﻧد و ﺧطر ﻣرگ را ﺑﯾﺦ ﮔوﺷﺷﺎن‬
‫ﺣس ﻣﯽ ﮐردﻧد وﻟﯽ دﺳت ﺑﮫ ﺗﺑر ﺑرای اﻧداﺧﺗن درﺧﺗﺎن ﻧﻣﯽ ﺑردﻧد‪ .‬اﯾن ﻧﺷﺎﻧﮫ ای از آن‬
‫ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ اﺳت ﮐﮫ ﮔروھﮭﺎی آدﻣﯾﺎن و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن را در َﻧ َوردﯾده و ﮔﯾﺎھﺎن را‬
‫ﻧﯾز درﺑرﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬ﺑﺎ اﯾن وﺟود‪ ،‬ﻧﺟﺎت ﺟﺎن اﯾراﻧﯾﺎن در آن ﺷب ﺳرد‪ ،‬ﺑر ھر ﮐﺎر‬
‫دﯾﮕری از ﺟﻣﻠﮫ ﻧﮕﮭداری از زﯾﺳت ﺑوم ﺑرﺗری داﺷت و ﺑزرﮔﺗرﯾن ﻣﺻﻠﺣت ﮐﺷور در‬
‫آن زﻣﺎن ﺑود‪ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬اردﺷﯾر دوم ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ ﺑرای اﻧداﺧﺗن درﺧﺗﺎن‪ ،‬ﻧﺧﺳت ﺧود‬
‫دﺳت ﺑﮑﺎر ﺷد‪.‬‬

‫ﭘذﯾرﻓﺗن ارزش اﻧﺳﺎن و ارﺟﮕزاری ﺑﮫ ﺟﺎن و زﻧدﮔﯽ وی‪ ،‬ھم در دﯾدﮔﺎه و ھم در‬
‫ﮐﺎرﺑرد‪ ،‬و ھﻣزﻣﺎن‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ ﺧوﯾﺷﮑﺎری آدﻣﯽ در ﺟﮭﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻧﻣﺎﯾﮫ ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﺳرﭘرﺳﺗﯽ آن ﺑود‪ .‬اﻓزون ﺑر اﯾﻧﮭﺎ‪ ،‬رواداری ﻋرﻓﯽ و دﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ھﻣﮫ‬
‫ﺷﮭروﻧدان‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺗن و ﺟﺎن ﮐﮫ روان اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ را ﻧﯾز ارﺟﻣﻧد ﻣﯽ ﻧﻣود‪ .‬در ھﻣﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﮐرد اﯾران ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ در ﮐﺎرﺗﺎژ )ﺗوﻧس ﮐﻧوﻧﯽ( ﮐﮫ ﺗوﺳط زﻧده ﯾﺎد دارﯾوش ھﻣﺎﯾون‬

‫‪ -232‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ رواﯾﺖ ﭘﻠﻮﺗﺎرك‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺣﻤﺪ ﮐﺴﺮوي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪207‬‬

‫‪141‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑررﺳﯽ ﺷده را ﺑﺎزﺧواﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﻧﯾم‪ :‬ﻣردم ﮐﺎرﺗﺎژ ﯾﮏ ﭘﯾﮑر ﻣﻔرﻏﯽ ﺑﮫ ﻧﺎم "ﻣوﻟﺦ" را‬
‫ﻣﯽ ﭘرﺳﺗﯾدﻧد ﮐﮫ ھر از ﭼﻧدﮔﺎھﯽ‪ ،‬ﮐودک ﺑﯾﮕﻧﺎھﯽ را ﺑراﯾش ﺑﺎ اﻧداﺧﺗن در آﺗش ﻗرﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐردﻧد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ آن ﺑﺧش از ﮐﺎرﺗﺎژ ﺟزو اﻣﭘراﺗوری ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ ﺷد دارﯾوش دﺳﺗور‬
‫داد ﮐﮫ اﯾن رﺳم را ﺑراﻧدازﻧد و از آن ﭘس دﯾﮕر آدﻣﮭﺎ را ﻗرﺑﺎﻧﯽ ﻧﮑردﻧد‪ .‬ﻗرﺑﺎﻧﯽ ﮐردن‬
‫اﻧﺳﺎن در آن ﻧﺎﺣﯾﮫ‪ ،‬ﭘﯾوﻧدی ﺑﮫ اداره ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﭘﮭﻧﺎورھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ ﻧداﺷت‪ .‬دارﯾوش‬
‫ﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑﯽ اﻋﺗﻧﺎ از ﮐﻧﺎر اﯾن زﺷﺗﮑﺎری ﺑﮕذرد و ﮐﺎرش را ﺑﮑﻧد و ﺑرای ﺧودش و‬
‫ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﮔﺳﺗرده اش ھم‪ ،‬ﮔرﻓﺗﺎری ﺑرﭘﺎ ﻧﮑﻧد وﻟﯽ ﺷﺎھﻧﺷﺎه اﯾران اﯾن رﺳم زﺷت را‬
‫ﺑراﻧداﺧت و ﺑﮫ اﯾن ﮐﯾش ﺿد اﻧﺳﺎﻧﯽ ﺑﮭﺎﯾﯽ ﻧداد‪.‬‬

‫اﯾن ﻣداﺧﻠﮫ دوﻟت در ﮐﺎری ﮐﮫ ﺳودی ﺑراﯾش ﻧداﺷت در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑﮫ ﺷورش‬
‫ﭼرﺑش ﺟﮭﺎن ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ ﺑر ﻋﺎﻓﯾت طﻠﺑﯽ و ﺳﯾﺎﺳت ﺑﺎزﯾﮭﺎی‬
‫ِ‬ ‫ﮐﺎرﺗﺎژﯾﮭﺎ ﺑﯾﻧﺟﺎﻣد‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮫ‬
‫ﻣرﺳوم اﺳت‪ .‬ﯾﻌﻧﯽ در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﻗرﺑﺎﻧﯽ ﮐردن ھﯾﭻ اﻧﺳﺎﻧﯽ در ھﯾﭻ ﺟﺎ روا‬
‫ﻧﯾﺳت و ﺑﺎﯾد از آن ﺟﻠوﮔﯾری ﺷود‪ ،‬ﺑدون ھﯾﭻ اﮔر و اﻣﺎﯾﯽ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻧﮑﮫ رواداری از‬
‫وﯾژﮔﯾﮭﺎی آﺷﮑﺎر ﻣﻧش اﯾراﻧﺷﮭری ﺑود وﻟﯽ اﯾﻧﺟﺎ دﯾﮕر ﺑﺎور و آرای اﮐﺛرﯾت ﻣردم آن‬
‫ﻧﺎﺣﯾﮫ در ﮐﺎرﺗﺎژ‪ ،‬ارﺟﻣﻧد ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺧو ِد اﻧﺳﺎن اﺳت ﮐﮫ ارﺟﻣﻧد اﺳت‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﭼﯾرﮔﯽ‬
‫"ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ" ﺑر "اراده ﻋﻣوﻣﯽ" ﺑود ﮐﮫ در ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾری ﻓرزاﻧﮕﺎن و‬
‫ﺧردﻣﻧدان اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻣود ﯾﺎﻓت‪ .‬ﺟﻠوی ﻧﺎدرﺳﺗﯽ و اﻧﺳﺎن ﺳﺗﯾزی ﺑﺎﯾد ﮔرﻓﺗﮫ ﻣﯽ ﺷد ﺣﺗﯽ‬
‫ﮐﺎر ﻧﺎدرﺳت ﺑود‪.‬‬
‫اﮔر رای و ﺑﺎور اﮐﺛرﯾت ﺑر اﻧﺟﺎم آن ِ‬

‫ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺳﺧن از ﺗﻔﺎوت ﻧﮕﺎه اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎ ﻧﮕﺎه آﺗﻧﯽ )ﻣﺑﺗﻧﯽ ﺑر ﻣردم ﺳﺎﻻری( ﻣﯽ‬
‫ﺷود ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﺑﮫ ﻣﻧزﻟﮫ ﺑﯽ اھﻣﯾت ﺑودن ﻣردم در ﭘﮭﻧﮫ ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾرﯾﮭﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ و‬
‫اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﻧﯾﺳت ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ در ﺳﺧﻧﺎن ﻣﻧوﭼﮭرﺷﺎه رو ﺑﮫ ﺑزرﮔﺎن و اﺷراف ﮐﺷور‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫روﺷﻧﯽ اھﻣﯾت ﻣردم و ﺧواﺳﺗﮫ ھﺎی آﻧﺎن آﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﺷود‪ » :‬در ﮐﺎر ﻣردم ﺑﻧﮕرﯾد‪ ،‬ﮐﮫ‬
‫ﻧﺎن و آﺑﺗﺎن از ﻣردم اﺳت‪ .‬در ﻣﯾﺎن ﻣردم اﮔر داد ﺑﮕﺳﺗرﯾد ﺑﮫ آﺑﺎداﻧﯽ روی آرﻧد‪ ،‬و‬

‫‪142‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾن‪ ،‬ﺑﺎج )ﻣﺎﻟﯾﺎت( را ﻓزوﻧﯽ ﺑﺧﺷد و روزﯾﺗﺎن را ﻓراوان ﮐﻧد‪ ،‬و اﮔر ﺑر اﯾﺷﺎن ﺳﺗم‬
‫ﮐﻧﯾد از آﺑﺎد ﮐردن روی ﺑﮕرداﻧﻧد و ﺑﯾﺷﺗر زﻣﯾن را ﺑﯾﮑﺎر ﮔذارﻧد و اﯾن از ﺑﺎج ﺑﮑﺎھد‬
‫ﮐﻧﯾد«‪۲۳۳.‬‬ ‫و روزﯾﺗﺎن ﮐﺎﺳﺗﯽ ﮔﯾرد‪ .‬ﭘس ﺑﺎ ﻣردم ﺑﮫ داد رﻓﺗﺎر‬

‫ﭼون اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری را در دﯾدﮔﺎھﮭﺎﯾﯽ در ﻧﺎھﻣﮕوﻧﯽ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه آﻧﺗﯽ ﮐﮫ اﻧدﯾﺷﮫ‬

‫ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮐﻧوﻧﯽ ﭼﯾره ﺑر ﻏرب ﯾﺎ ھﻣﺎن دﻣوﮐراﺳﯽ را ﭘﯽ رﯾﺧﺗﮫ اﺳت‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﯾﻧﯾم‪ ،‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ‬
‫ﭘﺎره ای ﺗوﺿﯾﺣﺎت ﺑرای روﺷن ﺷدن ﺑﯾﺷﺗر اﯾن ُﺟﺳﺗﺎر‪ ،‬اﺣﺳﺎس ﻣﯽ ﺷود‪ .‬دوﻟت ‪-‬‬
‫ﺷﮭرھﺎی )‪ (Police‬ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی آرﻣﺎﻧﺷﮭری ﮐﮫ در ﻋﺻر ﻧوﯾن از آﻧﮭﺎ ﺗرﺳﯾم‬
‫ﮔﺷﺗﮫ اﻧد‪ ،‬ﻧﺑودﻧد‪ .‬در آﺗن‪ ،‬اﻓرادی ﮐﮫ ﺣق رای داﺷﺗﻧد در "اﮔورا" )‪ ،(Agora‬ﯾﻌﻧﯽ‬
‫ﻣﯾدان ﻣرﮐزی ﺷﮭر ﮔرد ﻣﯽ آﻣدﻧد و ﺑﮫ ﺟدﻟﮭﺎ و زد و ﺑﻧدھﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻣﯽ ﭘرداﺧﺗﻧد‪.‬‬
‫ﺑﺳﯾﺎری از ﺑزرﮔﺎﻧﺷﺎن‪ ،‬ﻧﯾرﻧﮓ ﺑﺎز و ﺳودﺟو ﺑودﻧد‪ .‬ﺷﻣﺎری از رھﺑران دوﻟت ‪-‬‬
‫ﺷﮭرھﺎی ﯾوﻧﺎن ﻛﮫ ﻋﻠﯾﮫ اﯾران ﺟﻧﮕﯾده ﺑودﻧد‪ ،‬ﻣﺗﮭم ﺑﮫ ﺳو اﺳﺗﻔﺎده و ﯾﺎ ﺧﯾﺎﻧت ﺑﮫ‬
‫ﻛﺷورﺷﺎن ﺷدﻧد و ﺑرای ﮔرﯾز از ﮐﯾﻔر‪ ،‬ﺑﮫ ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾران ﭘﻧﺎھﻧده ﺷدﻧد‪ .‬از زﻣﺎن‬
‫ﮐورش‪ ،‬ﺷﮭرھﺎی ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﻧﺷﯾن ﯾﮑﯽ ﭘس از دﯾﮕری ﻓرﻣﺎﻧﺑرداری از اﯾراﻧﯾﺎن را‬
‫ﭘذﯾرﻓﺗﻧد‪ :‬ﺑرﺧﯽ ﺑﮫ زور اﺳﻠﺣﮫ‪ ،‬ﺑرﺧﯽ ﺑﺎ ﺧﯾﺎﻧت ﺷﻣﺎری از ﻣردﻣﺷﺎن‪ .‬در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪،‬‬
‫ﺑود‪۲۳٤ .‬‬ ‫َزر ﭘﺎرﺳﯾﺎن ﺑﮫ ھﻣﺎن اﻧدازه ﻧﯾروی ﺳﭘﺎھﯾﺎن اﯾﺷﺎن ﻧﯾروﻣﻧد و ﮐﺎرآﻣد‬

‫ﯾﮑﯽ از ﺑرﺧوردھﺎی اﯾراﻧﯾﺎن و ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن در آن روزﮔﺎر را از ﻧوﺷﺗﺎر "ھرودت" ﯾوﻧﺎﻧﯽ‬

‫ﺑﺎزﺧواﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﻧﯾم‪ :‬اﺳﭘﺎرﺗﯾﺎن ﯾوﻧﺎﻧﯽ دو ﺳﻔﯾر اﯾران را ﮐﺷﺗﻧد و از اﯾﻧرو‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن آﻣﺎده‬
‫ﮐﯾن ﺧواھﯽ ﺷدﻧد‪ .‬اﺳﭘﺎرﺗﯾﺎن ﮐﮫ ﻗﺎﻓﯾﮫ را ﺗﻧﮓ دﯾدﻧد‪ ،‬ﭘذﯾرﻓﺗﻧد ﮐﮫ دو ﻧﻔر از اﺷراف‬
‫اﺳﭘﺎرت را ﺑﮫ ﺟﺑران ﮐﺷﺗن ﺳﻔﯾران ﺧﺷﺎﯾﺎرﺷﺎ‪ ،‬ﺑﮫ وی ﺗﺳﻠﯾم ﮐﻧﻧد‪ .‬ﭘس از واﮔذاری اﯾن‬
‫دو ﺗن ﺑﮫ اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺧﺷﺎﯾﺎرﺷﺎ در ﻧﻣﺎﯾﺷﯽ از ﺟواﻧﻣردی‪ ،‬از ﮐﺷﺗن آن دو ﺗن ﭼﺷم ﭘوﺷﯾد‬

‫‪ -233‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪41‬‬
‫‪ -234‬اﯾﺮان از آﻏﺎر ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬روﻣﻦ ﮔﯿﺮﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪151‬‬

‫‪143‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫و ﮔزارد ﮐﮫ آﻧﺎن ﺑﮫ ﺳرزﻣﯾن ﺧود ﺑﺎزﮔردﻧد‪ ۲۳٥ .‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن "ﺑرﺑر" ﺑﮫ ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن‬
‫"آزاد ﻣﻧش" دﺳت ﺧودداری و ﭘرھﯾز از ﺧﺷوﻧت دادﻧد‪ ،‬ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺑر ﺧﻼف ھﻣﮫ‬
‫آداب دﯾﭘﻠﻣﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻔﯾران ﮐﺷوری را در ﺷﮭرﺷﺎن ﮐﺷﺗﮫ ﺑودﻧد و ﻣﮭﻣﺎن آزاری را در‬
‫اوﺟش ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش ﮔذارده ﺑودﻧد‪.‬‬

‫ﺑﺳﯾﺎری از ﺑزرﮔﺎن و ﺳرداران آﺗﻧﯽ و اﺳﭘﺎرﺗﯽ ﯾﺎ ﺑﮫ درﺑﺎر اﯾران ﭘﻧﺎه ﻣﯽآوردﻧد ﻣﺎﻧﻧد‬
‫"ﺗﻣﯾﺳﺗوﮐﻠس" )‪ (Themistocles‬درﯾﺎﺳﺎﻻر آﺗن در ﻧﺑرد "ﺳﺎﻻﻣﯾس" و ﯾﺎ ﺑﮫ ﺟرم‬
‫ھﻣراھﯽ ﺑﺎ اﯾران ﮐﺷﺗﮫ ﻣﯽﺷدﻧد ﻣﺎﻧﻧد "ﭘﺎﺋوزاﻧﯾﺎس" )‪ (Pausanias‬ﻓرﻣﺎﻧده اﺳﭘﺎرﺗﯽ‬
‫در ﻧﺑرد "ﭘﻼﺗﮫ" و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻧد ﮔزﻧﻔون و اﻓﻼطون‪ ،‬در ﺳﺗﺎﯾش از ﺳﺎﻣﺎن ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾران‬
‫و ﻧﮑوھش از دﻣوﮐراﺳﯽ آﺗن ﺑﺳﯾﺎر ﺑﯽ ﭘروا ﻣﯽ ﮔﻔﺗﻧد و ﻣﯽ ﻧوﺷﺗﻧد‪ .‬از ﺳوی دﯾﮕر‪،‬‬
‫اﯾران ﮐﮫ ﻧﻣﺎﯾﻧده ﺟﮭﺎن ﺧﺎوری ﺑرای ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن ﺑود‪ ،‬از دﯾد ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑرای ﺷﻣﺎری از‬
‫ﺟواﻧﺎن آﺗﻧﯽ ﻧﮫ دﻧﯾﺎی دﺷﻣن ﺑﻠﮑﮫ وارون آن‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﮭﺎن ﻧﯾﮑﺑﺧت و آرﻣﺎﻧﯽ ﺟﻠوه ﻣﯽ‬
‫ﮐرد‪ .‬ﭘﺎرس دوﺳﺗﯽ و ﭘﺎرﺳﯽ ﮔراﯾﯽ اﺷراف ﯾوﻧﺎﻧﯽ در ﺳﺎﻟﮭﺎی ‪ ۴۳۰‬و ‪ ۴۲۰‬ﭘﯾش از‬
‫اﻧﺟﺎﻣﯾد‪۲۳٦ .‬‬ ‫ﻣﯾﻼد ﺑﮫ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺗﺎزه ای از ﮐﺎﻻھﺎی ﺗﺟﻣﻼﺗﯽ اﯾراﻧﯽ ﺑﮫ ﯾوﻧﺎن‬

‫در دوراﻧﯽ ﮐﮫ ﺑﺳﯾﺎری از ﺟﻧﮕﺎوران ﯾوﻧﺎﻧﯽ در ﻣزدوری ﺑﺧﺷﮭﺎﯾﯽ از ارﺗش ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ‬

‫ﺑﺳر ﻣﯽ ﺑرﻧد‪ ،‬ﯾﮏ ﺳرﺑﺎز اﯾراﻧﯽ را ﭘﯾدا ﻧﻣﯽ ﻛﻧﯾم ﻛﮫ ﻣزدور ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن ﺷده ﺑﺎﺷد‪.‬‬
‫ﺷﮭرھﺎی ﺑزرگ ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﻧﺷﯾن ﻣﺎﻧﻧد ‪ Miletus‬و ‪ Phocaea‬در ﭼﯾرﮔﯽ اﯾران‬
‫ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ ﺑودﻧد‪ .‬از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﯾران ھﻣواره از ﻧﺑردھﺎی ﭘﯾش آﻣده ﻣﯾﺎن‬
‫ﺷﮭرھﺎی ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﻧﺷﯾن ﺑﮭره ﻣﯽ ﮔرﻓت و از ﯾﮑﯽ از دو ﺳوی ﺟﻧﮓ ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﻧﻣود‪.‬‬

‫‪ -235‬اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮي در آﺛﺎر ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻓﻼﻃﻮن ﺗﺎ ﮔﺰﻧﻔﻮن‪ ،‬ﺣﺎﺗﻢ ﻗﺎدري‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪5‬‬
‫‪ -236‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬روﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬ژوزف وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪40‬‬

‫‪144‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﭘﺎره ای زﻣﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬دﺳﺗﮕﺎه ﺳﯾﺎﺳت ورزی اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺑراﻧﮕﯾزﻧده ﺟﻧﮓ ﻣﯾﺎن ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن‬
‫ﺑود‪ .‬ﺟﻧﮕﮭﺎی وﯾران ﮐﻧﻧده "ﭘﻠوﭘوﻧز" )‪ (Peloponnesian‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎی‬
‫ﺑرﺟﺳﺗﮫ اﯾن راھﺑرد ﮐﺎﻣﯾﺎب اﯾراﻧﯾﺎن ﺑرای ﺗﻔرﻗﮫ اﻧداﺧﺗن و ﭼﯾره ﻣﺎﻧدن ﺑود‪ .‬در آن‬
‫ﻧﻣودﻧد‪۲۳۷ .‬‬ ‫ﺟﻧﮕﮭﺎ‪ ،‬ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن از اﺳﭘﺎرت در ﺑراﺑر آﺗن ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ‬

‫دﻣﮑراﺳﯽ آﺗن آزادﯾﮭﺎی ﺑﻧﯾﺎدی اﻧﺳﺎﻧﯽ را ﻧﯾز در ﻣواردی ﮐﺎﻣﻼ زﯾر ﭘﺎ ﻣﯽ ﮔذاﺷت‪.‬‬
‫ھﻣﯾن دﻣوﮐراﺳﯽ اﻏواﮔر و ﻓرﯾﺑﺎ‪ ،‬ﭼﮭره ای ﻣﺎﻧﻧد ﺳﻘراط را ﺑﮫ دﻟﯾل داﺷﺗن ﺑﺎورھﺎی‬
‫ﺧﻼف ﻋرف‪ ،‬وادار ﺑﮫ ﻧوﺷﯾدن ﺷوﮐران ﻧﻣود و از ﻣﯾﺎن ﺑرد‪ .‬ﮐم ﻧﺑودﻧد ﮐﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ‬
‫دﻟﯾل اﺧﺗﻼﻓﮭﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﯾﺎ ﻓﮑری از دوﻟت ‪ -‬ﺷﮭرھﺎی ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﮭر َﺑﻧد )ﻧﻔﯽ َﺑﻠَد( ﺷدﻧد‪.‬‬
‫ﺑﯾرون راﻧدن اﻓراد از زادﮔﺎه و ﺧﺎﻧﮫ و ﮐﺎﺷﺎﻧﮫ‪ ،‬ﭘﺎ ﮔذاﺷﺗن ﺑر روی ﺳﺎده ﺗرﯾن ﺣﻘوق‬
‫اﻧﺳﺎﻧﯽ ﺑود‪ .‬دﻣﮑراﺳﯽ ﺑﮭره ﮐش و ﺳودﮔراﯾﺎﻧﮫ آﺗن‪ ،‬اﻗﻠﯾﺗﯽ را ﺑر ﺳرﻧوﺷت ھﻣﮫ‪ ،‬ﭼﯾره‬
‫ﮔرداﻧده ﺑود ﺗﺎ ﺑﮫ ﺧﺎطر داﺷﺗن اﮐﺛرﯾت آرای ﺑﺧﺷﯽ از ﻣردم ﺷﮭر‪ ،‬ﺣﻘوق طﺑﯾﻌﯽ دﯾﮕران‬
‫را زﯾر ﭘﺎ ﺑﮕذارد‪.‬‬

‫در ﭘﯽ ﺑرﭘﺎﯾﯽ دوﻟت دﻣوﮐراﺗﯾﮏ در ﺷﮭر "اﻓﺳس" )‪ ،(Ephesus‬از ﺷﮭرھﺎی ﯾوﻧﺎﻧﯽ‬

‫ﻧﺷﯾن‪ ،‬اﻧدﯾﺷﻣﻧد ﺳرﺷﻧﺎس ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪" ،‬ھراﮐﻠﯾت" )‪ (Heraclitus‬درﻧﺎﻣﮫ ای ﮐﮫ در آﺳﺗﺎﻧﮫ‬
‫ﻗدرت ﮔﯾری ﻋوام در اﯾن ﺷﮭرﻧوﺷﺗﮫ اﺳت‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺳوس و اﻧدوه از ﻗدرت ﮔﯾری ﺗوده‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ » :‬ﺑزرﮔﺎن ﺷﮭر ﺑﺎﯾد ﯾﮏ ﺑﮫ ﯾﮏ ﺧود را ﺑﮫ دار آوﯾزﻧد و ﺣﮑوﻣت را ﺑﮫ‬
‫ﮐودﮐﺎن واﮔذارﻧد«‪ ۲۳۸ .‬ﻣﺧﺎﻟﻔت ﺑﺎ آﻧﮕوﻧﮫ ﻧظﺎﻣﮭﺎی دﻣوﮐراﺗﯾﮏ‪ ،‬ﻣﺣدود ﺑﮫ ھراﮔﻠﯾت‬
‫ﻧﻣﯽ ﺷد‪ .‬ﺳرﺷﻧﺎس ﺗرﯾن ﻓﯾﻠﺳوف ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﺗﺑﺎر‪ ،‬اﻓﻼطون‪ ،‬ﺣﮑوﻣت دﻣوﮐراﺗﯾﮏ را ﮔوﻧﮫ‬
‫ﻣﺑﺗذل ﺟﻣﮭوری )ﺣﮑوﻣت ﻗﺎﻧون( ﻣﯽ ﺷﻧﺎﺧت ھﻣﺎﻧﮕوﻧﮫ ﮐﮫ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ را ﻧﺳﺧﮫ ﻣﻧﺣط‬
‫ﺷﺎھﯽ ﻣﯽ اﻧﮕﺎﺷت و اﻟﯾﮕﺎرﺷﯽ )ﺣﮑوﻣت ﮔروھﯽ ﻣﺣدود( را ﺣﺎﻟت زوال ﯾﺎﻓﺗﮫ‬

‫‪237 -Emire of the mind, A History of Iran, Michael Axworthy, p. 24-25‬‬

‫‪ -238‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻏﺮب‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪22‬‬

‫‪145‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫آرﯾﺳﺗوﮐراﺳﯽ )ﺣﮑوﻣت ﺳرآﻣدان( ﻣﯽ داﻧﺳت‪ .‬در ﭘﯽ اﯾن‪ ،‬اﻓﻼطون در "ﻧﺎﻣﮫ ھﻔﺗم"‬

‫ﺧوﯾش ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﺳراﻧﺟﺎم درﯾﺎﻓﺗم ﮐﮫ ھﻣﮫ ﺷﮭرھﺎی ﮐﻧوﻧﯽ )ﯾوﻧﺎن(‪ ،‬ﺑﮫ طورﻣطﻠق‪،‬‬
‫دارای ﻧظﺎم ھﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺑدی ھﺳﺗﻧد«‪ .‬ﮐﺷﺗن ﺳﻘراط ﺑدﺳت ﺳﯾﺎﺳت ﺑﺎزان ﻓﺎﺳد‪،‬‬
‫ﺳﯾﺎھﮑﺎری ﺑﺎزﯾﮕران دﻣوﮐرات در آﺗن و ﻓرورﯾزی آﺗن دﻣوﮐرات در ﺑراﺑر اﺳﭘﺎرت‬
‫ﻏﯾر دﻣوﮐرات و ﺑﮫ آﺗش ﮐﺷﯾده ﺷدن آن ﺷﮭر‪ ،‬اﻓﻼطون را ﺑر آن داﺷت ﮐﮫ ﻧظرﯾﮫ‬
‫ﻋداﻟت ﺧود ﻛﮫ ﻓرزاﻧﮕﺎن را در ﻓراز ھرم ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺟﺎی ﻣﯽ داد را اﺣﺗﻣﺎﻻ از روی‬
‫ﺷﮭرﯾﺎری اﯾراﻧﺷﮭری ﻧﺳﺧﮫ ﺑرداری ﻧﻣﺎﯾد و ﻧﺎم آن را "ﻓﯾﻠﺳوف ﺷﺎھﯽ" ﺑﻧﮭد‪ .‬او ﺑﺣران‬
‫دﻣوﮐراﺳﯽ در آﺗن و ﻧﯾز ﺗﺑﺎھﯽ ھﺎی دﯾﮕر ﺷﮭرھﺎی ﯾوﻧﺎﻧﯽ را ﺑﯾش از ﯾﮏ زوال ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﯽ داﻧﺳت و آن را ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﺑود داد در ﺳﺎﻣﺎن اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﻣﯽ اﻧﮕﺎﺷت‪ .‬ﭘس ﺑرای ﮐﻧﮑﺎش‬
‫در آن‪ ،‬ﺑﮫ ﻓﻠﺳﻔﮫ ﭼﻧﮓ زد‪.‬‬

‫در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ دﻟﺳردی و ﻧﺎاﻣﯾدی ﺑزرﮔﺎن در ﺑﺎره ﻧظﺎم ﺳﯾﺎﺳﯽ دﻣوﮐراﺗﯾﮏ‪" ،‬دﯾوژن"‬
‫)‪ (Diogenes of Sinope‬در ﺑﺎره "ھراﮐﻠﯾﺗوس" )‪ (Heraclitus‬ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ وی‬
‫ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ از دﺳت ھﻣﺷﮭرﯾﺎن ﺧوﯾش رﻧﺟﯾده ﺑود‪ ،‬ﺑﺎ ﻓرزﻧداﻧش ﺑﮫ ﮔوﺷﮫ ای رﻓت و‬
‫ﺑﺎ اﯾﺷﺎن ﺑﮫ ﺑﺎزی ﻣﺷﻐول ﺷد و ﭼون ﻣردم ِﮔرد او آﻣدﻧد‪ ،‬ﺑﮫ ﻣردم ﮔﻔت‪ »:‬ای ﺷورﺑﺧﺗﺎن‬
‫از ﭼﮫ ﻋﺟب دارﯾد؟ ﺑﺎزی ﺑﺎ ﮐودﮐﺎن در ﻧظر ﻣن ﺳزاوارﺗر از آن اﺳت ﮐﮫ ﺑﺎ ﺷﻣﺎ در‬
‫ﺳﯾﺎﺳت ﺷرﮐت ﮐﻧم«‪ ۲۳۹ .‬ﺧود دﯾوژن آﻧﭼﻧﺎن از ﺟو اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺷﮭر ﺧود ﺑﯾزار ﺑود ﮐﮫ‬
‫روز روﺷن ﺑﺎ ﭼراغ ﺑﮫ دﻧﺑﺎل اﻧﺳﺎن ﻣﯽ ﮔﺷت!‬

‫ﺣﺗﯽ در دوره ﭘﺳﺎ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران‪ ،‬در ﺳده ھﺎی ھﺷﺗم ﺗﺎ دھم ﻣﯾﻼدی ﮐﮫ ﻧﮭﺿت‬
‫ﺗرﺟﻣﮫ در ﺟرﯾﺎن ﺑود‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن ﮔراﯾﺷﯽ ﺑﮫ ﻧوﺷﺗﺎرھﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن ﻧﺷﺎن ﻧدادﻧد‪.‬‬
‫ﻣرﺗﺿﯽ ﺛﺎﻗب ﻓر درﺑﺎره اﯾن ﺑﯽ ﻣﺣﻠﯽ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻓرھﯾﺧﺗﮫ اﯾراﻧﯽ ﺑﮫ داﻧش ﺳﯾﺎﺳت ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن‪،‬‬

‫‪ -239‬دارﯾﻮش ﮐﺒﯿﺮ و ﻫﺮﻗﻠﯿﻄﻮس ﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ذﮐﺎءاﻟﻤﻠﮏ ﻓﺮوﻏﯽ‬

‫‪146‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑر اﯾن ﺑﺎور ﺑود ﮐﮫ‪ » :‬اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﺎ آﻧﮑﮫ ﺑﮫ ﺗرﺟﻣﮫ ﺗﻣﺎم آﺛﺎر ﻓﻠﺳﻔﯽ و ﻋﻠﻣﯽ ﻣﮭم ﺑزرﮔﺎن‬
‫ﯾوﻧﺎن ﭘرداﺧﺗﻧد وﻟﯽ ﺑﮫ ﻧوﺷﺗﮫھﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ آﻧﮭﺎ ھﯾﭻ ﮔوﻧﮫ ﺗوﺟﮭﯽ ﻧداﺷﺗﻧد و ﺗردﯾدی در‬
‫ﺑرﺗری ﻧظﺎم ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺑر ﻧظﺎم دﻣوﮐراﺳﯽ از ﻧوع ﯾوﻧﺎﻧﯽ آن‪ ،‬ﻧداﺷﺗﻧد‪ .‬از اﯾن رو در آن‬
‫روزﮔﺎر اﺛری از ﺗرﺟﻣﮫ ﮐﺗﺎبھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﺟﻣﮭوری اﻓﻼطون ﯾﺎ ﺳﯾﺎﺳت ارﺳطو ﻧﻣﯽﺑﯾﻧﯾد‪.‬‬
‫ﺗﻧﮭﺎ ﺑﺎ دﮔرﮔوﻧﯽ ھﺎی ﻋﻠﻣﯽ‪ ،‬اﻗﺗﺻﺎدی‪ ،‬ﻓرھﻧﮕﯽ و ﺳﯾﺎﺳﯽ در ﻏرب و ﭘﯾﺷرﻓت ﻧظﺎﻣﮭﺎی‬
‫ﻣردﻣﺳﺎﻻر در آن ﮐﺷورھﺎ از ﯾﮏ ﺳو و ﺗﺑﺎھﯽ ﺷدﯾد ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻗﺎﺟﺎری از ﺳوی دﯾﮕر ﺑود‬
‫ﮐﮫ در ﻧﺧﺳﺗﯾن ﺳﺎلھﺎی ﺳده ﺑﯾﺳﺗم ﻣﯾﻼدی‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ ﻓﮑر ﻣﺣدود ﮐردن ﻗدرت‬
‫آﻣد«‪۲٤۰ .‬‬ ‫اﺳﺗﺑدادی ﺷﺎه اﻓﺗﺎدﻧد و ﻧﮭﺿت ﻣﺷروطﮫ ﭘدﯾد‬

‫وﯾﮫ زد و ﺑﻧدھﺎی ﭘﺷت ﭘرده‪ ،‬راه اﻧدازی دﺳﺗﮫ ھﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮐﮫ ﭘﯾش زﻣﯾﻧﮫ اﺣزاب‬
‫اﯾن َر ِ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ اﻣروز ھﺳﺗﻧد و ﻗرﺑﺎﻧﯽ ﮐردن ﻣﺻﺎﻟﺢ ھﻣﮕﺎﻧﯽ در ﭘﺎی ﺳودﺟوﯾﯽ ﻓردی و ﯾﺎ‬
‫ﮔروھﯽ ﮐﮫ از ﯾوﻧﺎن ﺑﮫ روم ﻧﯾز ﺑﮫ ارث رﺳﯾده ﺑود‪ ،‬در دوره ﭘﺎرﺗﯾﺎن ﻧﯾز ﭼﺷم اﺳﻔﻧدﯾﺎر‬
‫اﻣﭘراﺗوری روم در ﺑراﺑر اﯾران اﺷﮑﺎﻧﯽ ﺑود‪ .‬آن اﻧدازه ﻧﻔوذ اﯾران اﺷﮑﺎﻧﯽ ﺑر ﺗﺻﻣﯾم‬
‫ﮔﯾرﻧدﮔﺎن ﺳﯾﺎﺳﯽ در روم ﺑﺎﻻ ﺑود ﮐﮫ ﺻدای ﺳﮑﮫ ھﺎی ﺳﯾﻣﯾن اﯾراﻧﯽ در ﺟﯾب‬
‫ﺳﻧﺎﺗورھﺎی روﻣﯽ ﺑﮫ زﺑﺎﻧزدی ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی رﺷوه ﮔﯾری ﺳﯾﺎﺳت ﻣداران روﻣﯽ از دوﻟت‬
‫اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن ﺑدل ﺷد‪ .‬اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن ﺑﺎ رﺷوه دھﯽ‪ ،‬ﺳرداران ﺑرﺟﺳﺗﮫ روم را ﮐﮫ ﺑﯾش از ﺧدﻣﺎت‬
‫رزﻣﯽ ﺑﮫ ﺑﺎزﯾﮭﺎی ﻗدرت ﮔرﻓﺗﺎر ﺑودﻧد‪ ،‬ﺑﮫ ﺟﺎن ھم ﻣﯽ اﻧداﺧﺗﻧد و ﯾﺎ از رﺷﮏ و رﻗﺎﺑت‬
‫ﻣﯾﺎن آﻧﺎن ﺑرای دﺷﻣﻧﯽ اﻓﮑﻧدن و راه اﻧداﺧﺗن ﺟﻧﮓ داﺧﻠﯽ در روم ﺳود ﻣﯽ ﺟﺳﺗﻧد‪.‬‬
‫ﻧﻣوﻧﮫ روﺷن آن‪ ،‬ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ اﯾران اﺷﮑﺎﻧﯽ از "ﭘوﻣﭘﯽ" )‪ (Pumpey‬ﺑر ﺿد ﺟوﻟﯾوس‬
‫ﺳزار )‪ (Julius Caesar‬در ﻧﺑرد "ﻓﯾﻠﯾﭘﯽ" )‪ (Philipi‬ﺑود‪ ۲٤۱ .‬ھﻣﯾن راھﮑﺎر را‬

‫‪» -240‬ﺳﺮﺷﺖ ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﯽ« در ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻣﺴﻌﻮد ﻟﻘﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐﻓﺮ درﺑﺎره ﺟﺎﻣﻌﻪ و دﯾﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻧﻤﺎي اﻧﺠﻤﻦ ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ‪ 18 ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪1386‬‬
‫‪241 -The Political History of Iran under the Arsacids, Cambridge History‬‬
‫‪of Iran 3.1, p. 21–99‬‬

‫‪147‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫روﻣﯾﺎن ﺑرﮔزﯾدﻧد ﺗﺎ ﺷﺎھزادﮔﺎن اﯾراﻧﯽ را ﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﺷﺎه ﺑراﻧﮕﯾزﻧد و در اﯾران‪ ،‬ﺟﻧﮓ‬

‫ﺧﺎﻧﮕﯽ راه ﺑﯾﻧدازﻧد‪ .‬وارﺛﺎن اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ آﺗن و ﭘدران ﻣﻌﻧوی دﻣوﮐراﺳﯽ اﻣروز‪،‬‬
‫ﯾﻌﻧﯽ دوﻟت روم ﺑوﯾژه ﻣﺟﻠس ﺳﻧﺎی آن ﻧﺷﺎن دادﻧد ﮐﮫ ﻣﺷﺎرﮐت ﻧﺎاھﻼن در ﺗﺻﻣﯾم‬
‫ﮔﯾرﯾﮭﺎی ﮐﻼن ﮐﺷور ﺧﯾﻠﯽ ﺑﯾﺷﺗر از ﯾﮏ ﺣﮑوﻣت ﻓردی ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑﮫ ﻓﺳﺎد ﺑﯾﻧﺟﺎﻣد و‬
‫دﺳﺗﺎوﯾزی ﺑرای ﻗدرت ﺧواھﺎن ﺳودﺟو در راﺳﺗﺎی ﻣﻧﺎﻓﻊ ﮔروھﯽ و ﻣﺣﻔﻠﯽ ﺑﮫ ﺟﺎی‬
‫ﺑﺎﺷد‪۲٤۲ .‬‬ ‫ﻣﻧﺎﻓﻊ و ﻣﺻﺎﻟﺢ ﮐﺷور‬

‫از دﯾدﮔﺎه ﻣﺣدودﯾﺗﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ دﻣوﮐراﺳﯽ ﺑرای آزادی ھﺎی اﻧﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽ آﻓرﯾﻧد ﻧﯾز‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﮫ ﻧﻘد ﮐﺷﯾده اﻧد‪ .‬آزادی‪ ،‬ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز ﻣﻧطﻘﯽ ﺑرای طرح ﻣﺳﺋﻠﮫ دﻣوﮐراﺳﯽ در ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن‬
‫ﺑوده اﺳت‪ .‬از دﯾد ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﻧﯾز آزادی ﭘﯾﺷﮕﺎم ﺑر دﻣوﮐراﺳﯽ ﺑوده اﺳت‪ .‬دﻣوﮐراﺳﯽ در‬
‫ﺟواﻣﻊ ﻏرﺑﯽ‪ ،‬در آﻏﺎز ﺑﮕوﻧﮫ ﻣﺟﺎﻟس ﻧﻣﺎﯾﻧدﮔﯽ )ﭘﺎرﻟﻣﺎن( ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻧﺎظر و ﮐﻧﺗرل ﮐﻧﻧده‬
‫ﺣﮑوﻣت ﭘدﯾدار ﺷد‪ .‬در آﻏﺎز‪ ،‬ﭘﺎرﻟﻣﺎﻧﮭﺎ ﺑرﺧﺎﺳﺗﮫ از ﮔزﯾﻧش ﻣردم ﻧﺑودﻧد و ﮐﻣﺗر از‬
‫اﮐﻧون‪ ،‬وظﯾﻔﮫ ﻗﺎﻧون ﮔذاری را ﺑر دوش داﺷﺗﻧد‪ .‬آﻧﮭﺎ ﻧﻣﺎﯾﻧدﮔﯽ از رده ﺑزرﮔﺎن ﺟﺎﻣﻌﮫ‬
‫)زﻣﯾﻧداران‪ ،‬ﺷﺎھزادﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن‪ ،‬واﺑﺳﺗﮕﺎن ﮐﻠﯾﺳﺎ و ﺳرداران ﺳﭘﺎھﯽ( را داﺷﺗﻧد‪.‬‬
‫در ﭘﯽ آن‪ ،‬ﻣﺳﺋﻠﮫ ﺗﻧﮭﺎ از ﻣﺣدود ﮐردن ﻗدرت ﻧﮭﺎد ﺳﻠطﻧت ﻓراﺗر رﻓت و اﻧﺳﺎن ﻏرﺑﯽ‬
‫در ﮐوﺷش ﺑرای دﺳتﯾﺎﺑﯽ ﺑﮫ آزادی و ﭘﺎﺳداری از آن در ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑﮫ ﻧﺳﺧﮫ ﭘﯾروی از‬
‫اراده ﻋﻣوﻣﯽ )دﻣوﮐراﺳﯽ( روی آورد‪.‬‬

‫از ﻧﮕﺎه ﻟﯾﺑراﻟﮭﺎ ھم ﺑﮫ دﻣوﮐراﺳﯽ ﻧﻘدھﺎی ﺟدی وارد ﺷده اﺳت‪" .‬ژان ژاک روﺳو"‬
‫)‪ (Jean-Jacques Rousseau‬دﻣوﮐراﺳﯽ را ﺣﮑوﻣت ﻣردﻣﯽ ﻣﯽداﻧد و ﺑرﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﭼﻧﯾن ﺣﮑوﻣﺗﯽ را ﺑﺎ "ﻗرارداد اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ" ﻣﯾﺎن اﻧﺳﺎنھﺎی آزاد ﺗوﺿﯾﺢ ﻣﯽدھد‪ .‬او‬
‫ﻣﯽﮔوﯾد ﮐﮫ اﻧﺳﺎن‪ ،‬آزاد و ﻣﺧﺗﺎر اﺳت وﻟﯽ ﭼون ﻣوﺟودی اﺳت اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و در ﺟﺎﻣﻌﮫ‬
‫زﻧدﮔﯽ ﻣﯽﮐﻧد ﺣق ﺧودش را ﺑﮫ ﺟﺎﻣﻌﮫ واﮔذار ﻣﯽﮐﻧد‪ .‬از دﯾد وی‪ ،‬دﻣوﮐراﺳﯽ ﯾﺎ‬

‫‪242 -Outlines of Roman History, William C. Morey, CHAPTER XXIII‬‬

‫‪148‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺣﺎﮐﻣﯾت ﻣردم از راه ﻗرارداد اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺑﻧﺎ ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ در آن‪ ،‬اﻓراد ھﻣﮫ ﺣﻘوق و‬
‫آزادیھﺎﯾﺷﺎن را ﺑﮫ ﭘدﯾده ﺑرﺗری ﺑﮫ ﻧﺎم "اراده ﻋﻣوﻣﯽ" واﮔذار ﻣﯽﮐﻧﻧد‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ‬
‫ﺑﮫ ﮔوﻧﮫ اﻧداﻣﮭﺎی ﯾﮏ ﭘﯾﮑر ﮐﮫ اراده ﻋﻣوﻣﯽ ﻧﺎﻣﯾده ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬در ﻣﯽ آﯾﻧد‪.‬‬

‫روﺳو آزادی اﻧﺳﺎنھﺎ را در ﮔروی ﻧﮭﺎدﯾﻧﮫ ﺷدن دﻣوﮐراﺳﯽ ﮐﺎﻣل ﻣﯽ داﻧﺳت ﮐﮫ در‬
‫آن‪ ،‬اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ ﺑﮫ ﺟﺎی آداب و ﺳﻧتھﺎ ﮐﮫ ﺳرﭼﺷﻣﮫ ﻧﺎﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ای دارﻧد‪ ،‬از اراده ﻋﻣوﻣﯽ‬
‫ﻓرﻣﺎن ﻣﯽ ﺑرﻧد‪ .‬ﮔر ﭼﮫ اراده ﻋﻣوﻣﯽ ﺑرآﯾﻧد ﺣق ﺗﮏ ﺗﮏ اﻓراد اﺟﺗﻣﺎع اﺳت وﻟﯽ ﺑرﺗر‬
‫از ﺣق ﻓردی ھر اﻧﺳﺎن اﺳت ﺑرای اﯾﻧﮑﮫ ﻓرد اﻧﺳﺎﻧﯽ در ﯾﮏ ﮐﻠﯾﺗﯽ ﺑﮫ ﻧﺎم ﺟﺎﻣﻌﮫ آب‬
‫ﻣﯽﺷود‪ .‬از اﯾﻧﺟﺎﺳت ﮐﮫ روﺳو را "ﭘدر ﺗوﺗﺎﻟﯾﺗﺎرﯾﺳم" ﺳده ھﺎی ﻧوزدھم و ﺑﯾﺳﺗم‬
‫ﻣﯽﺷﻧﺎﺳﻧد ﭼون از اﺳﺗﺑداد ﻓردی ﻣﯽ ﮔرﯾزد وﻟﯽ ﭘﯾﺎﻣد ﻧﺳﺧﮫ آرﻣﺎﻧﯽ اش‪ ،‬ﻣﯽ ﺗواﻧد‬
‫ﺑرﭘﺎﯾﯽ اﺳﺗﺑداد ﺗوده ﺑﺎﺷد‪ .‬روﻣﯾﺎن ﻣﯽﮔﻔﺗﻧد اﻧﺳﺎن ﺣق دارد ﺧودش را ﺑرده ﮐﻧد و ﺑﮫ‬
‫دﯾﮕران ﺑﻔروﺷد‪ .‬روﺳو ھم در ﻧﺳﺧﮫ ﻣدرن آن ﻣﯽﮔوﯾد‪ » :‬اﻧﺳﺎن ﺣق دارد ﮐﮫ اراده‬
‫واﮔذارد«‪۲٤۳ .‬‬ ‫ﺧودش را ﺑﮫ ﻋﻣوم‬

‫اﮔر دﻣوﮐراﺳﯽ را ﺣﺎﮐﻣﯾت ﻣردم ﺑﯾﻧﮕﺎرﯾم و ﺣﺎﮐﻣﯾت ﻣردم را واﮔذاری ﺑﯽ ﻗﯾد و ﺷرط‬
‫ﺣﻘوق ﻓردی ﺑﮫ اراده ﻋﻣوﻣﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﺷﮑل ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺟﻠوه ﮔر ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬ﺑداﻧﯾم‪ ،‬ﺑﮫ ﮔوﻧﮫ ای‬
‫ﺣﮑوﻣت ﻣطﻠق ﻣردﻣﯽ ﺧواھﯾم رﺳﯾد ﮐﮫ ﺑﺎﻟﻘوه ﻗدرت ﺑﯽ ﻣرزی دارد‪ .‬ﭼﻧﯾن ﺣﮑوﻣﺗﯽ‬
‫ﭼون ﻣدﻋﯽ ﻧﻣﺎﯾﻧدﮔﯽ اراده ﻋﻣوﻣﯽ اﺳت‪ ،‬ﺑدون روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ اﻋﺗراﺿﺎت ﮔﺳﺗرده ای‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﺗواﻧد دﺳت ﺑﮫ ﻣﺣدود ﮐردن آزادﯾﮭﺎی ﻓردی ﺑزﻧد‪ .‬اﮔر دوﻟت‪ ،‬دارای ﻗدرت ﻣطﻠق‬
‫ﺑر ھﻣﮫ ھﻣوﻧدان ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑﺎﺷد‪ ،‬آزادیھﺎی ﻣدﻧﯽ و ﺣﻘوق ﺷﮭروﻧدی‪ ،‬ﭘﯾرو اراده دوﻟت‬
‫ﻣﯽﺷود‪ .‬ﭘس آزادی و ﺣﻘوق اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ در ﻗدرت ﻣطﻠق ﺣﮑوﻣت دﻣوﮐراﺗﯾﮏ )ﯾﺎ اراده‬
‫ﻋﻣوﻣﯽ( ﻧﺎﭘدﯾد ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬ﯾﻌﻧﯽ اﻓراد‪ ،‬آزادیھﺎی ﺧود را از دﺳت ﻣﯽدھﻧد ﺗﺎ ﺑﮫ ﺟﺎی‬

‫‪ -243‬ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ از ﮐﺠﺎ آﻣﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ دارﯾﻮش ﻫﻤﺎﯾﻮن‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪2008‬‬

‫‪149‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺣﮑوﻣت ﺑرﮔزﯾده ﻣردم‪ ،‬آزادی و اراده ﻣطﻠق ﺑﮫ دﺳت َآو َرد‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﻓﺷرده ای از‬
‫ﻧﻘد ﻟﯾﺑراﻟﮭﺎ ﺑﮫ دﻣوﮐراﺳﯽ ﺑود‪.‬‬

‫ھر ﺣﮑوﻣﺗﯽ‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﺑﺎ ھﻣراھﯽ اﮐﺛرﯾت در ﺑرآﻣدن آن‪ ،‬ﺣﮑوﻣت ﻗﺎﻧون ﻧﺧواھد ﯾود‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧد درﭼﯾرﮔﯽ دارﻧدﮔﺎن زر و زوری ﮐﮫ ﺑﮫ آﺳﺎﻧﯽ اذھﺎن ﺗوﺳﻌﮫ ﻧﯾﺎﻓﺗﮫ ﻋوام‬
‫را در اﺧﺗﯾﺎر ﮔرﻓﺗﮫ اﻧد‪ ،‬ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﯾﮑﯽ از ﺑﻧﯾﺎدی ﺗرﯾن ﺑﻧﻣﺎﯾﮫھﺎی دﻣوﮐراﺳﯽ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻧﯽ ﺑراﺑری اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ در ﺑراﺑر ﻗﺎﻧون رﺧت ﺑرﻣﯽﺑﻧدد‪ .‬ﺑراﺑری ﺗﻧﮭﺎ در وﺿﻌﯾت ﺣﮑوﻣت‬
‫ﻗﺎﻧون اﻧﺟﺎم ﭘذﯾراﺳت‪ .‬ﭘس از اﯾﻧﮑﮫ اراده ﻋﻣوﻣﯽ‪ ،‬ﺟﺎی ﻗﺎﻧون را ﺑﮕﯾرد )ھرﭼﻧد ﺑﺎ‬
‫اراده اﮐﺛرﯾت(‪ ،‬ﺑﯾدرﻧﮓ اﻓزون ﺑر آزادی‪ ،‬داد ﻧﯾز از ﻣﯾﺎن ﻣﯽرود‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﺷﮑﺎرﺗرﯾن‬
‫و ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺗرﯾن ﻧﻣوﻧﮫھﺎ در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬اﻧﻘﻼب ﻓراﻧﺳﮫ اﺳت‪ .‬آﻣﺎج آﻏﺎزﯾن اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ظﺎھر ﺳرﻧﮕوﻧﯽ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ و ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﺑراﺑریھﺎ و اﻣﺗﯾﺎزھﺎی ﺟﺎﻣﻌﮫ اﺷراﻓﯽ و ﮐﻠﯾﺳﺎ‬
‫ﻣردﻣﯽ ﻣطﻠق ﺟﺎﯾﮕزﯾن اﯾن اھداف ﺷد و ﺣﮑوﻣت “ﺗرور”‬
‫ِ‬ ‫ﺑود وﻟﯽ ﺑﮫ آھﺳﺗﮕﯽ ﺣﺎﮐﻣﯾت‬
‫ﺑﮫ ﻧﺎم اراده ﻋﻣوﻣﯽ و ﺣﺎﮐﻣﯾت ﻣردﻣﯽ‪ ،‬آزادیھﺎی ﻓردی را از ﻣﯾﺎن ﺑرد‪ .‬ﺑﯾداد ﺣﮑوﻣت‬
‫ﻣردﻣﯽ اﺑﻌﺎدی ﺑﺳﯾﺎر ﮔﺳﺗرده ﺗر از ﺳﺗم ﺣﮑوﻣتھﺎی ﻓردی ﯾﺎ اﺷراﻓﯽ دارد‪ .‬اﮔر‬
‫دﻣوﮐراﺳﯽ ﺑﮫ ﻣردم ﺳﺎﻻری ﺑﯽ ﻣرز و اﻓﺳﺎرﮔﺳﯾﺧﺗﮫ ﺗﺑدﯾل ﺷود‪ ،‬اﺳﺗﺑداد ﺑﺎ ﻓﺷﺎر‬
‫ﺑﯾﺷﺗری ﺑر آزادیھﺎ و ﺣﻘوق اﻓراد ﺳﻧﮕﯾﻧﯽ ﻣﯽﮐﻧد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﺣﮑوﻣت ﻣردم ﺳﺎﻻراﻧﮫ‬
‫ﺑﺎ زﯾر ﺗﺎﺛﯾر ﮔذاﺷﺗن اﻓﮑﺎر ﻋﻣوﻣﯽ ﺑﺎ ﺷﻌﺎرھﺎی ﭘوﭘوﻟﯾﺳﺗﯽ )ﻋﺎﻣﮫ ﭘﺳﻧد(‪ ،‬ﻣﮭﺎر ﻣردم را‬
‫در اﺧﺗﯾﺎر ﺑﮕﯾرد‪ ،‬دﯾﮕر ھﯾﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑر ﺣﮑوﻣت ﻣﺗﺻور ﻧﯾﺳت ﭼون ﺣﮑوﻣت‪ ،‬ﺧو ِد‬
‫ﻣردم اﺳت‪ .‬در اﯾن ﺳﯾﺳﺗم‪ ،‬ﮐﺳﺎن ﺟداﮔﺎﻧﮫ ھﯾﭻ ﺣﻘﯽ ﺑرای ﺧود ﻧدارﻧد ﮐﮫ در ﺑراﺑر آن‬
‫" ُﮐل" ﯾﻌﻧﯽ ﺣﮑوﻣت ﻣردﻣﯽ‪ ،‬ﻋرض اﻧدام ﻧﻣﺎﯾد‪.‬‬

‫اﻧدﯾﺷﻣﻧدان ﻓراﻧﺳوی ھﻣﭼون "ﺗوﮐوﯾل" )‪ (Tocqueville‬و "ﻣوﻧﺗﺳﮑﯾو"‬

‫)‪ ،(Montesquieu‬ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ اﮐﺛرﯾت را دﺳﺗﺎورد ﻧظﺎم دﻣوﮐراﺗﯾﮑﯽ ﻣﯽ داﻧﻧد ﮐﮫ‬
‫در آن ﻧﮭﺎدھﺎی ﻣدﻧﯽ ﺷﮑل ﻧﮕرﻓﺗﮫ اﻧد و ﺑﺧش ﺧﺻوﺻﯽ ﻧﯾرو ﻧﯾﺎﻓﺗﮫ اﺳت‪ .‬در اﯾن‬

‫‪150‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دﯾدﮔﺎه‪ ،‬ﻧﮕﺎه اﯾن دو ﻧﻔر ﻋﻣدﺗﺎ ﺑﮫ اﻧﻘﻼب ﻓراﻧﺳﮫ و آﻣرﯾﮑﺎ ﺑود‪ .‬ھر ﭼﻧد در ﺳده ﻧوزدھم‬
‫و ﺑوﯾژه ﺑﯾﺳﺗم ﮐﮫ ﻧﮭﺎدھﺎی ﻣدﻧﯽ ﺟﺎاﻓﺗﺎده ﻣﺎﻧﻧد اﺣزاب‪ ،‬ﺟﻣﻌﯾﺗﮭﺎ و ﺑﻧﯾﺎدھﺎی ﻏﯾر دوﻟﺗﯽ‬
‫ﻧﯾز در ﮐﺷورھﺎی دﻣوﮐراﺗﯾﮏ ﻣوﺟودﻧد‪ ،‬ﺑﻧظر ﻣﯽ رﺳد ﮐﮫ ﻧﺑض ﺟﺎﻣﻌﮫ در اﺧﺗﯾﺎر‬
‫دارﻧدﮔﺎن رﺳﺎﻧﮫ ھﺎ و ارﺑﺎﺑﺎن اﺑزار ﺗﺑﻠﯾﻐﺎت ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫رﻓﺗﺎر ﻏﯾراﻧﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺳﺎد‪ ،‬ﺳوء اﺳﺗﻔﺎده‪ ،‬ھوﭼﯾﮕری‪ ،‬ﻓرﯾﺑﮑﺎری و ﺑﯾداد در ﯾﮏ ﻧظﺎم‬

‫دﻣﮑراﺗﯾﮏ ھم ﻣﺎﻧﻧد ﯾﮏ ﻧظﺎم اﺳﺗﺑدادی ﻓردی ﭘﯾش ﻣﯽآﯾد‪ .‬دﻣﮑراﺳﯽ‪ ،‬ﺣﮑوﻣت‬
‫ﻓرزاﻧﮕﺎن و ﺧردﻣﻧدان ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺣﮑوﻣت ﭘﺎﮐﯾزﮔﺎن و ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن ھم ﻧﯾﺳت و آﻧﺎن ﮐﮫ ﺑر‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗدرت دﺳت ﻣﯽ ﯾﺎﺑﻧد‪ ،‬آﻣوزﮔﺎران ﻧﯾﮏ ﻣﻧﺷﯽ و ﺧوش ﺧوﯾﯽ ﻧﯾز ﻧﯾﺳﺗﻧد‪ .‬ﺗﻔﺎوت‬
‫دﻣوﮐراﺳﯽ ﺑﺎ ﻧظﺎﻣﮭﺎی ﺧودﮐﺎﻣﮫ آن اﺳت ﮐﮫ در دﻣﮑراﺳﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾد ﺑﺗوان راھﮭﺎﯾﯽ ﺑرای‬
‫اﻓﺷﺎی ﻓﺳﺎد‪ ،‬زد و ﺑﻧد‪ ،‬ﺳﯾﺎھﮑﺎری و ﺟﻧﺎﯾت ﭘﯾدا ﻧﻣود و ﺑﺎ ﺑﮭره ﮔﯾری از دادﮔﺳﺗری‬
‫ﻧﺳﺑﺗﺎ ﻣﺳﺗﻘل‪ ،‬ﺗﺑﮭﮑﺎران را ﺗﺣت ﭘﯾﮕرد ﻗرار داد‪ .‬اﻟﺑﺗﮫ ھﻣزﻣﺎن ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻣﯾﺎﻧﺑُرھﺎﯾﯽ ھم‬
‫ﺑرای دورزدن ﻗﺎﻧون و ﺑﮑﺎرﮔﯾری ﻗﺎﻧون ﻋﻠﯾﮫ ﻗﺎﻧون ﻣوﺟودﻧد‪ .‬ﮔواه آن‪ ،‬ﻧﻣوﻧﮫ آﻣرﯾﮑﺎ‬
‫اﺳت ﮐﮫ ﺧﯾل ﺑزرﮔﯽ از وﮐﯾﻼن و ﻻﺑﯽ ﮔران ﺑﮫ اﯾن ﮐﺎر ﻣﺷﻐوﻟﻧد‪ .‬دﻣوﮐراﺳﯽ آﻣرﯾﮑﺎﺋﯽ‬
‫ﮐﮫ ﺑرای دھﮫ ھﺎی درازی ﻋواﻣﮕرا ﺑوده اﺳت اﮐﻧون ﺑﮫ ﮔوﻧﮫ ای آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﻋواﻣزده ﺷده‬
‫‪۲٤٤‬‬ ‫اﺳت‪.‬‬

‫ﺑرای داﺷﺗن ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻣدﻧﯽ دادﮔﺳﺗر و ﺧ َِردورز‪ ،‬ﺧودآﮔﺎھﯽ ﻣﻠﯽ و ﻣﮭر ﺑﮫ ﻣﯾﮭن ﯾﮏ‬
‫ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز اﺳت وﮔرﻧﮫ ﺣﮑوﻣت دﻣوﮐراﺗﯾﮏ ﻣﯽ ﺷود ﺣﮑوﻣت ﺑﺎزﯾﮕرداﻧﺎن اﻗﺗﺻﺎدی ﮐﮫ‬
‫دارﻧدﮔﺎن ﺳرﻣﺎﯾﮫ ھﺳﺗﻧد و ﺑﺎزﯾﮕران ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﺳﺎز ﺛروﺗﻣﻧدان ﻣﯽ رﻗﺻﻧد‪ .‬اﯾﻧﮕوﻧﮫ‬
‫ﺑﮫ ﺟﺎی ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ اراده ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﮔواه ﭼﯾرﮔﯽ رﻧداﻧﯽ ھﺳﺗﯾم ﮐﮫ ﺑﺎ در دﺳت ﮔرﻓﺗن رﺳﺎﻧﮫ‬
‫ھﺎی ﮔروھﯽ‪ ،‬اﻓﮑﺎر ﻋﻣوﻣﯽ و در ﭘﯽ آن‪ ،‬ﺻﻧدوﻗﮭﺎی رای را دارا ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﮫ‬

‫‪ -244‬ﻫﺰار واژه‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﻫﺎ‪ ،‬دارﯾﻮش ﻫﻤﺎﯾﻮن‬

‫‪151‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﯽ ﺑﮭره از دادﮔری‪ ،‬آزاد ﮔذاﺷﺗن اﻓراد در ﻣﯾدان رﻗﺎﺑت اﻗﺗﺻﺎدی‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ ﺳود ﮐﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽ ﯾﺎﺑد ﮐﮫ در ﻣﺳﺎﺑﻘﮫ ﺑرای دﺳت ﯾﺎﻓﺗن ﺑﮫ ﻗدرت ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬از‬
‫ﺑرﮐت زﯾرﮐﯽ و ﻓرﯾﺑﮑﺎری ﺳوداﮔراﻧﮫ ﯾﺎ ﭘﯾوﻧدھﺎی ﺧﺎﻧوادﮔﯽ‪ ،‬ﭼﻧدﯾن ﮔﺎم از ﻣردم ﺳﺎده‬
‫و ﺑﯾﺧﺑر ﭘﯾش ﺑﺎﺷﻧد‪ .‬ﺑدﯾن روی‪ ،‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﯾﮏ ﻧظﺎرت ﺟدی از ﺳوی دوﻟت ﺑر ُﮐﻧﺷﮭﺎی‬
‫اﻗﺗﺻﺎدی و ﺗﺎﺛﯾر آن ﺑر ﺗﺻﻣﯾﻣﺎت ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺧردﻣﻧداﻧﮫ و دادﮔراﻧﮫ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫‪152‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫آﺑﺎد ﺳﺎزی‬

‫در ﺑﺎورھﺎی اﯾراﻧﯽ – زرﺗﺷﺗﯽ‪ ،‬ھﺳﺗﯽ ﺑﮫ دو زﯾر ﻣﺟﻣوﻋﮫ ﮔﯾﺗﯽ و ﻣﯾﻧو ﺑﺧش ﻣﯽ ﺷود‪.‬‬
‫ﮔﯾﺗﯽ ﺑﮫ ﻣﻌﻧﯽ ﺟﮭﺎن ﻣﺣﺳوس‪ ،‬ﻓراﯾﺎﻓﺗﯽ اﺳت در ﺑراﺑر ﻣﯾﻧو ﺑﮫ ﻣﻌﻧﯽ ھﺳﺗﯽ ﻏﯾر ﻣﺎدی‪.‬‬
‫آﺑﺎد ﺳﺎزی ﮔﯾﺗﯽ‪ ،‬درﺑرﮔﯾرﻧده ﺑﺎﻻﺗر ﺑردن ﺗراز زﻧدﮔﯽ ﻣردم و ﺳﺎزﻧدﮔﯽ در ﭘﯾراﻣوﻧﻣﺎن‬
‫از ﺧﺎﻧواده‪ ،‬ﮐوی و ﺑرزن ﮔرﻓﺗﮫ ﺗﺎ روﺳﺗﺎ‪ ،‬ﺷﮭر و ﮐﺷور و ﺟﮭﺎن ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﺑر ﭘﺎﯾﮫ‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬رﺳﯾدن ﺑﮫ رﺳﺎﯾﯽ ﻣﻌﻧوی و ﭘﺎﻻﯾش روح و روان در ﺷراﯾطﯽ ﮐﮫ ﻓرد و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ از دﯾد رﻓﺎه و آﺳﺎﯾش در ﺗﻧﮕﻧﺎ ﺑﺎﺷﻧد‪ ،‬ﺷدﻧﯽ ﻧﯾﺳت‪ .‬از دل ﮐﺷوری وﯾران و‬
‫ﻧﺎﺗوان و ﻣردﻣﯽ ﻣﺳﺗﻣﻧد و ﻧﯾﺎزﻣﻧد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮫ ای واﻻ‪ ،‬ﺳرﻓراز‪ ،‬آﺑروﻣﻧد و ﺧوﺷﺑﺧت‬
‫ﺑﯾرون ﻧﻣﯽ آﯾد‪ ۲٤٥ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬آﺑﺎد ﮐردن ﮔﯾﺗﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻧون ﻧﮕراﻧﯽ ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ و ﭘﯾﺷﻧﯾﺎزی‬
‫ﺑرای ﻓرزاﻧﮕﯽ و ﻓرھﯾﺧﺗﮕﯽ ﮔردﯾد‪.‬‬

‫در دﯾن ﭼﯾره ﺑر اﯾراﻧﺷﮭر ﯾﻌﻧﯽ ﮐﯾش ﻣزد َﯾﺳﻧﺎ‪ ،‬ﺳﮫ ﺗن در زﻣره ﮔﻧﺎھﮑﺎران ﺷﻣرده ﻣﯽ‬
‫ﺷدﻧد‪ :‬ﮐﺷﺎورزی ﮐﮫ در آﺑﺎدی ﮐﺷﺗزار ﺧوﯾش ﻏﻔﻠت ﻣﯽ ورزﯾد‪ ،‬داور )ﻗﺎﺿﯽ( ﺑد‪ ،‬و‬
‫اﻧﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﻣردم را ﻣﯽ آ ُزرد‪ .‬ﻧﻔر ﻧﺧﺳت آﺷﮑﺎرا از آﺑﺎدﺳﺎزی ﮔﯾﺗﯽ روی ﮔرداﻧده و ﺑﺎ‬
‫وﯾران ﺷدن ﯾﮏ ﮐﺷﺗزار‪ ،‬آﻟوده ﮔﻧﺎه ﺑزرﮔﯽ ﺷده اﺳت‪.‬‬

‫در اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬زﻧدﮔﯽ در ﮔﯾﺗﯽ ارزﺷﻣﻧد ﺑوده و اھﻣﯾت دادن ﺑﮫ آن و ﺑﮭﺗر ﻧﻣودن‬
‫آن ﺑﮫ ھﯾﭻ روی "ﻏرق ﺷدن در ﻣﺎدﯾﺎت و اﻣور دﻧﯾوی" اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﻧﺷده اﺳت‪ .‬آﯾﯾﻧﯽ ﮐﮫ‬

‫‪ - 245‬در ﻋﺼﺮ ﻧﻮﯾﻦ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﺳﺮآﻣﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻓﻘﺪان ﻧﮕﺎه آﺑﺎدﮔﺮ و رﻓﺎه ﺳﺎز در ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺑﻨﯿﺎدﻫﺎي زوال و اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮐﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از روﺣﺎﻧﯿﺎن آﮔﺎه و ﻧﯿﮏ ﺳﺮﺷﺖ دوره ﻗﺎﺟﺎر‪» ،‬ﻣﻤﻘﺎﻧﯽ«‪،‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪» ،‬ﻣﺴﺎﻟﮏ«‪ ،‬ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﺪ‪" :‬اﺳﺘﻘﻼل و اﺣﯿﺎي اﯾﺮان ﻫﯿﭽﯿﮏ درﺳﺖ و ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﯾﺮان ﻗﻮه ﺣﺮﺑﯿﻪ و اﺳﺘﻌﺪاد ﻋﺴﮑﺮﯾﻪ اش ﻣﺮﺗﺐ ﺑﺸﻮد و او ﻫﻢ ﻣﺮﺗﺐ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎﻟﯿﻪ و ﺛﺮوت اﯾﺮان‬
‫ﻣﺮﺗﺐ ﺑﺸﻮد‪ ".‬ﻣﺴﺎﻟﮏ‪ ،‬ﻣﻤﻘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪34‬‬

‫‪153‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭼﮕوﻧﮕﯽ زﯾﺳت اﻧﺳﺎن در اﯾن ﺟﮭﺎن را ﻣﮭم ﻧداﻧد ﭼﮕوﻧﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑرای زﻧدﮔﯽ ﻣﯾﻧوی‬
‫اﻧﺳﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﻗﺎﺋل ﺑﺎﺷد؟! روﺷن اﺳت ﮐﮫ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن در ﯾﮏ آﯾﯾن و ﯾﺎ ﮐﯾش دﻧﯾﺎ‬
‫ﺳﺗﯾز‪ ،‬ﭘﺎﺳﺧﮕو ﻧﺧواھﻧد ﺑود ﮐﮫ ﭼرا رﻓﺎه و آﺑﺎداﻧﯽ در ﺟﺎﻣﻌﮫ وﺟود ﻧدارد ﭼﮫ اﺻوﻻ‬
‫ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﻓرﻣﺎﻧروا‪ ،‬ﺑﮭﺑودی زﻧدﮔﯽ اﯾﻧﺟﮭﺎﻧﯽ ﻣردم ﻧﯾﺳت‪.‬‬

‫در" وﻧدﯾداد" ﮐﮫ ﯾﮑﯽ از دﻓﺗرھﺎی دﯾﻧﯽ ﺑﺎزﻣﺎﻧده از ﻋﺻر ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن و ﺑﺎزﻧوﯾﺳﯽ ﺷده‬
‫در دوره اﺳﻼﻣﯽ اﺳت‪ ،‬آﻣده اﺳت‪ »:‬دﺳﺗﯽ ﮐﮫ ﺑذر ﮔﻧدم ﻣﯽ ﭘﺎﺷد‪ ،‬اﺷوﯾﯽ ) راﺳﺗﯽ و‬
‫در ھﯾﭻ ﻣرام و آﯾﯾﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻧﭼﻧﯾن آﺑﺎدﮔری و ﺳﺎزﻧدﮔﯽ ﺳﺗﺎﯾش‬ ‫اﻓﺷﺎﻧد«‪۲٤٦.‬‬ ‫درﺳﺗﯽ( ﻣﯽ‬
‫ﻧﺷده و ﺑﮫ ارزﺷﯽ واﻻ در ﭘﯾﮑر اﺟﺗﻣﺎع ﺗﻌﺑﯾر ﻧﮕﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬ھﻣﭼﻧﯾن‪ ،‬ﻧرﺳﯾدن ﺑﮫ ﮐﺷﺗزار‬
‫و ﺑﺎغ ﮐﮫ وﯾراﻧﯽ و ﺧﺷﮑﯽ آن را ﺑﮫ دﻧﺑﺎل داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪ ،‬وﺟدان ﻓرد و اﺟﺗﻣﺎع را ﺑدرد‬
‫ﻣﯽ آورد و اﻓﺳوس ﺧردﻣﻧد را ﺑرﻣﯽ اﻧﮕﯾزد‪ » :‬ﺑدﺣﺎل اﺳت زﻣﯾﻧﯽ ﮐﮫ زﻣﺎن درازی‬
‫اﺳت«‪۲٤۷ .‬‬ ‫در اﻧﺗظﺎر ﺑذر‪ ،‬ﺑذر اﻓﺷﺎن و ﮐﺷﺎورزی ﻣﺎﻧده‬

‫در دﯾن ﻣزد َﯾﺳﻧﺎ‪ ،‬ﺑﯾﻧواﯾﯽ و ﺑدﺑﺧﺗﯽ از ﮐرده ھﺎی اھرﯾﻣﻧﯽ اﺳت وﻟﯽ ﺗواﻧﮕری‪ ،‬رﻓﺎه و‬
‫آﺳﺎﯾش‪ ،‬ﺳﺗﺎﯾش ﺷده اﻧد‪ .‬ﺧﺎﻧﮫ ای ﮐﮫ ﺑﯾﻧواﺗر اﺳت‪ ،‬دﯾو دروغ و دزدی و ﺑدﮐرداری‬
‫آﺳﺎﻧﺗر در آن راه ﻣﯽ ﯾﺎﺑد‪ .‬اﯾن دﯾن‪ ،‬ﺑﯽ آﻧﮑﮫ دﺷﻣن ﺑﯾﻧواﯾﺎن ﺑﺎﺷد‪ ،‬دﺷﻣن ﺑﯾﻧواﯾﯽ اﺳت‬
‫و دﺳﺗﮕﯾری از ﺑﯾﻧواﯾﺎن را ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﮐﻧد‪ ۲٤۸ .‬ھﻣﭼﻧﯾن در اﯾن ﭘﯾوﻧد در اوﺳﺗﺎ ﻣﯽ‬
‫ﺧواﻧﯾم ﮐﮫ » ﺳروش ﭘﺎک را ﻣﯽ ﺳﺗﺎﯾﯾم ‪ ...‬ﮐﺳﯽ ﮐﮫ از ﺑرای ﻣرد و زن ﺑﯾﻧوا‪ ،‬ﭘس از‬
‫ﺳﺗﺎﯾﯾم«‪۲٤۹ .‬‬ ‫ﻓروﻧﺷﺳﺗن ﺧورﺷﯾد‪ ،‬ﺧﺎﻧﮫ ای اﺳﺗوار ﺑﻧﺎ ﮐﻧد را ﻣﯽ‬

‫‪ -246‬وﻧﺪﯾﺪاد‪ ،‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،3‬ﺑﻨﺪ ‪23‬‬

‫‪ -247‬وﻧﺪﯾﺪاد‪ ،‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،3‬ﺑﻨﺪ ‪30‬‬
‫‪ -248‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪145‬‬
‫‪ -249‬اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﯾﺴﻨﺎ از اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭘﻮرداوود‪ ،‬ﯾﺴﻨﺎ ‪ ،57‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪ 9‬و ‪10‬‬

‫‪154‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دوﻟت ﭘﺳﻧدﯾده در ﻧزد ﻧﯾﺎﮐﺎن ﻣﺎ دوﻟﺗﯽ ﺑود ﮐﮫ در راﺳﺗﺎی رﻓﺎه ﻣردم و اﻓزاﯾش ﺛروت‬
‫ﻣﻠﯽ ﮔﺎم ﺑر ﻣﯽ داﺷت‪ .‬ﮐﯾﺧﺳرو ﮐﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬آرﻣﺎﻧﺷﺎه ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ »ﭼﻧﯾن ﺳزد ﮐﮫ‬
‫ﻣردم را ﺑﮫ آﺑﺎداﻧﯽ وادار ﮐﻧﯾم ﺗﺎ ﺑﮫ آن روی آرﻧد زﯾرا ﮐﮫ ﺗواﻧﻣﻧدی ﮐﺷور و ﻣردم ﺑﮫ‬
‫اﺳت«‪۲٥۰ .‬‬ ‫ﻣﺎل اﺳت ﮐﮫ ﺧداوﻧد آن را وﺳﯾﻠﮫ ﺑﮭﺳﺎزی رﺳﺗﺎﺧﯾز ﮐرده‬

‫دارﯾوش ﺑزرگ از اھورا ﻣزدا‪ ،‬ﺷﺎدی و آراﻣش را ﺑرای ﻣﻠﺗش آرزو ﻣﯽ ﮐرد و ھزاره‬
‫ای ﭘس از آن‪ ،‬ﺑﮭرام ﮔور ﺑرای ﺷﺎداﺑﯽ و آﺳﺎﯾش اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ھزاران ﻧوازﻧده و رﻗﺻﻧده‬
‫ﮐوﻟﯽ را از ھﻧد ﺑﮫ اﯾران آورد‪ .‬ﺧﺷﺎﯾﺎرﺷﺎ ﺑﮫ ﮔﺳﺗرش آﺑﺎداﻧﯽ اش ﻣﯽ ﻧﺎزﯾد و آن را در‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﮫ اش ﻣﯽ ﮔﻧﺟﺎﻧد‪...» :‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﻣن ﺷﺎه ﺷدم‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﺳﺎﺧﺗﻣﺎن ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻧﺎ ﮐردم‪.‬‬
‫آن ﭼﮫ را ﮐﮫ ﭘدرم ﮐرده ﺑود‪ ،‬آن را ﻧﮕﮭداﺷﺗم و ﺑﮫ آن اﻓزودم‪ .‬آن ﭼﮫ ﻣن ﺑﻧﺎ ﮐردم و آن‬
‫ﭼﮫ را ﮐﮫ ﭘدرم ﺑﻧﺎ ﮐرد‪ ،‬ھﻣﮫ آﻧﮭﺎ را ﺑﺧواﺳت آھوراﻣزدا ﮐردﯾم«‪ ۲٥۱ .‬دارﯾوش ﺑزرگ‬
‫ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ آن اﻧدازه ﻣﻘوﻟﮫ آﺑﺎداﻧﯽ را ﺟدی دﻧﺑﺎل ﻣﯽ ﻧﻣود ﮐﮫ ﺷﺧﺻﺎ ﻧﺎﻣﮫ ای ﺑﮫ‬
‫ﻓرﻣﺎﻧروای ﯾﮑﯽ از ﻧواﺣﯽ ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد و وی را ﺑﮫ ﺧﺎطر اﻧﺗﻘﺎل و ﮐﺷت‬
‫درﺧﺗﺎن ﻣﯾوه دار ﺑﮫ آن ﺳوی رود ﻓرات ﺳﺗﺎﯾش ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬اﯾن ﺗوﺟﮫ دﻗﯾق و ﮔراﯾش‬
‫ﯾﮏ ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ آﺑﺎداﻧﯽ‪ ،‬ﺑرای ﺧﺷﻧودی ھوس و ﯾﺎ ﺳﻠﯾﻘﮫ او ﻧﯾﺳت ﺑﻠﮑﮫ ﭘﯾﺎﻣد ﺳﯾﺎﺳت‬
‫اﻗﺗﺻﺎدی ﺑرای اﻓزاﯾش ﮔﺳﺗرش ﮐﺎﺷت در ھﻣﮫ ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ اﺳت‪ .‬آﺑﺷﺧور‬
‫اﺳت‪۲٥۲ .‬‬ ‫اﯾن ﻧﮕﺎه آﺑﺎدﮔراﻧﮫ‪ ،‬ﻧظﺎم اﻋﺗﻘﺎدی اﯾراﻧﺷﮭری ﺑوده‬

‫ﮔﺳﺗرش و ﭘﯾﺷرﻓت ﮐﺷور ﮐﮫ در روزﮔﺎر ﮐﮭن ﺑﯾﺷﺗر در ﺑﺧش ﮐﺷﺎورزی ﻧﻣﺎﯾﺎن ﻣﯽ‬
‫ﺷد ﺗﺎ در ﺻﻧﻌت‪ ،‬در ادواری از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم ﺑﮫ اوج ﻣﻣﮑن ﺧود رﺳﯾد‪.‬‬
‫در ﺧوزﺳﺗﺎن‪ ،‬ﺑﺧﺗﯾﺎری‪ ،‬ﻟرﺳﺗﺎن و ﻓﺎرس‪ ،‬ﮔﺳﺗره زﻣﯾﻧﮭﺎی زﯾر ﮐِﺷت در زﻣﺎن‬

‫‪ -250‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪156‬‬

‫‪ -251‬ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺧﺸﺎﯾﺎرﺷﺎ در ﮔﻨﺞ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻤﺪان‪ ،‬ﺑﻨﺪ ﭼﻬﺎرم‬
‫‪ -252‬اﯾﺮان از آﻏﺎر ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬روﻣﻦ ﮔﯿﺮﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪207‬‬

‫‪155‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳﺎﺧت‬ ‫اﺳت‪۲٥۳ .‬‬ ‫اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬ﺳﮫ ﺗﺎ ﭼﮭﺎر ﺑراﺑر زﻣﯾﻧﮭﺎی ﮐﺷﺎورزی اﻣروز ﺑوده‬
‫ﻛﺎرﯾزھﺎﯾﯽ )ﻗﻧﺎﺗﮭﺎﯾﯽ( ﻛﮫ ﮔﺎه درازای آﻧﺎن ﺑﮫ ﭘﻧﺟﺎه ﻛﯾﻠوﻣﺗر ﻣﯽ رﺳﯾد‪ ،‬اﯾﺟﺎد ﺑﻧدھﺎ‬
‫)ﺳدھﺎ(‪ ،‬ﮐﻧدن ﭼﺎھﮭﺎ و ﻛﺎﻧﺎﻟﮭﺎ ﺑرای آوردن آب ﺑﮫ ﺷﮭرھﺎ ﺑرای آﺷﺎﻣﯾدن و آﺑﯾﺎری‬
‫ی زﯾر ﻛﺷت آﺑﯽ‪ ،‬از ﮐوﺷﺷﮭﺎی اﻗﺗﺻﺎدی ﺳﺎزﻧده در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑوده‬
‫زﻣﯾﻧﮭﺎ ِ‬
‫اﺳت‪۲٥٤ .‬‬

‫ھﻣﺎھﻧﮓ ﻧﻣودن ﺳﮑﮫ ھﺎ از دﯾد وزن و ﻧﻣﺎ و ﺑﮫ ﮔردش درآﻣدن دوﺑﺎره ﭼﮏ‪ ،‬ﺳﻔﺗﮫ و‬
‫ﺑرات در اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ) ﭘس از ﭘﯾداﯾش آﻧﮭﺎ در دوره ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ( ﻧﺷﺎﻧﮕر اﺳﺗواری و‬
‫ﺷﮑوﻓﺎﯾﯽ اﻗﺗﺻﺎدی ﮐﺷور در آن ﺳﺎﻟﮭﺎ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ۲٥٥ .‬ﭘرداﺧﺗن ﺑﮫ ھﻣﮫ ﺳﺎزﻧدﮔﯾﮭﺎی ﻋﺻر‬
‫ﮐﮭن اﯾران از ﺳﯾﺳﺗم ﺑﺎﻧﮑﯽ و ﭘﯾﮏ زﻣﺎن ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن ﺗﺎ ﺷﮭرﺳﺎزی و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺷﮑوﻓﺎی‬
‫زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن از ﺣوﺻﻠﮫ اﯾن ﻧوﺷﺗﺎر ﺑﯾرون اﺳت‪ .‬ﺷﺎﯾد اﯾن ﻣطﻠب ﺧود ﮔوﯾﺎ و ﺑﺳﻧده‬
‫ﺑﺎﺷد ﮐﮫ ﻧزدﯾﮏ ﺑﮫ دو ھزار ﺳﮑﮫ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در اﺳﮑﺎﻧدﯾﻧﺎوی‪ ،‬آﻟﻣﺎن‪ ،‬اﻧﮕﻠﺳﺗﺎن و روﺳﯾﮫ‬
‫ﯾﺎﻓت ﺷده اﻧد ﮐﮫ ﻧﺷﺎﻧﮕر ﺣﺟم ﺑﺎﻻی داد و ﺳﺗد اﯾن ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎ ﺑﺎ اﯾران در آن روزﮔﺎر‬
‫اﺳت‪۲٥٦ .‬‬ ‫ﺑوده‬

‫در آﻏﺎز دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﻧظرﯾﮫ ﭘرداز ﻧظﺎم اﻋﺗﻘﺎدی ﻧوﯾن اﯾراﻧﺷﮭر‪َ ،‬ﺗﻧ َﺳر‪ ،‬در ﺑﯾﺎن‬
‫ﮐوﺷﺷﮭﺎی اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد ﮐﮫ » در درازای ﺗﻧﮭﺎ ﭼﮭﺎرده ﺳﺎل‪ ،‬در ﺟﻣﻠﮫ‬
‫ﺑﯾﺎﺑﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬آﺑﮭﺎ روان ﮔرداﻧﯾد و ﺷﮭرھﺎ ﺑﻧﯾﺎد ﻧﮭﺎد و روﺳﺗﺎھﺎ ﭘدﯾد ﮐرد«‪ ۲٥۷ .‬ﮐوﺷش ﺑرای‬
‫آﺑﺎدﺳﺎزی ﮐﺷور و اﻓزاﯾش ﺗراز زﻧدﮔﯽ ﻣﺎدی و ﻣﻌﻧوی ﻣردم ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺧود‪ ،‬ارزﺷﯽ واﻻ‬

‫‪253 - Taxation in Persia, Mostafa Khan Fateh, JSTOR Articles‬‬

‫‪254 -Qanats and Lifeworlds, English, page 194‬‬
‫‪255 - JTOR, The Heritage of Persia, Richard Frye, p.224‬‬
‫‪ -256‬اﯾﺮان و اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺷﺠﺎع اﻟﺪﯾﻦ ﺷﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪74‬‬
‫‪ -257‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪93‬‬

‫‪156‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑرای ﺑﮭﺗر ﺳﺎﺧﺗن ﮔﯾﺗﯽ ﺑود‪ ،‬ﺑﻠﮑﮫ از ﺑﯾﮑﺎر ﻣﺎﻧدن ﻓرﻣﺎﻧروا و ﻓرﻣﺎﻧﺑر ﮐﮫ ﭘﯾﺎﻣدش ﻓﺳﺎد‬
‫و زوال اﺳت ﻧﯾز ﭘﯾﺷﮕﯾری ﻣﯽ ﮐرد‪ » :‬ﺗﺑﺎھﯽ ﺣﮑوﻣت در ﺑﯾﮑﺎرﮔﯽ ﺷﺎه اﺳت و ﺗﺑﺎھﯽ‬
‫ﮐﺷور در ﺑﯾﮑﺎر ﻣﺎﻧدن ﻣردم«‪ ۲٥۸ .‬اردﺷﯾر در وﺻﯾت ﻧﺎﻣﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺧوﯾش‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻧﻔس‬
‫آﺑﺎدﺳﺎزی را ﮐﮫ ارزﺷﯽ واﻻ اﺳت‪ ،‬ﺳﺗوده و ﺳﻔﺎرش ﻧﻣوده ﺑﻠﮑﮫ دﺳت ﮐﺷﯾدن از‬
‫ﺳﺎزﻧدﮔﯽ را ﺑراﻧﮕﯾزﻧده ﻓروﭘﺎﺷﯽ و ﺣﺗﯽ ﻓرواﻓﺗﺎدن دوﻟﺗﮭﺎ ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬ﺑداﻧﯾد ﮐﮫ ﺑراﻓﺗﺎدن‬
‫ﺣﮑوﻣﺗﮭﺎ ﻧﺧﺳت از ﺑﯾﮑﺎر رھﺎ ﮐردن ﻣردم و ﺳرﮔرم ﻧﺳﺎﺧﺗن اﯾﺷﺎن ﺑﮫ ﮐﺎرھﺎی ﺳودﻣﻧد‬
‫آﻏﺎز ﺷده اﺳت‪ ۲٥۹ «.‬ھﻣﭼﻧﯾن اردﺷﯾر ﻣﯽ اﻓزاﯾد‪ »:‬ﺷﮭرﯾﺎر ﺧردﻣﻧد و ﺧوﺷﺑﺧت و‬
‫ﭘﯾروزﮔر و ﺗواﻧﺎی ﺑﯾدار دل و ژرف ﺑﯾن ھﻣواره ﻣﯽ ﮐوﺷد دﻣﯽ از ﺑﮭﺑودی ﺑﺧﺷﯾدن ﺑﮫ‬
‫ﺑﺎزﻧﺎﯾﺳﺗد«‪۲٦۰ .‬‬ ‫ﮐﺷور ﺧوﯾش‬

‫ﮔواه دﯾﮕر ﺑر اﯾﻧﮑﮫ در اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬آﺑﺎدﺳﺎزی از ارزﺷﮭﺎی ﮐﺎﻧوﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑوده‬
‫اﺳت و ھﻣﭼﻧﯾن از ﺑﻧﯾﺎدی ﺗرﯾن ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺷﮭرﯾﺎری ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﻣده اﺳت‪ ،‬ﻣُﮭرھﺎی‬
‫ﺣﮑوﻣﺗﯽ اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳت‪" .‬ﻣﺳﻌودی" وﺟود ﭼﮭﺎر ﻣُﮭر را در زﻣﺎن ﺷﺎھﯽ‬
‫اﻧوﺷﯾروان ﮔزارش ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ ﺷﺎه ﻓرﻣﺎﻧﮭﺎ را ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﻣوﺿوع‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از اﯾن ﻣﮭرھﺎ‬
‫اﺑﻼغ ﻣﯽ ﻧﻣوده اﺳت‪ :‬ﻣُﮭر ﻓرﻣﺎﻧﮭﺎ ﺑرای اﻣور ﻣﺎﻟﯾﺎﺗﯽ ﮐﮫ ﺑر آن واژه "داد" ﮐﻧده ﺷده‬
‫ﺑود‪ .‬دﯾﮕری ﺑرای زﻣﯾﻧﮭﺎ و داراﯾﯾﮭﺎی ﮐﺷور ﮐﮫ واژه "آﺑﺎدی" ﺑر روی آن ﻧﻘش داﺷت‪.‬‬
‫ﺳوﻣﯽ ﺑرای ﮐﻣﮏ و ﯾﺎری رﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ واژه "ﺷﮑﯾﺑﺎﯾﯽ" را دارا ﺑوده و ﭼﮭﺎرﻣﯽ ﮐﮫ ﺑرای‬
‫ﭘﯾﮏ و ﭼﺎﭘﺎر ﮐﺎرﺑرد داﺷﺗﮫ و ﺑر آن واژه "ﺷﺗﺎب" ﻧوﺷﺗﮫ ﺷده ﺑود‪ ۲٦۱ .‬ﭼﮫ زﯾﺑﺎ در اﯾن‬
‫ﭼﮭﺎر ﮔوﻧﮫ ﻣُﮭر‪ ،‬ﭘﯾﺎﻣﯽ درﺧور و ﮐوﺗﺎه در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ دروﻧﻣﺎﯾﮫ ﻓرﻣﺎن ﮔﻧﺟﺎﻧده ﺷده اﺳت‪:‬‬
‫"داد" ﺑرای ﮐﺎرﮔزاران ﻣﺎﻟﯾﺎﺗﯽ‪" ،‬آﺑﺎدی" ﺑرای ﮐﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ دﺳت اﻧدرﮐﺎر ﺳرﭘرﺳﺗﯽ ﮐﺷور‬

‫‪ -258‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪99‬‬
‫‪ -259‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯽ اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪75‬‬
‫‪ -260‬ﻋﻬﺪ اردﺷﯿﺮ‪ ،‬ﮔﺮدآوري از اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷﻮﺷﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪64‬‬
‫‪ -261‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‬

‫‪157‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑودﻧد‪" ،‬ﺷﮑﯾﺑﺎﯾﯽ" ﺑرای ﻣﺻﯾﺑت زدﮔﺎن و ﮔرﻓﺗﺎران و "ﺷﺗﺎب" ﺑرای ﮐﺳﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﻧﻘﺎط‬
‫ﮔوﻧﺎﮔون ﮐﺷور را ﺑﮭم ﭘﯾوﻧد ﻣﯽ دادﻧد‪.‬‬

‫در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬وﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﻣرگ ھﻣﺎﻧﻧد ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ﭘس‪ ،‬ﺳﺎزﻧدﮔﯽ ﺗﻧﮭﺎ ﯾﮏ‬
‫ارزش اﺧﻼﻗﯽ ﻧﯾﺳت ﺑﻠﮑﮫ ﺑرای ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺧو ِد زﯾﺳﺗن اﺳت‪ .‬اﻧوﺷﯾروان ﻣﯽ ﮔﻔت‪»:‬‬
‫آﺑﺎداﻧﯽ ﭼون زﻧدﮔﯽ اﺳت و وﯾراﻧﯽ ﻣﺎﻧﻧد ﻣرگ اﺳت‪ .‬ﮐﺷﺗن ﯾﮏ ﺗن ﺑﺎ رھﺎ ﮐردن ﯾﮏ‬
‫زﻣﯾن ﺑدون ِﮐﺷت‪ ،‬ﯾﮑﺳﺎن اﺳت و آن ﮐس ﮐﮫ ﺗواﻧﺎﯾﯽ آﺑﺎد ﺳﺎﺧﺗن زﻣﯾن ﺧود را ﻧدارد‬
‫ﺑﮫ ﺳﺑب آن ﮐﮫ دﺳﺗش ﺧﺎﻟﯽ اﺳت از ﺧزاﻧﮫ ﮐﺷور ﺑﮫ او وام ﻣﯽ دھﯾم ﺗﺎ ﺑﺗواﻧد زﻧدﮔﯽ‬
‫دھد«‪۲٦۲ .‬‬ ‫ﺧود را ﺳﺎﻣﺎن‬

‫در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﮐﯾﺧﺳرو را در زﻣﯾﻧﮫ آﺑﺎدﮔری ﻧﯾز ﻣﺎﻧﻧد دﯾﮕر وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺳﺗوده آرﻣﺎن‬
‫ﺷﺎھﯽ‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر ﭘﯾﺷﺗﺎز و ﻧﻣوﻧﮫ ﻣﯽ ﺑﯾﻧﯾم‪:‬‬

‫ﺑﮫ آﺑﺎد و وﯾراﻧﯽ اﻧدر ﮔذﺷت‬ ‫ھﻣﮫ ﺑوم اﯾران ﺳراﺳر ِﺑﮕﺷت‬
‫ﺗﺑﮫ ﺑود و وﯾران ز ﺑﯾداد ﺑود‬ ‫ھر آن ﺑوم و ﺑر‪ ،‬ﮐﺎن ﻧﮫ آﺑﺎد ﺑود‬
‫ز داد و ز ﺑﺧﺷش ﻧﯾﺎﻣدش رﻧﺞ‬ ‫د َِرم داد و آﺑﺎد ﮐردش ز ﮔﻧﺞ‬

‫ﻓردوﺳﯽ در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺳردودﻣﺎن ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن ﯾﻌﻧﯽ ﮐﯾﻘﺑﺎد را ﮐﺳﯽ ﻣﯽ داﻧد ﮐﮫ ﺑﺎ ﺑﮑﺎرﮔﯾری‬

‫داد و دھش‪ ،‬آﺑﺎد ﮐﻧﻧده ﮔﯾﺗﯽ اﺳت‪ .‬ﺷﺎھﯽ ﮐﮫ ھﻣﯾن ﮔوﻧﮫ ﺷﮭرﯾﺎری را ﺑﮫ ﭘﺳرش‪ ،‬ﮐﺎووس‬
‫ﻧﯾز ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪:‬‬

‫ﺑﮫ داد و َدھِش‪ ،‬ﮔﯾﺗﯽ آﺑﺎد ﮐرد‬ ‫وزان رﻓﺗﮫ ﻧﺎم آوران ﯾﺎد ﮐرد‬
‫ز داد و دَ ھِش ﭼﻧد ﺑﺎ او ﺑراﻧد‬ ‫ﺳر ﻣﺎه‪ ،‬ﮐﺎووس ﮐِﯽ را ﺑﺧواﻧد‬

‫‪ -262‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪394‬‬

‫‪158‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫آﺑﺎدﺳﺎزی از ﮐﻧﺷﮭﺎی ﺳﺗوده ای اﺳت ﮐﮫ ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺷﮭرﯾﺎران ﻧﺎﮔزﯾر ﺑﮫ اﻧﺟﺎم آن ﺑودﻧد‬

‫ﺑﻠﮑﮫ ﺷﺎه آرﻣﺎﻧﯽ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﯾﻌﻧﯽ ﮐﯾﺧﺳرو‪ ،‬ﺣﺗﯽ در ﮐﺷور ﺷﮑﺳت ﺧورده ﺗوران ﻧﯾز‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺟﻠوﮔﯾری از وﯾراﻧﮕری و ﺗﺑﺎه ﺳﺎزی آﻧﺟﺎ ﺑدﺳت اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﺑﮫ اﺻل آﺑﺎداﻧﯽ دوﺳﺗﯽ ﺣﺗﯽ‬
‫در ﺳرزﻣﯾن دﺷﻣن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺑﻧد ﻣﺎﻧد‪:‬‬

‫ﻧﺑﺎﯾد ﮐﮫ وﯾران ﮐﻧد ﺟﺎی ﻣن‬ ‫ھر آﻧﮑس ﮐﮫ ﺟوﯾد ھﻣﯽ رای ﻣن‬
‫ﮐﮫ وﯾران ﮐﻧد ﻣِﮭﺗر‪ ،‬آﺑﺎد ﺑوم‬ ‫و دﯾﮕر ﮐﮫ ﺧواﻧﻧد ﺑﯾداد و ﺷوم‬

‫اﯾﻧﺟﺎ دﯾﮕر وﯾران ﺳﺎزی‪ ،‬ﺳرزﻣﯾن دوﺳت و دﺷﻣن ﻧﻣﯽ ﺷﻧﺎﺳد‪ .‬ﻧﻔس وﯾران ﺳﺎزی ﺿد‬
‫ارزش و ﺷوم اﺳت‪ .‬ﺧو ِد ﺑﯾداد اﺳت‪ .‬در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕر‪ ،‬در ﺑﺧش ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪،‬‬
‫اﻧوﺷﯾروان در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ اھﻣﯾت آﺑﺎداﻧﯽ و ﺳﺎزﻧدﮔﯽ‪ ،‬ﺳﺧﻧﯽ ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ ﺑروﺷﻧﯽ‬
‫ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﻓرﻣﺎﻧروا را در آﺑﺎداﻧﯽ اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﯽ رﺳﺎﻧد‪:‬‬

‫ﮐﮫ در ﺳﺎﯾﮫ ﺷﺎه اﯾران ﺑ َُود‬ ‫ﻧﺑﺎﯾد ﮐﮫ آن ﺑوم وﯾران ﺑ َُود‬

‫ﻧﺗﺎﺑد درو ﺳﺎﯾﮫ ﻓ ّر ﻣن‬ ‫ﭼو وﯾران ﺑ َُود ﺑوم در ﺑ ّر ﻣن‬

‫در ﻓرازی دﯾﮕر از ﺑﺧش ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬اﻧوﺷﯾروان در ﺳﺧﻧﯽ ﺑﮫ وزﯾر ﺧود‪ ،‬وﯾراﻧﯽ‬
‫و ﺧراﺑﯽ را ﻧﮫ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﺧرد و ﺣﮑﻣت و ﻧﮫ ھﻣﺎھﻧﮓ ﺑﺎ رادﻣردی و اﻧﺻﺎف ﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫ھﻣﯽ ﻏﺎرت از ﺷﮭر اﯾران ﮐﻧﻧد‬ ‫ﻧﻣﺎﻧﯾم ﮐﺎﯾن ﺑوم وﯾران ﮐﻧﻧد‬
‫ﻧﺷﺎﯾد ﭼﻧﯾن ھم ز ﻣرداﻧﮕﯽ‬ ‫ز ﺷﺎھﯽ و َوز روی ﻓرزاﻧﮕﯽ‬
‫ﭼو وﯾران ﺑ َُود ﺑوم اﯾران زﻣﯾن‬ ‫ﻧﺧواﻧﻧد ﺑر ﻣﺎ ﮐﺳﯽ آﻓرﯾن‬

‫اﻧوﺷﯾروان ﻧﮕراﻧﯽ ﺧودش را از ﻧﺑود آﺑﺎدﺳﺎزی و ﮐﺷت و ﮐﺎر اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﯾﺎن ﻣﯽ دارد‪»:‬‬
‫اﮔر ﭘﺎﯾﯾدن دﺷﻣﻧﺎن و ﭘﺎﺳداری ازﻣرزھﺎ ﻧﺑود‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺎج )ﻣﺎﻟﯾﺎت( و ﻣردم را در دِه ﺑﮫ‬
‫دِه ﮐﺷور‪ ،‬ﺧود ﺑﮫ دﺳت ﻣﯽ ﮔرﻓﺗم‪ .‬ﻟﯾﮏ ﺗرﺳﯾدم ﮐﮫ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﮫ از آن ﺑزرﮔﺗر اﺳت‬
‫ﺗﺑﺎه ﮔردد‪ ،‬ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺟز ﻣن ﮐﺳﯽ از ﭘس آن ﺑرﻧﯾﺎﯾد و ﻧﺗواﻧد ﭼو ﻣن اﺳﺗوار ﮐﻧد و‬
‫‪159‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻣرا از آن آﺳوده ﺑدارد‪ .‬اﻓزون ﺑر آن‪ ،‬دﺷوارﯾﮭﺎﯾﯽ در رﻓﺗن ﺑﮫ روﺳﺗﺎ روﺳﺗﺎی‬

‫ﮐﺷور‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭘﺎھﯾﺎن و ﯾﺎراﻧﯽ ﮐﮫ از ھﻣراھﯽ ﺷﺎن ﻧﺎﮔزﯾر ﺑﺎﺷﯾم‪ ،‬ﺑرای ﻣردم ﻧﮭﻔﺗﮫ‬
‫اﺳت‪ .‬ﻧﯾز ﺧوش ﻧداﺷﺗﯾم ﮐﮫ ﻣردم را ﺑﮫ درﮔﺎه ﻓرا ﺧواﻧﯾم ﭼﮫ ﺑﯾم از آن داﺷﺗﯾم ﮐﮫ‬
‫ﺑﺎﺟﮕذاران )ﻣﺎﻟﯾﺎت دھﻧدﮔﺎن( از آﺑﺎد ﮐردن زﻣﯾﻧﮭﺎﯾﺷﺎن ﺑﺎزﻣﺎﻧﻧد‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻧد ﮐﮫ‬
‫رﻧﺞ راه و آﻣدن ﺑﮫ درﮔﺎه ﻣﺎ ﺑر آﻧﺎن دﺷوار آﯾد‪ ،‬ﭼﮫ در آن ھﻧﮕﺎم ﮐﺎر روﺳﺗﺎھﺎ و‬
‫ﮐﺷﺗزارھﺎ و آﺑﮭﺎ و ﮐﺎرھﺎی ﻧﺎﮔزﯾر دﯾﮕر ﮐﮫ در ھﻣﮫ ھﻧﮕﺎم ﺳﺎل ﺑﮫ رﺳﯾدﮔﯽ ﻧﯾﺎزﻣﻧد‬
‫ﻣﺎﻧد«‪۲٦۳ .‬‬ ‫اﺳت‪ ،‬ﺑر زﻣﯾن ﺧواھد‬

‫"آﺑﺎد ﮐردن ﮔﯾﺗﯽ" ﮔرﭼﮫ ﭘﯾﺎﻣد ﻧﮭﺎدﯾﻧﮫ ﺷدن "ﺧ َِرد" و ﺟﺎری ﺷدن "داد" در زﻧدﮔﯽ اﻧﺳﺎن‬
‫اﺳت وﻟﯽ در ﮔوھر ﺧوﯾش‪ ،‬ارزﺷﯽ اﺳت زﻧدﮔﯽ ﺳﺎز و ﺟﮭﺎن آرا ﮐﮫ رﯾﺷﮫ در ﻋرف‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری داﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬اﻧوﺷﯾروان ﺑﮫ درﺳﺗﯽ ﺗﺎﺛﯾر داد ﺑر آﺑﺎداﻧﯽ را درﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود‪»:‬‬
‫ﭘس درﺳت آن دﯾدم ﮐﮫ ﺑﺎج ﮔزاران )ﻣﺎﻟﯾﺎت دھﻧدﮔﺎن( را از ﮐﺎر ﺧوﯾش ﺑﯾش از آن‬
‫ﭼﮫ زﻧدﮔﯽ ﺑدان ﺑر ﭘﺎی دارﻧد و ﺑﮫ آﺑﺎداﻧﯽ ﺷﮭرھﺎﯾﺷﺎن ﭘردازﻧد‪ ،‬ﻧﺑﺎﺷد‪ .‬ﻧﯾز روا‬
‫ﻧداﻧﺳﺗم ﮐﮫ ﺑﮫ ﺳود ﮐﺷور و ﭘﺎﺳداران ﮐﺷور‪ ،‬دﺳت آﺑﺎدﮔران را ﺗﮭﯽ ﺳﺎزم و درﻣﺎﻧده‬
‫ﺷﺎن ﮐﻧم‪ ،‬ﮐﮫ اﮔر ﭼﻧﯾن ﮐﻧم ﺑﮫ ﺳﭘﺎھﯾﺎن وﻣﺎﻟﯾﺎت دھﻧدﮔﺎن ﯾﮑﺟﺎ ﺳﺗم ﮐرده ام‪ .‬ﭼﮫ‪ ،‬اﮔر‬
‫آﺑﺎدﮔران ﻣﺎﻟﯾﺎت دھﻧده ﺗﺑﺎه ﺷوﻧد‪ ،‬آﺑﺎدی ﻧﻣﺎﻧد و آﺑﺎدی ﺟز ﺑﮫ ﮐﺷور و ﻣردم ﻧﺑﺎﺷد‪.‬‬
‫اﮔرﻣﺎﻟﯾﺎت دھﻧدﮔﺎن را ﻣﺎﯾﮫ زﻧدﮔﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ ﻧﻣﺎﻧد‪ ،‬ﺟﻧﮕﺟوﯾﺎن ﮐﮫ ﻧﯾرو از آﺑﺎداﻧﯽ و‬
‫آﺑﺎدﮔران دارﻧد ﻧﺎﺑود ﮔردﻧد ﮐﮫ ﮐﺷور ﺟز از ﻓزوﻧﯽ داﺷﺗﮫ ﻣﺎﻟﯾﺎت دھﻧدﮔﺎن‪ ،‬آﺑﺎد‬
‫ﻧﮕردد«‪۲٦٤ .‬‬

‫ﯾﺎدﮔﺎرھﺎی ﮐﮭن ﺗرﯾن اﻧدﯾﺷﻣﻧد ﺳرزﻣﯾﻧﻣﺎن‪ ،‬زرﺗﺷت‪ ،‬ﺑرای اﯾراﻧﯾﺎﻧﯽ ﮐﮫ در ﺳده ھﺎی‬
‫ﭘس از وی زاده ﻣﯽ ﺷدﻧد‪ ،‬ﻣﺎﻧده ھﺎی ارزﻧده ای ﭼون درﺧﺗﺎن "ﺳرو ﮐﺎﺷﻣر" و "ﺳرو‬

‫‪ -263‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪82‬‬
‫‪ -264‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪84‬‬

‫‪160‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﺳﻔراﯾن" ﺑود‪ .‬درﺧت‪ ،‬ﻧﻣﺎد زﻧدﮔﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ اﺳت‪ .‬اﯾﻧﮭﺎ ﻧﻣﺎدھﺎی ﺗﺎﺑﻧﺎﮐﯽ در ارﺟﮕزاری‬
‫ﺑﮫ ارزش واﻻی آﺑﺎدﮔری در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑوده اﻧد‪" .‬ﮐرﯾﺳﺗﯾن ﺳِ ن" در ﺑﺎره ﻧﮕﺎه‬
‫اﯾراﻧﯽ – زرﺗﺷﺗﯽ ﺑﮫ آﺑﺎدﺳﺎزی و ﻋﺷق ﺑﮫ زﻧدﮔﯽ و از ﺳوی دﯾﮕر زوال و ﮐﻣرﻧﮓ‬
‫ﺷدن اﯾن ﻧﮕﺎه در ﭘﺎﯾﺎن دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﭼﻧﯾن ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬در ﺗﺣت ﺗﺎﺛﯾر اﻓﮑﺎر ﻧوﯾن‪،‬‬
‫آن ﺧوﺷﺑﯾﻧﯽ ﻧﺧﺳﺗﯾن ﮐﮫ ﺑﻧﯾﺎد دﯾن زرﺗﺷﺗﯽ و ﺑراﻧﮕﯾزﻧده ﻣردﻣﺎن ﺑﮫ ﮐﺎر و ﮐوﺷش ﺑود‪،‬‬
‫ﭘژﻣرده و ﮔﺳﯾﺧﺗﮫ ﺷد‪ .‬ﻣﯾل ﺑﮫ زھد و ﺗرک زﻧدﮔﯽ ﮐﮫ در ﻓرﻗﮫ ھﺎی ﻣﺧﺎﻟف آﯾﯾن زرﺗﺷت‬
‫)ﻣﺎﻧﻧد ﻣﺎﻧوﯾﺎن( رواﺟﯽ ﺑﺳزا داﺷت‪ ،‬رﻓﺗﮫ رﻓﺗﮫ وارد آﯾﯾن زرﺗﺷﺗﯾﺎن ﻧﯾز ﺷد و ﺑﻧﯾﺎن اﯾن‬
‫ﺑراﻧداﺧت«‪۲٦٥ .‬‬ ‫دﯾﺎﻧت را‬

‫‪ -265‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از رﺷﯿﺪ ﯾﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪421‬‬

‫‪161‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دوﻟت ﻣﺗﻣرﮐز و ﻣﻘﺗدر‬

‫از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ اﯾران ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ در زﻣﺎن دارﯾوش ﺑزرگ ﺑﮫ ﭘﺎﯾداری و ﺛﺑﺎت ﺳﯾﺎﺳﯽ و‬
‫ﻧظﺎﻣﯽ رﺳﯾد‪ ،‬ﮔراﯾش ﺑﮫ ﺗﻣرﮐز ﻗدرت در دوﻟت ﻣوﺟود در ﭘﺎﯾﺗﺧت و آﮔﺎھﯽ ﯾﺎﻓﺗن ﺑر‬
‫ﺷراﯾط ﮔوﺷﮫ و ﮐﻧﺎر ﮐﺷور ﺑﺎ ﻓرﺳﺗﺎدن ﺑﺎزرﺳﺎن و "ﭼﺷم و ﮔوش ﺷﺎه" اﻓزاﯾش ﯾﺎﻓت‪.‬‬
‫ﺑﮫ دﻧﺑﺎل آن‪ ،‬اﻗﺗدار ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾران ﺑر ﻣﻧطﻘﮫ و ھﻣﭼﻧﯾن ﮔﺳﺗرش ﺑﯽ ﻣﺎﻧﻧدی در ﭘﮭﻧﮫ ھﺎی‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬راھﺳﺎزی‪ ،‬ﺑﺎﻧﮑداری‪ ،‬ﭘﯾﮏ و ﭼﺎﭘﺎر‪ ،‬ارﺗش و ﮐﺷﺎورزی ﺑﮫ ﺑﺎر آﻣد ﮐﮫ از‬
‫ﺑود‪۲٦٦ .‬‬ ‫وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﯾﮏ دوﻟت ﻣﺗﻣرﮐز‬

‫در ﮔﺳﺗره ﺷﺎھﻧﺷﺎھﯽ ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ‪ ،‬ﺑﮫ دﻟﯾل وﺟود ﻣﻠﺗﮭﺎی ﮔوﻧﺎﮔون )ﻣﺎﻧﻧد ﺑﺎﺑﻠﯽ‪ ،‬ﯾوﻧﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺳِ ﻧدی و ‪ ،(...‬ﺳﺎﺗراپ ھﺎ ﮐﮫ ﮐﺎرﮔزار ﺷﺎھﻧﺷﺎه در آن ﻧﺎﺣﯾﮫ ﺑودﻧد‪ ،‬در ﮔرداﻧدن ﻣﻧطﻘﮫ‬
‫ﺧود از اﺧﺗﯾﺎراﺗﯽ ﺑﮭره ﻣﻧد ﺑودﻧد‪ .‬ﺣدود ﻗدرت ﮐﺎرﮔزاران ﺑوﻣﯽ ﺑﮫ آھﺳﺗﮕﯽ ﮐﺎھش ﻣﯽ‬
‫ﯾﺎﻓت و ﺣﺿور ﮐﺎرﮔزاراﻧﯽ ﮐﮫ ﻓرﺳﺗﺎدﮔﺎن ﺷﺎھﻧﺷﺎه ﺑﮫ اﯾن ﻣﻧﺎطق ﺑودﻧد ﺑﮫ آراﻣﯽ‬
‫ﭘررﻧﮓ ﺗر ﻣﯽ ﺷد‪ .‬در ﭘﯽ آن‪ ،‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ از ﺑﺎﻓت ﻗوﻣﯽ‪ ،‬دﯾﻧﯽ و‬
‫ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑﮫ ﺳﺎﺧﺗﺎر ھوﯾت ﻣﻠﯽ ﻧزدﯾﮏ ﺷد‪ ،‬دوﻟﺗﮭﺎی ﻣﺣﻠﯽ ﮐم اﺧﺗﯾﺎر ﻧﯾز از ﻣﯾﺎن‬
‫ﺑرداﺷﺗﮫ ﺷدﻧد و ﭘﺧش ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﻗدرت ﻧﯾز ﻧﺎﭘدﯾد ﮔردﯾد‪.‬‬

‫ﮔراﯾش ﺑﮫ داﺷﺗن دوﻟت ﻣﻘﺗدر ﮐﮫ ﺿﺎﻣن ﻧﮕﮭداﺷت ﮐﯾﺎن ﮐﺷور ﺑود‪ ،‬در ﺳده ھﺎی ﭘﺳﯾن‬
‫در ﭘﯾﮑر اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﻣود ﯾﺎﻓت‪ .‬دوﻟت ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﮐﮫ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﺗﻣرﮐز و اﻗﺗدار ﺑرﭘﺎ‬
‫واﮐﻧش ژرﻓﯽ ﺑﮫ ﻋدم ﺗﻣرﮐز )ﻣﻠوک اﻟطواﯾف( اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ رﻓت‪.‬‬ ‫ﺷد ‪۲٦۷‬‬

‫‪ -266‬ﺣﺴﯿﻦ ﮐﺎﻇﻢ زاده در ﻧﺸﺮﯾﻪ "اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ" ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از اﻟﺰام ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و ﻣﻘﺘﺪر در‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ دارﯾﻮش ﺑﺰرگ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دوﻟﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -267‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت و دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر ﯾﮏ ﺷﺒﻪ در اﯾﺮان ﭘﺎي ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﻓﺮآﯾﻨﺪي ﺑﻮد ﮐﻪ از زﻣﺎن‬
‫اردﺷﯿﺮ ﺑﺎﺑﮑﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ و در زﻣﺎن اﻧﻮﺷﯿﺮوان ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫‪162‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺣﮑوﻣت ﻏﯾر ﻣﺗﻣرﮐز اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن در ﭘﯽ ﯾﮏ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﯾﺎ آﯾﯾﻧﯽ ﺷﮑل ﻧﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود‬
‫ﺑﻠﮑﮫ ﺑرآﯾﻧد وﯾژﮔﯾﮭﺎی اﯾﻠﯾﺎﺗﯽ و ﮐوچ ﻧﺷﯾن ﻗﺑﺎﯾل "ﭘرﺛو" و "ﺳﮑﺎ" ﺑود ﮐﮫ ﭘﯾﮑر اﺻﻠﯽ‬
‫ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﺎن دودﻣﺎن اﺷﮑﺎﻧﯽ را ﺗﺷﮑﯾل ﻣﯽ دادﻧد‪ .‬زﻧدﮔﯽ اﯾﻼﺗﯽ و ﮐوچ ﻧﺷﯾﻧﯽ ﻗﺑﯾﻠﮫ ای در‬
‫ﮔوھر ﺧود‪ ،‬ﮔراﯾش ﺑﮫ ﻋدم ﺗﻣرﮐز و ﺣﺗﯽ ﮔﺎھﯽ ﻧﺎﻓرﻣﺎﻧﯽ از دوﻟت را در ﺧود داراﺳت‪.‬‬

‫ﭘﺧش ﻗدرت در ﮔﺳﺗره ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﭘدﯾد آﻣدن دوﻟﺗﮭﺎی ﮐوﭼﮏ ﻣﺣﻠﯽ در دوره‬
‫اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن اﻧﺟﺎﻣﯾده ﺑود‪ ،‬در ﺳده ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾن دودﻣﺎن‪ ،‬ﭼﺷم اﺳﻔﻧدﯾﺎر اﯾران زﻣﯾن ﺷد‪.‬‬
‫رﻗﺎﺑﺗﮭﺎی زھرآﮔﯾﻧﯽ ﮐﮫ ﻣﯾﺎن ﺷﺎھزادﮔﺎن و ﺳرداران ﻣﻧطﻘﮫ ای ﺑرای ﺑﮫ ﭼﻧﮓ آوردن‬
‫ﺗﺎج و ﺗﺧت در ﻣﯽ ﮔرﻓت و اﻟﺑﺗﮫ در ﺑﯾﺷﺗر ﻣوارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑراﻧﮕﯾﺧﺗﮕﯽ از ﺳوی روﻣﯾﺎن ﻧﯾز‬
‫ھﻣراه ﺑود‪ ،‬ﮐﺷور را در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻣن ﺑﯾروﻧﯽ آﺳﯾب ﭘذﯾر ﺳﺎﺧﺗﮫ ﺑود ﺑﮕوﻧﮫ ای‬
‫ﮐﮫ در ﺻد ﺳﺎل ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ دوره اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺗﺧت )ﺗﯾﺳﻔون( ﺳﮫ ﺑﺎر ﺑدﺳت روﻣﯾﺎن اﻓﺗﺎد‪.‬‬

‫از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬ﭘﯾﺎﻣد ﻧﺑود دوﻟت ﻣﺗﻣرﮐز و ﺗواﻧﻣﻧد در آن روزﮔﺎر و ﻧﺑردھﺎی دروﻧﯽ‬
‫ﻗدرت‪ ،‬ﻓرﺳوده ﺷدن اﻗﺗﺻﺎد و ﻧﺎاﻣﻧﯽ راھﮭﺎی ﮐﺷور ﺑرای ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑود‪ .‬از آﻧﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﺎر‬
‫اﻧﺟﺎم ِ‬
‫ِ‬ ‫ﮐﮫ ﻓﻠﺳﻔﮫ وﺟودی دوﻟت‪ ،‬ﻓراھم آوردن اﻣﻧﯾت ﺑرای ﻣﻠت و زﻣﯾﻧﮫ ﺳﺎزی‬
‫اﻗﺗﺻﺎدی )ﮐﺷﺎورزی‪ ،‬ﺻﻧﻌت ﯾﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ( ﺑرای ﻣردم آن ﺳرزﻣﯾن اﺳت‪ ،‬دوﻟت ﻏﯾر‬
‫ﻣﺗﻣرﮐز اﺷﮑﺎﻧﯽ ﻧﺗواﻧﺳت در دھﮫ ھﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻋﻣر ﺧود‪ ،‬ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﯾﮏ دوﻟت ﻣﻘﺗدر‬
‫را ﺑﮫ اﻧﺟﺎم ﺑرﺳﺎﻧد و ﺑﮫ آراﻣﯽ ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺧوﯾش را در ﻧزد ﺑﺧﺷﯽ از ﻣﻠت از دﺳت داد‪.‬‬

‫ھم اﯾران ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ و ھم اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬دو ھﺳﺗﯽ ﺗﻣرﮐزﮔرا‪ ،‬ﻧﮕﺎه وﯾژه ای ﺑﮫ ﻓراھم‬
‫ﮐردن اﻣﻧﯾت دﺷﺗﮭﺎی ﺷﻣﺎل ﺧﺎوری اﯾراﻧﺷﮭر داﺷﺗﻧد‪ .‬اﯾن دﺷﺗﮭﺎ‪ ،‬ﻣﺳﯾر ﮔذر ﮐﺎرواﻧﮭﺎی‬
‫ﺑزرگ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﯾﺎن ﺧﺎور و ﺑﺎﺧﺗر ﺑود ﮐﮫ ﺟﺎده اﺑرﯾﺷم ﻧﺎم داﺷت‪ .‬ﺑودن دوﻟت ﻣﻘﺗدر‬
‫و ﻣﺗﻣرﮐز در ﭘﺎﯾﺗﺧت اﯾران‪ ،‬ﻣﮭﺎر و ﮐﻧﺗرل اﯾن ﺳرزﻣﯾن ﭘﮭﻧﺎور را ﺷدﻧﯽ ﻣﯽ ﻧﻣود‪.‬‬
‫ﯾﺎدآوری ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﮐورش ﺑزرگ ﺑﮫ رواﯾت ھرودت در ﻧﺑرد ﺑﺎ ﺑﯾﺎﺑﺎن ﻧﺷﯾﻧﺎن ھﻣﯾن‬

‫‪163‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﺎﺣﯾﮫ ﮐﺷﺗﮫ ﺷد و ھﻣﭼﻧﯾن در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن از ھﻧﮕﺎم ﺑﮭرام ﮔور ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن آن دوره‪،‬‬
‫ﺗوان ﺑﺎﻻﯾﯽ از دوﻟت و ارﺗش اﯾران ﺑرای َﭘس زدن ھﭘﺗﺎﻟﯾﺎن و ﺗرﮐﺎن ھزﯾﻧﮫ ﺷد‪.‬‬

‫در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮫ ھﺎی روﺷن از ﺗﻣرﮐز دوﻟت را در زﻣﺎن ﺷﮭرﯾﺎری ﮐﯾﺧﺳرو ﻣﯽ‬
‫ﺗوان دﯾد‪ ،‬آﻧﺟﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﭘﯾش از ﮐﻧﺎره ﮔﯾری ﺧود از ﺗﺎج و ﺗﺧت و ﭘﯾﺷﻧﮭﺎد ﮐردن "ﮐﯽ‬
‫ﻟ ُﮭراﺳپ" ﺑﮫ ﺑزرﮔﺎن ﮐﺷور ﺑرای ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﯽ اش‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧداری اﺳﺗﺎﻧﮭﺎی ﮐﺷور را ﺑﮫ‬
‫ﺳرداران ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺧود واﮔذار ﻣﯽ ﮐﻧد‪ .‬ﮐﯾﺧﺳرو‪ ،‬رﺳﺗم را ﺑر ﺳﯾﺳﺗﺎن‪ ،‬ﺗوس را ﺑر‬
‫ﺧراﺳﺎن و ﮔودرز را ﺑر ﻗم و اﺻﻔﮭﺎن ﻣﯽ ﮔﻣﺎرد‪ .‬در ﺣﻘﯾﻘت ﻧﻔوذ ﻣﺣﻠﯽ اﯾن ﺑزرﮔﺎن‬
‫ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﺑﮫ آﻧﺎن ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺑر آن اﺳﺗﺎﻧﮭﺎ را ﻣﯽ دھد ﺑﻠﮑﮫ ﻓرﻣﺎن داﺷﺗن از‬
‫ﺷﮭرﯾﺎر )دوﻟت( اﺳت ﮐﮫ آﻧﺎن را ﺳزاوار ﺣﮑوﻣت ﺑر آن اﺳﺗﺎﻧﮭﺎ ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬ﮔﻔﺗﻧﯽ اﺳت‬
‫ﮐﮫ در ﺑﻧدھﺎی ‪ ۴۱‬و ‪" ۴۳‬اَﺷﺎ َﯾﺷت" در اوﺳﺗﺎ ﻧﯾز‪ ،‬دو ﺑﺎر از ﮐﯾﺧﺳرو ﺑﺎ ﻋﻧوان "ﭘﮭﻠوان‬
‫ﺳرزﻣﯾنھﺎی اﯾراﻧﯽ و ﻓراھمﮐﻧﻧده ھﻣﺑﺳﺗﮕﯽ در ﮐﺷور" ﯾﺎد ﺷده اﺳت‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‬
‫و اوﺳﺗﺎ ﺑﮫ ﻋﻧوان دو ﺳﻧد ﻣﻠﯽ و دﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ ھﻣﺧواﻧﯽ و ھﻣﺎھﻧﮕﯽ‬
‫آﺷﮑﺎری دارﻧد‪ .‬دوﻟت آرﻣﺎﻧﯽ اﯾراﻧﺷﮭر ﮐﮫ ﺷﮭرﯾﺎری ﮐﯾﺧﺳرو ﻧﻣﺎد آﺷﮑﺎر آن اﺳت‪،‬‬
‫دوﻟﺗﯽ اﺳت ﻣﺗﻣرﮐز و ﻣﻘﺗدر ﮐﮫ اﯾراﻧﺷﮭر را ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ و ھﻣﺑﺳﺗﮫ ﻣﯽ ﺧواھد‪.‬‬

‫در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣدون‪ ،‬ﺳرداران ﺟﺎی ﭘﮭﻠواﻧﺎن ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ را ﮔرﻓﺗﮫ اﻧد‪ .‬در دوران اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن ﮐﮫ‬
‫ﺳﺎﺧﺗﺎر دوﻟت‪ ،‬ﺣﮑوﻣت ﻏﯾر ﻣﺗﻣرﮐز ﺑود‪ ،‬ﺧﺎﻧواده ھﺎی ﭘرﻧﻔوذ و ﻧﯾروﻣﻧدی ھﻣﭼون‬
‫ﮐﺎرن"‪" ،‬ﻣﮭران"‪ِ " ،‬اﺳ َﭘﮭ ُﺑد" و "زﯾﮏ" در ﺑﯾﺷﺗر ُﮐ ِﻧﺷﮭﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫ﺳورن"‪ِ " ،‬اﺳ َﭘﻧدﯾﺎر"‪ِ " ،‬‬
‫" ِ‬
‫و ﺳﭘﺎھﯽ آن روزﮔﺎر ﺣﺿور داﺷﺗﻧد‪ .‬ﭘس از ﺑرﭘﺎﯾﯽ دوﻟت ﻣﺗﻣرﮐز در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪،‬‬
‫اﯾن ﺧﺎﻧواده ھﺎی ﻧژاده‪ ،‬از ﺳﺎﺧﺗﺎر ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﻣﺣﻠﯽ ﺑﮫ ﮐﺎرﮔزاران دﺳﺗﮕﺎه ﮐﺷورداری‬
‫دﮔرﺳﺎن ﺷدﻧد‪ .‬ﺑرﺧﯽ از ﺑزرﮔﺎن اﯾن ﺧﺎﻧواده ھﺎ‪ ،‬ﺳرﭘرﺳﺗﺎن دﺳﺗﮕﺎه دوﻟﺗﯽ ﮔﺷﺗﻧد ﻣﺎﻧﻧد‬
‫"ﻣﮭر ﻧرﺳﯽ" وزﯾر ﯾزدﮔرد ﯾﮑم و ﺑﮭرام ﮔور ﮐﮫ از ﺧﺎﻧدان اﺳﭘﻧدﯾﺎر ﺑود و ﯾﺎ "ﺳوﺧرا"‬
‫وزﯾر ﭘﯾروز و ﻗﺑﺎد ﮐﮫ از ﺧﺎﻧدان ﮐﺎرن ﺑود‪ .‬ﺑرﺧﯽ از آن ﭼﮭره ھﺎ از ﻓرﻣﺎﻧدھﺎن ارﺗش‬

‫‪164‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾران ﺷدﻧد ﻣﺎﻧﻧد ﺷﺎﭘور رازی از ﺧﺎﻧدان ﻣﮭران ﮐﮫ ﺳﭘﮭﺳﺎﻻر ﻗﺑﺎد ﺑود و ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ‬
‫ﺑﺎز ھم از ﺧﺎﻧدان ﻣﮭران ﮐﮫ ﺳﭘﮭﺑد ھرﻣز ﭼﮭﺎرم ﺷد‪.‬‬

‫ﺑرﭘﺎﯾﯽ ﯾﮏ دوﻟت ﻧﯾروﻣﻧد اﯾراﻧﯽ در راﺳﺗﺎی ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ ﮐردن اﯾران زﻣﯾن ﮐﮫ ﺑرﻧﺎﻣﮫ و‬
‫آرﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑود‪ ،‬ﺑروﺷﻧﯽ در اﯾن ﮔزاره در "ﮐﺎرﻧﺎﻣﮫ اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن" آورده ﺷده‬
‫اﺳت‪ »:‬ﭼون ھرﻣز )ﯾﮑم( ﺑﮫ ﺧداوﻧدی )ﺷﺎھﯽ( رﺳﯾد‪ ،‬ھﻣﮕﯽ اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﺎز ﺑﮫ ﯾﮏ‬
‫ﺧداﯾﯽ ﺗواﻧﺳت آوردن و ﺳرﺧداﯾﺎن ﮐﺳﺗﮫﮐﺳﺗﮫ )ﭘﺎره ﭘﺎره( را ھرﻣز ﺑﮫ ﻓرﻣﺎن آورد«‪.‬‬
‫"ﺗﮏ ﺧداﯾﯽ" ﺑﮫ ﻣﻌﻧﺎی وﺟود ﯾﮏ دوﻟت و ﯾﮏ درﻓش در ھﻣﮫ ﭘﮭﻧﺎی اﯾراﻧﺷﮭر ﺑود‪.‬‬
‫ﻣرام اردﺷﯾر و ﯾﺎران ﻧظرﯾﮫ ﭘردازش ھﻣﭼون َﺗﻧ َﺳر و اَ َﺑرﺳﺎم‪ ،‬روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺗﮭﺎﺟم‬
‫ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن )ﻛﮫ در آن زﻣﺎن‪ ،‬روﻣﯾﺎن ﭘرﭼﻣدار آن ﺑﮫ ﺷﻣﺎر ﻣﯽ رﻓﺗﻧد( و‬
‫ﺑراﻧدازی ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﻣﻧطﻘﮫ ای ﺑﺎ ھدف ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ ﻧﻣودن ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮐﺷور ﺑود‪ .‬ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ‬
‫ﮐﮫ از ﯾورش اﺳﮑﻧدر ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬از دﺳت رﻓﺗﮫ ﺑود‪ .‬ﺧود اردﺷﯾر ﭘﺎﭘﻛﺎن ھوﺷﻣﻧداﻧﮫ‬
‫درﯾﺎﻓﺗﮫ ﺑود ﮐﮫ ﺑرﮐﺷﯾدن ھوﯾت و ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﻰ ﻧﯾﺎز ﺑﮫ اراﺋﮫ ﯾﮏ آﯾﯾن اﯾراﻧﯽ رﯾﺷﮫ‬
‫دار و ﭘذﯾرﻓﺗﻧﯽ دارد‪ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬ھﻣﮫ ﻛوﺷش ﺧود را ﺑﮫ ﻛﺎر ﺑرد ﺗﺎ ﺑﺗواﻧد دﯾن ﺑﮭﻰ را‬
‫ﭘوﯾﺎ ﻧﻣﺎﯾد و آﺗﺷﻛده ھﺎ را روﻧق ﺑﺧﺷد‪ .‬او ﻣﻰ داﻧﺳت ﻛﮫ ﺑﮫ ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﻰ اﯾن آﯾﯾن اﯾراﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻰ ﺗواﻧد ﯾﻛﭘﺎرﭼﮕﯽ و ھﻣﮕراﯾﯽ دوﺑﺎره اى در ﻣﯾﺎن اﯾراﻧﯾﺎﻧﻰ ﻛﮫ ﺑرای ﺳﺎﻟﮭﺎی درازی‬
‫زﯾر ﻧﻔوذ و ھﺟوم ﻓرھﻧﮓ ﺑﯾﮕﺎﻧﮫ ﺑﺳر ﺑرده ﺑودﻧد‪ ،‬ﭘدﯾد َآو َرد‪.‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران ﻋﺻر اﺳﻼﻣﯽ اﯾران زﻣﯾن ﻧﯾز‪ ،‬ﻋدم اﻗﺗدار و ﻧﺑود ﺗﻣرﮐز ﻗدرت در‬
‫ﮐﺷور را ﺗرﻓﻧد دﺷﻣﻧﺎن ﺑرای ﻧﺎﺗوان ﺳﺎزی اﯾران و ﭼﯾرﮔﯽ آﺳﺎن ﺑر آن ﻣﯽ داﻧﺳﺗﻧد‪.‬‬
‫ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ »:‬ﺑرای اﯾﻧﮑﮫ اﯾران زﻣﯾن روی آﺑﺎدی ﻧﺑﯾﻧد و ﺑﺎ ﺷﺗﺎب ﺑﮫ ﺳوی ﺗﺑﺎھﯽ‬
‫رود‪ ،‬اﺳﮑﻧدر ھﯾﭻ ﺗرﻓﺗدی را ﺑﮭﺗر از آن ﻧداﻧﺳت ﮐﮫ ﻣﯾﺎن ﺣﺎﮐﻣﺎن آن‪ ،‬دوﮔﺎﻧﮕﯽ و‬

‫‪165‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﺧﺗﻼف اﻓﮑﻧد‪ .‬ھر ﯾﮏ را در ﻧﺎﺣﯾﮫ ای ﭘﺎدﺷﺎ ِه وﻻﯾت ﺧواﻧد ﺗﺎ از دﯾﮕری ﻓرﻣﺎن‬

‫ﻧﺑرد«‪۲٦۸ .‬‬

‫آﻧﭼﮫ ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ از ﺗرﻓﻧد اﺳﮑﻧدر ﺑرای ﻧﺎﺗوان ﺳﺎزی اﯾران ﺑﺎزﮔو ﻣﯽ ﮐﻧد‪ ،‬در ﻧﮭﺎن ﻧﺑوده‬
‫و "اﺑن ﺑﻠﺧﯽ" ھم ﺑﮫ آن ﻣﯽ ﭘردازد‪ »:‬اﺳﮑﻧدر ﺑﮫ ﺳوی اﺳﺗﺎد ﺧوﯾش ارﺳطﺎطﺎﻟﯾس‬
‫)ارﺳطو( ﻧوﺷت ﮐﮫ اﯾن ﻓﺗﺢ ﮐﮫ ﻣرا ﺑرآﻣد از اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻧﯾﮏ ﺑود وﻟﯽ اﮐﻧون ﮐﮫ اﯾن‬
‫ﺷﺎھزادﮔﺎن را ﮔرﻓﺗﮫ ام ﻣرداﻧﯽ ھﺳﺗﻧد ﺳﺧت ﻣرداﻧﮫ و ارﺟﻣﻧد و داﻧﺎ و از اﯾﺷﺎن ﻣﯽ‬
‫ﺗرﺳم ﮐﮫ زﻣﺎﻧﯽ ﺧروج ﮐﻧﻧد و در ﮐﺎر ﻣن َوھﻧﯽ اﻓﮑﻧﻧد و ﻣﯽ ﺧواھم ﮐﮫ ھﻣﮕﺎن را‬
‫ﺑﮑﺷم ﺗﺎ ﺗﺧم اﯾﺷﺎن ﺑرﯾده ﺷود‪ .‬ارﺳطﺎطﺎﻟﯾس )ارﺳطو( ﭘﺎﺳﺦ ﻧوﺷت ﮐﮫ اﮔر ﺗو اﯾﺷﺎن‬
‫را ھﻼک ﮐﻧﯽ‪ ،‬آب و ھوای ﺑﺎﺑل و ﻓرس )اﯾراﻧﺷﮭر(‪ ،‬اﻣﺛﺎل اﯾﺷﺎن را ﺗوﻟﯾد ﮐﻧد‪ .‬ھر‬
‫ﮐداﻣﺷﺎن را ﺑﮫ طرﻓﯽ ﺑﮕﻣﺎر و ھﯾﺞ ﯾﮏ را ﺑﮫ دﯾﮕری ﻓﺿل َﻧ َﻧﮭﯽ ﺗﺎ ﺑﮫ ھﻣدﯾﮕر ﻣﺷﻐول‬
‫ﺷوﻧد و ھﻣﮕﺎن اطﺎﻋت ﺗو ﺧواھﻧد داﺷت«‪ ۲٦۹ .‬ﺑروﺷﻧﯽ ھﻣﺎن راھﮑﺎر "ﺗﻔرﻗﮫ ﺑﯾﻧداز و‬
‫ﺣﮑوﻣت ﮐن" ﺑﮫ ﺳﻔﺎرش ارﺳطو و ﻓرﻣﺎن اﺳﮑﻧدر‪ ،‬در اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﮑﺎر ﮔرﻓﺗﮫ ﺷد‪ .‬اﺑن‬
‫ﺑﻠﺧﯽ ھم ﻣﺎﻧﻧد ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ درﯾﺎﻓت ﮐﮫ ﻧﺑود ﯾﮏ دوﻟت ﻣﻘﺗدر و ﻣﺗﻣرﮐز در اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬رﻣز‬
‫ﭼﯾره ﻣﺎﻧدن ﺑر اﯾراﻧﯾﺎن و ﻧﺎﺗوان ﻧﮕﮭداﺷﺗن آﻧﺎن اﺳت‪.‬‬

‫ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ُﺑﻧ َد ِھﺷن‪ ،‬اﻧوﺷﯾروان ﺑﮫ ﺧﺎطر ﭘﯾروزﯾﮭﺎﯾش در ﻧﺑرد ﺑﺎ ھﭘﺗﺎﻟﯾﺎن‪ ،‬ﺗرﮐﮭﺎ و روﻣﯾﮭﺎ‪،‬‬
‫و ھﻣﭼﻧﯾن ﺑدﺳت آوردن ﯾﻣن‪ ،‬دﺳﺗور ﺳﺎﺧت ﺳﮑﮫ ھﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﯾن ﻋﻧواﻧﮭﺎ را داد‪» :‬‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﯽ ﺑﯾم ﺷد« و » اﯾراﻧﯾﺎن ﻧﯾروﻣﻧد ﺷدﻧد«‪ .‬ﺑرﮔرداﻧدن آراﻣش ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر و‬
‫ﭼﯾره ﺷدن ﺑر آﺷﻔﺗﮕﯾﮭﺎی ﺑرآﻣده از ھﻣﺳﺎﯾﮕﺎن ﺧﺎوری و ﺑﺎﺧﺗری و ھﻣﭼﻧﯾن ﭘﺎﯾﺎن دادن‬
‫ﺑﮫ آﺷوﺑﮭﺎی ﺧﯾزش ﻣزدﮐﯾﺎن‪ ،‬اﻧوﺷﯾروان را در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎه اﯾراﻧﺷﮭر از دورﮐردن‬
‫ﺧطرھﺎ و ﺗﮭدﯾدھﺎی ھﻣﮫ ﺳوﯾﮫ‪ ،‬ﺧرﺳﻧد ﻧﻣوده ﺑود‪ .‬ﺑﮭرام ﮔور ﭘس از ﺷﮑﺳت دادن‬

‫‪ -268‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪259‬‬

‫‪ -269‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪58‬‬

‫‪166‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺧﺎﻗﺎن ﺗرک ﮐﮫ ﺑﮫ ﺧراﺳﺎن دﺳت اﻧدازی ﮐرده ﺑود‪ ،‬ﭼﮑﺎﻣﮫ ای ﺳرود‪ .‬ﭼﺎﻣﮫ او ﭼﻧﯾن‬
‫ﺑود‪ »:‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﻟﺷﮑر او )ﺧﺎﻗﺎن( را ﭘراﮐﻧده ﮐردم ﺑﮫ ﺧﺎﻗﺎن ﮔﻔﺗم ﮐﮫ ﮔوﯾﺎ ﻗدرت ﺑﮭرام‬
‫را ﻧﺷﻧﯾده ﺑودی؟! ﻣن ﻧﮕﮭﺑﺎن ھﻣﮫ ُﻣﻠﮏ اﯾراﻧم و ُﻣﻠﮑﯽ ﮐﮫ ﻧﮕﮭﺑﺎن ﻧدارد ﺑﮫ ﭼﮫ ﮐﺎر‬
‫آﯾد؟« ‪۲۷۰‬‬

‫ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ ﺳردار ﺑرﺟﺳﺗﮫ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳت ﮐﮫ ﻧﺧﺳﺗﯾن ﻓرﻣﺎﻧده ﺳﭘﺎھﯽ اﺳت ﮐﮫ‬
‫در آن دوره ﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﺷﺎه ﻣﯽ ﺷورد و ﭘس از ﮔرﯾﺧﺗن ﺧﺳروﭘروﯾز‪ ،‬ﺗﺎج ﺷﺎھﯽ ﺑر ﺳر‬
‫ﻣﯽ ﮔذارد و ﭘس از ﺑﺎزﮔﺷت ﺧﺳرو ﺑﮫ اﯾران‪ ،‬ﺑﺎ ﻧزدﯾﮑﺎن ﺧود ﺑﮫ ﭘﻧﺎھﻧدﮔﯽ ﻧزد ﺧﺎﻗﺎن‬
‫ﺗرک ﻣﯽ رود‪ .‬ﺳﭘس ﺑﺎ دﺳﯾﺳﮫ ھﻣﺳر ﺧﺎﻗﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺟواﻧﻣرداﻧﮫ از ﻣﯾﺎن ﻣﯽ رود‪ .‬در ھﻧﮕﺎم‬
‫ﻣرگ‪ ،‬ﺑﮫ ﺳﭘﺎھﯾﺎﻧش و ﺧواھرش ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﮐﻧد ﺗﺎ ﭘﯾﮑر او را ﺑﮫ اﯾران زﻣﯾن ﺑرﮔرداﻧﻧد‬
‫و ﮐﺎﺧش را در ری وﯾران ﮐﻧﻧد‪ .‬ﮐﺎﺧﯽ ﮐﮫ ﺑرﭘﺎﯾﯽ آن ﺑﮫ ﮔوﻧﮫ ای از ﺧودﻣﺧﺗﺎری و ﺑﯽ‬
‫ﺑود‪۲۷۱ .‬‬ ‫اﻋﺗﻧﺎﯾﯽ ﺑﮫ دوﻟت ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺗﻌﺑﯾر ﺷده‬

‫ﮐﮫ رﻓﺗﯾم و ﮔﺷﺗﯾم از ﮔﺎه ﺳﯾر‬ ‫ﺑوم دﺷﻣن ﻣﻣﺎﻧﯾد دﯾر‬

‫ﺑرﯾن ِ‬
‫ﺑﮫ ری‪ ،‬ﮐﺎخ ﺑﮭرام وﯾران ﮐﻧﯾد‬ ‫ﻣرا دﺧﻣﮫ در ﺷﮭر اﯾران ﮐﻧﯾد‬
‫اﯾﻧﺟﺎ ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ‪ ،‬از ﺑرﺧﺎﺳﺗن ﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﯾﮕﺎﻧﮫ دوﻟت اﯾراﻧﺷﮭر و راه اﻧداﺧﺗن ﺟﻧﮓ‬
‫دروﻧﯽ در ﮐﺷور اﺑراز ﭘﺷﯾﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﻧد‪ .‬ﺳﻔﺎرش وی ﺑﮫ وﯾران ﮐردن "ﮐﺎخ ﺑﮭرام"‪،‬‬
‫ﮐﻧﺎﯾﮫ از ﮐﻧﺎرزدن ﻗدرﺗﮭﺎ و دوﻟﺗﮭﺎی ﻣﺣﻠﯽ و اﺑراز وﻓﺎداری ﺑﮫ ﭘﺎﯾﺗﺧت ﮐﺷور و ﺗﻧﮭﺎ‬
‫دوﻟت ﺑرﺣق آن اﺳت‪.‬‬

‫‪ -270‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪256‬‬
‫‪ -271‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﺪف ﺑﻬﺮام ﺗﺸﮑﯿﻞ دوﺑﺎره ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﻮك اﻟﻄﻔﻮاﯾﻔﯽ ﻧﺒﻮد و ﺗﺎج ﮔﺬاري وي در ﺗﯿﺴﻔﻮن ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫از اراده او ﺑﺮاي ﺗﻐﯿﯿﺮ دودﻣﺎن ﺷﺎﻫﯽ وﻟﯽ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ دوﻟﺖ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺷﻮرش وي ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ ﺷﯿﺮازه ﮐﺸﻮر و ﺑﺮﻫﻢ ﺧﻮردن ﻣﻮازﻧﻪ ﻗﺪرت در اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮ ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻫﻢ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪167‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭼﻧد دھﮫ ﭘﯾش از ﺑﮭرام ﮔور‪ ،‬ﺷﺎﭘور دوم در ﭘﯽ ﭘﯾروزی ﺑر اﻣﭘراﺗور روم و درﺑﻧد‬
‫ﮐردن او‪ ،‬وی را ﺑﮫ ﺧﺎطر دﺳت اﻧدازی ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬وﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺷﺗﺎر و اﺳﯾر ﮐردن‬
‫ﺧﺎﻧواده ھﺎی اﯾراﻧﯽ ﻧﮑوھش ﻣﯽ ﮐﻧد‪ .‬ﺷﺎه ﻣﻘﺗدر اﯾران‪ ،‬در ﭘﯽ ﮐﯾن ﺧواھﯽ اﯾراﻧﯾﺎن و‬
‫ﻧﮕﮭداﺷت آﺑرو و ﺳرﻓرازی ﮐﺷور‪ ،‬ﻧﮑﺷﺗن اﻣﭘراﺗور را ﻣﺷروط ﺑﮫ ﺟﺑران ھﻣﮫ ﺧﺳﺎرﺗﮭﺎ‬
‫و وﯾراﻧﯾﮭﺎ ﻣﯽ ﮐﻧد و در ﺑراﺑر از ﻣﯾﺎن رﻓﺗن ھر اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺧواﺳﺗﺎر ﮐﯾﻔر دﯾدن ده روﻣﯽ‬
‫ﻣﯽ ﺷود‪:‬‬

‫ﭼرا ﮐردی اﯾن ﺑوم‪ ،‬زﯾر و ِز َﺑر‬
‫ھﻣﮫ ﺑﺎز ﺧواھم ز ﺗو ﻧﺎﮔزﯾر‬
‫ﺑوم ﺷوم‬
‫ﻧﺑﺎدا ﮐﮫ ﺑﯾﻧﯽ ﺗو آن ِ‬
‫ﺑدﯾن ﻟﺷﮕر‪ ،‬ﺳرﻓراز آوری‬
‫ﮐﻧﺎم ﭘﻠﻧﮕﺎن و ﺷﯾران ﺷده اﺳت‬
‫ﺑﯾﺎﺑﯽ ﻣﮑﺎﻓﺎت ﮐردار ﺧوﯾش‬
‫ﺑﺟوﯾﯽ ﺑﮫ روم از ﻧژاد ﮐﯾﺎن‬
‫وزان ﭘس ﻓراوان ﮔروﮔﺎن دھﯽ‬
‫ﺑدو ﺷﺎه ﮔﻔت ای ﺑد ﺑدھﻧر‬
‫ﮐﻧون َھرک ُﺑردی از اﯾران اﺳﯾر‬
‫دﮔر ﺧواﺳﺗﮫ ھرچ ﺑردی ﺑﮫ روم‬
‫ھﻣﮫ ﯾﮑﺳر از ﺧﺎﻧﮫ ﺑﺎز آوری‬
‫از اﯾران دﮔر ھرچ وﯾران ﺷده اﺳت‬
‫ﺳراﺳر ﺑرآری ﺑﮫ دﯾﻧﺎر ﺧوﯾش‬
‫دﮔر ھرک ُﮐﺷﺗﯽ از اﯾراﻧﯾﺎن‬
‫ﺑﮫ ﯾﮏ ﺗن‪ ،‬ده از روم ﺗﺎوان دھﯽ‬

‫اﯾن اﻗﺗدار و ﺳرﺑﻠﻧدی اﯾراﻧﺷﮭر ﮐﮫ در ﯾﮑﯽ از ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺗرﯾن ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫اﯾران ﮐﮭن )ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ( ﺑﮫ ﭼﺷم ﻣﯽ ﺧورد‪ ،‬در ﻧﺎﻣﮫ ﺗﻧﺳر ﺑﮫ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﺑرﺳﺗﺎن در ﺑﺎره‬
‫وﺿﻌﯾت اﯾراﻧﯾﺎن در ﭘﯾش از ھﺟوم اﺳﮑﻧدر )دوره ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ( ﻧﯾز ﺑﺳﯾﺎر زﯾﺑﺎ و آﺷﮑﺎر‬
‫ﮔﻧﺟﺎﻧده ﺷده اﺳت‪ »:‬آﺳوده و آرﻣﯾده ﺑودﯾم و ﻣﺣﺳود اھل ﺟﮭﺎن و ﻓرﻣﺎﻧروای ھﻔت‬
‫اﻗﻠﯾم‪ .‬اﮔر ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﮔرد ھﻔت ﮐﺷور ﺑرآﻣدی‪ ،‬ھﯾﭻ آﻓرﯾده را از ﺑﯾم ﺷﺎھﺎن ﻣﺎ‪َ ،‬زھره‬
‫ﻧظر ﺑﯽ اﺣﺗرام ﺑر ﻣﺎ اﻓﮑَ َﻧد«‪ ۲۷۲ .‬اﻗﺗدار اﯾراﻧﺷﮭر و اﻣﻧﯾت ﺷﮭروﻧداﻧش ﮐﮫ در‬
‫ﻧﺑود ﮐﮫ ِ‬
‫درازای دوﻟت ﺳﻠوﮐﯾﺎن و ﺣﺗﯽ ﺗﺎ اﻧدازه ای در ﭘﺎﯾﺎن دوﻟت اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن ﺑﮫ زوال رﺳﯾده‬

‫‪ -272‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪ ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪74‬‬

‫‪168‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻓﺳوس وی از ﮐم ﺟﺎن ﺷدن اﯾراﻧﺷﮭر و ﻧﺎﺗواﻧﯽ اش ﺑرای‬

‫ِ‬ ‫ﺑود ﻣورد اﺷﺎره ﺗﻧﺳر اﺳت‪.‬‬
‫دﺳﺗﯾﺎﺑﯽ ﺑﮫ روزھﺎی ﺧوش ﮔذﺷﺗﮫ در اﯾن ﮔزاره ﺑروﺷﻧﯽ ﭼﺷم ﻣﯽ آﯾد‪.‬‬

‫ھﺳﺗﯽ اﯾراﻧﯽ ﺷﺎﻣل دو روﯾﮫ ﯾﺎ دوﭘﺎره در ده ﺳده ﮔذﺷﺗﮫ ﺑوده اﺳت‪ .‬ﯾﮏ روی آن ﺗﻣرﮐز‬
‫ﮐوﺷﺷﮭﺎی آﺑﺎدﮔری و ﺗدﺑﯾر ﮐﺎرھﺎی ﮐﺷور‪ ،‬طرح و ﺑرﻧﺎﻣﮫ ھداﯾت ﺷده از ﻗدرت‬
‫ﻣرﮐزی‪ ،‬روﻧق ﮐﺷﺎورزی‪ ،‬اﯾﻣﻧﯽ راھﮭﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻓزاﯾش ﺛروت ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻻ رﻓﺗن‬
‫ﺗوﻟﯾد ﺻﻧﺎﯾﻊ‪ ،‬ﭘﺎﯾداری اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ وﻟﯽ از ﺳوﯾﯽ دﯾﮕر ﺳرﮐوب ﺣرﮐﺗﮭﺎی ﻣﺧﺎﻟف و ﮐﻧﺗرل‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑوده اﺳت‪ .‬دوره ھﺎی ﺷﺎه ﻋﺑﺎس ﺻﻔوی و ﺷﺎھﺎن ﭘﮭﻠوی از اﯾن دﺳت ﺑوده اﻧد‪.‬‬
‫روی دﯾﮕر‪ ،‬ﻋدم ﺗﻣرﮐز‪ ،‬ﭘﺧش ﺑودن ﻗدرت‪ ،‬ھرج و ﻣرج‪ ،‬درﮔﯾری‪ ،‬ﻧﺎﺑودی‪ ،‬ﺗﺟﺎوز‪،‬‬
‫ﮐﺷﺗﺎر و ﻏﺎرت‪َ ،‬ﭘﺳرﻓت‪ ،‬اﻧﺣطﺎط ﺷﮭری‪ ،‬ﮐﺎھش ﺟﻣﻌﯾت و ﻗطﻊ ﺷدن راھﮭﺎی‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و رﮐود ﺷدﯾد اﻗﺗﺻﺎدی ﺑوده اﺳت‪ .‬ﺑﯾﺷﺗر دوران ھزار ﺳﺎل ﮔذﺷﺗﮫ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﯾران‪ ،‬ﮐﻣﺎﺑﯾش ﺑﮫ اﯾن روﯾﮫ ھﺳﺗﯽ ﻣﺎ ﺗﻌﻠق داﺷﺗﮫ اﻧد‪.‬‬

‫ﻧﮕرش ﺑزرﮔﺎن اﯾراﻧﺷﮭر ھﻣواره ﺑﮫ ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ و اﻗﺗدار دوﻟت ﺑﺎ ﺣﺳﺎﺳﯾت ﺑوده اﺳت‪.‬‬
‫اﯾران ﺳرزﻣﯾﻧﯽ اﺳت ﻣﺷﺎع ﻣﯾﺎن ھﻣﮫ اﯾراﻧﯾﺎﻧﯽ ﮐﮫ در ھر ﮔوﺷﮫ و ﮐﻧﺎر آن زﯾﺳت ﻣﯽ‬
‫ﻧﻣﺎﯾﻧد‪ .‬ﻣردﻣش ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ از ﻧﻌﻣﺎت آن در ﺳراﺳر ﺳرزﻣﯾﻧش ﺑﮭره ﻣﻧد ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ ،‬در‬
‫رﻧﺟﮭﺎ و دﺷوارﯾﮭﺎی ﭘﯾش آﻣده در ھر ﺳﺎﻣﺎن و اﺳﺗﺎن آن ﻧﯾز ﺷرﯾﮏ و ھﻣراھﻧد‪ .‬در‬
‫اﯾﻧﭼﻧﯾن ﮐﺷور ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻣﯾت )‪ (Sovereignty‬و ﺣﮑوﻣت )‪(Government‬‬
‫ﺑﺧش ﭘذﯾر ﻧﯾﺳت‪ .‬ﺳﺎزﺷﮑﺎری و ﻧداﺷﺗن ﻗﺎطﻌﯾت در اﯾن زﻣﯾﻧﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑﮫ ﻓروﭘﺎﺷﯽ‬
‫ﮐﺷور در ﭘﯽ ﺑراﻧﮕﯾﺧﺗﮕﯽ ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﯾﻧﺟﺎﻣد‪.‬‬

‫‪169‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺳﺎﻻری‬

‫ﺳرآﻣدﮔراﯾﯽ ﯾﺎ ﻋوام ﮔراﯾﯽ؟‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ و ادب اﯾران زﻣﯾن ُﭘر اﺳت از ﺳﻔﺎرش ﺑﮫ ﻧﺳﭘردن ﺗدﺑﯾر اﻣور ﮐﺷور ﺑﮫ ﻋوام‬
‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ اﻧﺑﺎﺷﺗﮫ اﺳت از اﻧدرزھﺎﯾﯽ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ واﮔذار ﻧﮑردن ﮐﺎرھﺎی ﺑزرگ ﺑﮫ‬
‫ﻓروﻣﺎﯾﮕﺎن و ﺣﺗﯽ ﻣﯾﺎن ﻣﺎﯾﮕﺎن‪ .‬ھرﮔﺎه اﯾراﻧﯾﺎن از اﯾن "ﺳرآﻣدﮔراﯾﯽ" و "ﻧﺧﺑﮫ ﺳﺎﻻری"‬
‫دور ﺷدﻧد‪ ،‬ﮐﺎر ﮐﺷور ﺑﮫ زوال و وﯾراﻧﯽ ﮐﺷﯾد‪ .‬ﺣﺗﯽ ﻓرھﯾﺧﺗﮕﺎن روزﮔﺎر ﮐﮭن‪ ،‬رﻓﺗﺎر‬
‫و ﮐرداری ﮐﮫ اﻧﺳﺎن ﺑﺎﯾد در ﺑراﺑر ﻋوام از ﺧود ﻧﺷﺎن دھد را ﻣﺗﻔﺎوت ﺑﺎ رﻓﺗﺎر و ﮔﻔﺗﺎر‬
‫آدﻣﯽ در ﺑراﺑر ﻧﺧﺑﮕﺎن ﻣﯽ داﻧﺳﺗﻧد‪ .‬در "ادب ﺻﻐﯾر" از اﺑن ﻣﻘﻔﻊ )روزﺑﮫ دادﺑﮫ( ﻣﯽ‬
‫ﺧواﻧﯾم‪ » :‬ﺑر ﺧردﻣﻧد اﺳت ﮐﮫ ﻣردم را در دو طﺑﻘﮫ ﺟدا ﻗرار دھد و ﺑرای ھر طﺑﻘﮫ‬
‫ﭘوﺷﺷﯽ ﺟداﮔﺎﻧﮫ ﺑﭘوﺷد‪ .‬ﺑرای طﺑﻘﮫ ﻋﺎﻣﮫ ﺑﺎﯾد ﮐﮫ در ھر ﺳﺧﻧﯽ ﮐﮫ ﻣﯽﮔوﯾد و ھر ﮔﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﮫ ﺑرﻣﯽدارد‪ ،‬ﭘوﺷﺷﯽ از اﺣﺗﯾﺎط و ﺧودداری ﭘوﺷد و ﺑﯽ ﭘرواﯾﯽ ﻧﮑﻧد‪ ،‬ﻟﯾﮑن ﺑرای‬
‫طﺑﻘﮫ ﺧﺎﺻﺎن و ﻧزدﯾﮑﺎن ﺑﺎﯾد ﮐﮫ ﭘوﺷش ﺳﺧت ﮔﯾری از ﺗن دور ﮐﻧد و ﭘوﺷﺷﯽ از اﻧس‬
‫و اﻟﻔت و ﺑذﻟﮫ ﮔوﯾﯽ و ھم زﺑﺎﻧﯽ ﭘوﺷد«‪.‬‬

‫ﮔراﯾش در ﺑﮑﺎرﮔﯾری ﺧردورزان و داﻧﺷﻣﻧدان و ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن از ھﻣﺎن ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺗوره ای‬

‫اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬رخ ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﻣﯽ ﺑﯾﻧﯾم‪ » :‬ﻓرﯾدون اھل ﻓﺿل را ﺣرﻣﺗﯽ ﺗﻣﺎم داﺷﺗﯽ‬
‫و ﺟز از اھل ﻓﺿل‪ ،‬ﻧدﯾم و ھﻣﻧﺷﯾن او ﻧﺑودی‪ .‬ﺳﯾرﺗﯽ ﺑﻧﮭﺎد در ﻋدل و اﻧﺻﺎف ﮐﮫ از‬
‫ﻧﺑﺎﺷد«‪۲۷۳ .‬‬ ‫آن ﭘﺳﻧدﯾده ﺗر‬

‫ﺳﻔﺎرش و وﺻﯾت ﭼﮭره درﺧﺷﺎن ﺳﻧت ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﺎﻧش‪ ،‬ﺧردﻣﻧد ﺳﺎﻻری ﺑود‪ .‬او ﻣﯽ ﮔﻔت »ﻋﮭد ﻣن ﺑﺎ آﯾﻧدﮔﺎن آن اﺳت ﮐﮫ ﮐﮫ‬

‫‪ -273‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪36‬‬

‫‪170‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻣﺻﺎﻟﺢ ﺧود ﺑﮫ ﺧردﻣﻧدان ﺳﭘﺎرﻧد اﮔر ﭼﮫ ﮐﺎرھﺎی ﺣﻘﯾر ﺑﺎﺷﻧد«‪ ۲۷٤ .‬ﺳﭘردن ﮐﺎر ﺑﮫ‬
‫ﺧردﻣﻧدان ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ در ﮐﺎرھﺎی ﺑزرگ ﮐﮫ در ﮐﺎرھﺎی ُﺧرد ھم ﺑﺎﯾد در دﺳﺗور ﮐﺎر ﺷﮭرﯾﺎر‬
‫ﻣﯽ ﺑود و اﯾن ﯾﻌﻧﯽ دوری ﮔزﯾدن از ﺑﯾﺧردان و ﻓروﻣﺎﯾﮕﺎن ﺑرای ﮐﺷورداری و ﮔﯾﺗﯽ‬
‫آراﯾﯽ‪ .‬اردﺷﯾر ﺑﮫ ﭘﺳرش‪ ،‬ﺷﺎﭘور ﯾﮑم‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻋوام را در ﭘﯾراﻣون‬
‫ت راﺳﺗﯽ‬
‫ﻧﯾﺎورد ﺗﺎ در ﺗﺻﻣﯾم ھﺎی ﮐﺷوری ﻧﻘش داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷﻧد‪ ،‬ﺑﻠﮑﮫ ﭼﺷﻣداﺷ ِ‬
‫َ‬ ‫ﺧود ﮔرد‬
‫و درﺳﺗﯽ ﻧﯾز از آﻧﺎن ﻧداﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪:‬‬

‫ﺑر ﺗﺧت ﻣﻧﺷﺎن ﺑدآﻣوز را‬

‫ِ‬ ‫ﺑﮫ ﻓردا ﻣﻣﺎن ﮐﺎر اﻣروز را‬
‫ﮐﮫ از ُﺟﺳت و ﺟو آﯾدت ﮐﺎﺳﺗﯽ‬ ‫ﻣﺟوی از دل ﻋﺎﻣﯾﺎن راﺳﺗﯽ‬
‫اﮔر ﭘﺎی ﮔﯾری ﺳر آﯾد ﺑﮫ دﺳت‬ ‫ﻧﮫ ﺧﺳرو ﭘرﺳت و ﻧﮫ ﯾزدان ﭘرﺳت‬
‫ﺗرا ﺟﺎودان از ِﺧرد ﺑﺎد َﺑﮭر‬ ‫ﭼﻧﯾن ﺑﺎﺷد اﻧدازه ﻋﺎم ﺷﮭر‬

‫اﯾن ﺳﻧت ﺧﺟﺳﺗﮫ ھﻣﻧﺷﯾﻧﯽ و راﯾزﻧﯽ ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﺎ ﺷﺎﯾﺳﺗﮕﺎن و اھل ﺧرد‪ ،‬در ﻣﯾﺎﻧﮫ دوران‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﯾز در دﺳﺗور ﮐﺎر ﺷﮭرﯾﺎر ﺑود‪ »:‬ﺷﺎﭘور دوم در ﻋدل ﭼﻧﺎن ﺑودی ﮐﮫ ﺑر ﻓرزﻧد‬
‫ﺧوﯾش اﺑﻘﺎ ﻧﮑردی و ﻣﺷﯾر و ﻧدﯾم و ﻣوﻧس او ﮐﺳﺎﻧﯽ ﺑودﻧد ﮐﮫ ھم ﺑﮫ ﻋﻘل‪ ،‬ھم ﺑﮫ ﻓﺿل‬
‫ﺑودﻧدی«‪۲۷٥ .‬‬ ‫و ذﮐﺎ و زﺑﺎن داﻧﯽ و آداب ﻧﻔس آراﺳﺗﮫ‬

‫ﺣﺗﯽ ﺑرای ﻣﺎﻣورﯾت وﯾژه رزﻣﯽ‪ ،‬دﺳﺗﭼﯾن ﮐردن ﺳﭘﺎھﯾﺎن ﺑرﺟﺳﺗﮫ از ﺧﺎﻧواده ھﺎی‬
‫آﺑروﻣﻧد و ﺧوﺷﻧﺎم‪ ،‬رﻣز ﭘﯾروزی ﻣﯽ ﺑود‪ .‬ﺷﺎﭘور دوم ﺑرای ﺳرﮐوب اﻋراﺑﯽ ﮐﮫ ﺑرای‬
‫ﭼﻧدﯾن ﺳﺎل‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر را ﻏﺎرت ﮐرده ﺑودﻧد و ﺑﮫ ﺟﺎن و ﻧﺎﻣوس ﻣردم دﺳت درازی‬
‫ﻧﻣوده ﺑودﻧد‪ ،‬ﺳﮫ ھزار ﺳوار ﺑرﮔزﯾد‪ » .‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺑﮫ ﻣرز ﺳرزﻣﯾﻧﮭﺎی ﻋرﺑﯽ رﺳﯾدﻧد‪،‬‬
‫ﺑﮫ ﻟﺷﮑر ﺧوﯾش ﮔﻔت‪ :‬ﺷﻣﺎ را ﺑرﮔزﯾدم از ﺑﮭر آﻧﮑﮫ ﺷﻣﺎ ﻣﻌروﻓﺎن و ﺗواﻧﮕراﻧﯾد و از‬

‫‪ -274‬ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪66‬‬
‫‪ -275‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪73‬‬

‫‪171‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﺎور ﭘﯾﮑﺎر ﻧﻣﺎﯾﯾد و ﺳوی ﻏﻧﯾﻣت‬

‫ﻏﺎرت ﮐردن ﻧﻧﮓ دارﯾد‪ .‬ﻧﺎم و ﻧﻧﮓ را در ﭘﯾش ﻣن‪ِ ،‬‬
‫ُﺑردارﯾم«‪۲۷٦ .‬‬ ‫ﻧﻧﮕرﯾد‪ .‬اﯾن ﺳﺧن در اﯾﺷﺎن ﺗﺎﺛﯾری ﻋظﯾم ﮐرد‪ .‬ھﻣﮕﺎن ﮔﻔﺗﻧد ﻓرﻣﺎن‬
‫ﺑﮑﺎرﮔﯾری اﻓﺳران و ﺳرﺑﺎزاﻧﯽ ﮐﮫ در آن ﻧﺑرد ﻣﮭم‪ ،‬ﺑﺟز ﻧﺎم و ﻧﻧﮓ و ﺳرﺑﻠﻧدی و‬
‫اﻣﻧﯾت ﮐﺷورﺷﺎن‪ ،‬دﻟواﭘﺳﯽ دﯾﮕری ﻧداﺷﺗﻧد‪ ،‬ﮐﻠﯾد ﭘﯾروزی ﺷﻣﺎر ﮐم آﻧﺎن ﺑر دﺷﻣن ﭘر‬
‫ﺷﻣﺎر ﺑود‪.‬‬

‫اردﺷﯾر آﻧﭼﻧﺎن ﺑرﮐﺷﯾدن ﻋوام و ﺑرﺗر ﻧﺷﺎﻧدن آﻧﺎن ﺑر ﻧﺧﺑﮕﺎن را ﻧﺎﭘﺳﻧد و ﻧﺎﺑﺧرداﻧﮫ‬
‫ﻣﯽ داﻧد ﮐﮫ آن را ھﻣﺳﺎن ﺑﺎ ﺑﯾداد ﺷﺎه و ﯾﺎ ﭘول ﭘرﺳﺗﯽ ﺷﺎه‪ ،‬ﻣوﺟب زوال دوﻟت و‬
‫ﺳرﻧﮕوﻧﯽ آن ﻣﯽ اﻧﮕﺎرد‪:‬‬

‫ﻧﺧﺳﺗﯾن ز ﺑﯾدادﮔر ﺷﮭرﯾﺎر‬ ‫ﺳر ﺗﺧت ﺷﺎھﺎن ﺑﭘﯾﭼد ﺳﮫ ﮐﺎر‬

‫ز ﻣرد ھﻧرﻣﻧد ﺑرﺗر ﮐﺷد‬ ‫دﮔر آﻧﮑﮫ ﺑﯽ ﺳود را ﺑرﮐﺷد‬

‫ﺑﮑوﺷد ﮐﮫ دﯾﻧﺎر ﺑﯾﺷﯽ ﮐﻧد‬ ‫ﺳﮫ دﯾﮕر ﺑﺎ ﮔﻧﺞ‪ ،‬ﺧوﯾﺷﯽ ﮐﻧد‬

‫ﺑزرﮔﻣﮭر در ھﻣﯾن زﻣﯾﻧﮫ‪ ،‬اﻧوﺷﯾروان را ﭘﻧد ﻣﯽ دھد‪:‬‬

‫ﮐﮫ داﻧﺎ ﺑود ﻧزد او ارﺟﻣﻧد‬ ‫ﺗﺎج ﺧﺳرو ﺑﻠﻧد‬

‫ﺑداﻧﮕﮫ ﺷود ِ‬
‫ﺳر ﺗﺧت ﺧود زﯾر ﭘﺎی آورد‬ ‫ﺑﮫ ﻧﺎدان اﮔر ھﯾﭻ رای آورد‬

‫ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ در "ﮐﺗﺎب آﯾﯾن" آﻣده اﺳت ﮐﮫ ﺑرﺗری ﻣردم ﺑر ﯾﮑدﯾﮕر در روزﮔﺎر‬
‫ﺟﻣﺷﯾد ﺑر ﺳﺎﻟﮭﺎی ﻋﻣر ﺑود )ھر ﮐﮫ ﮐﮭﻧﺳﺎﻟﺗر ﺑود‪ ،‬ارﺟﻣﻧدﺗر ﺑود(‪ .‬در روزﮔﺎر آژی‬
‫دھﺎک )ﺿﺣﺎک(‪ ،‬ﺑرﺗری ﺑﮫ ﻣﺎﻟداری و ﺛروت ﺑود‪ .‬در ﻣُﻠﮏ ﻓرﯾدون‪ ،‬ﺑرﺗری ﺑﺎ ﻣﺎﻟداری‬
‫و ﭘﯾﺷﯾﻧﮕﯽ )ﺳﺎﺑﻘﮫ ﺧدﻣت( و در زﻣﺎن ﻣﻧوﭼﮭر‪ ،‬ﺑر ﺑﻧﯾﺎد اﺻﺎﻟت و ﻗدﻣت ﺑود‪ .‬ﺑﮫ‬
‫روزﮔﺎر ﮐﯾﮑﺎووس‪ ،‬ﺑرﺗری ﺑر ﺧرد و ﺣﮑﻣت ﺑود‪ .‬ﺑﮫ روزﮔﺎر ﮐﯾﺧﺳرو ﺑر دﻟﯾری و‬

‫‪ -276‬ﻓﺎرﺳﻨﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺑﻠﺨﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪68‬‬

‫‪172‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷﺎﯾﺳﺗﮕﯽ ﺑود‪ .‬ﺑﮫ روزﮔﺎر ﻟ ُﮭراﺳپ‪ ،‬ﺑرﺗری ﺑﮫ دﯾﺎﻧت و ﭘﺎﮐداﻣﻧﯽ ﺑود و ﭘس از او در‬
‫زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎھﺎن دﯾﮕر‪ ،‬ﺑرﺗری ﺑﮫ ﺷراﻓت ذاﺗﯽ ﺑود و ﭘس از ھﻣﮫ آﻧﺎن در روزﮔﺎر‬
‫اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬ﺑرﺗری ﺑﮫ ﻣﺟﻣوع ﻣﻧﺷﮭﺎی ﮔﻔﺗﮫ ﺷده ﺑود ﺑﮫ ﺟز دارﻧدﮔﯽ و ﺑﯽ ﻧﯾﺎزی ازﻣﺎل‬
‫ﮐﮫ اﻧوﺷﯾروان آن را ﺑﺷﻣﺎر ﻧﻣﯽ آورد‪ ۲۷۷ .‬ﺑﻧظر ﻣﯽ آﯾد ﮐﮫ ﺑﺎ ﭘﺧﺗﮫ ﺷدن و ﺑﺎﻟﻧده ﺷدن‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری و ﻓراھم ﺷدن ﺑﺳﺗر ﻓﮑری درﺳت ﺑرای ﺗﻌرﯾف ﻓرد ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﮫ‪ ،‬ﺷﻧﺎﺳﺎﯾﯽ وﯾژﮔﺎن و ﺳرآﻣدان در روزﮔﺎر اﻧوﺷﯾروان ﺑﮫ ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ راﺳﺗﯾن رﺳﯾد‬
‫و ﻣﺟﻣوﻋﮫ ای از ﻓروزه ھﺎی ﭘﺳﻧدﯾده‪ ،‬ﻣﻼک ﺷﻧﺎﺧت ﻧﺧﺑﮫ در ﮐﺷور ﮔردﯾد‪.‬‬

‫راﯾزﻧﯽ و ھﻣﻧﺷﯾﻧﯽ ﺑﺎ ﻓروﻣﺎﯾﮕﺎن‪ ،‬ﺳراﻧﺟﺎﻣش ﺗﺑﺎھﯽ ﮐﺎرھﺎ و ﻓروروﯾزی دوﻟت اﺳت‪.‬‬

‫اﯾن ﻧﮕرش در ﺑرﺧﯽ از ﭼﮭره ھﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ دوره اﺳﻼﻣﯽ اﯾران ﻧﯾز ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧده ﺑود‪.‬‬
‫در ﺳﯾﺎﺳﺗﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ‪ ،‬دادن ﻣﺷﺎﻏل ﻣﮭم دوﻟﺗﯽ ﺑﮫ ﻋوام‪ ،‬ﺑﯽ اﺻل و ﻧﺳب‬
‫ھﺎ و ﺑﯽ ﻓﺿﻼن را ﺧﻼف داد و ﻣوﺟب ﻓروﭘﺎﺷﯽ ﺟﺎﻣﻌﮫ و دﻟﯾل ﺑر ﻧﺎداﻧﯽ ﺷﺎه و‬
‫وزﯾرش ﻣﯽ داﻧﺳت‪.‬‬

‫ﯾﮑﯽ از آﺳﯾﺑﮭﺎی ﺟدی ﮐﮫ ﺟواﻣﻊ را ﺗﮭدﯾد ﻣﯽ ﮐﻧﻧد‪ ،‬ﻋوام زدﮔﯽ ﻓرﻣﺎﻧروا و ﺳرﭘرﺳﺗﺎن‬
‫دوﻟت اﺳت‪ .‬ﭼﮫ اﯾن ﻋوام زدﮔﯽ از روی ﻋﺎﻣﯽ ﺑودن و ﺳطﺣﯽ ﺑودن ﻓرﻣﺎﻧروا و‬
‫ﮐﺎرﮔزاران ﮐﺷور ﺑﺎﺷد و ﭼﮫ ﺑﺎ آﻣﺎج ﺳواﺳﺗﻔﺎده از ﺗوده ھﺎ و ھﻣرﻧﮓ ﺷدن ﺑﺎ آﻧﮭﺎ‬
‫ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﻓرورﯾزی و ﺗﺑﺎھﯽ ﮐﺷور را در ﭘﯽ دارد‪ .‬ﻋوام زدﮔﯽ و ﻋوام ﮔراﯾﯽ ھﯾﺋت‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﮐﺷور‪ ،‬از ﺧﺷوﻧت و ﺗﻧدروی آن ﻧﯾز ﺑدﺗر ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽ ﺷود‪» :‬ﺑرای رﻋﯾت‪،‬‬
‫ﺷﮭرﯾﺎری ﮐﮫ از او ﺑﺗرﺳﻧد ِﺑﮭﺗر از ﺷﮭرﯾﺎری اﺳت ﮐﮫ از رﻋﯾت ﺑﺗرﺳد«‪ ۲۷۸ .‬ﺗرس‬
‫ﺷﮭرﯾﺎر از رﻋﯾت ﭘﯾﺎﻣد ﻋوام زدﮔﯽ اﺳت وﮔرﻧﮫ ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﺎﯾد ﺑﮫ دﻧﺑﺎل ﻧﯾﮑﺧواھﯽ‬

‫‪ -277‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪16‬‬

‫‪ -278‬ﻏﺮراﻟﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻓﻀﺎﺋﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪481‬‬

‫‪173‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷد ﻧﮫ اﯾﻧﮑﮫ ﺧود‪ ،‬ﺑﮫ رھﺑری ﻓروﻣﺎﯾﮕﺎن ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻓرواﻓﺗد‪ .‬اﯾن ﻣﺗﻔﺎوت اﺳت ﺑﺎ‬
‫ﻣﮭرورزی ﺑﮫ ﻣردم و ﮐوﺷش در راﺳﺗﺎی ﻧﯾﮏ ﺑﺧﺗﯽ آﻧﮭﺎ‪.‬‬

‫دارﯾوش در ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ﺑﯾﺳﺗون‪ ،‬ﺟﻣﻠﮫ ای اﻧدﯾﺷﮫ ﺑراﻧﮕﯾز دارد‪ .‬دارﯾوش داد را ﺗﻧﮭﺎ‬
‫ﺟﻠوﮔﯾری از ﺳﺗم ﺗواﻧﻣﻧد ﺑﮫ ﻧﺎﺗوان ﻧﻣﯽ داﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﺑد ﮐردن ﻧﺎﺗواﻧﺎن ﺑﮫ ﺗواﻧﻣﻧدان را ﻧﯾز‪،‬‬
‫ﺧو ِد ﺑﯾداد ﻣﯽ داﻧد‪ »:‬ﺑﮫ ﺧواﺳت اھوراﻣزدا ﭼﻧﺎن ﮐﺳﯽ ھﺳﺗم ﮐﮫ راﺳﺗﯽ را دوﺳت‬
‫ھﺳﺗم‪ ،‬ﺑدی را دوﺳت ﻧﯾﺳﺗم‪ .‬ﻧﮫ ﻣرا ﻣﯾل اﺳت ﮐﮫ ﺷﺧص ﻧﺎﺗوان از ﺳوی ﺗواﻧﻣﻧد ﺑدی‬
‫ﺑﺑﯾﻧد و ﻧﮫ آن ﮐﺎم ﻣن اﺳت ﮐﮫ ﺷﺧص ﺗواﻧﺎﯾﯽ از ﺳوی ﻧﺎﺗوان ﺳﺗﻣﯽ ﺑﺑﯾﻧد«‪ ۲۷۹ .‬ھﻣﺎﻧﮕوﻧﮫ‬
‫ﮐﮫ ﻧﺑﺎﯾد دﺳت ﺗواﻧﻣﻧدان ﺑرای ﺳرﮐوب و ﯾﺎ ﺧوردن ﺣق ﻧﺎﺗواﻧﺎن را ﺑﺎزﮔزارد‪ ،‬ﺑرﮐﺷﯾدن‬
‫ﻓروﻣﺎﯾﮕﺎن ﺑر ﺑﻠﻧد ﭘﺎﯾﮕﺎن و ﺳرآﻣدان‪ ،‬ﮔوﻧﮫ ای دﯾﮕر از ﺑﯾداد اﺳت‪ .‬اﯾﻧﺟﺎ‪ ،‬دارﯾوش‬
‫ﺑزرگ‪ ،‬ﺧوﯾش را ﺑﯾزار از ھر دو ﮔوﻧﮫ ﺑﯾداد ﻣﯽ داﻧد‪.‬‬

‫اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن در وﺻﯾت ﻧﺎﻣﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺧوﯾش ﮐﮫ دارای ﻧﮑﺎت ارزﻧده ای در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ‬
‫ﮐﺷورداری و راھﺑری ﺟﺎﻣﻌﮫ اﺳت‪ ،‬ﺑﮫ اھﻣﯾت ﻧﻘش ﺳرآﻣدان ﮐﺷور ﺑرای اﺻﻼح ﺗوده‬
‫و ﻧﯾﮑﺑﺧﺗﯽ ﻣﻠت ﻣﯽ ﭘردازد‪ »:‬ﺷﮭرﯾﺎر ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﮫ راﺳت آوردن وﯾژﮔﺎن را ﻧﯾﺎﻏﺎزد‪،‬‬
‫ﻧﺑﺎﯾد ﮐﮫ در اﻧدﯾﺷﮫ راﺳت آوردن ﺗوده‪ ،‬ﺑرآﯾد«‪ ۲۸۰ .‬روﺷن اﺳت ﮐﮫ "وﯾژﮔﺎن" ھﻣﺎن‬
‫ﺳرآﻣدان و ﯾﺎ ﻧﺧﺑﮕﺎن ﮐﺷور ھﺳﺗﻧد‪ .‬ﺑﺎ روﺷﻧﻔﮑران و ﯾﺎ ﻓن ﺳﺎﻻران )ﺗﮑﻧوﮐرات ھﺎ(‬
‫ﻓﺎﺳد و ﺑﯽ ﻣﮭر ﺑﮫ ﻣﯾﮭن‪ ،‬اﺻﻼح اﻣور ﮐﺷور و ﭘرورش ﻣردﻣﯽ درﺧور زﻧدﮔﯽ ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ‬
‫‪ ،‬ﻧﺷدﻧﯽ اﺳت‪ .‬از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬ﺧود ﺳرآﻣدان و ﻧﺧﺑﮕﺎن ﻧﯾز ﺑﺎﯾد ﺧردﻣﻧداﻧﮫ ﮔزﯾﻧش‬
‫ﺷوﻧد ﺗﺎ ﮐﺎرھﺎی ﮐﻠﯾدی را در ﮐﺷور در دﺳت ﮔﯾرﻧد‪ »:‬ﮔزﯾﻧش ِﺑﺧرداﻧﮫ وﯾژﮔﺎن در ھر‬

‫‪ -279‬ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ دوم ﻧﻘﺶ رﺳﺘﻢ‬

‫‪ -280‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪63‬‬

‫‪174‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮐﺎری ﺑﮕوﻧﮫ ای ﮐﮫ ﯾﮏ ﯾﮏ وﯾژﮔﺎن ﺑﮭره و ﭘﺎﯾﮫ ای ﺳزاوار ﮐﺎرداﻧﯽ ﺧود‪ ،‬درﯾﺎﻓت‬

‫ﺷوﻧد«‪۲۸۱ .‬‬ ‫دارﻧد ﺗﺎ ﮐﺎرھﺎ ﺳزاواراﻧﮫ و ﺑﺧوﺑﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧدھﯽ و آراﯾش داده‬

‫ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺳﺎﻻری ﺗﻧﮭﺎ ﻣﺣدود ﺑﮫ ﮐﺳﺎن ﻧﯾﺳت و ﺑرﮔزﯾدن ﺑرﺗرﯾن اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎ و آﯾﯾﻧﮭﺎ را‬
‫ﻧﯾز درﺑرﻣﯽ ﮔﯾرد‪ .‬اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬در ﭘﯽ ﺑررﺳﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﮭﺎی اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و اﻗﺗﺻﺎدی دﯾﮕر‬
‫ﮐﺷورھﺎ ھﻣﭼون روم و ھﻧد ﺑرآﻣد ﺗﺎ از ﻣﯾﺎن آﻧﮭﺎ‪ ،‬آﻧﭼﮫ ﺳودﻣﻧد و ﮐﺎرآﻣد اﺳت را ﺑرای‬
‫اﯾراﻧﺷﮭر ﻧﯾز ﺑرﮔﯾرد‪ »:‬در ﺷﯾوه ھﺎی ﻧﯾﺎﮐﺎن‪ ،‬از ﮔﺷﺗﺎﺳپ ﺗﺎ ﺷﮭرﯾﺎری ﻗﺑﺎد‪،‬‬
‫ﻧزدﯾﮑﺗرﯾن ﭘدر ﺧوﯾش‪ ،‬ﻧﯾﮏ ﻧﮕرﯾﺳﺗﯾم و آن ﭼﮫ درﺳت ﺑود ﺑرﮔرﻓﺗﯾم و آن ﭼﮫ‬
‫ﻧﺎدرﺳت ﺑود‪ ،‬از آن روی ﺑﮕرداﻧدﯾم و در اﯾن ﮐﺎر‪ ،‬ﻣﮭر ﭘدران‪ ،‬ھرﮔز ﻣﺎ را ﺑﮫ‬
‫ﭘذﯾرﻓﺗن ﺷﯾوه ھﺎی ﻧﺎﺳودﻣﻧد ﺑرﻧﯾﻧﮕﯾﺧﺗﮫ اﺳت ﮐﮫ ﻣﮭر ﯾزدان و ﺳﭘﺎس و ﻓرﻣﺎﻧﺑرداری‬
‫او را ﺑرﺗر داﺷﺗﮫ اﯾم‪ .‬ﭼون از ﻧﮕرﯾﺳﺗن در ﺷﯾوه ھﺎی ﻧﯾﺎﮐﺎن ﺑﯾﺎﺳودﯾم‪ ،‬از ﭘدران‬
‫آﻏﺎزﯾدﯾم ﮐﮫ ﺳزاوارﺗر ﺑودﻧد‪ ،‬و ھﯾﭻ راﺳﺗﯽ را ﻓرو ﻧﮕذاﺷﺗﯾم و ھﻣواره ﺑﮫ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺳﺗﯾم‪ ،‬ﭼﮫ راﺳﺗﯽ را ﻧزدﯾﮑﺗرﯾن ﺧوﯾﺷﺎوﻧد ﯾﺎﻓﺗﯾم‪ .‬از آن ﭘس‪ ،‬ﺑﮫ ﺷﯾوه ھﺎی روم و ھﻧد‬
‫ﭘرداﺧﺗﯾم‪ .‬آﯾﯾﻧﮭﺎی آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺳﻧﺟﮫ ﺧرد ﺑﺳﻧﺟﯾدﯾم و ﺳﺗوده ھﺎی آن را ﺑرﮔزﯾدﯾم و از‬
‫ﻣﯾﺎن آﻧﮭﺎ ﺑداﻧﭼﮫ زﯾور ﺷﮭرﯾﺎری ﻣﺎن ﺑود ﭼﻧﮓ زدﯾم و آن را ﺷﯾوه ﺧوﯾش ﮐردﯾم و‬
‫ھرﮔز ﺑداﻧﭼﮫ ﺧواھﺷﮭﺎی درون ﺑﮫ ﺳوی آن ﻣﯽ ﮐﺷﯾد‪ ،‬ﻧﮕروﯾدﯾم‪ .‬روﻣﯾﺎن و ھﻧدﯾﺎن را‬
‫ﻧﯾز از آن آﮔﺎه ﻧﻣودﯾم‪ ،‬از ﺷﯾوه ھﺎﯾﺷﺎن و آن ﭼﮫ را ﺧوش ﻧداﺷﺗﯾم ﺑﮫ آﻧﺎن ﻧوﺷﺗﯾم و از‬
‫آن ﺑﺎزﺷﺎن داﺷﺗﯾم‪ .‬ﺟز اﯾن ﮐﮫ ﻣﺎ ﮐﺳﯽ را ﺑﮫ ﭼﯾزی ﺟز ﺷﯾوه و آﯾﯾﻧش وادار ﻧﺳﺎﺧﺗﮫ‬
‫اﯾم و آن ﭼﮫ را ﮐﮫ ﺧود دارﯾم ﻧﯾز از آﻧﺎن درﯾﻎ ﻧورزﯾده اﯾم‪ .‬ﺑﺎ اﯾن ھﻣﮫ‪ ،‬از آﻣوﺧﺗن‬
‫آﻧﭼﮫ آﻧﺎن داﺷﺗﻧد ﻧﯾز ﻧﻧﮓ ﻧداﺷﺗﯾم‪ .‬ﭼﮫ ﺳر ﻓرود آوردن در ﺑراﺑر راﺳﺗﯽ و داﻧش و‬
‫اﺳت«‪۲۸۲.‬‬ ‫ﭘﯾروی ﮐردن از آن‪ ،‬ﺑزرﮔﺗرﯾن زﯾور ﺷﮭرﯾﺎران‬

‫‪ -281‬دﯾﻨﮑﺮد ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻓﺮﯾﺪون ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪180‬‬

‫‪ -282‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪85‬‬

‫‪175‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑروﺷﻧﯽ در اﯾن ﮔﻔﺗﺎر اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬روی ﺑﺎز و ذھن آﻣﺎده ﺑﮫ ﭘذﯾرش اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎ و‬
‫ﻧﮕرﺷﮭﺎی ارزﺷﻣﻧد و ﺳﺎزﻧده دﯾده ﻣﯽ ﺷود ﻓﺎرغ از اﯾﻧﮑﮫ ﺳرﭼﺷﻣﮫ آﻧﺎن از اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫ﺑوده و ﯾﺎ از ھﻧد ﯾﺎ روم‪ .‬از ﺳوی دﯾﮕر‪ِ ،‬ﭘ َﯾورزی )ﺗﻌﺻب( و ﺧﺷﮏ اﻧدﯾﺷﯽ ﺑرای‬
‫ﺳﺗﺎﯾش ھر آﻧﭼﮫ از ﻧﯾﺎﮐﺎن ﺑﮫ ﻣﺎ رﺳﯾده اﺳت‪ ،‬ﻧﺎﺑﺧرداﻧﮫ و ﻧﮑوھﯾده اﺳت‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ اﯾن‬
‫ارﺛﯾﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺳرﻣﺎﯾﮫ ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﯾد ﮐﮫ ﺑﮫ ﮔﻔﺗﮫ اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬راﺳﺗﯽ و درﺳﺗﯽ از آن‬
‫ﺑﯾرون آﯾد‪ .‬در ﻏﯾر اﯾن ﺻورت‪ ،‬زﯾﺎن و وﯾراﻧﯽ ﺑﮫ ھﻣراه دارد و ﭼﮫ ﺳرﭼﺷﻣﮫ اش‬
‫اﯾراﻧﯽ و ﭼﮫ ھﻧدی ﯾﺎ روﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺳزاوار و درﺧور ﻧﮕﮭداﺷت و ﭘﯾروی ﻧﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪.‬‬
‫ﺑروﺷﻧﯽ ﻧﮕﺎه ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺳﺎﻻری ﺑﮫ ﺟﺎی ﺗوده ﺳﺎﻻری و ﯾﺎ ﻣردم ﺳﺎﻻری )در ﻣﻌﻧﺎی ﻋﺎم‬
‫آن(‪ ،‬در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری دﯾده ﻣﯽ ﺷود‪ .‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ از ﺳﭘردن ﮐﺎرھﺎی ﮐﻼن‬
‫ﮐﺷور ﺑﮫ "وﯾژﮔﺎن" ﯾﺎ ھﻣﺎن ﮐﺎرﺷﻧﺎﺳﺎن ﺧردﻣﻧد ﺳﺧن ﻣﯽ رود‪ ،‬ﮔزﯾﻧش ھﯾﺋت‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ و ﺳرﭘرﺳﺗﺎن اداره ﮐﺷور از ﺟﻣﻠﮫ آن ﮐﺎرھﺎی ﮐﻼن ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ رود‪ .‬ﭘس‪،‬‬
‫ﮔزﯾﻧش دوﻟﺗﻣردان رده ﺑﺎﻻی ﮐﺷور و ﺳﯾﺎﺳﺗﮭﺎی ﮐﻼن آن ﺑﺎﯾد در دﺳﺗﺎن ﻧﮫ ھﻣﮫ ﻣردم‬
‫ﮐﮫ در دﺳت ﺑﺧﺷﯽ از ﻣردم ﺑﺎﺷد ﮐﮫ ﺗوان ﺗﺷﺧﯾص ﺻﻼح از ﺗﺑﺎه ﮐﺷور را داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷﻧد‪.‬‬
‫ﺑر اﯾن ﭘﺎﯾﮫ‪ ،‬ﻋﻣوم ﻣردم ﻣﯽ ﺗواﻧﻧد در ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾرﯾﮭﺎی روزﻣره و ﺟﺎری ﺧوﯾش رای‬
‫و ﻧظر ﺑدھﻧد وﻟﯽ ﺳﮑﺎﻧداران رھﺑری ﮐﺷور را ﮐﺎرﺑﻠدان و آﮔﺎھﺎن ﺑرﻣﯽ ﮔزﯾﻧﻧد‪.‬‬

‫در ﻣﯾﺎن اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻧد دﯾﮕر ﻣﻠﺗﮭﺎ‪ ،‬ﺑﺧش ﻧﮫ ﭼﻧدان ﺑزرﮔﯽ از ﻣردم ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ‬
‫ﺧود و ﭘﯾراﻣون ﻣﺣدود ﺧود ﻧﻣﯽاﻧدﯾﺷﻧد و ﻧﮕراﻧﯽ ھﺎی ﺑﯾﺷﺗری از ﻣﺳﺎﺋﻠﯽ ﭼون ﮔراﻧﯽ‬
‫ﮐﺎﻻ‪ ،‬اﺟﺎره ﻣﺳﮑن و ﯾﺎ ﻣﺎرک ﮐﻔش و ﯾﺎ ﻣدل ﺧودروی ﺷﺎن دارﻧد‪ .‬اﯾﻧﮭﺎ آن ﺑﺧﺷﯽ‬
‫ھﺳﺗﻧد ﮐﮫ در ﺑزﻧﮕﺎھﮭﺎی ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬در ھر ﮐﺷوری ﺳرﭼﺷﻣﮫ ﺧدﻣت و ﺷﺎﯾد ﺧﯾﺎﻧت ﺷوﻧد‪.‬‬
‫ﺑﻘﯾﮫ ﻣﻠت ﯾﺎ در ﺑﯽ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻣطﻠق ﺑﺳر ﻣﯽ ﺑرﻧد ﯾﺎ در ھﻧﮕﺎم ورود ﺑﮫ ﮐﺎرھﺎی اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯾﺷﺗر ﻧﻘش ﺳﯾﺎھﯽ ﻟﺷﮑر را دارا ﻣﯽ ﺷوﻧد‪.‬‬

‫‪176‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑﺳﯾﺎر ﺷﻧﯾده ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ » ﻣردم ﺧودﺷﺎن ﻣﯽداﻧﻧد ﮐﮫ ﭼﮫ ﮐﻧﻧد و ﭼﮫ ﻧﮑﻧﻧد‪ .‬ﻣردم ﺑﺳﯾﺎر‬
‫ھوﺷﯾﺎر و آﮔﺎه ھﺳﺗﻧد«‪ .‬اﯾن ﺳﺧن ﮔر ﭼﮫ ﻧﻣﺎی زﯾﺑﺎﯾﯽ دارد وﻟﯽ ﭼﮫ ﮐﺎرﺑردی دارد؟‬
‫ﮐدام ﻣردم در اﯾﻧﺟﺎ ﻣورد ﻧظر ھﺳﺗﻧد؟ ﺑﮫ ﮔﻔﺗﮫ زﻧده ﯾﺎد دارﯾوش ھﻣﺎﯾون » آﯾﺎ ﻣﯽﺑﺎﯾد‬
‫ﻣﻧﺗظر واﭘﺳﻣﺎﻧده ﺗرﯾن ﻻﯾﮫھﺎی ﺟﻣﻌﯾت از ﺟﻣﻠﮫ آن ﭼﻧد ﻣﯾﻠﯾون ﻗرﺑﺎﻧﯽ ﻓﺳﺎد اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﻧﺷﯾﻧﯾم ﯾﺎ ﮔوش ﺑﮫ روﺷن ﺗرﯾن ﻋﻧﺎﺻر ﺟﻣﻌﯾت ﺑﺳﭘﺎرﯾم و ﭼﺎره را در ﺑﺣثھﺎ و‬
‫آن ﺑﺧش ﮐوﭼﮑﯽ از ﻣردم ﮐﮫ ﻣﯽ ﮐوﺷﻧد داﻣﻧﮫ‬ ‫ﮐﻧﯾم؟« ‪۲۸۳‬‬ ‫ﺗﻼشھﺎی آﻧﺎن ﺟﺳﺗﺟو‬
‫ﮔﺳﺗرده ﺗری از ﭘﯾراﻣون ﮐوﭼﮏ ﺑﺳﺗﮫ ﺧوﯾش را ﺑﺑﯾﻧﻧد‪ ،‬در ﺳرﻧوﺷت ﮐﺷور‪ ،‬ﺗﺎﺛﯾرﮔذار‬
‫و ﺗﻌﯾﯾن ﮐﻧﻧده ﺧواھﻧد ﺑود‪.‬‬

‫در ﯾﮏ ﻓرھﻧﮓ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﺳﺗﺑداد زده ﮐﮫ از ﺳوﯾﯽ ﺑﮫ ﻓرﻣﺎﻧﺑری ﮐورﮐوراﻧﮫ از ﺣﮑوﻣت‬

‫و از ﺳوﯾﯽ دﯾﮕر ﺑﮫ دﺷﻣﻧﯽ ﺑﯽ ﻣﻧطق ﺑﺎ ھﻣﮫ ﭼﯽ و ھﻣﮫ ﮐس ﮔرﻓﺗﺎر اﺳت‪ ،‬ﻣﻧظور از‬
‫ﺣواﻟﮫ دادن ھﻣﮫ ﭼﯾز ﺑﮫ ﻣردم و آرای آﻧﺎن ﭼﯾﺳت؟ ﻧﺧﺳت آﯾﺎ ﻣردم ﺑﺧﺗﯽ ﺑرای‬
‫ﺧودﺳﺎزی‪ ،‬ﻣطﺎﻟﻌﮫ‪ ،‬رﺷد ﻓرھﻧﮕﯽ و ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ ﻣﻧش در اﯾن ﻓﺿﺎی ﺳطﺣﯽ ﮔرا و ﯾﺎ‬
‫ﺧردﺳﺗﯾز را ﯾﺎﻓﺗﮫ اﻧد ﺗﺎ دارای ﻧظر ﺷوﻧد ﺗﺎ در ﺗﻌﯾﯾن ﺳرﻧوﺷت ﺧود و ﻧﺳﻠﮭﺎی آﯾﻧده‬
‫ﮔﺎﻣﯽ ﺑردارﻧد؟ ﺑرای ﻣردﻣﯽ ﮐﮫ ﺑرای ﻓراھم ﻧﻣودن ﻧﯾﺎزھﺎی ﭘﺎﯾﮫ ای ﺧﺎﻧواده و ﭘرداﺧت‬
‫ھزﯾﻧﮫ ھﺎی ﮐﻣرﺷﮑن زﻧدﮔﯽ‪ ،‬ﻧﮫ زﻣﺎﻧﯽ و ﻧﮫ ﺗواﻧﯽ ﺑرای ﭘرداﺧﺗن ﺑﮫ ﻣﻘوﻟﮫ ھﺎی ﺟدی‬
‫در ﭘﮭﻧﮫ اﻧدﯾﺷﮫ و اﺧﻼق دارﻧد و ﻣﯾﺎﻧﮕﯾن ﺳراﻧﮫ ﺳﺎﻻﻧﮫ ﮐﺗﺎﺑﺧواﻧﯽ آﻧﺎن ﺑﯾش از ھﻔت‬
‫دﻗﯾﻘﮫ ﻧﯾﺳت‪ ،‬ﺳﺧن از دﯾدﮔﺎه ﻣردم و رای آﻧﺎن اﮔر ﻋوام ﻓرﯾﺑﯽ ﻧﺑﺎﺷد‪ ،‬ﺑﯽ ﮔﻣﺎن ﻋوام‬
‫زدﮔﯽ ھﺳت‪ .‬ﭼرﭼﯾل )‪ (Winston Churchhill‬ﻧﺧﺳت وزﯾر ﻧﺎﻣدار ﺑرﯾﺗﺎﻧﯾﺎ‪ ،‬ﻣﯽ‬
‫ﮔﻔت‪ »:‬اﮔر ﻣﯽ ﺧواھﯾد از دﻣوﮐراﺳﯽ ارزﯾﺎﺑﯽ واﻗﻊ ﺑﯾﻧﺎﻧﮫ داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷﯾد‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳت ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﯽ از ھزاران رای دھﻧده در ھﻣﮫ ﭘرﺳﯽ‪ ،‬ﭘﻧﺞ دﻗﯾﻘﮫ ﮔپ ﺑزﻧﯾد«‪.‬‬

‫‪ -283‬ﻫﺰار واژه‪ ،‬دارﯾﻮش ﻫﻤﺎﯾﻮن‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪ "ﻣﺮدم ﻫﺮﭼﻪ ﺳﺰاوارﺷﺎن"‬

‫‪177‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫از ﺳوﯾﯽ دﯾﮕر‪ ،‬ھر ﮔروه و طﯾف ﻓﮑری‪ ،‬دﯾدﮔﺎه ﻣردم را ھﻣﺳو ﺑﺎ دﯾدﮔﺎه ﺧودﺷﺎن ﻣﯽ‬
‫داﻧد‪ .‬ﻣردم ﺗﺎ ﻧظرﺷﺎن داﻧﺳﺗﮫ ﻧﺷده اﺳت ﺗﻌﺑﯾری اﻧﺗزاﻋﯽ ھﺳﺗﻧد و دﯾدﮔﺎه آﻧﺎن ﭘﯾش ﺑﯾﻧﯽ‬
‫ﭘذﯾر ﻧﯾﺳت‪ .‬درﺳت آن اﺳت ﮐﮫ ھرﮐس ﺳﺧن ﺧود را ﺑﮕوﯾد و ﺧوﯾﺷﺗن را ﻧﻣﺎﯾﻧده ھﻣﮫ‬
‫ﻣردم ﻧداﻧد‪ .‬در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﮫ‪ ،‬ﻻﯾﮫھﺎی ﮔوﻧﺎﮔون اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﻓرھﻧﮕﯽ در ﮐﻧﺎر ھم و در‬
‫ﮐﺷﺎﮐش ﺑﺎ ھم ھﺳﺗﻧد و ھﻣﮫ آﻧﮭﺎ ھم‪ ،‬ﻣردم ﺑﮫ ﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﯾﻧد‪ .‬درﺳت اﺳت ﮐﮫ ﻻﯾﮫھﺎی‬
‫ﻓرھﻧﮕﯽ ﭘﺎﺋﯾن ﺗر اﮐﺛرﯾت دارﻧد وﻟﯽ ﯾﮑم‪ ،‬اﮐﺛرﯾت داﺷﺗن آﻧﮭﺎ وﺟود‪ ،‬اھﻣﯾت‪ ،‬و ﻧﯾﺎز ﺑﮫ‬
‫ﻻﯾﮫھﺎی دﯾﮕر را ﻧﻔﯽ ﻧﻣﯽﮐﻧد و دوم‪ ،‬آن اﮐﺛرﯾت ﻧﺎﮔزﯾر ﻧﯾﺳت ھﻣواره ﺑﮫ ھﻣﺎن ﺣﺎل‬
‫ﻧﮕﮭداﺷﺗﮫ ﺷود‪ .‬آدﻣﯽ رو ﺑﮫ رﺳﺎﯾﯽ و ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ دارد‪ .‬ﻣردم ﻣﯽ ﺑﺎﯾد ﺑﮫ آن درﺟﮫ آﮔﺎھﯽ‬
‫ﺑرﺳﻧد ﮐﮫ ھم ﺑﺧواھﻧد و ھم ﺑﺗواﻧﻧد ﺑﺎﻻﺗر روﻧد‪ .‬اﯾن ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﻻﯾﮫھﺎی ﻓرھﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﺗر‬
‫اﺳت و در اﯾﻧﺟﺎﺳت ﮐﮫ اھﻣﯾت ﺟﺳﺗﺎر ﻋوام ﮔراﯾﯽ و ﺳرآﻣد ﮔراﯾﯽ ﺑﯾﺷﺗر روﺷن ﻣﯽ‬
‫ﺷود‪.‬‬

‫»ﮔور وﯾدال« )‪ (Gore Vidal‬ﻧوﯾﺳﻧده ﭘرآوازه آﻣرﯾﮑﺎﯾﯽ ﮐﮫ در ﺳﺎل ‪۲۰۱۲‬‬

‫درﮔذﺷت‪ ،‬ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ » اﻣروزه‪ ،‬ﺳﺧﻧراﻧﯾﮭﺎی روﺳﺎی ﮐﺷورھﺎ و ﮔرداﻧﻧدﮔﺎن ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫ﺟواﻣﻊ را ﺑراﯾﺷﺎن ﻣﯽ ﻧوﯾﺳﻧد‪ .‬ﺣﺎﻻ اﯾن ﺑﮫ ﮐﻧﺎر‪ .‬در ﺷﮕﻔﺗم ﮐﮫ ﻣﯽ ﺑﯾﻧم‪ ،‬اﯾﻧﮭﺎ ﻣﯽ ﺗواﻧﻧد‬
‫ﻣﺗن آن ﺳﺧﻧراﻧﯾﮭﺎ را از رو ﺑﺧواﻧﻧد«‪ .‬در دﻣوﮐراﺳﯽ ھﺎی اﻣروز‪ ،‬رایدھﻧدﮔﺎن ﮔراﯾش‬
‫دارﻧد ﮐﮫ ﻧﻣﺎﯾﻧدﮔﺎﻧﺷﺎن در رده ﺳواد و ﺷﻌور ﺧودﺷﺎن ﺑﺎﺷﻧد‪ .‬ﺳرآﻣد ﮔراﯾﯽ‪ ،‬اﻣروزه‬
‫ﻣردم آﺳﺎن ﭘﺳﻧد و ﺳطﺣﯽ ﻧﮕر در ﮐﺎرھﺎی ﭘﺎﯾﮫ ای ﮐﺷور‪ ،‬در‬
‫ِ‬ ‫ﮐﻣﺗر ھواﺧواه دارد‪.‬‬
‫ﮔزﯾﻧش دوﻟت و در ﻗﺎﻧون ﮔذاری ﻧﯾز‪ ،‬ﮐﺞ ﺳﻠﯾﻘﮕﯽ ﺧود را ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش ﻣﯽ ﮔذارﻧد‪.‬‬
‫ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﺑﮫ ﺟﺎی ﺷﺎﯾﺳﺗﮕﺎن و ﮐﺎرﺑﻠدان‪ ،‬رھﺑری ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑﮫ دﺳت ﮐم ﻣﺎﯾﮕﺎن ﻣﯽ اﻓﺗﻧد‪.‬‬
‫اﺻوﻻ ﻧﺧﺑﮕﺎن ﺣﺗﯽ دﯾﮕر ﻧﺎﻣزد ﺳرﭘرﺳﺗﯽ دﺳﺗﮕﺎه دﯾوان ﺳﺎﻻری ﮐﺷورھﺎ ھم ﻧﻣﯽ‬
‫ﺷوﻧد‪.‬‬

‫‪178‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دﺳﺗرﺳﯽ ﻧﺎﻣﺣدود ﺗودهھﺎ ﺑﮫ "آﮔﺎھﯽ ﻏرﺑﺎل ﺷده و ھدﻓﻣﻧد ﭼﯾده ﺷده" از ﺳوی رﺳﺎﻧﮫ‬
‫ھﺎی ﭘرﺷﻣﺎر ﺟﮭت دار‪ ،‬ﻣردم را در ﺟﮭﺎن‪ ،‬آﺳﺎن ﭘﺳﻧد‪ ،‬ﺳطﺣﯽ ﻧﮕر و ﺗﺎ اﻧدازه ای‬
‫ﻣﺑﺗذل ﭘﺳﻧد ﮐرده اﺳت‪ .‬اﯾن را از ﻣﻘﺎﯾﺳﮫ ﺳﺎده ﻣوﺳﯾﻘﯽ‪ ،‬ﻓﯾﻠم و ﺣﺗﯽ ﭘوﺷﺎک اﯾن زﻣﺎن‬
‫ﺑﺎ دھﮫ ھﺎی ﮔذﺷﺗﮫ ﻣﯽ ﺗوان درﯾﺎﻓت‪ .‬ﺗﻔﺳﯾر و ﺑررﺳﯽ ژرف و ﺳﻧﺟﯾده و اﻧدﯾﺷﯾدن ﺑر‬
‫روی ﺟﺳﺗﺎرھﺎی ﺑﻧﯾﺎدی و ﺗﺎﺛﯾرﮔذار ﺟﺎی ﺧود را ﺑﮫ ﭘرﮔوﯾﯽ و ﺑﯾﮭوده ﮔوﯾﯽ ﭘﯾراﻣون‬
‫ﻣﺳﺎﺋل ﭘﯾش ﭘﺎ اﻓﺗﺎده داده اﺳت‪.‬‬

‫ﭘﮭﻠواﻧﺎن‪ :‬ﺳرآﻣدان و ﻧﺧﺑﮕﺎن ﺗﺎرﯾﺦ و ﺣﻣﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ‬

‫در ﮔذﺷﺗﮫ ﮐﮭن‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﻣﺎﺳﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﮭﺎد ﭘﮭﻠواﻧﯽ ﻧﻣود آن رده "وﯾژﮔﺎن" در ﺳﭘﮭر‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ و اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ روزﮔﺎران ﺑود‪ .‬ﻧﮭﺎد ﭘﮭﻠواﻧﯽ ﮐﮫ ﺧوﯾش را ﭘﺎﺳدار اﯾراﻧﺷﮭر و ﮐﺎﻧون‬
‫ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ آن ﯾﻌﻧﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﮫ ﺷﮭرﯾﺎری ﻣﯽ داﻧﺳت‪ ،‬ﺑﮫ ھﻧﮕﺎم ﺗﻧدی و درﺷﺗﺧوﯾﯽ ﺷﺎه‪،‬‬
‫در ﺑراﺑر او ﻣﯽ اﯾﺳﺗﺎد و اﺳﺗﻘﻼل ﺧود را ﺑﮫ او ﯾﺎدآوری ﻣﯽ ﻧﻣود‪ .‬آﻧﭼﻧﺎن ﮐﮫ رﺳﺗم در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﮫ درﺷت ﮔوﯾﯽ ھﺎی ﮐﯽ ﮐﺎووس‪ ،‬ﻣﯽ ﮔوﯾد‪:‬‬

‫ﭼرا دﺳت ﯾﺎزد ﺑﮫ ﻣن‪ ،‬ﺗوس ﮐﯾﺳت؟‬ ‫ﭼو ﺧﺷم آورم ﺷﺎه ﮐﺎووس ﮐﯾﺳت؟‬

‫ﭘﯾش از آن‪ ،‬رﺳﺗم‪ ،‬ﻧﻣﺎﯾﻧده ﻧﮭﺎد ﭘﮭﻠواﻧﯽ‪ ،‬در واﮐﻧش ﺑﮫ ﺗﮭدﯾد ﮐﺎووس )ﻧﮭﺎد ﺷﺎھﯽ( در‬
‫ﺑردار ﮐردن رﺳﺗم‪ ،‬ﺳزاواری وی را ﺑرای ﺷﮭرﯾﺎری اﯾران ﺑﮫ ﭘرﺳش ﻣﯽ ﮐﺷد‪:‬‬

‫ﮐﮫ ﭼﻧدﯾن ﻣدار آﺗش اﻧدر ﮐﻧﺎر‬ ‫ﺗﮭﻣﺗن ﺑرآﺷﻔت ﺑﺎ ﺷﮭرﯾﺎر‬

‫ﺗرا ﺷﮭرﯾﺎری ﻧﮫ اﻧدرﺧوراﺳت‬ ‫ھﻣﮫ ﮐﺎرت از ﯾﮑدﮔر ﺑدﺗراﺳت‬

‫دﯾﮕر ﭘﮭﻠواﻧﺎن ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻧﯾز در ﭘﺎره زﻣﺎﻧﮭﺎﯾﯽ‪ ،‬ھﻣزﻣﺎن ﺑﺎ ﻧﯾﮑﺧواھﯽ و ﻣﮭرورزی ﺑﮫ‬
‫ﺷﮭرﯾﺎر‪ ،‬در ﺑراﺑر ﺧﯾره ﺳری و ﺗﻧدروﯾﮭﺎی وی ﻣﯽ اﯾﺳﺗﺎدﻧد و ﻧﺷﺎن ﻣﯽ دادﻧد ﻧﮫ ﺧو ِد‬

‫‪179‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷﺎه ﮐﮫ ﻧﮭﺎد ﺷﺎھﯽ را دارای ارج و ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾژه ای ﻣﯽ داﻧﻧد‪ .‬اﯾن ﭘﮭﻠواﻧﺎن‪ ،‬ﻏﯾر ﻣﺳﺗﻘﯾم‬
‫ﺗﻌدﯾل ﮐﻧﻧده ﻗدرت ﺷﮭرﯾﺎر در ﮐﺷور ﺑودﻧد و ﺑﮫ اﻧﺟﺎم ﻣوازﻧﮫ ﻧﯾروھﺎ در ﭘﮭﻧﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫و ﺳﭘﺎھﯽ ﮐﻣﮏ ﻣﯽ ﻧﻣودﻧد‪.‬‬

‫در ﺑزﻧﮕﺎھﮭﺎی ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﭘﮭﻠواﻧﺎن ﺑرای ﻧﮕﮭداﺷت ﮐﺷور و ﺑرای آﺳودﮔﯽ ﻣﻠت‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ھﻣﺎھﻧﮕﯽ ﺑﺎ ﯾﮑدﯾﮕر ﭘﺎ ﺑﮫ ﻣﯾدان ﻣﯽ ﮔذاﺷﺗﻧد و ﺳررﺷﺗﮫ ﮐﺎر را در دﺳت ﻣﯽ ﮔرﻓﺗﻧد ﺗﺎ‬
‫ﮐﺷور را از ﺑﺣران ﮔذر دھﻧد‪ .‬اﯾﻧﺎن ﺑﺎ ﮔرﻓﺗن ﺗﺻﻣﯾﻣﺎت درﺳت در زﻣﺎﻧﮭﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﯾﯾن‬
‫ﺟﺎﻧﺷﯾن ﺑﮫ ﺟﺎی ﺷﺎه ﻣُرده و ﯾﺎ ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﻧﻣودن ﺷﺎه ﺑﯾدادﮔر ﺑﺎ ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﯽ ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺎزﮔرداﻧدن ﭘﺎﯾداری و آراﻣش ﺑﮫ ﮐﺷور‪ ،‬ﻧﻘش ﭼﺷﻣﮕﯾری اﯾﻔﺎ ﻣﯽ ﻧﻣودﻧد‪ .‬ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎی‬
‫آن‪ ،‬ﮐوﺷﺷﮭﺎی رﺳﺗم در ﻧﺟﺎت ﮐﯾﮑﺎووس در ﻣﺎزﻧدران و ھﺎﻣﺎوران و ھﻣﭼﻧﯾن‪ ،‬ﺑر ﺗﺧت‬
‫ﻧﺷﺎﻧدن "زو" ﭘس از ﮐﺷﺗﮫ ﺷدن "ﻧوذر" ﺑود‪.‬‬

‫ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﭘس از ﮔرﯾز ﺧﺳرو ﭘروﯾز از اﯾران و ﻧﺑود ﺷﮭرﯾﺎر ﺑر ﺗﺧت ﺷﺎھﯽ‪ ،‬ﺑﮭرام‬
‫ﭼوﺑﯾﻧﮫ‪ ،‬ﺑزرﮔﺎن را ﺑﮫ راﯾزﻧﯽ ﺑرای ﺗﻌﯾﯾن ﺳرﻧوﺷت ﮐﺷور و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ اﺣﺗﻣﺎﻟﯽ ﺧودش‬
‫ﻓرا ﺧواﻧد‪ ،‬دﺑﯾر ﺧردﻣﻧدی ﮐﮫ ﺷور ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ را ﺑرای ﻧﺷﺳﺗن ﺑر ﺗﺧت ﺷﺎھﯽ دﯾده‬
‫ﺑود‪ ،‬ﮔﻔت‪:‬‬

‫ﺑﮫ ﮐژی ﺧراﻣد ھﻣﯽ ﭘﺎی ﺗو‬ ‫ﻧﮫ ﻧﯾﮑوﺳت اﯾن داﻧش و رای ﺗو‬
‫ﻧﮑرد اﻧدرو ھﯾﭻ ِﮐﮭﺗر ﻧﮕﺎه‬ ‫ﺑﺳﯽ ﺑود ﮐﮫ ﺑﯾﮑﺎر ﺑود ﺗﺧت ﺷﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ ﭼﺷم ﺑر ﺗﺧت ﻧﮕﻣﺎﺷﺗﻧد‬ ‫ﺟﮭﺎن را ﺑﮫ ﻣردی ﻧﮕﮫ داﺷﺗﻧد‬
‫ھﻣﮫ ﺑﻧدﮔﯽ را ﮐﻣر ﺑر ﻣﯾﺎن‬ ‫ﻧﺑودﻧد ﯾﺎزان ﺑﮫ ﺗﺧت ﮐﯾﺎن‬

‫ﺑدﯾﻧﺳﺎن‪ ،‬آن دﺑﯾر ﻓرزاﻧﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ ﯾﺎدآور ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﭘﯾش از او‪ ،‬ﺳرداران و‬
‫ﺳﭘﮭﺳﺎﻻراﻧﯽ ﮐﮫ در ﺟرﯾﺎن ﺑرﺧﯽ روﯾدادھﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺧت ﺷﮭرﯾﺎری را ﺑﯽ ﺻﺎﺣب‬

‫‪180‬‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دﯾدﻧد‪ ،‬ﺑﮫ ﺑﺎزﮔرداﻧدن آراﻣش ﺑﮫ ﮐﺷور و رﺳﯾدﮔﯽ ﺑﮫ ﮐﺎرھﺎ ﮐوﺷﯾدﻧد ﺑدون آﻧﮑﮫ ﭼﺷم‬
‫آزﻣﻧدی ﺑﮫ ﺗﺎج ﺷﺎھﯽ داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷﻧد‪.‬‬

‫ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺳﺧن از ﺳرآﻣدان و ﺑﻠﻧد ﭘﺎﯾﮕﺎن ﻣﯽ رود‪ ،‬ﻣﻧظور ﺗﻧﮭﺎ ﺧردﻣﻧدان و‬

‫ﻓرھﯾﺧﺗﮕﺎن ﮐﺷور ﻧﯾﺳﺗﻧد ﺑﻠﮑﮫ دﻻوری و ﮔذﺷت ﻧﯾز‪ ،‬ﻧﺧﺑﮕﺎن را از دﯾﮕران ﺑرﺗر ﻣﯽ‬
‫ﻧﺷﺎ َﻧد‪ .‬ﻧﻣوﻧﮫ ھﺎﯾﯽ از ﺑودن رادﻣردان و ﺑزرگ ﻣﻧﺷﺎن در دﺳﺗﮕﺎه دوﻟﺗﯽ و ﺳرﭘرﺳﺗﯽ‬
‫ت ﭘﺳﻧدﯾد ِه‬
‫ﺷﮭرھﺎ در ﭘﺎﯾﺎن دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﮫ ﭼﺷم ﻣﯽ آﯾد ﮐﮫ ﻧﺷﺎﻧﮕر آن اﺳت ﮐﮫ اﯾن ﺳﻧ ِ‬
‫ﺳﭘردن ﮐﺎرھﺎ ﺑﮫ ﺑزرﮔواران‪ ،‬ﺑﮫ ھﻧﮕﺎم ﻻزم ﭼﮫ زﯾﺑﺎﯾﯽ ھﺎ و ﺣﻣﺎﺳﮫ ھﺎﯾﯽ را در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﮐﺷورﻣﺎن آﻓرﯾده اﺳت‪:‬‬

‫در ﯾورش اﻋراب ﻣﺳﻠﻣﺎن ﺑﮫ اﯾران و در ھﻧﮕﺎم ﻣﺣﺎﺻره ﺷدن ﺷﮭر ﺳرﺧس در‬
‫ﺧراﺳﺎن‪ ،‬ﭘس از اﯾﺳﺗﺎدﮔﯽ ﺟﺎﻧﺎﻧﮫ ﻣردم ﺷﮭر ﺑرای زﻣﺎﻧﯽ دراز‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧدار ﺷﮭر‪،‬‬
‫"زادوﯾﮫ"‪ ،‬ﭘذﯾرﻓت ﮐﮫ ﺷﮭر را ﺗﺳﻠﯾم ﻧﻣﺎﯾد ﺑﮫ ﺷرط آﻧﮑﮫ ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﺎن دﺳﺗﮑم ﺻد ﻧﻔر از‬
‫ﻣردان ﺷﮭر را زﻧده ﺑﮕذارﻧد‪ .‬ﻓرﻣﺎﻧدار ﺟواﻧﻣرد و ﻓداﮐﺎر‪ ،‬ﻧﺎم ﺧود و ﺧوﯾﺷﺎوﻧداﻧش را‬
‫در ﻓﮭرﺳت ﺻد ﺗﻧﯽ ﮐﮫ زﯾﻧﮭﺎر ﻣﯽ ﮔرﻓﺗﻧد‪ ،‬ﻧﮕﻧﺟﺎﻧد ﺗﺎ در روز ﺑﻼ و ﺳﺧﺗﯽ‪،‬‬
‫ھﻣﺷﮭرﯾﺎﻧش را ﺗﻧﮭﺎ ﻧﮕذارد‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ اﻋراب ﻣﺳﻠﻣﺎن‪ ،‬وی و دﯾﮕر ﻣردان ﺷﮭر را ﮐﮫ‬
‫ھﻧوز زﻧده ﻣﺎﻧده ﺑودﻧد ﺑﮫ اﺳﺗﺛﻧﺎی ﺻد ﺗن‪ ،‬ﮐﺷﺗﻧد‪ ۲۸٤ .‬روﯾدادی ﺗﻘرﯾﺑﺎ ھﻣﺎﻧﻧد ﺑﺎ اﯾن‬
‫رﺧداد‪ ،‬از ﺷوﺷﺗر در ﺧوزﺳﺗﺎن ﮔزارش ﺷده اﺳت‪ .‬در آﻧﺟﺎ ﭘس از اﯾﻧﮑﮫ ﭘداﻓﻧد ﮐﻧﻧدﮔﺎن‬
‫آﻣدن ﺑﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺷﮭر از ﭘﺎی اﻓﺗﺎدﻧد و ﺑزرگ ﺷﮭر‪" ،‬ﺷﺎﭘور ﭘﺳر آذر ﻣﺎھﺎن" ﻧﺎﭼﺎر ﺑﮫ ﮐﻧﺎر‬
‫اﻋراب ﺷد‪ ،‬ﻓﮭرﺳﺗﯽ ده ﻧﻔره ﮐﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧﺳﺗﻧد از اﻋراب ﻣﺳﻠﻣﺎن زﯾﻧﮭﺎر ﻧﺎﻣﮫ درﯾﺎﻓت‬
‫ﮐﻧﻧد از ﺳوی ﺷﺎﭘور ﺑﮫ ﻓرﻣﺎﻧده ﺳﭘﺎه اﺳﻼم داده ﺷد ﮐﮫ ﻧﺎم ﺧود ﺷﺎﭘور در آن ﻧﺑود‪ .‬ﺑﮫ‬
‫زدﻧد‪۲۸٥ .‬‬ ‫ﻓرﻣﺎن اﺑوﻣوﺳﯽ اﺷﻌری‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧده ﺳﭘﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﮔردن ﺷﺎﭘور را‬

‫‪ -284‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان آذرﺗﺎش آذرﻧﻮش‪ ،‬ﺑﺮگ ‪160‬‬

‫‪ -285‬اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬اﺑﻦ اﻋﺜﻢ ﮐﻮﻓﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﯽ ﻫﺮوي‪ ،‬ﺑﺮگ ‪212‬‬

‫‪181‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﭘس از اﺳﻼم‬

‫دوﯾﺳت ﺳﺎل ﻧﺧﺳت ﭘس از اﺷﻐﺎل اﯾراﻧﺷﮭر ﺗوﺳط اﻋراب ﻣﺳﻠﻣﺎن‪ ،‬ﺑﮫ ﺑرﺧوردھﺎی‬
‫ﺳﭘﺎھﯽ ﻣﯾﺎن اﯾراﻧﯾﺎن و ﻣﮭﺎﺟﻣﺎن ﮔذﺷت و ﺳﭘس در ﭘﯽ آن‪ ،‬ﺷورﺷﮭﺎی ﻣﻠﯽ – دﯾﻧﯽ در‬
‫ﺟﺎھﺎﯾﯽ از اﯾران زﻣﯾن ﺑوﯾژه در ﺧراﺳﺎن ﺑزرگ و ﻓرارود رخ داد‪ .‬ﭘس از ﺳﭘری ﺷدن‬
‫ﺗﻠﺧﯽ ﺷﮑﺳت از ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﺎن و ﻣرھم ﮔذاﺷﺗن ﺑر روی زﺧﻣﮭﺎی ﮐﺎری ﭘﯾش آﻣده از اﯾن‬
‫روﯾداد‪ ،‬در ﺳده ھﺎی ﻧﮭم و دھم ﻣﯾﻼدی‪ ،‬ﻧوزاﯾش ﺷﻌر و ادب ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﻧﮕری و ﺑﺎز‬
‫ﻧوﯾﺳﯽ ﺣﻣﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ )ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ( و ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ داﻣﻧﮫ اﯾراﻧﺷﮭر‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮫ آﺷﮑﺎری از ﭘدﯾدار ﺷدن‬
‫ﺧود آﮔﺎھﯽ ﻣﻠﯽ ﺑود‪.‬‬

‫ھﻣواره در ﭼﻧﯾن ﺷراﯾطﯽ‪ ،‬اﯾراﻧﯾﺎن درﯾﺎﻓت ﺧود از ﭘﯾش آﻣدن ﺑﺣراﻧﯽ ژرف را ﺑﮫ‬
‫ژرﻓﺎی ﺧودآﮔﺎھﯽ دﮔرﺳﺎن ﮐرده اﻧد‪ .‬ﯾﮑﺑﺎر ﭘﯾش از آن‪ ،‬در ﻣﯾﺎﻧﮫ دوره اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن‪،‬‬
‫ﮔردآوری اوﺳﺗﺎ و ﭘردازش ﺣﻣﺎﺳﮫ "ﯾﺎدﮔﺎر زرﯾران"‪ ،‬واﮐﻧش ﺧودآﮔﺎه اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﮫ‬
‫"ﯾوﻧﺎﻧﯽ ﻣﺂﺑﯽ" و ﺑﺣران ﻓرھﻧﮕﯽ ﭘدﯾد آﻣده از آن ﺑود‪ .‬ﻧزدﯾﮏ ﺑﮫ ﯾﮏ ھزاره ﭘس از آن‪،‬‬
‫ﺧودآﮔﺎھﯽ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺧود را در روﻧد ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻧوﯾﺳﯽ ﻧﺷﺎن داد و در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ ﺑﮫ‬
‫ﻓرازی دﺳت ﻧﯾﺎﻓﺗﻧﯽ رﺳﯾد‪.‬‬

‫ﺗﺎ ﺳده دوازده ﻣﯾﻼدی‪ ،‬زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑرﮐِﺷﻧده ﺣﻣﺎﺳﮫ ھﺎی ﻣﻠﯽ و اﻧدرزھﺎی ﺑزرﮔﺎن در‬
‫ﺑﺎره ﮐﺷورداری ﺑود و اﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری ﺷﺎﻣل ﺧ َِرد‪ ،‬داد‪ ،‬آﺑﺎدﺳﺎزی و ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ‬
‫ھﺎی ﻣﻧش اﯾراﻧﯽ ھﻣﭼون ﺷﺎدزﯾﺳﺗﯽ‪ ،‬دھﺷﻣﻧدی‪ ،‬رواداری و آزادﮔﯽ ﺑﮫ ﻧﺳﻠﮭﺎی از راه‬
‫رﺳﯾده ﺷﻧﺎﺳﺎﻧده ﻣﯽ ﺷد‪ .‬از آن ﭘس‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ھﺎ‪ ،‬ﺟﻠوه ﮔﺎه زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑرای‬
‫ﺑﯾﺎن ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺑوﯾژه اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ آن ﺑوده اﻧد وﻟﯽ ﺷﻌر ﺗﺎ اﻧدازه ای ﺑﮫ‬
‫راھﯽ دﯾﮕر رﻓت‪ .‬ﭼﻧﯾن ﻣﻰﻧﻣﺎﯾد ﻛﮫ ﺑﺎزﮔوﯾﯽ اﻧدرزھﺎی اﯾراﻧﯽ ھﻣﭼون داﺳﺗﺎﻧﮭﺎی‬
‫ﺑزرﮔﻣﮭر و اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬در ﮐﺎﻧون ﺧﻼﻓت ﺟﮭﺎن اﺳﻼم و درﺑﺎرھﺎی ﻧﺎاﻣن ﺳﻼطﯾن ﺗرک‬

‫‪182‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺗﺑﺎر دوره اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬دﺳﺗﺎوﯾزی ﺑرای ﯾﺎدآوری و ﺑرﮐﺷﯾدن ارزﺷﮭﺎﯾﯽ ﭼون داد و ﺧرد‪،‬‬
‫اﺳت‪۲۸٦ .‬‬ ‫در ﺷﯾوه زﻣﺎﻣداری و ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺑوده‬

‫اﯾران ﺑر ﺧﻼف ﺑﺳﯾﺎری از ﮐﺷورھﺎی ﻣﻧطﻘﮫ ﮐﮫ ﻣﺳﻠﻣﺎن ﺷدﻧﺷﺎن ﺑﮫ ﻋرب ﺷدﻧﺷﺎن ﻧﯾز‬
‫اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ ،‬ﻋرب ﻧﺷد‪ .‬اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری ﮐﮫ در ﺳﺎﺧﺗﺎر ﺷﻌر و ﻧﺛر ﻓﺎرﺳﯽ زﻧده‬
‫ﻧﮕﮭداﺷﺗﮫ ﺷدﻧد ﺷﺎﯾد اﺳﺗوارﺗرﯾن ﺳﻧﮕر ﭘﺎﯾداری ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ در آن ﺳده ھﺎ ﺑود‪ .‬ﺑدﯾن‬
‫ﮔوﻧﮫ‪ ،‬زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺳﭘر ﭘداﻓﻧدی ھوﯾت اﯾراﻧﯽ در ﺑراﺑر آﻓﻧد ﻋرب ﮔراﯾﯽ و اﯾران‬
‫زداﯾﯽ ﮔردﯾد‪ .‬در ﺳدهھﺎی ﺳﯾزده و ﭼﮭﺎرده‪ ،‬ﺗرﮐﺎن ﺳﻠﺟوﻗﯽ در اﯾران ﺑﮫ ﻗدرت رﺳﯾدﻧد‪.‬‬
‫ﺗﻘرﯾﺑﺎ از آن ﭘس‪ ،‬ﻓﻼت آﻧﺎﺗوﻟﯽ )ﺑﯾزاﻧس ﭘﯾﺷﯾن و ﺗرﮐﯾﮫ ﭘﺳﯾن( ﺑﮫ آراﻣﯽ ﺗرک زﺑﺎن ﺷد‬
‫ﻧﮕﮭداﺷﺗﻧد‪۲۸۷ .‬‬ ‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﮫ اﯾراﻧﯾﺎن ﺗرک زﺑﺎن ﻧﺷدﻧد و زﺑﺎن ﻣﻠﯽ ﺧود را‬

‫اﮔر زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬درﺑرﮔﯾرﻧده و ﻣﻧﺗﻘل ﮐﻧﻧده اﻧدﯾﺷﮫای ﻧﺑﺎﺷد ﻧﻣﯽﺗواﻧد ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ و ﻣﺎﻧدﮔﺎری‬
‫داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷد‪ .‬زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﮐﮫ در اﯾران ﭘس از اﺳﻼم‪ ،‬از ﺧراﺳﺎن ﺑزرگ روان ﺷد و‬
‫ﺳراﺳر اﯾران را ﻓراﮔرﻓت‪ ،‬ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧد ﭼون اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری را در ﺧود ﺑﮫ ھﻣراه‬
‫داﺷت‪ .‬زﺑﺎﻧﯽ ﮐﮫ اﻧدﯾﺷﮫای را ﺑﯾﺎن ﻧﻣﯽﮐﻧد‪ ،‬ﺣﺗﯽ اﮔر ﺑرای زﻣﺎﻧﯽ ﭼﻧد‪ ،‬ﺑﺗواﻧد در ﺑراﺑر‬
‫زﺑﺎن ﻣﮭﺎﺟﻣﺎن اﯾﺳﺗﺎدﮔﯽ ﮐﻧد‪ ،‬ﻧﻣﯽﺗواﻧد ﺟﺎودان ﺑﻣﺎﻧد و ﮐﺎرآﯾﯽ ﺧود را ﻧﮕﮭدارد‪ .‬آﻧﭼﮫ‬
‫در ﺑراﺑر ﻋرﺑﯽﻣﺂﺑﯽ دﺳﺗﮕﺎه ﺧﻼﻓت اُﻣوی و در ﻣﻘﺎطﻌﯽ ھم ﺧﻼﻓت ﻋﺑﺎﺳﯽ ﭘﺎﯾداری‬
‫ﮐرد اﻧدﯾﺷﮫ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑود ﮐﮫ ﭘس از ﮐﻧﺎر رﻓﺗن زﺑﺎن ﭘﮭﻠوی‪ ،‬در ﺑﺎﻓت زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‬
‫ﮐﮫ ﻧﻘﺷﯽ ﺷﮕﻔتاﻧﮕﯾز در ﻣﺎﻧدﮔﺎری اﯾران اﯾﻔﺎء ﮐرده اﺳت‪ ،‬ﺑﯾﺎن ﮔردﯾد‪ .‬در درازای ﺳده‬
‫ھﺎی ﭘﺎﻧزدھم ﺗﺎ ھﯾﺟدھم‪ ،‬ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬زﺑﺎن ﻓرھﻧﮕﯽ و درﺑﺎری ھﻧد‪ ،‬ﻋﺛﻣﺎﻧﯽ و ﺳﻠطﺎن ﻧﺷﯾن‬
‫ازﺑﮏ در ﻓرارود ﺑود در ﺣﺎﻟﯾﮑﮫ ھﻣزﻣﺎن ﺑﺎ اﯾن‪ ،‬ﻋﺛﻣﺎﻧﯾﮭﺎ و ازﺑﮑﮭﺎی ﺳﻧﯽ ﻣذھب‪،‬‬

‫‪ -286‬ﻧﺸﯿﺒﯽ دراز اﺳﺖ ﭘﯿﺶ ﻓﺮاز‪ ،‬ﺷﺎﻫﯿﻦ ﻧﮋاد‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪27‬‬
‫‪ -287‬در ﺑﺎره ﺗﺮك زﺑﺎن ﺷﺪن آذرﺑﺎﯾﺠﺎن و آران ﮐﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮐﺎرﻫﺎي ارزﻧﺪه‬
‫اي را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ از ﺣﻮﺻﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺮون اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪183‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دﺷﻣﻧﺎن ﺳرﺳﺧت دوﻟت ﺻﻔوی ﺷﯾﻌﮫ ﻣذھب ﺑودﻧد‪ .‬ﮔرﭼﮫ زﺑﺎن ﺳﭘﺎھﯾﺎن ﻗزﻟﺑﺎش ﺻﻔوﯾﮫ‪،‬‬
‫ﺗرﮐﯽ و زﺑﺎن آﺧوﻧدھﺎی وارداﺗﯽ از "ﺟﺑل ﻋﺎﻣل" ﻟﺑﻧﺎن‪ ،‬ﻋرﺑﯽ ﺑود وﻟﯽ ﺷﻌر و ادب‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ در ﺷﺑﮫ ﻗﺎره ھﻧد‪ ،‬ﻓﻼت آﻧﺎﺗوﻟﯽ )ﺗرﮐﯾﮫ ﮐﻧوﻧﯽ( و آﺳﯾﺎی ﻣﯾﺎﻧﮫ‪ ،‬اﺑزار ﻧﺧﺑﮕﺎن و‬
‫ﺳرآﻣدان ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑرای ﺑﯾﺎن اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎ و اﺣﺳﺎﺳﺎﺗﺷﺎن ﺑود‪.‬‬

‫در ﭘﺎره ای زﻣﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺟﻠوه ﮔﺎه دﯾﮕری از اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری در زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ اﻓزون‬
‫ﺑر اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ھﺎ‪ ،‬ﺷﻌر ﭘﺎرﺳﯽ ﺑوده اﺳت ھر ﭼﻧد اﯾن ﺑدان ﻣﻌﻧﺎ ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ﻧﺛر ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫در اﯾن ﭘﮭﻧﮫ ﮐم اﺛر ﺑوده و اﻟﺑﺗﮫ ﺑدان ﻣﻌﻧﺎ ھم ﻧﯾﺳت ﮐﮫ ھﻣﮫ ﺷﻌر ﻓﺎرﺳﯽ درﺑرﮔﯾرﻧده‬
‫ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت‪ .‬در ﺳده ھﺎی ده ﺗﺎ ﭘﺎﻧزده ﻣﯾﻼدی‪ ،‬ادب ﭘﺎرﺳﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫اﻧدﯾﺷﯾدن ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ ﺷد و اﯾراﻧﯾﺎن در ﺷﻌر ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺧود را ﺑﯾﺎن ﮐردﻧد‪.‬‬

‫ﺳرآﻣد اﯾن ﻣوارد‪ ،‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ ﺑود ﮐﮫ ﻣﯾراث ﺧردورزی‪ ،‬دادﺧواھﯽ و ﻣﻧش‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری از دوران ﺑﺎﺳﺗﺎن را ﺑﮫ ﺷﮑل ﺳروده ھﺎی ﺷوراﻧﮕﯾز و اﻧدﯾﺷﮫ ﺑراﻧﮕﯾز‪ ،‬ﺑﮫ‬
‫ﻧﺳﻠﮭﺎی ﭘرﺷﻣﺎری از اﯾراﻧﯾﺎن ارﻣﻐﺎن ﻧﻣود‪ .‬ھﻣﯾن ﺳروده ﺑودن و داﺳﺗﺎﻧﯽ ﺑودن‬
‫ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻣﻠﯾوﻧﮭﺎ اﯾراﻧﯽ را در اﯾن ھزار ﺳﺎل ﺧواﻧﻧده و ﺧواھﻧده اش ﻧﻣود در ﺣﺎﻟﯾﮑﮫ‬
‫دﻓﺗرھﺎی ﻓﻠﺳﻔﯽ و اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ھﺎی اﺧﻼﻗﯽ و ﺳﯾﺎﺳﯽ در اﯾن ﺳده ھﺎ‪ ،‬ﺧواﻧﻧدﮔﺎن و‬
‫ھواداران ﺑﺳﯾﺎر ﮐﻣﺗری داﺷﺗﮫ اﻧد‪ .‬ﺣﺗﯽ دﯾوان ﺣﺎﻓظ ﻧﯾز ﺑﺎ روﺷﯽ ﻣﺗﻔﺎوت از ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪،‬‬
‫در ھﻣﮫ اﯾن ھﻔﺗﺻد ﺳﺎل ﮔذﺷﺗﮫ در اﻧﺗﻘﺎل ﺑرﺧﯽ از اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺑﯽ اﺛر‬
‫ﻧﺑوده اﺳت‪ .‬ﺣﺎﻓظ ﺑﮫ زﯾﺑﺎﯾﯽ‪" ،‬ﺳرو" را ﮐﮫ درﺧت ﻧﻣﺎدﯾن و ﺳﭘﻧﺗﺎﯾﯽ در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﯽ‬
‫اﺳت در آﻣوزه ھﺎی ﻣﯾﻧوی اﯾران ﮐﮭن ﻣﯽ ﻧﮕرد و در اﯾن ﺑﺎره‪ ،‬زﺑﺎن ﭘﮭﻠوی را اﺑزار‬
‫درﯾﺎﻓت آن آﻣوزه ھﺎ ﻣﯽ ﺷﻧﺎﺳد‪:‬‬

‫ﻣﯽﺧواﻧد دوش درس ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﻌﻧوی‬ ‫ﺑﻠﺑل ز ﺷﺎخ ﺳرو ﺑﮫ ﮔﻠﺑﺎﻧﮓ ﭘﮭﻠوی‬

‫او ﯾﮑﯽ از وﯾژﮔﯾﮭﺎی اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری را ﮐﮫ ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺳﺎﻻری اﺳت‪ ،‬ﺑﮫ زﯾﺑﺎﯾﯽ‬
‫در ﭼﺎﻣﮫ ھﺎی ﺧود ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﯽ دھد‪:‬‬

‫‪184‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺧوش ﺑﮫ ﺟﺎی ﺧوﯾﺷﺗن ﺑود اﯾن ﻧﺷﺳت ﺧﺳروی‬

‫ﺗﺎ ﻧﺷﯾﻧد ھر ﮐﺳﯽ اﮐﻧون ﺑﮫ ﺟﺎی ﺧوﯾﺷﺗن‬

‫ﺳﻌدی ﺷﯾرﯾن ﺳﺧن‪ ،‬ﺑﮫ ﮔﯾﺗﯽ ﺑﮫ ﭼﺷم ﯾﺎدﻣﺎن ارزﻧده ﺑزرﮔﺎن اﯾران زﻣﯾن ﻣﯽ ﻧﮕرد و‬
‫ﺳﻼطﯾن زﻣﺎن ﺧوﯾش را ﻣﺗوﺟﮫ زﯾﺳت ﭘرﺑﺎر ﻧﺧﺑﮕﺎن و وﯾژﮔﺎن ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ در ﮔذﺷﺗﮫ‬
‫ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪:‬‬

‫اﯾﻧﮑﮫ در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ھﺎ آورده اﻧد رﺳﺗم و روﯾﯾﻧﮫ ﺗن اﺳﻔﻧدﯾﺎر‬

‫ﺗﺎ ﺑداﻧﻧد اﯾن ﺧداوﻧدان ﻗوم ﮐز ﺑﺳﯽ ﺧﻠق اﺳت دﻧﯾﺎ ﯾﺎدﮔﺎر‬

‫ﺷﯾﺦ اﺟل آﺗش آﺗﺷﮑده را ﺑﮫ ﻣﺎﻧﻧد ﮔرﻣﺎی دروﻧﯽ ﺟﺎن و روان اﯾراﻧﯾﺎن ﻣﯽ اﻧﮕﺎرد وآن‬
‫را ﺑﻼی ﺟﺎن دﺷﻣﻧﺎن ﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫ﮐز اﯾن آﺗش ﭘﺎرﺳﯽ در ﺗﺑﻧد‬ ‫ﻧرﻧﺟم ز ﺧﺻﻣﺎن اﮔر ﺑرﺗﭘﻧد‬

‫ﻧظﺎﻣﯽ ﺑﮫ ﻣﯾﺎﻧﮫ ﺑودن اﯾراﻧﺷﮭر در ھﺳﺗﯽ ﮐﮫ رﯾﺷﮫ در ﻣﺗون ﮐﮭن داﺷت‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻧد‬
‫و ﺑﺎور ﺧود ﺑﮫ ﺑرﮔزﯾده ﺑودن اﯾن ﺳرزﻣﯾن را ﺑﯽ ﭘروا ﺑﮫ زﺑﺎن ﻣﯽ آورد‪:‬‬

‫ﻧﯾﺳت ﮔوﯾﻧده زﯾن ﻗﯾﺎس ﺧﺟل‬ ‫ھﻣﮫ ﻋﺎﻟم ﺗن اﺳت و اﯾران دل‬
‫دل ز ﺗن ﺑﮫ ﺑ َُود ﯾﻘﯾن ﺑﺎﺷد‬ ‫ﭼوﻧﮑﮫ اﯾران دل زﻣﯾن ﺑﺎﺷد‬

‫ﻧظﺎﻣﯽ در روزﮔﺎری اﯾﻧﭼﻧﯾن ﺷوراﻧﮕﯾز و ﺷﯾﻔﺗﮫ وار از اﯾران ﻣﯽ ﮔوﯾد ﮐﮫ اﯾران از‬
‫روی ﻧﻘﺷﮫ ﺟﻐراﻓﯾﺎ ﻧﺎﭘدﯾد ﺷده و ھﺳﺗﯽ ﺧود را ﺗﻧﮭﺎ در ﯾﺎد و ﺟﺎن اﯾراﻧﯾﺎن ﭘﯽ ﻣﯽ ﮔﯾرد‪.‬‬
‫ﻧﺎﺻرﺧﺳرو ﻗﺑﺎدﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓروزه آزادﮔﯽ ﮐﮫ رﯾﺷﮫ در ﻣﻧش اﯾراﻧﺷﮭری دارد را در ﺑﯽ‬
‫اﻋﺗﻧﺎﯾﯽ ﺑﮫ زورﻣﻧدان روزﮔﺎر ﺧوﯾش ﺑﯾﺎن ﻣﯽ ﮐﻧد و ﻣروارﯾدھﺎی زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ دری‬
‫ﮐﮫ ﺳﺗوﻧﯽ از ﺷﻧﺎﺳﮫ اﯾراﻧﯽ اﺳت را ﺑﺎﻻﺗر از آن ﻣﯽ داﻧد ﮐﮫ ﺑرای ﻓروﻣﺎﯾﮕﺎن ھدر‬
‫ﻧﻣﺎﯾد‪:‬‬

‫ﻣر اﯾن ﻗﯾﻣﺗﯽ ُدر ﻟﻔظ دری را‬ ‫ﻣن آﻧم ﮐﮫ در ﭘﺎی ﺧوﮐﺎن ﻧرﯾزم‬

‫‪185‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫"ﻣﻧوﭼﮭری" اﻣﯾد ﻣﯽ دھد ﮐﮫ روزﮔﺎر ﺳﺧﺗﯽ از ﻓراز اﯾران ﻣﯽ ﮔذرد و دﯾﮕر ﺑﺎر‪،‬‬
‫ﮐﺷور روی آﺳﺎﯾش وﺧوﺷﯽ را ﻣﯽ ﺑﯾﻧد‪:‬‬

‫ﺑﮕذرد اﯾن روزﮔﺎر ﺳﺧﺗﯽ از اﯾران‬ ‫زود ﺷود ﭼون ﺑﮭﺷت‪ ،‬ﮔﯾﺗﯽ وﯾران‬

‫اﯾن ﺟﺎﺳت ﮐﮫ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ در ﻧﻘش ﭘﻠﯽ ﻣﯾﺎن اﯾران ﮐﮭن و اﯾران ﭘس از اﺳﻼم ﺑﮑﺎر‬
‫آﻣد‪ .‬در اﯾن ﻣﯾﺎﻧﮫ‪ ،‬ﻓردوﺳﯽ ﺷﮑوه ﮐﮭن را ﺑﮫ ﺷﻌر آراﺳت‪ .‬اﯾن ﻧﻘش ﭼﻧﺎن ﻣﮭم اﺳت ﮐﮫ‬
‫ﻣﯾﺎن "ژوزف ھﺎﻣر ﭘورﮔﺷﺗﺎل" )‪ (Joseph von Hammer-Purgstall‬و ھﮕل‬
‫دو ﻓﯾﻠﺳوف ﺑزرگ آﻟﻣﺎﻧﯽ ﮔﻔﺗﮕوﯾﯽ ﭘﯾش ﻣﯽ آﯾد ﮐﮫ آﯾﺎ ﻓردوﺳﯽ ﺑﺎ ﺳرودن ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‬
‫ﺗواﻧﺳت ﺑﻧﯾﺎد دوﻟﺗﯽ اﯾراﻧﯽ را ﺑﮕذارد ﯾﺎ ﻧﮫ؟‬

‫اﺳﻼم اﯾران‪ ،‬در ﮐﻧﺎر اﺳﺗوره ھﺎ‪ ،‬ﺣﻣﺎﺳﮫ ھﺎی ﻣﻠﯽ‪،‬‬

‫ِ‬ ‫در ھﻣﮫ درازای ﺗﺎرﯾﺦ ﭘس از‬
‫آﯾﯾﻧﮭﺎی اﯾراﻧﯽ و زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﯾﺎدﻣﺎن ھﺎ و ﯾﺎدﮔﺎرھﺎی اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم ﻧﯾز‪،‬‬
‫ھﻣﺑﺳﺗﮕﯽ و ھﻣدﻟﯽ دﯾرﯾﻧﮫ ای را ﮐﮫ در ﻣﯾﺎن اھﺎﻟﯽ ﻓﻼت اﯾران ﭘدﯾد آﻣده ﺑود‪ ،‬ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ‬
‫داد‪ .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﺷرواﻧﯽ ﮐﮫ از اﯾراﻧﯾﺎن ﻗﻔﻘﺎز ﻧﺷﯾن ﺑود در ﺳوگ اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن ﺑر وﯾراﻧﮫ‬
‫ھﺎی اﯾوان ﮐﺳری در ﺗﯾﺳﻔون )ﻣداﺋن( اﻧدوھﮕﯾﻧﺎﻧﮫ ﻣﯽ ﺳراﯾد‪:‬‬

‫ھﺎن ای دل ﻋﺑرت ﺑﯾن از دﯾده ﻧظر ﮐن ھﺎن‬

‫اﯾوان ﻣداﺋن را آﯾﯾﻧﮫ ﻋﺑرت دان‬
‫ﺑر ﮔرﯾﮫ ﻣن ﺧﻧدی ﮐﯾن ﺟﺎ ز ﭼﮫ ﻣﯽ ﮔرﯾد‬
‫ﮔرﯾﻧد ﺑر آن دﯾده ﮐﯾن ﺟﺎ ﻧﺷود ﮔرﯾﺎن‬
‫ﺧود دﺟﻠﮫ ﭼﻧﺎن ﮔرﯾد ﺻد دﺟﻠﮫ ﺧون ﮔوﯾﯽ‬
‫ﮐز ﮔرﻣﯽ ﺧوﻧﺎﺑش آﺗش ﭼﮑد از ﻣژﮔﺎن‬
‫ﮔﮫﮔﮫ ﺑﮫ زﺑﺎن اﺷﮏ‪ ،‬آواز ده اﯾوان را‬
‫ﺗﺎ ﺑو ﮐﮫ ﺑﮫ ﮔوش دل ﭘﺎﺳﺦ ﺷﻧوی ز اﯾوان‬
‫ﮔوﯾد ﮐﮫ ﺗو از ﺧﺎﮐﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﺧﺎک ﺗواﯾم اﮐﻧون‬

‫‪186‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮔﺎﻣﯽ دو ﺳﮫ ﺑر ﻣﺎﻧﮫ‪ ،‬اﺷﮑﯽ دو ﺳﮫ ھم ﺑﻔﺷﺎن‬

‫آری ﭼﮫ ﻋﺟب داری ﮐﺎﻧدر ﭼﻣن ﮔﯾﺗﯽ‬
‫ﺟﻐد اﺳت ﭘﯽ ﺑﻠﺑل‪ ،‬ﻧوﺣﮫ اﺳت ﭘﯽ اﻟﺣﺎن‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎرﮔﮫ دادﯾم‪ ،‬اﯾن رﻓت ﺳﺗم ﺑر ﻣﺎ‬
‫ﺑر ﻗﺻر ﺳﺗﻣﮑﺎران ﺗﺎ ﺧود ﭼﮫ رﺳد ﺧذﻻن‬
‫و ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﮔذر "ﺷﮭﯾد ﺑﻠﺧﯽ" ﺑﮫ ﺑرج و ﺑﺎروھﺎی وﯾران ﺷده ﺗوس ﺧراﺳﺎن ﮐﮫ ﺑﮕوﻧﮫ‬
‫ای ﭘﺎﯾﺗﺧت ﺣﻣﺎﺳﮫ ای اﯾران اﺳت‪ ،‬ﻣﯽ اﻓﺗد ﺑﺎ اﻓﺳوس ﻣﯽ ﺳراﯾد‪:‬‬

‫دﯾدم ﺟﻐدی ﻧﺷﺳﺗﮫ ﺟﺎی طﺎووس‬ ‫دوﺷم ﮔذر اﻓﺗﺎد ﺑﮫ وﯾراﻧﮫ ﺗوس‬
‫ﮔﻔﺗﺎ ﺧﺑر اﯾﻧﺳت ﮐﮫ اﻓﺳوس اﻓﺳوس‬ ‫ﮔﻔﺗم ﭼﮫ ﻋﺟب داری از اﯾن وﯾراﻧﮫ‬

‫ﺣس ﺳوز و ﮔداز‪ ،‬ﺳرﮔﺷﺗﮕﯽ‪ ،‬اﻓﺳوس و ُﺧﺳران در واژﮔﺎن ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ و ﺷﮭﯾد ﺑﻠﺧﯽ‬
‫آﺷﮑﺎر اﺳت‪ .‬ﯾﮑﯽ اﯾران ﮐﮭن را طﺎووس ﻣﯽ ﺑﯾﻧد و دﯾﮕری ﺑﻠﺑل و ھر دو زﻣﺎن‬
‫ھﻣروزﮔﺎر ﺧوﯾش را ﺟﻐد ﻣﯽ اﻧﮕﺎرﻧد‪ .‬اﺳﺗﺎد ﺗوس ﻧﯾزﮐﮫ در ﺑﯾﺎن در ِد ﺟﺎﻧﮑﺎه اﻓﺗﺎدن از‬
‫ﻓراز ﺑﮫ ﻓرود ﺑرای ﯾﮏ ﻣﻠت ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﭘﯾﺷﺗﺎز اﺳت‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻧﺎﯾﮫ ای ﻣﻌﻧﺎدار ﻣﯽ ﮔوﯾد‪:‬‬

‫ﮐﻧﺎم ﭘﻠﻧﮕﺎن و ﺷﯾران ﺷود‬ ‫درﯾﻎ اﺳت اﯾران ﮐﮫ وﯾران ﺷود‬

‫ﻧﺷﺳﺗﻧﮕﮫ ﺷﮭرﯾﺎران ﺑُدی‬ ‫ھﻣﮫ ﺟﺎی ﺟﻧﮕﯽ ﺳواران ﺑُدی‬
‫ﻧﺷﺳﺗﻧﮕﮫ ﺗﯾزﭼﻧﮓ اژدھﺎﺳت‬ ‫ﮐﻧون ﺟﺎی ﺳﺧﺗﯽ و ﺟﺎی ﺑﻼﺳت‬

‫ﺑﺎ ورود ﮐﺎﻣل ﺑﮫ دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﮫ ﮔوﺷﮫ ای‬
‫راﻧده ﻣﯽ ﺷود و اﯾران در آﺷوب زﻣﺎﻧﮫ‪ ،‬ﺳده ھﺎی ھﻔﺗم ﺗﺎ ﯾﺎزده ﻣﯾﻼدی را ﻣﯽ ﭘﯾﻣﺎﯾد‪.‬‬
‫ﺑﻐﯾر از ﺟﻠوه ﮔﺎه زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﮫ در ﺑﺎﻻ در ﺑﺎره آن ﮔﻔﺗﮕو ﺷد‪ ،‬ﻧﻣودھﺎﯾﯽ از اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﺎﺳﺗﺎن در ﺑزرﮔﺎن ﻓﻠﺳﻔﮫ و ﺣﮑﻣت اﯾران ﻧﯾز ﭘدﺑدار ﺷد‪.‬‬

‫‪187‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫" َﺧ ِور َﻧﮫ" ﯾﺎ ھﻣﺎن ﻓر و ﻓروغ‪ ،‬ﻣﻔﮭوم ﺑﻧﯾﺎدﯾن ﺣﮑﻣت اﺷراق ﺳﮭروردی اﺳت و از اﯾن‬
‫رو‪ ،‬ﭘﯾداﯾﯽ ﺣﮑﻣت اﺷراق را ﺑﺎﯾد ﺑﮫ ﻋﻧوان ﯾﮑﯽ از ﻧﻘﺎط ﻋطف ﭘﯾوﺳﺗﮕﯽ اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری در دوره ﭘﺳﺎ اﺳﻼﻣﯽ اﯾران ﺑررﺳﯽ ﻧﻣود‪ .‬ﺳﮭروردی ﺧوﯾﺷﺗن را دﻧﺑﺎﻟﮫ رو‬
‫ﻓرزاﻧﮕﺎن اﯾران از ﺟﻣﻠﮫ زرﺗﺷت‪ ،‬ﺟﺎﻣﺎﺳب‪َ " ،‬ﻓرﺷوﺷ َﺗر" و ﺑزرﮔﻣﮭر ﻣﯽ داﻧﺳت‪ .‬او‬
‫در دﻓﺗر "ﮐﻠﻣﮫ اﻟﺗﺻوف"‪ ،‬ﺧود را زﻧده ﮐﻧﻧده اﻧدﯾﺷﮫ ﺣﮑﯾﻣﺎن ﭘﺎرس ﻣﯽ ﺷﻣﺎرد‪ .‬اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ﻓﻠﺳﻔﯽ ﺳﮭروردی ﮐﮫ ﺑرﭘﺎﯾﮫ "ﻧور" ﯾﺎ "اﺷراق" ﺑﯾﺎن ﺷده در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ او ﺑﺎ ﻋﻧوان‬
‫"ﻓر اﯾزدی" ﯾﺎ "ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ" ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺗﮫ اﺳت‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‪ ،‬ﺳﮭروردی را ﻣﯽ ﺗوان‬
‫ﺑزرﮔﺗرﯾن ﻣﻔﺳر ﻣﻔﮭوم "ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ" در دوره اﺳﻼﻣﯽ داﻧﺳت‪ .‬اﯾﻧﭼﻧﯾن‪ ،‬وی ﺑﮫ ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ‬
‫"ﺣﮑﻣت ﺧﺳرواﻧﯽ" ﺷﺎھﺎن آرﻣﺎﻧﯽ اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن ﭘرداﺧت‪ .‬اﯾن ﺣﮑﻣت ﺧﺳرواﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺑراﺳﺗﯽ‪ ،‬ھﻣﺎن ﻓرزاﻧﮕﯽ اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت ﮐﮫ ﺷﺎه آرﻣﺎﻧﯽ در ﮐﺎﻧون اﻧدﯾﺷﮫ آن ﺟﺎی‬
‫دارد‪۲۸۸ .‬‬

‫از ﺳوی دﯾﮕر‪ ،‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺑﯾﺷﺗر داﻧﺷﻣﻧدان اﯾراﻧﯽ در ﺳده ھﺎی ﯾﺎزده ﺗﺎ ﭼﮭﺎرده‬
‫ﻣﯾﻼدی‪ ،‬ﮐﺎرھﺎﯾﺷﺎن را در زﻣﯾﻧﮫ ﻓﻠﺳﻔﮫ‪ ،‬ﺳﺗﺎره ﺷﻧﺎﺳﯽ و ﭘزﺷﮑﯽ ﺑﮫ ﻋرﺑﯽ ﮐﮫ زﺑﺎن‬
‫داﻧﺷﯽ روزﮔﺎر ﺑود‪ ،‬ﻣﯽ ﻧوﺷﺗﻧد‪ ،‬اﻧدﯾﺷﻣﻧدان ھﻣﺎن روزﮔﺎر‪ ،‬اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ ھﺎﯾﺷﺎن را ﺑﮫ‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ ﻣﯽ ﻧوﺷﺗﻧد‪ .‬زﯾرا آﻧﺎن ﻣﺧﺎطب اﯾن ﻧوﺷﺗﺎرھﺎ را ﺳﻼطﯾن و اﻣﯾران و ﺳرداران‬
‫ﻏﯾر ﻋرﺑﯽ دان و دروﻧﻣﺎﯾﮫ اﯾن ﻧوﺷﺗﮫ ھﺎ را رﮔﮫ ھﺎﯾﯽ از اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬
‫ﮐﮫ ﺑﺎﯾد ﺑرای دوﻟﺗﻣردان ﻧوﺷﺗﮫ ﺷود‪ ،‬ﻣﯽ داﻧﺳﺗﻧد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺑﮫ ﮔوﺷﮫ راﻧده ﺷدن اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری در دوره اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﮭﺎد وزارت ﯾﮕﺎﻧﮫ‬
‫ﻧﮭﺎدی ﺑود ﮐﮫ ﮔﺎھﯽ ﺑﺎ ﻧﯾم ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﮫ ﻣﺻﺎﻟﺢ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﭘﯾﮕﯾر ﺳﯾﺎﺳت "ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ"‬
‫ﺑود و ﺳﻠطﻧت را ﮐﮫ ﺟﺎﻧﺷﯾن ﻧﮭﺎد ﺷﺎھﯽ ﮔﺷﺗﮫ ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ ﻓراھم ﻧﻣودن و ﻧﮕﮭداﺷت آن‬

‫‪ -288‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ‪142-143‬‬

‫‪188‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻣﺻﺎﻟﺢ وادار ﻣﯽ ﻧﻣود‪ ۲۸۹ .‬ﻧﻘش وزارت در ﻣﮭﺎر ﻗدرت و در ﺗدﺑﯾر ﮐﺎرھﺎی ﮐﺷور از‬
‫اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن ﺑﮫ ﻣﯾراث ﻣﺎﻧده ﺑود وﻟﯽ در دوره اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ "ﺳﻠطﺎن" ﺷدن "ﺷﺎه"‪ ،‬اھﻣﯾت‬
‫اﯾن ﻧﮭﺎد ﺑرای ﺗﻌدﯾل ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ ﺳﻠطﺎن و ﻣﺻﻠﺣت اﻧدﯾﺷﯽ ﮐﺎرھﺎی ﻣُﻠﮏ و ﻣﻠت‪،‬‬
‫ﺣﺳﺎس ﺗر ﺷد‪.‬‬

‫ﺑرای ﻧﻣوﻧﮫ‪ ،‬ﺟواد طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ‪" ،‬ﺳﯾﺎﺳتﻧﺎﻣﮫ" ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ ﺗوﺳﯽ را ﻧوﺷﺗﮫ ای در‬
‫راﺳﺗﺎی اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﻣﯽ داﻧد‪ .‬ﻣﺎﯾﮫ ھﺎﯾﯽ از ﻧﻘد وﺿﻊ آن روزﮔﺎر‪ ،‬ﺑوﯾژه‬
‫از ﮐﺎرﻛرد ﺳﻠطﺎن و دوﻟت ﺗرﻛﺎن ﻛﮫ در ﺟﺎھﺎﯾﯽ از ﮐﺗﺎب ﺳﯾﺎﺳتﻧﺎﻣﮫ اﺷﺎراﺗﯽ ﺑﮫ آن‬
‫را ﻣﯽﺗوان ﭘﯾدا ﻛرد‪ ،‬دﻟﯾﻠﯽ ﺑر اﯾن ﻣدﻋﺎﺳت ﻛﮫ ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ در دﯾدﮔﺎه و ﮐﺎرﺑرد‪،‬‬
‫ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻧﻣﺎﯾﻧده ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ در دﺳﺗﮕﺎه دﯾواﻧﯽ‪ ،‬ﮐوﺷﺎ ﺑوده اﺳت‪ .‬ﺳﻛوت او درﺑﺎره‬
‫دﺳﺗﮕﺎه ﺧﻼﻓت ﺑدان ﻣﻌﻧﺎﺳت ﮐﮫ آن ﻧﮭﺎد ﭼﻧﺎن ﺑﯽ اھﻣﯾت اﺳت ﻛﮫ از روزن اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺑررﺳﯽ ﻧﯾﺳت‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮕر آن اﺳت ﻛﮫ ﺧواﺟﮫ در ﺳﯾﺎﺳت‪ ،‬ﺧﻼﻓت را‬
‫دارای ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻧﻣﯽ داﻧﺳت‪.‬‬

‫طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ‪ ،‬ھﻣﭼﻧﯾن ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ را ﺧواھﺎن ﺣﮑوﻣﺗﯽ ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ و ﻣﺗﻣرﮐز ﺑﺳﺎن‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﻣﯽ داﻧد ﮐﮫ وﯾژﮔﯽ دﯾﮕری از اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت‪ .‬ﺧواﺟﮫ از‬
‫دﺷﻣﻧﺎن ﺳرﺳﺧت ﺟرﯾﺎﻧﮭﺎی واﮔرا و اﺳﺗﻘﻼل طﻠب ﮐﮫ ﮐﻧش آﻧﺎن ﺑﮫ ﭘراﮐﻧدﮔﯽ ﺳﺎﻣﺎن‬
‫ﮐﺷور ﻣﯽ اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ ،‬ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﻣد‪ .‬وی ﻣﯽ ﮐوﺷﯾد ﺗﺎ ﺑﺎ ﭘﺷﺗواﻧﮫ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺳﻠطﺎن ﺳﻠﺟوﻗﯽ‬
‫ﺗرﮐﻣن ﮔراﯾﻧده ﺑﮫ ﮔرﯾز از ﻣرﮐز‬
‫ِ‬ ‫و ﺳﺎﯾر ﻧﮭﺎدھﺎی ﺗﻣرﮐزﮔرا‪ ،‬از ﻗدرت ﻗﺑﺎﯾل ﺗرک و‬
‫ﺑﮑﺎھد‪ .‬اﻧدک ﺷﻣﺎری از ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن ﭘﺳﯾن‪ ،‬ھﻣﭼون ﺷﺎه ﻋﺑﺎس ﺻﻔوی ﺑﺎ اﯾﺟﺎد ارﺗﺷﯽ‬
‫ﺑﺳﺎﻣﺎن ﮐﮫ درﺑرﮔﯾرﻧده ﺗﯾره ھﺎی اﯾراﻧﯽ ﺑود و ﮔﻣﺎﺷﺗن ﭼﺷم و ﮔوﺷﮭﺎﯾﯽ در ﺳراﺳر‬

‫‪ -289‬دﯾﺒﺎﭼﻪ اي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪66‬‬

‫‪189‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾران ﺑرای آﮔﺎھﯽ ﯾﺎﻓﺗن از ﮐﺎرھﺎی ﮐﺷوری‪ ،‬راھﯽ را ﮐﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ ﺳﻔﺎرش ﮐرده‬
‫ﺑود‪ ،‬ﭘﯾﻣودﻧد‪.‬‬

‫ﺗﺎ ﺑرآﻣدن رﺿﺎﺷﺎه در ﺳده ﺑﯾﺳﺗم‪ ،‬ﭼﮫ در ﭘﮭﻧﮫ دﯾدﮔﺎه و ﭼﮫ در داﻣﻧﮫ ﮐﺎرﺑرد‪ ،‬دوره‬
‫ﻣﻌﯾﻧﯽ از ﺑرﮐﺷﯾده ﺷدن ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری در اﯾن ھزار ﺳﺎل ﮔذﺷﺗﮫ را ﺳراغ ﻧدارﯾم‪.‬‬
‫اﮔر ﺳردار ﺗﺎﺟوری ﭼون ﻧﺎدر‪ ،‬ﺑﺎ ﻓداﮐﺎری و ﺷﺎﯾﺳﺗﮕﯽ‪ ،‬اﯾراﻧﺷﮭر ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ را زﻧده‬
‫ﻧﻣود‪ ،‬ﺑﮫ دﻟﯾل ﻧﺑود ﻧﮕﺎه آﺑﺎدﮔراﻧﮫ و ﺧردﻣداراﻧﮫ‪ ،‬ﻓرھﻣﻧدی را ﮐﮫ ﻧﯾﺎز ﺷﮭرﯾﺎری آرﻣﺎﻧﯽ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری ﺑود از ﺧود ﻧﺷﺎن ﻧﻣﯽ داد‪ .‬در ﻋﺻر رﺿﺎﺷﺎھﯽ‪ ،‬ﮔﺎﻣﮭﺎﯾﯽ ﺑزرﮔﯽ ﺑرای‬
‫ﻧوزاﯾش اﯾراﻧﯽ ﺑرداﺷﺗﮫ ﺷد ﮐﮫ ﮔرﭼﮫ ﺑﺳﻧده ﻧﺑود وﻟﯽ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﺑزار و ﺷراﯾط زﻣﺎن‪،‬‬
‫درﺧور ﺳﺗﺎﯾش و دﻟﮕرﻣﯽ ﺑﺳﯾﺎر ﺑود‪ .‬از ﮐوﺷﺷﮭﺎﯾﯽ ھﻣﭼون ﺳﺎﺧت ﺑﻧﺎھﺎی ﺗﺎزه ﺑﺎ‬
‫ﻧﻣﺎدھﺎی اﯾراﻧﯽ ﺗﺎ ﭘﺎرﺳﯽ ﮔوﯾﯽ و ﭘﺎرﺳﯽ ﻧوﯾﺳﯽ در آﻣوزﺷﮕﺎھﮭﺎ و ارﺗش و از اﻋﻣﺎل‬
‫ﺣﺎﮐﻣﯾت ﻣﻠﯽ ﺑر ﮔوﺷﮫ و ﮐﻧﺎر ﮐﺷور ﺗﺎ ﭘﯾش ﮔرﻓﺗن ﺳﯾﺎﺳت ﺧﺎرﺟﯽ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اﺳﺗﻘﻼل‬
‫ﮐﺷور از ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬ﻣﯽ ﺷد ﺑﯾدارﺷدن وﺟدان ﻣﻠﯽ ﺑرای ﺑرﮐﺷﯾدن اﯾراﻧﺷﮭر را آﺷﮑﺎرا‬
‫دﯾد‪ .‬ﺧوش درﺧﺷﯾد وﻟﯽ دوﻟت ﻣﺳﺗﻌﺟل ﺑود‪ .‬اﯾن دوره ﺑﺎ وﺟود ﮐوﺗﺎھﯽ اش ﮐﮫ ﺑﮫ ﺑﯾﺳت‬
‫ﺳﺎل ھم ﻧرﺳﯾد‪ ،‬ﺷﻌﻠﮫ ھﺎﯾﯽ ﺑراﻓروﺧت ﮐﮫ در ﮔرﻣﺎﯾش‪ ،‬ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﭘر ھوادار‬
‫و دارای ﭘﺎﯾﮕﺎھﯽ ﻧﯾروﻣﻧد‪ ،‬ﺑرﭘﺎ ﻣﺎﻧد‪.‬‬

‫‪190‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫زوال اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ در اﯾران‬

‫ﻓرﯾدون آدﻣﯾت ﻣﯽﻧوﯾﺳد‪ » :‬در ﺗﻌﻘل ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺟرﯾﺎن اﺳت در ﺗواﻟﯽ ﺣوادث‪،‬‬
‫ﺣوادﺛﯽ ﻛﮫ ﻧﮫ در ﺧﻸ وﻗوع ﻣﯽﯾﺎﺑﻧد و ﻧﮫ اﺳرارآﻣﯾزﻧد‪ .‬ھر ﺣﺎدﺛﮫ ﺗﺎرﯾﺧﯽ‪ ،‬ﺣﺎدﺛﮫ‬
‫ﺗﺎرﯾﺧﯽ دﯾﮕری را ﺑﮫ دﻧﺑﺎل ﻣﯽ آ َو َرد‪ .‬ﺗﻧﮭﺎ از اﯾن ﻧظرﮔﺎه اﺳت ﻛﮫ ﻗﺿﯾﮫ و واﻗﻌﮫ ای‬
‫ﻣﯽ ﺗواﻧد ﻣﺣﺗوم و ﭘرھﯾزﻧﺎﭘذﯾر ﺑﺎﺷد‪ ،‬وﮔرﻧﮫ ھﯾﭻ واﻗﻌﮫای اﺟﺗﻧﺎب ﻧﺎﭘذﯾر ﻧﯾﺳت«‪ .‬اﯾن‬
‫ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎری ﺑود ﺑرای آﻧﮑﮫ ﯾﺎدآور ﺷوﯾم‪ ،‬آﻧﭼﮫ اﻣروز درو ﻣﯽ ﮐﻧﯾم ﭘﯾﺎﻣد آن ﭼﯾزی اﺳت‬
‫ﮐﮫ دﯾروز ﮐﺎﺷﺗﮫ اﯾم‪ .‬اﮔر اﻣروز در ﺑﯾﺷﺗر داﻣﻧﮫ ھﺎ‪ ،‬ﻣﻠﺗﯽ ﮔرﻓﺗﺎر و ﺷرﻣﺳﺎر ھﺳﺗﯾم ﺑﮫ‬
‫دﻟﯾل ﮐم ﮐﺎری و ﺑدﮐﺎری ﭘﯾﮑر ﻣﻠﯽ ﻣﺎ در ﺳده ھﺎی ﮔذﺷﺗﮫ و ﺑوﯾژه در ﭼﻧد دھﮫ ﮔذﺷﺗﮫ‬
‫ﺑوده اﺳت‪ .‬ھﯾﭻ روﯾدادی اﺟﺗﻧﺎب ﭘذﯾر ﻧﺑوده و ھﯾﭻ رﺧدادی ﺑر ﭘﯾﺷﺎﻧﯽ ﺳرﻧوﺷت ﻣﻠﯽ‬
‫ﻣﺎ ﻧوﺷﺗﮫ ﻧﺷده ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫ھر اﻓت و زواﻟﯽ ﻋﻠت ﯾﺎ ﻋﻠل ﻣﺷﺧﺻﯽ را داراﺳت‪ .‬روﯾداد ﺗﻠﺦ و ﯾﺎ ﺷﯾرﯾن ﺗﺎرﯾﺧﯽ‬
‫ﻧﮫ ﻧﺎﮔزﯾر در ھﻣﺎن ﻧﻘطﮫ‪ ،‬ﮐﮫ اﺣﺗﻣﺎﻻ در درازای ﭼﻧدﯾن ﺳﺎل ﭘﯾش از آن‪ ،‬ﺑذرش ﭘﺎﺷﯾده‬
‫ﺷده و ِﻧﻣُو ﮐرده اﺳت‪ .‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺷراﯾط ﺑﯾروﻧﯽ و دروﻧﯽ ﯾﮏ ﻣﺟﻣوﻋﮫ ھﻣﺳو و‬
‫ھﻣﺎھﻧﮓ ﮔﺷت‪ ،‬ﺑﯾﻧﻧده ﯾﮏ رﺧداد ﺑزرگ و ﺗﺎﺛﯾرﮔذار ﺧواھﯾم ﺑود‪ .‬ﺑر اﯾن ﭘﺎﯾﮫ‪ ،‬ﺣﺗﯽ‬
‫ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﭼﯾرﮔﯽ اﻋراب ﻣﺳﻠﻣﺎن ﺑر اﯾران زﻣﯾن ﻧﯾز اﺟﻧﺗﺎب ﻧﺎﭘذﯾر‬
‫ﻧﺑود و ﺳرﻧوﺷت اﯾران و اﯾراﻧﯽ از ﭘﯾش رﻗم ﻧﺧورده ﺑود‪.‬‬

‫ﭘراﮐﻧدﮔﯽ و ھﻣدل ﻧﺑودن ﺑزرﮔﺎن اﯾران ﺳرﭼﺷﻣﮫ اﺻﻠﯽ ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑود‪.‬‬
‫ﺑﮫ اﻧدازه ای اﺧﺗﻼف و ﭼﻧد دﺳﺗﮕﯽ در ﭘﺎﯾﺎن دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑوﯾژه در ﺳﺎﻟﮭﺎی آﺳﺗﺎﻧﮫ‬
‫ﺗﺎزش اﻋراب ﺑﮫ اﯾران‪ ،‬آﺷﮑﺎر و ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺑوده اﺳت ﮐﮫ در ﺑﺎره آن در "ﻣﻘدﻣﮫ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‬
‫اﺑوﻣﻧﺻوری" ﮐﮫ ﯾﮑﯽ از ﮐﮭن ﺗرﯾن ﻧوﺷﺗﮫ ھﺎی زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ اﺳت اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺳﺧن رﻓﺗﮫ‬
‫اﺳت‪ ... »:‬ﭼﮭﺎرم ﮔروه ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑودﻧد و اﻧدر ﻣﯾﺎن‪ ،‬ﮔﺎه ﭘﯾﻛﺎرھﺎ و داورﯾﮭﺎ رﻓت از‬
‫‪191‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫آﺷوب ﻛردن ﺑﺎ ﯾﻛدﯾﮕر و ﺗﺎﺧﺗﻧﮭﺎ و ﭘﯾﺷﯽ ﻛردن و ﺑرﺗری ﺟﺳﺗن‪ ،‬ﻛز ﭘﺎدﺷﺎھﯽ اﯾﺷﺎن‬
‫اﯾن ﻛﺷور ﺑﺳﯾﺎر ﺗﮭﯽ ﻣﺎﻧدی و ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن اﻧدر آﻣدﻧدی و ﺑﮕرﻓﺗﻧدی اﯾن ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﭼﻧﺎﻧﮑﮫ‬
‫ﺑﮫ ﮔﺎه ﺟﻣﺷﯾد ﺑود و ﺑﮫ ﮔﺎه ﻧوذر ﺑود و ﺑﮫ ﮔﺎه اﺳﻛﻧدر ﺑود و ﻣﺎﻧﻧد اﯾن«‪ .‬اﻓﺳوس و اﻧدوه‬
‫ﻧوﯾﺳﻧده ﭘﯾﺷﮕﻔﺗﺎر ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ اﺑوﻣﻧﺻوری از اﯾن ﭘراﮐﻧدﮔﯽ‪ ،‬آﺷﻔﺗﮕﯽ و ﺧودﺧواھﯽ در‬
‫اﯾن ﭼﻧد ﺳطر ﺑﺳﯾﺎر روﺷن اﺳت وﻟﯽ آﻧﭼﮫ ﻣﮭم اﺳت‪ ،‬ﺑﯾﺎن ﻋﻠت ﻓرورﯾزی ﮐﺷور ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷد ﮐﮫ ﺑﻧﺎﺑر دﯾدﮔﺎه ﻧوﯾﺳﻧده‪ ،‬ﻧﮫ ﺳرﻧوﺷت‪ ،‬ﭼرخ ﻓﻠﮏ و دﺳت روزﮔﺎر ﻏدار )ﺟﺑر‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ( ﮐﮫ رﻗﺎﺑﺗﮭﺎ‪ ،‬رﺷﮑﮭﺎ و ﺗﻔرﻗﮫ ھﺎی ﻣوﺟود ﻣﯾﺎن اﯾراﻧﯾﺎن دارای ﻧﻔوذ ﺑوده اﻧد‪.‬‬

‫زوال اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ در اﯾران ﺟدای از ﺳراﺷﯾب ﺳراﺳری اﻧدﯾﺷﮫ ورزی در اﯾران‬
‫ﻧﺑوده اﺳت‪ .‬ﮐﻣرﻧﮓ ﺷدن ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری در ﭘﮭﻧﮫ ﺗﻣدﻧﯽ اﯾران زﻣﯾن‪ ،‬ورﺷﮑﺳﺗﮕﯽ‬
‫ھﻣﮫ ﺳوﯾﮫ ﻣردﻣﺎن اﯾن ﺳرزﻣﯾن ﮔﺳﺗرده را ﺑﮫ ھﻣراه داﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬ﺑﺎ ھﻣﯾن ﻧﮕﺎه و‬
‫روﯾﮑرد‪ ،‬زوال اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﭘﯾﺎﻣد آن‪َ ،‬ﭘﺳرﻓت ﮐﺷور را در ھﻣﮫ زﻣﯾﻧﮫ ھﺎ ﺑﮫ دﻧﺑﺎل‬
‫داﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬ﮔرﭼﮫ ﻣوﺟﺑﺎت ﻓﺳﺎد و ﺗﺑﺎھﯽ در ﮐﺷورداری و ﻣُﻠﮏ آراﯾﯽ‪ ،‬ﭘرﺷﻣﺎر و‬
‫ﭘﯾﭼﯾده ھﺳﺗﻧد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧوﯾﺳﻧده اﯾن ﺳطور‪ ،‬ﻣوارد زﯾر را ﻋﻠل ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺑﮫ ﮔِل ﻧﺷﺳﺗن اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﭘﯾرو آن‪ ،‬ﻧﺑود ﺗدﺑﯾر در ﮐﺷورداری و ﺳراﻧﺟﺎم زوال ﻧﺳﺑﯽ ﮐﺷور در ھزار‬
‫ﺳﺎل ﮔذﺷﺗﮫ ﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫‪192‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﯾﮑم‪ :‬ﭘﯾداﯾش ﺳﻠطﻧت ﺑﮫ ﺟﺎی ﺷﺎھﯽ‬

‫ورود ﻗﺑﺎﯾل ﺗرک آﺳﯾﺎی ﻣﯾﺎﻧﮫ ﺑﮫ اﯾران ﮐﮫ ﭘﯾش از دﺳت ﯾﺎﻓﺗن ﺳﻠطﺎن ﻣﺣﻣود ﻏزﻧوی‬
‫ﺗرﮐﻣن "ﻗﺑﭼﺎﻗﯽ" و‬
‫ِ‬ ‫ﺑﮫ ﻗدرت آﻏﺎز ﺷده ﺑود ﺑﺎ رﺳﯾدن ﻣوﺟﮭﺎی دﯾﮕر اﯾﻼت ﺗرک و‬
‫" ُﻏز" ﭘﯽ ﮔرﻓﺗﮫ ﺷد‪ .‬از آﻣﯾﺧﺗﮕﯽ ﻧﮕﺎه ﺗرﻛﯽ ‪ -‬ﻣﻐوﻟﯽ ﺑﮫ ﻣﻘوﻟﮫ ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺑﺎ ﭘدﯾده‬
‫ﺧﻼﻓت ﻋرﺑﯽ ‪ -‬اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻓرآورده ﺗﺎزه ای ﺑﮫ ﻧﺎم ﺳﻠطﻧت ﮐﮫ ﭘﯾﺷﯾﻧﮫ ای در اﯾران ﻧداﺷت‬
‫ﭘﺎ ﺑﮫ ﻣﯾدان ﻗدرت ﮔذاﺷت‪ .‬ﺑرآﯾﻧد ﺑﯾﻧش اﯾﻠﯽ – ﻗﺑﯾﻠﮫ ای ﺗرﮐﺎن و ﻣﻐوﻻن از ﺳوﯾﯽ و‬
‫ھﻣﭼﻧﯾن اﯾده ﻣذھﺑﯽ ﺣﮑوﻣت ﺧﻠﯾﻔﮫ ﺧدا ﺑر روی زﻣﯾن ﮐﮫ در اﻣﯾر ﻣوﻣﻧﺎن ﻧﻣود ﻣﯽ‬
‫ﯾﺎﻓت‪ ،‬ﺑﮫ ﭘﯾداﯾش ﯾﮏ ﻧﮭﺎد ﻧوﯾن ﻗدرت در اﯾران ﺑﮫ ﻧﺎم ﺳﻠطﻧت اﻧﺟﺎﻣﯾد‪.‬‬

‫ﺑﻧﺎﺑراﯾن دﯾدﮔﺎه‪ ،‬ﯾﮏ ﻓرﻣﺎﻧروای دارای ﺣﻘﺎﻧﯾت‪ ،‬ﺳﻠطﺎﻧﯽ اﺳت ﮐﮫ ﺑﯽ ھﯾﺞ ﻣﺣدودﯾﺗﯽ‬
‫اﺧﺗﯾﺎر ﺟﺎن و ﻣﺎل رﻋﯾت را داراﺳت و اراده او ﺑﺎﻻﺗر از ھر اﺻل و ارزﺷﯽ ﺟﺎی ﻣﯽ‬
‫ﮔﯾرد‪ .‬دو وﯾژﮔﯽ ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺳﺎﻻری و ھﻣﭼﻧﯾن ﺗﻣرﮐز ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﻗدرت ﮐﮫ در ﺳرﺷت‬
‫ﻧظرﯾﮫ ﺷﮭرﯾﺎری اﯾراﻧﯽ ﺑود‪ ،‬در ﺳﺎﺧﺗﺎر دوﻟت اﯾن دوره رﻧﮓ ﺑﺎﺧت‪ .‬ﺑرﺧﯽ از ﮐﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﮫ اﺧﺗﯾﺎر ﺟﺎن و ﻣﺎل ﻣردم را در دﺳت ﮔرﻓﺗﻧد ﺗﺎ ﭼﻧدی ﭘﯾش از آن ﻏﻼم ﯾﺎ ﻏﻼم زاده‬
‫ﺑودﻧد و ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ از آﻣوزش و ﭘرورش درﺳﺗﯽ ﺑرﺧوردار ﻧﺷده ﺑودﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﮔﺎھﯽ ﻋﻘده‬
‫ھﺎ و زﺧﻣﮭﺎی رواﻧﯽ ﺳﻧﮕﯾﻧﯽ ﻧﯾز از روزھﺎی ﮐودﮐﯽ و ﻧوﺟواﻧﯽ ﺧوﯾش ﺑﮫ ھﻣراه‬
‫داﺷﺗﻧد‪ .‬ﮔرﭼﮫ ﺧﺷوﻧﺗﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ از ﭼﯾره ﺷدن اﯾن ﻗﺑﺎﯾل ﺑر ﻓﻼت اﯾران ﺗﺎ ھﻣﯾن ﺳده ﮔذﺷﺗﮫ‬
‫از ﺳوی دوﻟﺗﮭﺎ ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ﻣردم اﻋﻣﺎل ﺷد‪ ،‬ﭘﯾرو ﺳﯾﺎﺳت ھراس اﻓﮑﻧﯽ در ﮐﺷور ﺑرای‬
‫ﻧﮕﮭداﺷت ﻗدرت ﺑود وﻟﯽ ﻧﻣﯽ ﺷود ﺑﺧﺷﯽ از آن ددﻣﻧﺷﯽ ھﺎ و ﺧوﻧرﯾزی ھﺎی ﭼﻧدش‬
‫ﻧداﻧﺳت‪۲۹۰ .‬‬ ‫آور را زاﯾﯾده ﺑﯾﻣﺎرﯾﮭﺎی رواﻧﯽ و ﺷﺧﺻﯾﺗﯽ ﺑرﺧﯽ از زﻣﺎﻣداران‬

‫‪ -290‬ﺗﻨﻬﺎ ‪ 26‬وزﯾﺮ و دﺑﯿﺮ ﮔﺮاﻧﭙﺎﯾﻪ در دوره ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺗﺮﮐﻤﻨﺎن ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪193‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫در ﭘﯾش از آﻓﻧد ﻣﻐوﻻن ﮐﮫ ﺑﮫ ﺳرﻧﮕون ﺷدن ﺧﻼﻓت ﻋﺑﺎﺳﯽ اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ ،‬ﺳﻠطﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻓرﻣﺎن‬
‫و ﺧﻠﻌﺗﯽ‪ ،‬ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﻣﻌﻧوی را از ﺧﻠﯾﻔﮫ وﻗت ﻣﺳﻠﻣﺎﻧﺎن درﯾﺎﻓت ﻣﯽ ﻧﻣود و در ﺑراﺑر اﯾن‬
‫ﭘﺷﺗﮕرﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺧﺷﯽ از داراﯾﯽ ھﺎﯾﯽ ﮐﮫ از ﻣردم ﺑﮫ ھر ﮔوﻧﮫ ای ﻣﯽ ﺳﺗﺎﻧد‪ ،‬ﺑﮫ ﮐﺎﻧون‬
‫ﺧﻼﻓت ﻣﯽ ﻓرﺳﺗﺎد‪ .‬ﭘس از ﺣﻣﻠﮫ ﻣﻐول‪ ،‬ﺗﺻرف ﺑﻐداد و ﮐﺷﺗن ﺧﻠﯾﻔﮫ وﻗت ﻋﺑﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻧظرﯾﮫ ﺧﻼﻓت ﺑﮫ ﮔوﺷﮫ ای راﻧده ﺷد وﻟﯽ ﺳﻠطﻧت ھﻣﭼﻧﺎن ﺑﮫ ﻋﻧوان ﺳﻧﺗﯽ ﻧﮭﺎدﯾﻧﮫ ﺷده‪،‬‬
‫ﺑرﺟﺎی ﻣﺎﻧد‪ .‬ھﻣﯾن ﺳﻠطﻧت ﺑﯽ اﺻل و رﯾﺷﮫ ﮐﮫ ﭘﺎﯾﺑﻧد ھﯾﭻ ﻗﺎﻧون و ﻗﺎﻋده ای ﻧﺑود و‬
‫ﺧود را ﻧﺎﭼﺎر ﺑﮫ ﻣراﻋﺎت ھﯾﭻ ارزﺷﯽ ﻧﻣﯽ داﻧﺳت‪ ،‬در ﺳده ھﺎی ﭘﺳﯾن در ﻧزد ﻏرﺑﯾﺎن‪،‬‬
‫ﭼﮭره ﺑﯾدادﮔراﻧﮫ ای از ﻓرﻣﺎﻧروا و ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ در ﻣﺷرق زﻣﯾن ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش ﮔزارد‪ .‬از‬
‫ھﻣﯾن روﺳت ﮐﮫ ﭼﮭره ﯾﮏ ﺳﻠطﺎن ﺷرﻗﯽ در ﻧزد اﻧدﯾﺷﻣﻧدان‪ ،‬ﻧوﯾﺳﻧدﮔﺎن و دوﻟﺗﻣردان‬
‫ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن‪ ،‬ﺑﺎ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ‪ ،‬ﺳرﮐوب‪ ،‬ﻓﺳﺎد‪ ،‬ﺗرس و ﺗﮭدﯾد ھﻣراه ﺷد‪.‬‬

‫آﻧﭼﮫ در درازای ﯾﮏ دوره ﻧﮭﺻد ﺳﺎﻟﮫ از ﻏزﻧوﯾﺎن ﺗﺎ اﻧﻘﻼب ﻣﺷروطﮫ ﮔواه ﺑوده اﯾم‪،‬‬
‫ﺑﯾﺷﺗر ﯾﮏ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ اﻓﺳﺎر ﮔﺳﯾﺧﺗﮫ ﺑر ﺑﻧﯾﺎد اﯾﺟﺎد ھراس از ﺳوی ﻓرﻣﺎﻧروا ﺑر ﺟﺎﻣﻌﮫ‬
‫ﺑوده اﺳت‪ .‬ﺣﺗﯽ ﺳﺧن از ﯾﮏ اﺳﺗﺑداد ﺳﺎﻣﺎن دار و ﻗﺎﻧوﻧﻣﻧد )ﺣﺗﯽ ﻗﺎﻧون ﺑد( از ﺳوی‬
‫دوﻟت و دﺳﺗﮕﺎه دﯾواﻧﺳﺎﻻری آن ﻧﺑود ﺑﻠﮑﮫ اوج ﻧﺎاﻣﻧﯽ و ﻧﺎﭘﺎﯾداری ﭘدﯾد آﻣده از ﺳوی‬
‫ﺳﻠطﺎن‪ ،‬ﺳردار و ﯾﺎ اﻣﯾری ﺑود ﮐﮫ ﺧود‪ ،‬ﺑزرﮔﺗرﯾن ﺷﮑﻧﻧده ﻋرف و ھﻧﺟﺎر ﺟﺎﻣﻌﮫ ﺑود‪.‬‬
‫از اﯾﻧرو ﺳﻠطﺎن در اﯾن دوره از ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران » ﻧﮫ ﻓﻘط ﻗدرت ﻗﺎﻧوﻧﮕزاری ﺑﻠﮑﮫ ﻗدرت‬
‫اﺳت«‪۲۹۱ .‬‬ ‫ﻣطﻠق اﻋﻣﺎل ﺑﯽ ﻗﺎﻧوﻧﯽ را در اﻧﺣﺻﺎر داﺷﺗﮫ‬

‫ﻣﯾرزا ﻓﺗﺣﻌﻠﯽ آﺧوﻧدزاده از ﭘﯾﺷﺗﺎزان ﺟرﯾﺎن ﻧوآﯾﯾﻧﯽ )ﻣدرﻧﯾﺗﮫ( در ﭘﯾش از اﻧﻘﻼب‬

‫ﻣﺷروطﮫ‪ ،‬در ﻧﺎﻣﮫ ای ﮐﮫ ﺑﮫ ﺟﻼل اﻟدﯾن ﻣﯾرزا ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد ﺑﮫ روﺷﻧﯽ اﯾن وﯾژﮔﯽ ﺳﻠطﻧت‬
‫را ﺑﯾﺎن ﻣﯽ دارد‪ »:‬ﺑﮫ اﺻطﻼح اروﭘﺎﯾﯽ واژه "ﭘﺎدﺷﺎه" ﺑﮫ ﮐﺳﯽ اطﻼق ﻣﯽ ﺷود ﮐﮫ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫‪ -291‬رو در رو ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮﻓﻄﺮوس‪ ،‬ﺑﺮگ ‪78‬‬

‫‪194‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻗﺎﻧون ﺑوده و در ﻓﮑر آﺑﺎدی و آﺳﺎﯾش وطن و در ﻓﮑر ﺗرﺑﯾت و ﺗرﻗﯽ ﻣﻠت ﺑﺎﺷد‪ .‬در‬
‫ﻣﻣﻠﮑت اﯾران ﭘس از ﻏﻠﺑﮫ ﺗﺎزﯾﺎن و زوال دوﻟت ﭘﺎرﺳﯾﺎن‪ ،‬ﺳﻠطﻧت‪ ،‬ﺣﻘﯾﻘﯽ ﻧﺑوده اﺳت‪.‬‬
‫در ﻣدت ﺗﺎرﯾﺦ ھﺟری‪ ،‬ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن اﯾن ﻣﻣﻠﮑت ﮐﻼ دﯾﺳﭘوت )‪ (Dispot‬و ﺷﺑﯾﮫ‬
‫ﺣراﻣﯾﺎن ﺑوده اﻧد«‪ ۲۹۲ .‬در اﯾﻧﺟﺎ آﺧوﻧدزاده ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺗﻔﺎوت ﮔوھرﯾن ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺷروطﮫ‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ و ﺳﻠطﺎن ﺧودﮐﺎﻣﮫ ﺷرﻗﯽ را ﺑﮫ روﺷﻧﯽ ﺑﯾﺎن ﻣﯽ ﮐﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﺷﮭرﯾﺎری در ﭘﯾش‬
‫از زوال دوﻟﺗﮭﺎی اﯾراﻧﯽ را ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺗﻣﺎﯾز از ﺳﻠطﻧﺗﮭﺎی ﭘس از اﺳﻼم ﻣﯽ داﻧد‪.‬‬

‫دﯾﮕر روﺷن اﻧدﯾش آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﯾرزا آﻗﺎﺧﺎن ﮐرﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﯾزﺑﯾﻧﯽ ﺳﺗﺎﯾش آﻣﯾزی‪ ،‬ﺗﻔﺎوت‬
‫ﺷﺎه در ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری و ﺳﻠطﺎن دوره اﺳﻼﻣﯽ اﯾران را درﯾﺎﻓﺗﮫ و اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﻣﯽ‬
‫ﻧوﯾﺳد‪ » :‬از اﺳﺗﯾﻼی ﻋرب ﺑر ﻋﺟم ﮐﮫ ﻗﺎﻧون ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﭘﺎرس و ﻧظﺎم و ﻓرھﻧﮓ از‬
‫ﻣﯾﺎن رﻓﺗﮫ ﺗﺎ اﻣروز ﮐﮫ ھزار و دوﯾﺳت و ھﻔﺗﺎد ﺳﺎل اﺳت‪ ،‬دو ﺑﻧد ﻗﺎﻧون ﻣﻣﻠﮑت داری‬
‫و ﻧظﺎم ﺷﮭرﯾﺎری و ﻗرار رﻋﯾت ﭘروری از ﺑرای اﯾران ﻧوﺷﺗﮫ ﻧﺷده اﺳت و ﯾﺎ اﮔر‬
‫اﺳت«‪۲۹۳ .‬‬ ‫ﻧوﺷﺗﮫ ﺷده‪ ،‬ﻣواﻓق طﺑﻊ و ﺻﻼح آن ﻧﺑوده‬

‫در ﻧﺑود ﻧظرﯾﮫ ﺷﮭرﯾﺎری ﯾﺎ "ﺷﺎ ِه آرﻣﺎﻧﯽ" در دوره اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﮭﺎد وزارت ﯾﮕﺎﻧﮫ ﻧﮭﺎدی‬
‫ﺑود ﮐﮫ ﻣﯽ ﮐوﺷﯾد در زﻣﺎﻧﮭﺎی آﺷﻔﺗﮕﯽ ﮐﺷور ﺑر ﭘﺎﯾﮫ ﻣﺻﺎﻟﺢ ﻣﻠﯽ ﮐﺎر ﮐﻧد و ﺳﻠطﻧت‬
‫را ﮐﮫ ﺟﺎﻧﺷﯾن ﻧﮭﺎد ﺷﺎھﯽ ﮔﺷﺗﮫ ﺑود‪ ،‬ﺑﮫ ﭘﺎﺳداﺷت ﻣﺻﺎﻟﺢ ﮐﺷور وادارد‪ ۲۹٤ .‬وزارت در‬
‫اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن‪ ،‬ﻧﻘش ﭘررﻧﮕﯽ در ﮐﺷورداری و ﺗدﺑﯾر ﮐﺎرھﺎی ﻣردم داﺷت‪ .‬ﺑﺎ ﺑﮑﺎرﮔﯾری‬
‫ﻧﯾروھﺎی ﮐﺎرآﻣد و ﻧﺧﺑﮫ در ﻧﮭﺎد وزارت ﺑﮫ ﻋﻧوان "ﻋﻘل ﻣﻧﻔﺻل" ﺷﮭرﯾﺎری‪،‬‬
‫ﮐﺷورآراﯾﯽ از داﻧش‪ ،‬آﮔﺎھﯽ و دوراﻧدﯾﺷﯽ ﺗﮭﯽ ﻧﺑود‪.‬‬

‫‪ -292‬اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ آﺧﻮﻧﺪزاده ﺑﻪ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﺑﺮگ ‪225‬‬

‫‪ -293‬ﺳﻪ ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬آﻗﺎﺧﺎن ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪304‬‬
‫‪ -294‬دﯾﺒﺎﭼﻪ اي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪66‬‬

‫‪195‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮔزﻧﻔون درﮐﺗﺎب آﻣوزش ﮐورش ﺑرآﻧﺳت ﮐﮫ در زﻣﺎن ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن ﺗﺻﻣﯾﻣﺎت ﻣﮭم در‬
‫"ﺷورای رﯾش ﺳﻔﯾدان" ﮐﮫ اﻧﺟﻣﻧﯽ از وزﯾران‪ ،‬دﺑﯾران و ﺳرداران ﮐﺎرآزﻣوده ﺑودﻧد‪،‬‬
‫ﮔرﻓﺗﮫ ﻣﯽ ﺷد و ﺷﺎھﻧﺷﺎه ھم ﭘﯾرو راﯾزﻧﯽ ھﺎی آن ﺷورا ﺑود‪ .‬در دوره ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬از‬
‫ﻓرزاﻧﮫ ای ﺑﮫ ﻧﺎم "اوﺷ َﻧر" در "ﻓروردﯾن َﯾﺷت" اوﺳﺗﺎ ﺑﮫ ﻋﻧوان وزﯾر ﮐﺎردان و ھوﺷﯾﺎر‬
‫ﮐﯽ ﮐﺎووس ﯾﺎد ﺷده اﺳت ﮐﮫ ﺑﺎ ﮐﺎرھﺎی ﻧﺎدرﺳت ﮐﺎووس ﻣﺧﺎﻟﻔت ﻣﯽ ﮐرد‪ ۲۹٥ .‬ھﻣﭼﻧﯾن‬
‫در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ و اوﺳﺗﺎ‪ ،‬از وزﯾر ﺧردﻣﻧد ﮔﺷﺗﺎﺳپ ﮐﯾﺎﻧﯽ ﯾﻌﻧﯽ ﺟﺎﻣﺎﺳپ ﯾﺎد ﺷده اﺳت‪.‬‬

‫در اﯾران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬وزﯾران ﮐﺎردان و ﺧردﻣﻧدی را ﺳراغ دارﯾم ﮐﮫ ﻧﺷﺎن ﻣﯽ دھد ﺳﻧت‬
‫اﯾﺟﺎد ﺗوازن ﻧﺳﺑﯽ ﻗدرت در اﯾران‪ ،‬ﭘﯾﺷﯾﻧﮫ درازی دارد‪ .‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻣﺎردن‬
‫"اَ َﺑرﺳﺎم" ﺑﮫ ﻋﻧوان وزﯾر ﺑزرگ‪ ،‬ﻧﺷﺎن داد ﮐﮫ ﺑﮫ اﯾن ﺳﻧت ﺧﺟﺳﺗﮫ‪ ،‬ﭘﺎی ﺑﻧد و ﺑﺎورﻣﻧد‬
‫اﺳت‪ .‬ﺑﮭرام ﮔور ﺑﮫ وزﯾر ﺗواﻧﻣﻧد ﺧود‪" ،‬ﻣﮭرﻧرﺳﯽ" واﺑﺳﺗﮫ ﺑود‪ .‬ﺷﺎه ﻗﺑﺎد‪ ،‬ﻣرد ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ‬
‫ای ﭼون "ﺳوﺧرا" را در ﺟﺎﯾﮕﺎه وزارت ﺧوﯾش ﮔﻣﺎﺷﺗﮫ ﺑود و اﻧوﺷﯾروان‪ ،‬داﻧﺷﻣﻧد‬
‫ﻓرزاﻧﮫ ای ﭼون ﺑزرﮔﻣﮭر را در ﮐﻧﺎر ﺧود داﺷت‪.‬‬

‫اﺑن ﺧﻠدون‪ ،‬اھﻣﯾت ﺟﺎﯾﮕﺎه وزارت را از ﻧﮕﺎه اﻧوﺷﯾروان اﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺑﯾﺎن ﻣﯽ ﮐﻧد‪» :‬‬
‫ﻛﺷور ﺑﮫ ﺳﭘﺎه و ﺳﭘﺎه ﺑﮫ داراﯾﻰ و داراﯾﻰ ﺑﮫ ﺧراج و ﺧراج ﺑﮫ آﺑﺎداﻧﻰ و آﺑﺎداﻧﻰ ﺑﮫ داد‬
‫اﺳﺗوار ﮔردد و داد واﺑﺳﺗﮫ ﺑﮫ درﺳت ﻛردارى ﻛﺎرﮔزاران و درﺳت ﻛردارى ﻛﺎرﮔزاران‬
‫واﺑﺳﺗﮫ ﺑﮫ راﺳت ﻛردارى وزﯾران اﺳت‪ .‬و ﺑرﺗر از ھﻣﮫ‪ ،‬ﭘژوھش ﭘﺎدﺷﺎه از ﭼﮕوﻧﮕﻰ‬
‫زﻧدﮔﻰ ﻣردم ﺑﮫ ﺗن ﺧوﯾش و ﺗواﻧﺎﯾﻰ وى ﺑر رھﺑرى ﻛردن اﺳت ﺗﺎ او ﻓرﻣﺎﻧرواى ﻣردم‬
‫ﮔردد ﻧﮫ آﻧﺎن )ﻣردم( ﺑر او ﭼﯾره ﺷوﻧد«‪ ۲۹٦ .‬در ﮐﺗﺎب "ﺟﺎوﯾدان ﺧرد"‪ ،‬راﯾزﻧﯽ ﺑﺎ وزﯾر‬
‫راﺳت ﮐردار ﭘﯾﺷﻧﯾﺎز اﻧﺟﺎم درﺳت ﮐﺎرھﺎی ﮐﺷور اﺳت و ﯾﮑﯽ از وﯾژﮔﯽ ھﺎی اﻧدﯾﺷﮫ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت‪ »:‬ﺣﻛم اﯾن ﺳﺧﻧﺎن راﺳت ﻧﻣﯽ ﺷود ﺟز ﺑﮫ ﺗدﺑﯾر ﺻواب و‬

‫‪ -295‬دﯾﻨﮑﺮد ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان از ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ راﺷﺪ ﻣﺤﺼﻞ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪292‬‬

‫‪ -296‬ﻣﻔّﺪﻣﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪72‬‬

‫‪196‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺗدﺑﯾر ﺻواب ﺑﮫ ھم ﻧﻣﯽ رﺳد ﺟز ﺑﮫ ﻣﺷورت ﻛردن و رای زدن و رای زدن ﺑﺎﯾد ﺑﺎ‬
‫ﺑﺎﺷد«‪۲۹۷ .‬‬ ‫وزﯾران ﻣﺧﻠص و ﻧﺎﺻﺢ‬

‫ﻧﻘش وزارت در ﮐﺷورﮔرداﻧﯽ از اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن ﺑﮫ ﻣﯾراث ﻣﺎﻧده ﺑود وﻟﯽ در دوره‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ "ﺳﻠطﺎن" ﺷدن "ﺷﺎه"‪ ،‬اھﻣﯾت اﯾن ﻧﮭﺎد ﺑرای ﺗﻌدﯾل ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ ﺳﻠطﺎن و‬
‫ﻧﯾﮏ اﻧدﯾﺷﯽ ﮐﺎرھﺎی ﻣُﻠﮏ و ﻣﻠت‪ ،‬آﺷﮑﺎرﺗر ﺷد‪ .‬ﭘﺎره ای از اﻧدرزھﺎی ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ در‬
‫دوره اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬رﻧﮓ و ﺑوی ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﺷدن ﺷﺎه ﺑﺎ ﺳﻠطﺎن را آﺷﮑﺎرا ﻧﺷﺎن ﻣﯽ دھﻧد‪.‬‬
‫ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ در ﻓﺿﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻣوﺟود در زﻣﺎن ﺳﻠطﺎن ﺳﻠﺟوﻗﯽ اﯾﻧﭼﻧﯾن ﭘﻧد ﻣﯽ‬
‫دھد‪ »:‬ﻧدﯾم ﺑﺎﯾد ﻣواﻓق ﭘﺎدﺷﺎھﺎن ﺑﺎﺷد و ھرﭼﮫ ﭘﺎدﺷﺎه ﮔوﯾد و ﻛﻧد‪ ،‬اﺣﺳﻧت ﺑر زﺑﺎن‬
‫دارد و ﻣﻌﻠّﻣﻲ ﻧﻛﻧد ﻛﮫ ﺳﻼطﯾن را دﺷوار آﯾد و ﻛراھﯾت ﻛﻧد ﺑﮫ "آن ﻧﺑﺎﯾد ﻛرد" و" آن‬
‫ﭼرا ﻛردی"«‪ ۲۹۸ .‬اﯾن ﭘﻧدی ﺑود ﮐﮫ ﺑرای ﻧﮕﮭداﺷت ﺟﺎن و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧزدﯾﮑﺎن ﺳﻠطﺎن‬
‫ﺳودﻣﻧد ﺑود وﻟﯽ ﻓرھﻧﮓ "ﺑﻠﮫ ﻗرﺑﺎن ﮔوﯾﯽ" را ﺗﺷوﯾق ﻣﯽ ﻧﻣود و ﺑﮫ ﺟﺎی وزﯾر و‬
‫راﯾزن ﮐﺎردان در ﭘﯾراﻣون ﺷﺎه ﺑﯾدار‪ ،‬ﻋﺎﻓﯾت طﻠب و ﺳودﺟو در ﮐﻧﺎر ﺳﻠطﺎن ﺧﯾره ﺳر‬
‫ﻧﮕﮫ ﻣﯽ داﺷت‪.‬‬

‫ھﻣزﻣﺎن ﺑﺎ روی ﮐﺎر آﻣدن ﺻﻔوﯾﮫ در اﯾران‪" ،‬ﻣﺎﮐﯾﺎوﻟﯽ" در ﺑﺧش ﭼﮭﺎرم ﮐﺗﺎب‬
‫"ﺷﮭرﯾﺎر" ﺧود ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد ﮐﮫ » در ﻣﻣﺎﻟﮏ ﺷرﻗﯽ‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ ﯾﺎری وزﯾراﻧﯽ ﭼﺎﮐرﻣﻧش‬
‫ﺣﮑوﻣت ﻣﯽ ﮐﻧد ﮐﮫ ﻣﻘﺎم ﺧود را ﺑﮫ ﻟطف و اﺟﺎزه او ﻣدﯾوﻧﻧد و ﺣﺎل آﻧﮑﮫ در ﻣﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻏرﺑﯽ‪ ،‬ﺷﮭرﯾﺎر ﺑﮫ ﻧﯾروی اﺷراف و ﺑزرگ زادﮔﺎن ﺗﮑﯾﮫ دارد ﮐﮫ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧود را ﻧﮫ ﺑﮫ‬
‫ﺣﮑم او ﺑﻠﮑﮫ ﺑﮫ اﻋﺗﺑﺎر ﻗدﻣت ﺗﺑﺎرﺷﺎن اﺣراز ﮐرده اﻧد«‪ ۲۹۹ .‬از آﻧﺟﺎ ﮐﮫ ﻧﮭﺎد وزارت‬
‫ﻧﯾز در آن دوره‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻی ﺧود را از دﺳت داده ﺑود و وزﯾران ﺑﮫ ﭼﯾزی در اﻧدازه‬

‫‪ -297‬ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﻬﺮوز ﺛﺮوﺗﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮگ ‪25‬‬
‫‪ -298‬ﺳﯿﺮاﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻫﯿﻮﺑﺮت دارك‪ ،‬ﺑﺮگ ‪121‬‬
‫‪ -299‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻏﺮب‪ ،‬ﺣﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪170‬‬

‫‪197‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘﯾﺷﮑﺎران و ﯾﺎ ﻣﯾرزا ﺑﻧوﯾﺳﺎن ﺳﻼطﯾن و اﻣﯾران اﻓت ﮐرده ﺑودﻧد‪ ،‬ﺳﺧن ﻣﺎﮐﯾﺎوﻟﯽ‬
‫ﻧﺷﺎﻧﮕر درﯾﺎﻓت او از ﺑودن ﮐم ﻣﺎﯾﮕﺎن و ﺑﯽ ﻣﺎﯾﮕﺎن در ﭘﯾراﻣون ﺳﻼطﯾن ﺷرﻗﯽ ﺑﮫ‬
‫ﻋﻧوان ﭘﯾﺷﮑﺎر و راﯾزن ﺑوده اﺳت‪ .‬اﯾن ﺑراﺳﺗﯽ ﻧﺷﺎﻧﮫ روﺷﻧﯽ از ﺧﺎﻣوش ﺷدن واﭘﺳﯾن‬
‫ﺷﻌﻠﮫ ھﺎی اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﺗدﺑﯾر اﻣور ﮐﺷور در ﺧﺎورزﻣﯾن و از ﺟﻣﻠﮫ در اﯾران از‬
‫دﯾدﮔﺎه ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫ﮔﻔﺗﮫ ﺷد ﺑﺎ آﻣدن ﺗرﮐﺎن آﺳﯾﺎی ﻣﯾﺎﻧﮫ ﺑﮫ ﻓﻼت اﯾران و دﺳت ﯾﺎﻓﺗن آﻧﺎن ﺑﮫ ﻗدرت ﮐﮫ ﺑﺎ‬
‫ﺑراﻧﮕﯾﺧﺗﮕﯽ و ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ ﺧﻼﻓت اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯾز ھﻣراه ﺷد‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺟﺎی‬
‫ﺧود را ﺑﮫ ﺳﻠطﻧت ﻣطﻠﻘﮫ داد‪ .‬اﻓزون ﺑر آن‪ ،‬از آﻏﺎز ﺻﻔوﯾﮫ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﯽ رﻧﮓ ﺷدن ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫وزﯾر در ﻣﻌﺎدﻻت ﻗدرت‪ ،‬ﺳﻠطﺎن ﺑﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻧﮭﺎد ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾری در ﮐﺷور ﺑدل ﺷد ﮐﮫ در‬
‫ﺑراﺑرش ھﯾﭻ ﻧﯾروﯾﯽ ﻗﺎﻣت ﻧﻣﯽ اﻓراﺷت‪ .‬ﺑرﮐﺷﯾده ﺷدن ﺗﺷﯾﻊ و ﺗﺻوف و ﻣﺷروﻋﯾت‬
‫ﮔرﻓﺗن ﺳﻠطﺎن ﺻﻔوی از اﯾن دو‪ ،‬اﻓزون ﺑر رھﺑری ﺳﯾﺎﺳﯽ و ﺳﭘﺎھﯽ‪ ،‬ﺑراﯾش ﺳروری‬
‫و ﭼﯾرﮔﯽ ﻣﻌﻧوی‪ ،‬دﯾﻧﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﻧﯾز ﺑﮫ ھﻣراه آورد‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ ﺳﻠطﺎن دارای اﺧﺗﯾﺎرات‬
‫ﺑﯽ ﻣرز ﮔردﯾد و ھﯾﭻ ﻧﮭﺎدی ﺗوان ﭘﺎﺳﺦ ﺧواھﯽ از او را در ھﯾﭻ زﻣﯾﻧﮫ ای ﻧداﺷت‪ .‬ھر‬
‫ﭼﻧد‪ ،‬ﺻﻔوﯾﺎن واژه ﺷﺎه را ﺑﮫ ﺟﺎی ﺳﻠطﺎن ﺑﮫ داﻣﻧﮫ واژﮔﺎن ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾران ﺑرﮔرداﻧدﻧد‬
‫وﻟﯽ از دﯾد دروﻧﻣﺎﯾﮫ و ﮔوھر اﯾن ﻧﮭﺎد‪ ،‬ﺧﻣﯾرﻣﺎﯾﮫ آن ھﻣﺎن ﺳﻠطﻧت ﭘﯾﺷﯾن ﺑود و از‬
‫ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه ﻧظری ﺷﮭرﯾﺎری ﺗﮭﯽ ﺑود‪.‬‬

‫ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ ﮔﻔﺗﮫ ﺷد‪ ،‬در دوره اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺳﻠطﻧت ﻋﻣده ﺗرﯾن و در ﺑرﺧﯽ زﻣﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ‬
‫ﻧﮭﺎد ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾران ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽآﻣد وﻟﯽ در دورهھﺎی ﮐوﺗﺎھﯽ وزﯾراﻧﯽ ﻧﯾز ﭘﺎی ﺑﮫ ﭘﮭﻧﮫ‬
‫دﯾوان ﺳﺎﻻری ﮔذاﺷﺗﻧد ﮐﮫ ﮐوﺷﯾدﻧد‪ ،‬وزارت را ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻧﮭﺎدی در ﮐﻧﺎر ﺳﻠطﻧت و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺗﻘﻼل ﻧﺳﺑﯽ از آن‪ ،‬ﺑﮫ ﻧﮭﺎد ﻣﺗوﻟﯽ داﻣﻧﮫ "ﻣﺻﺎﻟﺢ ﻣﻠﯽ" دﮔرﺳﺎن ﮐﻧﻧد‪ .‬ﭼﻧﯾن‬

‫‪198‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮐوﺷشھﺎﯾﯽ ﺑوﯾژه ﺑﺎ ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎماﻟﻣﻠﮏ ﺗوﺳﯽ در ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﺳﻠﺟوﻗﯾﺎن و ﺧواﺟﮫ‬

‫رﺳﯾد‪۳۰۰ .‬‬ ‫رﺷﯾداﻟدﯾن ﻓﺿلﷲ ھﻣداﻧﯽ در روزﮔﺎر ﻣﻐوﻻن ﺑﮫ ﻓرازھﺎﯾﯽ‬

‫دردوره اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬درﮔﯾری ھﺎی ﻣﯾﺎن ﺳﻠطﺎن و وزﯾر‪ ،‬ﺑﮫ از ﻣﯾﺎن رﻓﺗن ﺑﯾش ازﺻد‬
‫وزﯾر و در ﺑرﺧﯽ ﻣوارد‪ ،‬ﻧﺎﺑودی ﺧﺎﻧواده ھﺎی آﻧﺎن اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ .‬وزﯾران در درازای ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﭘر ﻓراز و ﻧﺷﯾب اﯾران‪ ،‬از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﯾش از ﺻﻔوﯾﮫ‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻣردان ﺳﯾﺎﺳت و ﺗدﺑﯾر‬
‫ﺑودﻧد ﺑﻠﮑﮫ ﺑﯾﺷﺗر آﻧﺎن داﻧﺷﻣﻧد ﻋﺻر ﺧوﯾش ﻧﯾز ﺷﻣرده ﻣﯽ ﺷدﻧد و ھﻣﭼﻧﯾن دﺳﺗﯽ در‬
‫دﺑﯾری و ﺳﺧﻧوری داﺷﺗﻧد‪.‬‬

‫از ﻣﯾﺎن ﺑردن ﺑزرﮔﺎﻧﯽ ﮐﮫ در ﺟﺎﯾﮕﺎه وزارت ﮐوﺷﯾدﻧد ﮐﮫ ﻧﮕﺎھﯽ ﺧردﻣﻧداﻧﮫ و ﺳﺎزﻧده‬
‫ﺑﮫ ﻣﻘوﻟﮫ ﮐﺷورداری و ﮐﺎر اﻧدﯾﺷﯽ ﻣﻠﯽ داﺷﺗﮫ ﺑﺎﺷﻧد ﺑﮫ ﻓرﻣﺎن ﺳﻼطﯾن )و ﮔﺎھﯽ ﺧﻠﻔﺎی‬
‫وﻗت( ﻧﺷﺎﻧﮕر آﺷﮑﺎر ﻧﺑود اﻣﻧﯾت در رده ھﺎی ﺑﺎﻻی ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾرﯾﮭﺎی ﮐﺷوری و ﯾﮑﮫ‬
‫ﺗﺎز ﺑودن رھﺑر ﺧودﮐﺎﻣﮫ در ﻗﺎﻧون ﺷﮑﻧﯽ و ﭘﯾﻣﺎن ﺷﮑﻧﯽ ﺑوده اﺳت‪ .‬از " َﻓﺿل اﺑن َﺳﮭل‬
‫ﺳرﺧﺳﯽ" وزﯾر اﯾراﻧﮕرای ﻣﺎﻣون ﻋﺑﺎﺳﯽ‪" ،‬ﻓﺿل اﺑن اﺣﻣد اﺳﻔراﯾﻧﯽ" وزﯾر اﯾران‬
‫دوﺳت ﺳﺎﻣﺎﻧﯾﺎن و ﺧﺎﻧواده ﺑرﻣﮑﯽ در ﻋﮭد ھﺎرون اﻟرﺷﯾد ﮔرﻓﺗﮫ ﺗﺎ ﻗﺎﺋم ﻣﻘﺎم ﻓراھﺎﻧﯽ‬
‫ﺑزرگ )ﻣﯾرزا ﻋﯾﺳﯽ( در زﻣﺎن ﻓﺗﺣﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﻗﺎﺋم ﻣﻘﺎم ﻓراھﺎﻧﯽ )ﻣﯾرزا اﺑواﻟﻘﺎﺳم(‬
‫در ﺳﻠطﻧت ﻣﺣﻣدﺷﺎه و ﻣﯾرزا ﺗﻘﯽ ﺧﺎن اﻣﯾرﮐﺑﯾر در ﺳﺎﻟﮭﺎی آﻏﺎزﯾن ﻋﮭد ﻧﺎﺻری ﻧﻣوﻧﮫ‬
‫ھﺎﯾﯽ از اﯾن دﺳت وزﯾراﻧﯽ ﺑودﻧد ﮐﮫ ﮐوﺷﯾدﻧد ﺗﺎ ﺑﮫ ﺑﺳﺎﻣﺎن ﮐردن ﮐﺎرھﺎی ﮐﺷور‬
‫ﺑﭘردازﻧد و زﻧدﮔﯽ ﺧوﯾش را ﺑر ﺳر اﯾن‪ ،‬از ﮐف دادﻧد ‪ ۳۰۱‬ﺗﺎ ﺑﺎر دﯾﮕر روﺷن ﺷود ﮐﮫ‬

‫‪ -300‬ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺠﺪدﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪199‬‬

‫‪ -301‬وزﯾﺮان در درازاي ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺮ ﻓﺮاز و ﻧﺸﯿﺐ اﯾﺮان‪ ،‬از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮدان ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺗﺪﺑﯿﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻋﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺮده ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﺳﺘﯽ ﺑﺮ دﺑﯿﺮي و ﺳﺨﻨﻮري ﻧﯿﺰ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ وزﯾﺮان ﺳﺪه ﻫﺎي دﻫﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ اﯾﻦ ادﻋﺎﺳﺖ‪ :‬ﻓﻀﻞ اﺑﻦ ﺳﻬﻞ‬
‫ﺳﺮﺧﺴﯽ وزﯾﺮ اﯾﺮاﻧﮕﺮاي ﻣﺎﻣﻮن ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻠﻌﻤﯽ وزﯾﺮ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺑﻠﻌﻤﯽ وزﯾﺮ‬

‫‪199‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳﻠطﺎن در ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ و ﺑﯾداد‪ ،‬ھﯾﭻ ﻣرز و ﻣﺣدودﯾﺗﯽ ﻧدارد و ﺑﮫ ھﯾﭻ ﺳﺎﻣﺎن و ھﻧﺟﺎری‬
‫ﭘﺎﯾﺑﻧد ﻧﻣﯽ ﻣﺎﻧد ﺣﺗﯽ اﮔر ﻗﺎﻧون واﭘﺳﻣﺎﻧده و ﻧﺎدرﺳت زﻣﺎن ﺧود او ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫ﮐﻧﺎر رﻓﺗن ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﺷﺎھﯽ و ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﺷدن آن ﺑﺎ ﻧﮭﺎد ﺳﻠطﻧت‪ ،‬ﭘﯾﺎﻣد وﯾراﻧﮕر و زﯾﺎﻧﺑﺎر‬
‫دﯾﮕری ﻧﯾز ﺑرای اﯾراﻧﺷﮭر ﺑﮫ ھﻣراه داﺷت و آن از ﻣﯾﺎن رﻓﺗن ﭘﮭﻠواﻧﺎن )ﺑزرﮔﺎن ﻣﺣﻠﯽ‬
‫از ﺧﺎﻧواده ھﺎی ﻧژاده( در ﮐﺷور ﺑود‪ .‬در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬وﺟود ﻧﯾروی ﻣﻘﺗدری در ﮐﻧﺎر‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﮫ ﺷﺎھﯽ دﯾده ﻣﯽ ﺷد و آﻧﮭم‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭘﮭﻠواﻧﯽ ﺑود‪ .‬اﯾن ﻧﮭﺎد در دوره ﺣﻣﺎﺳﯽ‬
‫ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻧﻘش ﻧﮭﺎد وزارت را ﮐﮫ ﺧﺎﻟﯽ ﺑود‪ ،‬ﭘُر ﻣﯽ ﮐرد‪ .‬ﭘﮭﻠواﻧﺎن ھﻣﺎﻧﻧد ﺳﺎم‪ ،‬زال‪،‬‬
‫رﺳﺗم‪ ،‬ﮔودرز‪ ،‬ﮔﯾو و ﺑﮭرام ھﻣواره در راﺳﺗﺎی ﻧﮕﮭداﺷت ﮐﯾﺎن ﮐﺷور و ﺻﻼح ﻣُﻠﮏ‬
‫و ﻣﻠت ﮔﺎم ﺑر ﻣﯽ داﺷﺗﻧد وﻟﯽ ﺷﺧﺻﯾﺗﯽ ﻣﺳﺗﻘل از ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺷﮭرﯾﺎری داﺷﺗﻧد‪ .‬ﮔر ﭼﮫ‬
‫ﭘﺷﺗﯾﺑﺎن ﻧﮭﺎد ﺷﺎھﯽ ﺑودﻧد وﻟﯽ ﮔﺎھﯽ ﻧﮑوھش ﮐﻧﻧده ﺷﺎه و ﭘﯾﺷﮕﯾرﻧده ﻧﺎﺑﺧردی ھﺎ و ﻧداﻧم‬
‫ﮐﺎری ھﺎی او در ﮐﺷورداری ﻧﯾز ﺑودﻧد‪ .‬اﯾﻧﺎن ﺑراﺳﺗﯽ ﺗﻌدﯾل ﮐﻧﻧده ﻗدرت ﺷﺎه در ﮐﺷور‬
‫ﺑودﻧد‪ .‬اﯾن از وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺳﻧت اﯾراﻧﺷﮭری در ﮐﺷورداری و ﺟﮭﺎن آراﯾﯽ ﺑود‪.‬‬
‫ﭘﮭﻠواﻧﺎن از آﻧﭼﻧﺎن اﺳﺗﻘﻼل ﭼﺷﻣﮕﯾری ﺑرﺧوردار ﺑودﻧد ﮐﮫ در ﭘﺎره ای زﻣﺎﻧﮭﺎ از ﻓرﻣﺎن‬
‫ﺷﺎه ﺳرﭘﯾﭼﯽ ﻣﯽ ﮐردﻧد‪ .‬ﺑﻧﺎﺑراﯾن‪ ،‬ﭘﮭﻠواﻧﺎن از ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎھﯽ ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻧﻣﺎد ﯾﮑﭘﺎرﭼﮕﯽ‬
‫ﺷﺎه‪۳۰۲ .‬‬ ‫ﮐﺷور ﭘداﻓﻧد ﻣﯽ ﮐردﻧد ﻧﮫ از ﺷﺧص‬

‫ﭘﮭﻠواﻧﺎن در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ از ﻧﺑود ﺷﺎه در ﮐﺷور )ﻣﺎﻧﻧد ﮔرﻓﺗﺎر ﺷدن ﮐﯾﮑﺎووس در‬
‫ﻣﺎزﻧدران و ﯾﺎ ھﺎﻣﺎوران( در راﺳﺗﺎی ﻗﺑﺿﮫ ﮐردن ﻗدرت ﺑرای ﺧوﯾﺷﺗن ﺑﮭره ﻧﻣﯽ‬

‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻓﻀﻞ اﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﻔﺮاﯾﻨﯽ وزﯾﺮ اﯾﺮان دوﺳﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ وزﯾﺮ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ زﻣﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ ﺗﻮﺳﯽ وزﯾﺮ و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ و‪‬ﻃﻮاط‬
‫وزﯾﺮ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﯿﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺗﻮﺳﯽ وزﯾﺮ و داﻧﺸﻤﻨﺪ دوره ﻫﻮﻻﮐﻮ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ‬
‫ﻫﻤﺪاﻧﯽ و ﻋﻄﺎ ﻣﻠﮏ ﺟﻮﯾﻨﯽ وزﯾﺮان اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن ﻣﻐﻮل‪.‬‬
‫‪ -302‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻗﺮ ﭘﺮﻫﺎم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪65‬‬

‫‪200‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﮔرﻓﺗﻧد ﺑﻠﮑﮫ اﻣﻧﯾت و آﺳودﮔﯽ را ﺑﮫ اﯾراﻧﺷﮭر ﺑرﻣﯽ ﮔرداﻧدﻧد و ﺑرای ﺑﺎزﮔرداﻧدن ﺷﺎه‬
‫ﺑﮫ ﮐﺷور ﻣﯽ ﮐوﺷﯾدﻧد‪:‬‬

‫ﺑﮫ ﭘﺎی اﻧدر آورد رای ﭘدر‬ ‫ﭼو ﻧوذرﺷد از ﺑﺧت ﺑﯾدادﮔر‬
‫ھﻣﺎن ﺗﺧت ﭘﯾروزه آراﺳﺗﻧد‬ ‫ھﻣﮫ ِﻣﮭﺗران ﺳﺎم را ﺧواﺳﺗﻧد‬
‫ﮐﮫ ﺟﺎن ﺳﭘﮭﺑد ﮐﻧد ﺗﺎج ﯾﺎد‬ ‫ﺑر آن ﻣﮭﺗران ﮔﻔت ھرﮔز ﻣﺑﺎد‬

‫ﻧﻣوﻧﮫ دﯾﮕر آن ﺑود ﮐﮫ در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﮫ ﭘﯾروز‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﺟﻧﮓ ﺑﺎ ھﭘﺗﺎﻟﯾﺎن ﮐﺷﺗﮫ‬
‫ﺷد‪" ،‬ﺳوﺧرا" ﮐﮫ ﺑزرگ ﺳﯾﺳﺗﺎن ﺑود ﻧﮕذاﺷت ﮐﮫ ﮐﺷور ﺑﮫ ﮔرداب ﺑﻠوا و آﺷوب ﺑﯾﻔﺗد‪.‬‬
‫وی ﺑﺎ ﺧردﻣﻧدی و ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ﭘﺎ ﭘﯾش ﻧﮭﺎد و ﮐﺷور را ﻧﮕﮭداﺷت و ﺣﺗﯽ ﺑرای آزاد‬
‫ﻧﻣودن اﺳﯾران و ﻣﺎﻟﮭﺎی از دﺳت رﻓﺗﮫ ﮐوﺷش ﻧﻣود و آﻧﮭﺎ را از ھﭘﺗﺎﻟﯾﺎن ﺑﺎزﭘس ﮔرﻓت‪.‬‬

‫ﺷورﺑﺧﺗﺎﻧﮫ‪ ،‬ﺳﻧت ﻧﺎﭘﺳﻧد و وﯾران ﮐﻧﻧده ﻧﺑرد ﻣﯾﺎن ﺳرداران )ﭘﮭﻠواﻧﺎن( و ﺷﺎھﺎن در‬
‫اواﺧر ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن ﺑﺎ ﺷورش ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ‪ ،‬ﺳردار ﺑرازﻧده اﯾراﻧﺷﮭر ﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﺗﺎج و ﺗﺧت‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬آﻏﺎز ﺷد‪ .‬ﺧﺳرو ﭘروﯾز ﺑﺎ ﺳر ﺑﮫ ﻧﯾﺳت ﮐردن اﻓﺳران ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺧود ﺑﮫ اﯾن‬
‫ﺑدﻋت ﻧﺎﺧﺟﺳﺗﮫ‪ ،‬داﻣن زد‪ .‬اﯾن روﻧد در دوره اﺳﻼﻣﯽ ﮔﺎھﯽ ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾﺷﯽ از ھراس و‬
‫وﺣﺷت ﺑﯽ ﻣرز اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ :‬ﮐودﺗﺎی ﺳرداران ﻧﯾروﻣﻧد ﺑر ﻋﻠﯾﮫ ﺳﻠطﺎن وﻗت از ﺳوﯾﯽ و‬
‫از ﻣﯾﺎن ﺑردن ﺳرداران ﮐﺎرآﻣد ﺑﮫ ﻓرﻣﺎن ﺳﻠطﺎن ﻧﮕران از ﺳوﯾﯽ دﯾﮕر‪.‬‬

‫در ﻧﺑود ﭘﮭﻠواﻧﺎن )ﮐﮫ در دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺳرداران ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﺷدﻧد( و در ﻓﺗور و‬
‫ﺷﮑﻧﻧدﮔﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه وزارت و دﺳﺗﮕﺎه دﯾوان ﺳﺎﻻری در دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران‪،‬‬
‫ﺳﻼطﯾن ﺑﯽ رﯾﺷﮫ و ﺑﯽ ھوﯾت ﮐﮫ ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ اﯾل و ﯾﺎ ﻣﺟﻣوﻋﮫ ای از اﯾﻼت را ﺑﺎ ﺧود‬
‫ھﻣراه داﺷﺗﻧد‪ ،‬ﯾﮑﮫ ﺗﺎز ﭘﮭﻧﮫ ﻗدرت در اﯾران ﺷده ﺑودﻧد و ھﯾﭻ ﻣﺎﻧﻊ و ﺳدی را در ﺑراﺑر‬
‫ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ‪ ،‬ھوﺳراﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺷم‪ ،‬ﺧﯾره ﺳری و ﻧﺎﺑﺧردی ھﺎی ﺧوﯾش ﺗﺎب ﻧﻣﯽ آوردﻧد‪.‬‬

‫‪201‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دوم‪ :‬ﺑﯽ اﻋﺗﺑﺎر ﺷدن ﻣﺎﻟﮑﯾت‬

‫اﯾران در ﺑراﺑر ﺗﺎﺧت و ﺗﺎزھﺎی ﺑﯾﺎﺑﺎﻧﮕردان ﺑوﯾژه در دوران ﭘﺳﺎ اﺳﻼﻣﯽ اش ﺑﺳﯾﺎر‬
‫آﺳﯾبﭘذﯾر ﺑوده اﺳت‪ .‬ﭘس از ﺣﻣﻠﮫ اﻋراب ﻣﺳﻠﻣﺎن ﺑﮫ اﯾران در ﺳده ھﻔﺗم ﮐﮫ از ﺳوی‬
‫ﺑﺎﺧﺗر اﻧﺟﺎم ﮔرﻓت‪ ،‬ﯾورﺷﮭﺎی اﻗوام ﺻﺣراﮔر ِد ﺗرک و ﺗرﮐﻣن و ﻣﻐول و ا ُزﺑﮏ از‬
‫ﺳوی ﺷﻣﺎل ﺧﺎوری رخ داد‪ .‬ﻓﺎرغ از اﯾﻧﮑﮫ از ﭼﮫ ﺳﻣت و ﺳوﯾﯽ اﯾن آﻓﻧدھﺎ اﻧﺟﺎم ﻣﯽ‬
‫ﭘذﯾرﻓت‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﺑﮫ وﯾراﻧﯽ ﻣدﻧﯽ ھﻣﮫ ﻓﻼت اﯾران ﻣﯽ اﻧﺟﺎﻣﯾد ﺑﻠﮑﮫ آﺳﯾﺑﮭﺎی ﺷﮕرﻓﯽ ﺑر‬
‫ﭘﯾﮑر اﻧدﯾﺷﮫ و ﻣﻧش اﯾراﻧﯾﺎن وارد ﻣﯽ ﻧﻣود‪ .‬ﻧﺑود اﻣﻧﯾت اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ در ﭘﯽ اﯾن ﺗﺎﺧت و‬
‫ﺗﺎزھﺎ در درازای ھزار ﺳﺎل ﮔذﺷﺗﮫ ﺗﺎ ھﻣﯾن روزﮔﺎر رﺿﺎﺷﺎھﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﻣﺧدوش ﺷدن ﺣق‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯾت و ﺗﺎ اﻧدازه ای از ﻣﯾﺎن رﻓﺗن آن در ﮐﺷور اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ .‬ﺑﺎ ﭼﯾرﮔﯽ ﯾﮏ ﺳردار ﺑر‬
‫ﺑﺧﺷﯽ از ﮐﺷور و ﮐﻧﺎرزدن زﻣﺎﻣدار ﭘﯾﺷﯾن و ﯾﺎ ﭼﯾرﮔﯽ ﯾﮏ ﻗﺑﯾﻠﮫ ﺑر ﻣﻧطﻘﮫ ای‪ ،‬ھﻣﭼﻧﺎن‬
‫ﮐﮫ ﺟﺎﻧﮭﺎ َﭘر َﭘرﻣﯽ ﺷد‪ ،‬داراﯾﯾﮭﺎ و اﻣﻼک ﻧﯾز دﺳت ﺑﮫ دﺳت ﻣﯽﮔﺷت‪ .‬ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ اﻣﻧﯾت‬
‫ﺟﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﺑﮫ ﭘﺎﯾﯾن ﺗرﯾن رده ﺧود ﻣﯽ رﺳﯾد‪ .‬ﯾﮏ ﻧظﺎم ﺣﻘوﻗﯽ ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑﮫ وﺟود‬
‫ﺑﯾﺎﯾد زﯾرا ھﯾﭻ دورهای آن اﻧدازه ﻧﻣﯽﭘﺎﯾﯾد ﮐﮫ ﺳﺎﻣﺎن و ھﻧﺟﺎری رﯾﺷﮫ ﺑدواﻧد ﺗﺎ دﺳﺗﮕﺎه‬
‫دﯾوان ﺳﺎﻻری آﺑروﻣﻧدی ﺑﺗواﻧد ﮐﺷور را ﺑﺳﺎﻣﺎن ﮐﻧد‪.‬‬

‫ﻧﺑود اﻣﻧﯾت ﻣﺎﻟﮑﯾت ﺧﺻوﺻﯽ اﻓراد ﺑر زﻣﯾﻧﮭﺎی ﮐﺷﺎورزی و ﯾﺎ ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‬

‫در ھزار ﺳﺎل ﮔذﺷﺗﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﭘدﯾد ﻧﯾﺎﻣدن اﺷراﻓﯾت ﻣﺳﺗﻘل اﻧﺟﺎﻣﯾد‪ .‬ﺻد اﻟﺑﺗﮫ رده ﻣﺳﺗﻘل‬
‫ﺷﮭری ھم ﺷﮑل ﻧﮕرﻓت‪ .‬اﺷراﻓﯾت ﺑرﺟﺳﺗﮫ و ﺑﺎﻧﻔوذ ﮐﮫ در ھﻣﮫ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران ﭘﯾش از‬
‫اﺳﻼم ﺑﺟز ﺳﺎﻟﮭﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬ﻧﻘش ﺑﺳزاﯾﯽ در ﻣوازﻧﮫ ﻗدرت‪ ،‬ﺗﻌدﯾل اﻣور و‬
‫ﻧظﺎرت ﻏﯾر ﻣﺳﺗﻘﯾم ﺑر ﺷﺎه و وزﯾراﻧش داﺷت‪ ،‬در دوران ﭘﺳﺎ اﺳﻼﻣﯽ ﺑوﯾژه ﭘس از‬
‫ورود ﺗرﮐﺎن و ﺳﭘس ﻣﻐوﻻن ﺑﮫ اﯾران زﻣﯾن‪ ،‬رﯾﺷﮫ ﮐن ﺷد‪ .‬اﯾن رده ُﭘر اھﻣﯾت ﮐﮫ در‬
‫ﻗﺎﻟب ﺧﺎﻧواده ھﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ و ﺻﺎﺣب ﻧﻔوذی ﭼون دودﻣﺎﻧﮭﺎی "ﺳورن"‪" ،‬ﮐﺎرن"‪،‬‬
‫"اﺳﻔﻧدﯾﺎر"‪" ،‬ﻣﮭران"‪" ،‬ﮔﻧﺎرﻧﮓ" در ﻣﺗون ﺗﺎرﯾﺧﯽ و ھﻣﭼﻧﯾن در ﭘﯾﮑر ﭘﮭﻠواﻧﺎن‬

‫‪202‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫رز ِﮐﺷواد و ﻧوذر در ﺣﻣﺎﺳﮫ ﻣﻠﯽ ﺟﻠوه ﮔر ﻣﯽ ﺷدﻧد‪،‬‬ ‫ﺳﺎم ﻧرﯾﻣﺎن‪ ،‬ﮔود ِ‬
‫دودﻣﺎﻧﮭﺎی ِ‬
‫ﻏﺎﯾﺑﺎن ﺑزرگ ﭘﮭﻧﮫ ھﺎی ﺳﯾﺎﺳﯽ و اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ اﯾران در ﺳده ھﺎی دھم ﺗﺎ ﺑﯾﺳﺗم ﺑودﻧد‪.‬‬

‫ﺳﻧت ﺗرﮐﯽ – ﻣﻐوﻟﯽ اھدای زﻣﯾن از ﺳوی ﺳﻠطﺎن ﺑﮫ ﺑرﺧﯽ واﺑﺳﺗﮕﺎﻧش ﺑرای ﻧﮕﮭداﺷت‬
‫وﻓﺎداری آﻧﺎن ﺑﮫ ﺳﻠطﺎن ﮐﮫ "ﺗﯾول" ﻧﺎم داﺷت‪ ،‬واﭘﺳﯾن ﻧﻔﺳﮭﺎی اﺷراﻓﯾت ﺳﻧﺗﯽ و رﯾﺷﮫ‬
‫دار ﮐﺷور را ﮔرﻓت و ﻣﺎﻧده آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺗﺎزه ﺑﮫ دوران رﺳﯾده ھﺎﯾﯽ ﮐﮫ ھﻣﮫ ﭼﯾز ﺧود را‬
‫ت اﺳﺗﻘﻼل ﻋﻣل و ﻧﯾﮏ‬
‫از ﺳﻠطﺎن وﻗت داﺷﺗﻧد‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﻧﻣود‪ .‬اﯾﻧﺟﺎ دﯾﮕر ﭼﺷﻣداﺷ ِ‬
‫راﯾﯽ و دوراﻧدﯾﺷﯽ در ﮐﺷورداری از اﯾن رده ﻧوﯾن ﺑﯾﮭوده ﺑود‪ .‬آﻧﭼﮫ از آﻧﺎن ﺑرﻣﯽ‬
‫آﻣد‪ ،‬در ﺑﮭﺗرﯾن ﺣﺎﻟﺗش‪ ،‬ﻧﮕﮭداﺷت ﺧودﺷﺎن و ﻣﻧﺎﻓﻊ ﺷﺎن در ﺑراﺑر ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ و ﺧﯾره‬
‫ﺳری ھﺎی ﺳﻠطﺎن و ﯾﺎ ﺗوﻓﺎﻧﮭﺎی ﺑرآﻣده از ﺗﺎﺧت و ﺗﺎز ﺑﯾﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﮫ اﯾران زﻣﯾن ﺑود‪.‬‬

‫ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ ﻧﺑود اﺷراﻓﯾت ﻧژاده و آﺑروﻣﻧد در ﺑﺧﺷﮭﺎی دور و ﻧزدﯾﮏ ﮐﺷور ﺑﻠﮑﮫ ﻧﺎﭘدﯾد‬
‫ﺷدن ﻧﮭﺎد ﺑرﺟﺳﺗﮫ وزارت از آﻏﺎز ﺻﻔوﯾﺎن در اواﯾل ﺳده ﺷﺎﻧزدھم‪ ،‬ﺑﮫ اﯾن وﺿﻌﯾت‬
‫آﺷﻔﺗﮫ و ﻧﺎﭘﺎﯾدار ﮐﮫ ھﯾﭻ ﭼﯾز و ھﯾﭻ ﮐس ﻣﺎﻟﮏ و دارﻧده ﭼﯾزی ﻧﺑود ﻣﮕر ﺑﮫ اراده‬
‫ﺳﻠطﺎن‪ ،‬داﻣن زد‪.‬‬

‫دﯾﮕر ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﮫ از ﺳﺎﺧت اﺷراﻓﯾت ﻣﺳﺗﻘل و ھﻣﭼﻧﯾن ﺷﮑل ﮔﯾری رده ﺷﮭرﻧﺷﯾن‪،‬‬
‫ﺟﻠوﮔﯾری ﻧﻣود‪ ،‬اﯾﻼت و ﻋﺷﺎﯾر ﮐوچ ﮐﻧﻧده ﺑﮫ ﭘﺷﺗﮫ )ﻓﻼت( اﯾران ﺑودﻧد‪ .‬ﺑﮫ دﻟﯾل ﮐم آب‬
‫ﺑودن اﯾن ﻓﻼت‪ ،‬ﺑﺧﺷﯽ از ﺟﻣﻌﯾت‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺑﮫ ﮐوچ ھﺎی ﺗﺎﺑﺳﺗﺎﻧﯽ و زﻣﺳﺗﺎﻧﯽ ﺑودﻧد و‬
‫ﭼﺎره ای ﺟز ﮔﻠﮫ داری ﺑرای ﮔرداﻧدن ﭼرﺧﮭﺎی اﻗﺗﺻﺎدی ﺧوﯾش ﻧداﺷﺗﻧد‪ .‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﭼراﮔﺎه‬
‫و آب ﺑرای دام‪ ،‬اﯾﻧﺎن را از ﯾﮑﺟﺎﻧﺷﯾﻧﯽ و دارا ﺷدن زﻣﯾن ﺑﯽ ﺑﮭره ﻧﻣود ﭼون ﻧﺎﮔزﯾر‬
‫ﺑﮫ ﺟﺎﺑﺟﺎﯾﯽ ﭘﯾوﺳﺗﮫ از ﺑﺧﺷﯽ از ﮐﺷور ﺑﮫ ﺑﺧش دﯾﮕر ﺑودﻧد‪ .‬اﺷراﻓﯾت ﺑر ﭘﺎﯾﮫ دارا ﺑودن‬
‫زﻣﯾﻧﮭﺎی ﺑزرگ ﮐﺷﺎورزی ﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﭘﺎی ﺑﮕﯾرد و ﺷﮭرﻧﺷﯾﻧﯽ ﻧﯾز ﺑر ﺑﻧﯾﺎد ﯾﮑﺟﺎﻧﺷﯾﻧﯽ‬
‫ﺷﮑل ﭘذﯾر ﻣﯽ ﺑود‪ .‬زﻧدﮔﯽ اﯾﻼﺗﯽ ھﯾﭼﮑدام از اﯾن دو ﭘدﯾده را ﻧﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑﺳﺎزد‪ .‬در‬

‫‪203‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﭘﯽ آن‪ ،‬ﺑﮫ ﺟﺎی اﯾﻧﮑﮫ زﻣﯾﻧداران ﮐﻼن ﺑﮫ ﻋﻧوان ﻧﯾروھﺎی ﺗﻌدﯾل ﮐﻧﻧده ای در ﺑراﺑر‬
‫ﻗدرت ﺳﯾﺎﺳﯽ )ﺳﻠطﺎن( ﭘدﯾدار ﺷوﻧد‪ ،‬اﯾﻼت دﻻور و ﻣﺳﻠﺢ‪ ،‬ﻋﺎﻣل ﺗﮭدﯾد و ﯾﺎ وﯾران‬
‫ﺳﺎزی ﺷﮭرھﺎ و اﺳﺗﺎﻧﮭﺎی ھﻣﺳﺎﯾﮫ ﻣﯽ ﮔﺷﺗﻧد‪.‬‬

‫ﻧداﺷﺗن اﻣﻧﯾت اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﺧدﺷﮫ دار ﻧﻣودن ﭘﯾوﺳﺗﮫ ﻣﺎﻟﮑﯾت ﺧﺻوﺻﯽ ﮐﮫ ﭘﯾﺎﻣد ﺳﻠطﻧت‬
‫ﺑﯾدادﮔراﻧﮫ و ھﻣﭼﻧﯾن ﺗﺎﺧت و ﺗﺎز ﮐوچ ﻧﺷﯾﻧﺎن در ﭘﮭﻧﮫ اﯾران ﺑود‪ ،‬از ﭘدﯾد آﻣدن ﯾﮏ‬
‫ﺳﺎﺧﺗﺎر ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺗﻧدرﺳت و ﭘﯾش ﺑﯾﻧﯽ ﭘذﯾر ﺟﻠوﮔﯾری ﻧﻣود و ﺑﮫ آﻓرﯾﻧش ﻣﺣﯾط ﺗرس و‬
‫ﻧﺎاﻣﻧﯽ داﻣن زد‪.‬‬

‫روﺷن اﺳت ﮐﮫ از دل اﯾﻧﭼﻧﯾن ﺷراﯾطﯽ ﻧﮫ ﭘﯾوﻧد ﻣﻧطﻘﯽ و ﺳﺎزﻧده ﻣﯾﺎن ﺣﮑوﻣت و‬

‫رﻋﯾت اﯾﺟﺎد ﻣﯽ ﺷود و ﻧﮫ اﺻوﻻ ﮐﺳﯽ ﯾﺎرای اﯾن را دارد ﮐﮫ در ﭘﯽ اﻧدﯾﺷﯾدن ﺑرای‬
‫ﺑﮭﯾﻧﮫ ﺳﺎزی روﺷﮭﺎ و دﯾدﮔﺎھﮭﺎی اداره ﮐﺷور ﺑﺎﺷد‪ .‬ﺟﺳﺗﺎر ﻗدرت و ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه آن ﮐﮫ از‬
‫ﺑﺣث ھﺎی ﺑﻧﯾﺎدﯾن اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﻧﮫ در ﻣﺣﯾط ھراﺳﻧﺎک و ﻧﺎﭘﺎﯾدار و ﻧﮫ در‬
‫زﻧدﮔﯽ ﮐوچ ﻧﺷﯾﻧﯽ‪ ،‬ﭘدﯾدار و ﺑﺎﻟﻧده ﻣﯽ ﺷد‪ .‬درھم رﯾﺧﺗﮕﯽ ﭘﯾوﺳﺗﮫ در زﻧدﮔﯽ ﺷﮭری و‬
‫آزار و ﮐﺷﺗﺎر ﺷﮭرﻧﺷﯾﻧﺎن و ﺗرس و ھراس دﺑﯾران‪ ،‬وزﯾران‪ ،‬ﺑزرﮔﺎن‪ ،‬اﺷراف و‬
‫ﻓرزاﻧﮕﺎن از ﺳرﭘرﺳت ﺣﮑوﻣت و ﻧﯾروی ﺳرﮐوب وی‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑﮫ ﻣطرح ﺷدن ھﯾﭻ‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ ای ﺑوﯾژه اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻧﻣﯽ داد و روﻧد زوال آن را ﭘرﺷﺗﺎب ﺗر ﻣﯽ ﻧﻣود‪.‬‬

‫‪204‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳوم‪ :‬ﮔﺳﺗرش ﺗﺻوف‬

‫ﻋرﻓﺎن و ﺻوﻓﯽ ﮔری )ھر ﭼﻧد اﯾن دو‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺗرادف ﻧﯾﺳﺗﻧد( ﭘﯾﺷﯾﻧﮫ روﺷن و اﻧﮑﺎر‬
‫ﻧﺷدﻧﯽ در اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم داﺷت‪ .‬آﯾﯾن ﻣﺎﻧﯽ ﻧﻣوﻧﮫ ﺧوﺑﯽ از وﺟود ﻧﮕرﺷﮭﺎی ﺻوﻓﯽ‬
‫ﻣﯾﺎن اﯾراﻧﯾﺎن و ﻏﯾر اﯾراﻧﯾﺎن ﭘﺎﯾﮕﺎھﯽ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺂﺑﺎﻧﮫ در اﯾران ﭘﯾش از اﺳﻼم ﺑوده اﺳت ﮐﮫ در‬
‫ھم ﺑرای ﺧود دﺳت و ﭘﺎ ﮐرد وﻟﯽ ﺑﮫ ھﯾﭻ روی ﺑﮫ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺟرﯾﺎن ﭼﯾره ﻓﮑری و اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‬
‫در اﯾراﻧﺷﮭر دﺳت ﻧﯾﺎﻓت‪ .‬آﯾﯾن ﺑودا ﻧﯾز ﮐﮫ در ﺑﺧﺷﮭﺎﯾﯽ از ﺑﺧﺷﮭﺎی ﺷﻣﺎل ﺧﺎوری‬
‫ﮐﺷور‪ ،‬ﭘﺎﯾﮕﺎه داﺷت درﺑرﮔﯾرﻧده ﻣﺎﯾﮫ ھﺎی ﻋرﻓﺎﻧﯽ و ﺻوﻓﯾﺎﻧﮫ ﺑود‪ .‬در اﯾﻧﺟﺎ‪ ،‬ﻧﻣود‬
‫ُﭘررﻧﮓ و ﻧﯾروﻣﻧد اﯾن ﻧﺣﻠﮫ ﻓﮑری در دوره ﭘﺳﺎ اﺳﻼﻣﯽ ﻣورد ﻧظر ﻣﺎﺳت ﭼون ﺗﺎﺛﯾر‬
‫آن در روان ﺗﺑﺎر اﯾراﻧﯽ و در زﻧدﮔﯽ اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﻣﺎ در ھﺷﺗﺻد ﺳﺎل ﮔذﺷﺗﮫ‪ ،‬ﺳرﻧوﺷت‬
‫ﺳﺎز و ﭼﺷﻣﮕﯾر ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫اﯾﻧﮑﮫ ﺑﯽ وﻓﺎﯾﯽ روزﮔﺎر و ﺑﯽاﻋﺗﺑﺎر اﻧﮕﺎﺷﺗن زﻧدﮔﯽ ﺑوﯾژه در دورهھﺎی ﺷﮑﺳت و‬

‫ﻧﺎﺗواﻧﯽ ﻣﻠﯽ ﺑر روان ﻣﻠﺗﮭﺎ ﭼﯾره ﻣﯽﺷود‪ ،‬ﺷﮕﻔت اﻧﮕﯾز ﻧﯾﺳت و ﭘﯾش ﺑﯾﻧﯽ آن ﻧﯾز دﺷوار‬
‫ﺑﯾﺷﺗر ھزار و ﭼﮭﺎر ﺻد ﺳﺎﻟﮫ ﮔذﺷﺗﮫ را در دورهھﺎی ﻧﺎاﻣﯾدی و‬
‫ِ‬ ‫ﻧﯾﺳت‪ .‬ﻣﻠﺗﯽ ھﺳﺗﯾم ﮐﮫ‬
‫ﺳرﺧوردﮔﯽ ﺑﺳر ﺑردهاﯾم ﮐﮫ ﭘﯾﺎﻣدش ﭘﺎ ﮔرﻓﺗن ﺷﺎﯾد ﻏﻧﯽﺗرﯾن و اﻓﺳوﻧﮕرﺗرﯾن ادﺑﯾﺎت‬
‫ﻋرﻓﺎﻧﯽ ﺟﮭﺎن و اﻧدوھﮕﯾن ﺗرﯾن ﻣوﺳﯾﻘﯽ ھﺎی ﻣﻠﺗﮭﺎی ﺟﮭﺎن ﺷده اﺳت‪ .‬ﺧﻧﯾﺎﮔری و‬
‫ادﺑﯾﺎﺗﯽ ﮐﮫ ﺑرای ﻣرھم ﮔذاﺷﺗن ﺑﮫ زﺧم ھﻣﮫ ﺷﮑﺳتﺧوردﮔﺎن ﺗﺎرﯾﺦ و ﻧﺎاﻣﯾدان ﺟﮭﺎن‬
‫ھم ﺑس اﺳت‪ ..‬از آﻧﺟﺎ ﮐﮫ در آن زﻣﺎن ﺑﺟز ﺻوﻓﯾﮕری و ﮔراﯾﺷﮭﺎی ﻋرﻓﺎﻧﯽ ﭘﻧﺎه دﯾﮕری‬
‫ﺑرای آﺳﯾب دﯾدﮔﺎن اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﻗرﺑﺎﻧﯾﺎن ﺧﺷوﻧت و ﺑﯾداد وﺟود ﻧداﺷت‪ ،‬ﻣردم ﺑﮫ ﺗﺻوف‬
‫روی ﺧوش ﻧﺷﺎن دادﻧد‪.‬‬

‫ﻋرﻓﺎن اﯾراﻧﯽ در آﻏﺎز ﭘﯾداﯾش ﺑﮫ ﺧﺎطر ﺧﺻوﺻﯽ ﮐردن دﯾن و ﮐوﺷش در راﺳﺗﺎی‬
‫ﻧزدﯾﮑﯽ ﺑﯽ ﻣﯾﺎﻧﺟﯽ اﻧﺳﺎن و آﻓرﯾدﮔﺎر‪ ،‬ﮐﺷﺷﯽ ﺑرای ﺑرﺧﯽ ﻣردم ﺑﮫ ھﻣراه داﺷت ﮐﮫ آن‬
‫را از ﺷرﯾﻌت رﺳﻣﯽ ﺗﺣﻣل ﭘذﯾرﺗر ﻣﯽﮐرد‪ .‬ﺑﮫ آراﻣﯽ‪ ،‬وﯾژﮔﯽ اﻧدﯾﺷﮫ ﮔرﯾزاﻧﮫ و ﺣﺗﯽ‬

‫‪205‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺧردﺳﺗﯾزاﻧﮫ ﺗﺻوف وﻋرﻓﺎن ﺗﻐﯾﯾر ﺷﮑل ﯾﺎﻓﺗﮫ‪ ،‬ﺑرﺟﺳﺗﮫ ﺗر ﮔﺷت و ﺧود‪ ،‬دﯾواری ﺑرای‬
‫ﺟﻠوﮔﯾری از اﻧدﯾﺷﯾدن و ﺳﺎزﻧدﮔﯽ ﺷد‪.‬‬

‫اﻓﮑﺎر ﺻوﻓﯽ ﻣﻧﺷﺎﻧﮫ و زﻧدﮔﯽ ﮔرﯾزاﻧﮫ رﺷد ﯾﺎﻓت و ﻋرﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ و دروﯾﺷﯽ ﮔری‪،‬‬
‫ﺑﺧش ﺑزرﮔﯽ از اﯾراﻧﯾﺎن را از زﻧدﮔﯽ دوﺳﺗﯽ و اﻣﯾد ﺑﮫ آﯾﻧده ﺑﺎزداﺷت‪ .‬ارزش ﻧﺎب‬
‫اﯾراﻧﯽ آﺑﺎد ﺳﺎزی ﮔﯾﺗﯽ‪ ،‬ﺑرآﻣده از ﻧﮕﺎه ھﻣراھﯽ و ھﻣﮕﺎﻣﯽ اﻧﺳﺎن ﺑﺎ اھورا ﻣزدا ﺑرای‬
‫ﺳﺎﺧﺗن ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺑﮭﺗر‪ ،‬دﯾﮕر‪ ،‬ارزش ﺑﺷﻣﺎر ﻧﻣﯽ رﻓت ﮐﮫ ھﯾﭻ‪ ،‬ﺑﻠﮑﮫ ﺿد ارزش ھم‬
‫اﻧﮕﺎﺷﺗﮫ ﻣﯽ ﺷد‪ .‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ روﺷن ﺳﺎزی اﺳت ﮐﮫ ھر ﭼﻧد ﮔراﯾﺷﮭﺎی ﺻوﻓﯾﺎﻧﮫ ﺑﺧودی‬
‫ﺧود ﻣﻧﻔﯽ و ﺿد ﻓرھﻧﮕﯽ ﻧﯾﺳﺗﻧد وﻟﯽ ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺗوﺳط ﺑرﺧﯽ رﻧدان ﻣورد ﺑﮭره ﮔﯾری‬
‫اﺑزاری ﻗرار ﻣﯽ ﮔﯾرﻧد و ﯾﺎ ﺑدﺳت ﻧﺎداﻧﺎن ﺑﮫ اﺑﺗذال ﻣﯽ اﻓﺗﻧد‪ ،‬ﻣﺎﯾﮫ ﺑدﺑﺧﺗﯽ ھﺎی ژرف‬
‫ﻓردی و ھﻣﮕﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﺷوﻧد‪ .‬ﺗﺻوف و ﻋرﻓﺎن اﻧﺣراﻓﯽ ﺑﮫ ﺟﺎی ﻧﮭﺎدﯾﻧﮫ ﮐردن ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ‬
‫و ﭘرھﯾزﮔﺎری و دور ﻧﮕﮭداﺷﺗن اﻧﺳﺎن از رﺷﮏ و آز و ﻧﯾﺎز‪ ،‬ﺳﺑب ﺑﯽ ارﺟﯽ ﮐﺎر و‬
‫ﮐﺎرﮔر‪ ،‬ﺑﯽ ارزﺷﯽ ﺳﺎﺧت و ﺳﺎز‪ ،‬ﺑﯽ ﺗوﺟﮭﯽ ﺑﮫ ﮐﺎرھﺎی روز ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﭘدﯾد آﻣدن‬
‫ﺷد‪۳۰۳ .‬‬ ‫ﭘذﯾرﻓﺗن آﺳﺎن ﺷﮑﺳت‬ ‫وﯾژﮔﯾﮭﺎی وﯾراﻧﮕر ﺗن ﭘروری‪ ،‬ﻧﺎاﻣﯾدی‪ ،‬ﺧﯾﺎﻟﺑﺎﻓﯽ و‬
‫ِ‬

‫ﺑﺎ ﻗﺷری ﺷدن ﺑﯾش از ﭘﯾش دﯾن ﺗوﺳط ُﺗرک ﺗﺑﺎران )ﺑرآﻣده از آﺳﯾﺎی ﻣﯾﺎﻧﮫ( و رﺷد و‬
‫ﮔﺳﺗرش ﺗﺻوف و ﻋرﻓﺎن اﻧﺣراﻓﯽ ﮐﮫ ﭘﯾﺎﻣد وﯾراﻧﯾﮭﺎی ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺷﮭرھﺎ‪ ،‬از ﻣﯾﺎن رﻓﺗن‬
‫اﻣﻧﯾت اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﺑود ﺳﺎزﻧدﮔﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ و ﻧﺎاﻣﯾد ﺷدن از اﮐﻧون و آﯾﻧده زﻧدﮔﯽ اﻧﺳﺎن‬
‫در اﯾن ﺟﮭﺎن ﺑود‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ھﺎی ﺳﺎزﻧده اﯾراﻧﺷﮭری از ﻣﯾﺎن ﺳرآﻣدان ﺟﺎﻣﻌﮫ رﺧت‬
‫ﺑرﺑﺳت و اﯾران ﺑﮫ اﻧﺟﻣﺎد ﻓﮑری و ﺳراﻧﺟﺎم‪ ،‬ﺑﮫ زوال اﺧﻼﻗﯽ اﻓﺗﺎد‪.‬‬

‫‪ -303‬در ﻫﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮕﺮﺷﻬﺎي ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬راز ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﻠﺖ ﻫﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن در ﺳﺪه ﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪206‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑرﺧﯽ‪ ،‬ﺟرﯾﺎن ﺗﺻوف و ﻋرﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ را واﮐﻧش ﺑﺧﺷﯽ از ﻧﺧﺑﮕﺎن ﺟواﻣﻊ ﻣﺳﻠﻣﺎن‬
‫ﺷده ﺑﮫ ﺧﺷﮏ اﻧدﯾﺷﯽ‪ ،‬ﺑﯽ روﺣﯽ و اﺳﺗﺑداد ﻣوﺟود در ﻣذھب ﻣﯽ داﻧﻧد‪ .‬ﻣﯽ ﺗوان‬
‫ﭘذﯾرﻓت ﮐﮫ طرﯾﻘت‪ ،‬ﻧﺧﺳت در ﺑراﺑر ﺷرﯾﻌت اﯾﺳﺗﺎد و از ﺧﺷوﻧت و ﺧﺷﮏ اﻧدﯾﺷﯽ آن‬
‫ﮐﺎﺳت وﻟﯽ ﺳﭘس آن ﭘدﯾده ای ﮐﮫ ﺑﻧﺎ ﺑود ﺗﺟرﺑﮫ ای ﺷﺧﺻﯽ و ﯾﺎ ﺳﻠوﮐﯽ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮫ ﺑﮫ‬
‫ﺳوی ﺧدا )ﯾﺎ ذات ﻣطﻠق ھﺳﺗﯽ( ﺑﺎﺷد ﺑﮫ اﺑﺗذال ﻣرﯾد و ﻣرادی و ﮔزاﻓﮫ ﮔوﯾﯽ ھﺎی‬
‫ﺑﯾﻣﺎرﮔوﻧﮫ و دﺷﻣﻧﯽ ھﺎی ﺑﯽ ﻣرز ﺧﺎﻧﻘﺎھﮭﺎ و ﺳﻠﺳﻠﮫ ھﺎی ﺑزرگ و ﮐوﭼﮏ دراوﯾش‬
‫ﻓرواﻓﺗﺎد‪ .‬رﻗﺎﺑﺗﯽ ﮐﮫ اوج زﺷﺗﯽ و ﻧﺎﺑﺧردی آن در "دﻋواھﺎی ﺣﯾدری – ﻧﻌﻣﺗﯽ" در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ اﯾران ھوﯾداﺳت‪ .‬ﻓرﻗﮫﺳﺎزی آن اﻧدازه روﻧق ﯾﺎﻓت ﮐﮫ ﺷﻣﺎر ﻓرﻗﮫ ھﺎی‬
‫‪۳۰٤‬‬
‫ﮐوﭼﮏ و ﺑزرگ در آن روزﮔﺎر ﺑﮫ دوﯾﺳت ﺗﺎ ھم رﺳﯾد‪.‬‬

‫ﺳﻌدی‪ ،‬در ﺑﺎره ﺳرﮔذﺷت ﺗﺻوف و ﻣﺑﺗذل ﮔﺷﺗن آن ﻣﯽ ﮔوﯾد‪ » :‬ﯾﻛﯽ از ﻣﺷﺎﯾﺦ ﺷﺎم‬
‫از ﺣﻘﯾﻘت ﺗﺻوف ﮔﻔت‪ :‬ﭘﯾش از اﯾن طﺎﯾﻔﮫ ای درﺟﮭﺎن ﺑودﻧد ﺑﮫ ﺻورت ﭘرﯾﺷﺎن و ﺑﮫ‬
‫ﻣﻌﻧﯽ ﺟﻣﻊ‪ .‬اﻛﻧون ﺟﻣﺎﻋﺗﯽ ھﺳﺗﻧد ﺑﮫ ﺻورت ﺟﻣﻊ و ﺑﮫ ﻣﻌﻧﯽ ﭘرﯾﺷﺎن«‪ .‬رﺷﮏ و‬
‫دﺷﻣﻧﯽ ﮐﮫ ﻣﯾﺎن ﻓرﻗﮫ ھﺎی ﺻوﻓﯽ ﮔری در ﺟرﯾﺎن ﺑود ﺑﮫ ﻣﺳﺎﺑﻘﮫ ای در ﺧردﺳﺗﯾزی و‬
‫ﺑﯽ ﺑﺎوری ﺑﮫ ﻣﻧطق و داﻧش اﻧﺟﺎﻣﯾد و ﺑﯾش از ﭘﺑش‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ورزی و ﺧردﮔراﯾﯽ را در‬
‫ﮐﺷور‪ ،‬ﺗﻌطﯾل ﻧﻣود‪ .‬ﻋﺎرﻓﺎن ﻧﯾﮑﺧو و ﺧوش ﺳرﺷت در ﻣﯾﺎن ﺧﯾل ﺻوﻓﯾﺎن‪ ،‬ﭘرﺷﻣﺎر‬
‫ﻧﺑودﻧد ھﻣﭼﻧﺎن ﮐﮫ روﺣﺎﻧﯾﺎن وارﺳﺗﮫ و ﭘﺎک ﻧﮭﺎد در ﺑراﺑر ﺧﯾل ﺷرﯾﻌﺗﻣداران و‬
‫دﮐﺎﻧداران دﯾن‪ ،‬اﻧدک ﺑودﻧد‪.‬‬

‫ﺑﯾﮕﻣﺎن‪ ،‬ﺟﮭﺎن ﮔرﯾزی ﻣﻧﻔﻌل در ﺗﺻوف و ﻋرﻓﺎن ﺑرای ﺳﻼطﯾن ﻣﻐول و ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن‬
‫ﭘس از آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺳﯾﺎر ﮐﺎرآﻣد ﺑود ﭼون در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ ﺣﻘﺎﻧﯾت ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن ﺑرای ﭼﯾرﮔﯽ ﺑر‬
‫ﻣردم و ﻣﻘوﻟﮫ ھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻧد دادﮔﺳﺗری و آﺑﺎدﮔری‪ ،‬ﺻداﯾﯽ از اﯾن ﻧﺣﻠﮫ ﻓﮑری ﺑر ﻋﻠﯾﮫ‬

‫‪ -304‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ رﺟﺎﯾﯽ ﺑﺨﺎراﯾﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،1358‬ﺑﺮگ ‪444‬‬

‫‪207‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺣﮑوﻣت درﻧﻣﯽ آﻣد‪ .‬در دوره آﻏﺎزﯾن ﭘﯾداﯾش ﻋرﻓﺎن‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎﻧﯽ ھﻣﭼون "ﻣﻧﺻور ﺣﻼج"‬
‫ﺑﮫ دﺳﺗور ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن و ﺑر ﺧواﺳت ﺷرﯾﻌﺗﻣداران ﮐﺷﺗﮫ ﺷدﻧد وﻟﯽ ﭘس از ﺳﺎﻟﯾﺎﻧﯽ ﭼﻧد‪،‬‬
‫ﺧود ﻗدرت ﺳﯾﺎﺳﯽ ﺑﮫ ﭘﺷﺗﯾﺑﺎﻧﯽ از اھل طرﯾﻘت ﭘرداﺧت‪ .‬از اﯾﻧرو‪ ،‬ﺑرﺧﯽ از‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﺎن ﻣﺣﻠﯽ ﺑﮫ ﺳﺎﺧﺗن ﺧﺎﻧﻘﺎه دﺳت زدﻧد ﻣﺎﻧﻧد ﺧﺎﻧﻘﺎھﯽ ﮐﮫ "ﻏﺎزان ﺧﺎن" در‬
‫ﺗﺑرﯾز ﯾﺎ "اوﻟﺟﺎﯾﺗو" در ﻗزوﯾن و ھﻣدان ﺑرﭘﺎ ﮐردﻧد‪ .‬ھﻣﭼﻧﯾن وزﯾراﻧﯽ ھﻣﭼون ﺧواﺟﮫ‬
‫رﺷﯾداﻟدﯾن ﻓﺿلﷲ و ﭘﺳرش ﻏﯾﺎثاﻟدﯾن ﺑﮫ ﺗرﺗﯾب در ﻗزوﯾن و در ﺳرﺧﺎب ﺗﺑرﯾز‬
‫‪۳۰٥‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻘﺎھﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺗﻧد‪.‬‬

‫ﺳرﺷﻧﺎس ﺗرﯾن و ﻣﺣﺑوب ﺗرﯾن ﻋﺎرف اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﻣوﻟوی ﺑﻠﺧﯽ‪ ،‬ﮐﺳﺎﻧﯽ را ﮐﮫ ﻣﯽﮐوﺷﯾدﻧد‬
‫در ﭘﮭﻧﮫ ﺧرد زﯾﺳت ﻧﻣﺎﯾﻧد و اھل آوردن اﺳﺗدﻻل و ﺑرھﺎن ﺑرای ﭘﺎﺳﺦ ﮔوﯾﯽ ﺑﮫ‬
‫ﭘرﺳﺷﮭﺎی ﻣرﺑوط ﺑﮫ اﻧﺳﺎن‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎن آﻓرﯾﻧش و طﺑﯾﻌت ﺑودﻧد را ﻧﮑوھش ﻣﯽ ﮐﻧد و آﻧﺎن‬
‫را ﻓرﯾب ﺧورده ﻣﯽ داﻧد‪:‬‬

‫درﻓِﺗﻧد اﯾن ﺟﻣﻠﮫ ﮐوران ﺳرﻧﮕون‬ ‫ﺷﺑﮭﮫ اﻧﮕﯾزد آن ﺷﯾطﺎن دون‬

‫ﭘﺎی ﭼوﺑﯾن ﺳﺧت ﺑﯽﺗﻣﮑﯾن ﺑ َُود‬ ‫ﭘﺎی اﺳﺗدﻻﻟﯾﺎن ﭼوﺑﯾن ﺑ َُود‬
‫ﺑﻌد از اﯾن دﯾواﻧﮫ ﺳﺎزم ﺧوﯾش را‬ ‫آزﻣودم ﻋﻘل دوراﻧدﯾش را‬

‫ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ از دﯾدﮔﺎه اﯾن ﻋﺎرف ﻧﺎﻣدار و ﻣﺣﺑوب‪ ،‬آﻧﺎن ﮐﮫ اھل اﺳﺗدﻻل و ﺑرھﺎن ھﺳﺗﻧد‬
‫ﻣﺎﻧﻧد اﻧﺳﺎﻧﮭﺎﯾﯽ ﮐﮫ ﭘﺎﯾﺷﺎن ﻣﺻﻧوﻋﯽ اﺳت ﺑﮫ ھﯾﭻ ﺟﺎ ﻧﻣﯽ رﺳﻧد‪ .‬ﭘس اﯾﺷﺎن ﺑر آن ﻣﯽ‬
‫ﺷود ﮐﮫ ﺑﺎ ﮐﻧﺎرﮔذاﺷﺗن ﻋﻘﻼﻧﯾت و اﻧدﯾﺷﮫ ورزی‪ ،‬را ِه ﺷور و ﺟﻧون را در ﭘﯾش ﮔﯾرد‪.‬‬
‫ﻣوﻟوی ھﻣﭼﻧﯾن ﮔﻔﺗﮫ اﺳت‪:‬‬

‫ﯾﻛﯽ ﺷد ﻓﻠﺳﻔﯽ‪ ،‬دﯾﮕر ﺣﻠوﻟﯽ‬ ‫ز ﻛﺎر اﻓزاﯾﯽ ﻋﻘل ﻓﺿوﻟﯽ‬

‫‪ -305‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت در اﯾﺮان‪ .‬ذﺑﯿﺢاﻟﻪ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺮگ ‪184‬‬

‫‪208‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دﯾﮕرﻋﺎرف ﺑرﺟﺳﺗﮫ اﯾراﻧﯽ‪" ،‬ﺷﺑﺳﺗری"‪ ،‬ھم ﭼﻧﯾن ﮔﻔﺗﮫ اﺳت‪:‬‬

‫ﻋﺷق داﻧد ﻛﮫ درﯾن داﯾره ﺳرﮔرداﻧﻧد‬ ‫ﻋﺎﻗﻼن ﻧﻘطﮫ ﭘرﮔﺎر وﺟودﻧد وﻟﯽ‬
‫از اﯾن دﺳت ﻧﺷﺎﻧﮫ ھﺎی ﺧوار ﺷﻣردن اﻧدﯾﺷﮫ ورزی و ﺧردﮔراﯾﯽ در ﻧزد ﺑزرﮔﺎن‬
‫ﻋرﻓﺎن و ﺗﺻوف ﺑﺳﯾﺎر اﺳت ﮐﮫ ﭘرداﺧﺗن ﺑﮫ آﻧﺎن از ﺣوﺻﻠﮫ اﯾن ﻧوﺷﺗﺎر ﺑﯾرون اﺳت‪.‬‬
‫آﻧﭼﮫ روﺷن اﺳت در ﮔﺳﺗره ای ﮐﮫ اﻧدﯾﺷﯾدن و ﺑﮑﺎرﮔﯾری ﻋﻘل ﺳﻠﯾم )ﺧرد(‪ ،‬ﻧﮑوھش‬
‫ﻣﯽ ﺷود‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑرای ﺑﺎﻟﻧدﮔﯽ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮐﮫ در ﭘﯾوﻧد ﺑﺎ ﮔرداﻧدن ﮐﺎرھﺎی اﯾﻧﺟﮭﺎﻧﯽ‬
‫ﻣردم و رﺳﯾدﮔﯽ ﺑﮫ اﻣور ھﻣﮕﺎﻧﯽ اﺳت‪ ،‬ﻧﻣﯽ ﻣﺎﻧد‪.‬‬

‫در ﻣﺟﻣوع‪ ،‬ﭘس از ﭼﯾرﮔﯽ ﻋﻧﺻر ﺗرﮐﯽ – ﻣﻐوﻟﯽ‪ ،‬ﺷﻌر ﻓﺎرﺳﯽ ﻛﮫ روزﮔﺎری‬
‫ﺳرﭼﺷﻣﮫ اﻣﯾد و زﻧدﮔﺎﻧﯽ و ﺧرﻣﯽ ﺑود‪ ،‬ﺗﺎ اﻧدازه ای ﺑﮫ ﺧدﻣت ﺗﺻوف و ﻋرﻓﺎن اﻧﺣراﻓﯽ‬
‫درآﻣد و در ﻣوارد ﭘُرﺷﻣﺎری‪ ،‬ﺟﻠوه ﮔﺎه ﺑﯽ ﻣﻧﺷﯽ‪ ،‬ﻓﺳﺎد اﺧﻼﻗﯽ و ﺧردﮔرﯾزی ﮔﺷت‪.‬‬
‫زوال و ﻓروﭘﺎﺷﯽ اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ را ﻣﯽ ﺷود در ادﺑﯾﺎت وﯾژه آن روزﮔﺎر درﯾﺎﻓت‪ .‬ھﻣﭼﻧﺎن‬
‫ﮐﮫ ﯾﮑﯽ از اﻧدﯾﺷﻣﻧدان ھﻣروزﮔﺎرﻣﺎن ﻣﯽ ﻧوﯾﺳد‪ » :‬اﯾراﻧﯾﺎن ﺗوان ﻓﮭم ﻣﻧﺎﺳﺑﺎﺗﯽ را ﮐﮫ‬
‫ﺑر آﻧﺎن ﺗﺣﻣﯾل ﻣﯽ ﺷد‪ ،‬از دﺳت داده ﺑودﻧد‪ .‬ﭘﻧﺎه ﺟﺳﺗن در ادب ﻓﺎرﺳﯽ و ﻧﯾز ﻋرﻓﺎن‬
‫ﻣﺑﺗذل ﮐﮫ ﺑﺎ ﯾورش ﻣﻐوﻻن‪ ،‬اﺑﻌﺎد ﮔﺳﺗرده ای ﭘﯾدا ﮐرده ﺑود ﺑﮫ ﻣﻧزﻟﮫ ﭼﺎره ﭼﯾرﮔﯽ‬
‫ﺑﯾروﻧﯽ ﺑرای اﻓﺗﺎدن در ﺗﺑﺎھﯽ اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﻌﻧوی ﺑود وﻟﯽ ﮔوﯾﯽ ﮐﮫ واﭘﺳﯾن ﮔرﯾزﮔﺎه ﻧﯾز‬
‫آﻣد«‪۳۰٦ .‬‬ ‫ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ‬

‫ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﮫ ﺷﺎھﮑﺎرھﺎی ادﺑﯽ ﭘس از ﺳده ﺳﯾزدھم ﻣﯾﻼدی ﻣﺎﻧﻧد ﮐﺎرھﺎی ﺳﻌدی و ﻗﯾﺎس‬
‫آن ﺑﺎ ﺷﺎھﮑﺎر ﺳده دھم ﻣﯾﻼدی ﯾﻌﻧﯽ ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﮔوھرﯾن ﭼﺷﻣﮕﯾری از ﻣﻧش و‬
‫ﺑﯾﻧش اﻧﺳﺎن اﯾراﻧﯽ را ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش ﻣﯽ ﮔذارد‪ » :‬در ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﺑﺎ اﻧﺳﺎن ﺳوار ﺳر و ﮐﺎر‬
‫دارﯾم و در ﺑوﺳﺗﺎن ﺳﻌدی ﺑﺎ اﻧﺳﺎن "ﭘﯾﺎده ﺷده"‪ .‬اﯾن دوﯾﺳت و ھﻔﺗﺎد ﺳﺎل ﺑﺳﯾﺎر ﭘر‬

‫‪ -306‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮن در اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮگ ‪312‬‬

‫‪209‬‬
‫ﺳرﻧوﺷت اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬ ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺣﺎدﺛﮫ‪ ،‬طرز ﺗﻔﮑر و ﺑرﺧورد و دﯾد را ﻧﺳﺑت ﺑﮫ ﻣﺳﺎﺋل‪ ،‬ﻣﺗﻔﺎوت ﮐرد وﻟﯽ ﻣﺳﺎﺋل ھﻣﺎﻧﮭﺎ‬
‫ھﺳﺗﻧد‪ .‬اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ ﭼون ﺗﻔﺎوت ﮐرده اﻧد‪ ،‬ﺑﺎﯾد ﺑﺎ دو زﺑﺎن ﺑﺎ آﻧﮭﺎ ﺣرف زد ﮐﮫ زﺑﺎن ﻓردوﺳﯽ‬
‫ﺑﺎﺷد و زﺑﺎن ﺳﻌدی«‪ ۳۰۷ .‬ﺳﻌدی در ﺟرﮔﮫ ﻋﺎرﻓﺎن و ﺻوﻓﯾﺎن ﺟﺎی ﻧﻣﯽ ﮔرﻓت وﻟﯽ‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺎت ﺷﯾرﯾﻧﯽ ﮐﮫ در "ﮔﻠﺳﺗﺎن" آورده اﺳت‪ ،‬ﻧﺷﺎﻧﮕر ﻓﺿﺎی ﻣﻣﺎﺷﺎت‪ ،‬ﻋﺎﻓﯾت طﻠﺑﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺎزﺷﮑﺎری و ﺗﺳﻠﯾﻣﯽ اﺳت ﮐﮫ در آن روزﮔﺎر ﺑر ﮐﺷور ﭼﯾره ﺑوده اﺳت‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﮔردش ﭼﺷﻣﮕﯾر از ﻧﮕﺎه روزﮔﺎر ﻓردوﺳﯽ ﺑﮫ اﻧﺳﺎن و ﭘﯾراﻣون اﻧﺳﺎن را ﺑﮫ ﻧﻣﺎﯾش ﻣﯽ‬
‫ﮔذارد‪ .‬روزﮔﺎر ﻓردوﺳﯽ ﮐﮫ ھﻧوز ﻓروزه ھﺎی ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری در ﮐﺷور ﺗﺎﺑﻧﺎک‬
‫ﺑود‪ :‬زﻧدﮔﯽ دوﺳﺗﯽ‪ ،‬ﺷﺎدزﯾﺳﺗﯽ‪ ،‬دھﺷﻣﻧدی‪ ،‬آزادﮔﯽ‪ ،‬ﻣﯾﮭن ﭘرﺳﺗﯽ و اﯾﺳﺗﺎدن در ﭘﺎی‬
‫ﻧﺎم و دوری ﮔزﯾدن از ﻧﻧﮓ‪.‬‬

‫ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﭘرداﺧﺗن ﺑﮫ زﻧدﮔﯽ اﯾﻧﺟﮭﺎﻧﯽ اﻧﺳﺎﻧﮭﺎ‪ ،‬ﮔﯾﺗﯽ آراﯾﯽ و ﮐﺷورداری ﺑﯽ ارج‬

‫ﺷود‪ ،‬ﺳﯾﺎﺳت ورزی ﻧﯾز ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﻧﺧواھد داﺷت‪ .‬در اﯾﻧﭼﻧﯾن ﮐﺷوری‪ ،‬ﺳﯾﺎﺳت ﻣﯽ‬
‫ﺷود زھر ﭼﺷم ﮔرﻓﺗن از ﮐوﭼﮏ و ﺑزرگ‪ ،‬زد و ﺑﻧد‪ ،‬دروغ‪ ،‬دوروﯾﯽ‪ ،‬ﺣذف ﺑزرﮔﺎن‬
‫و ﻧﺧﺑﮕﺎن‪ .‬آﻧﭼﮫ ﮐﮫ ﺑﮑﺎر ﻧﯾﺎﯾد‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ورزی و ﭘﺎﯾﺑﻧدی ﺑﮫ اﺻوﻟﯽ روﺷن و رﯾﺷﮫ دار‬
‫در زﻣﯾﻧﮫ ﮔرداﻧدن ﮐﺎرھﺎی ﮐﻼن ﺟﺎﻣﻌﮫ اﺳت‪ .‬ﻧﻔوذ ﻋرﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ و ﺗﺻوف‪ ،‬ﻣردم را‬
‫از ﮔﯾﺗﯽ و اﻣور زﻣﯾﻧﯽ ﺑﺎزداﺷت و ﺣﮑوﻣﺗﮭﺎ ﻧﯾز اﯾن ﭘدﯾده را ﭘﺳﻧدﯾدﻧد ﭼﮫ در ﺑراﺑر‬
‫زﻧدﮔﯽ روزﻣره ﻣﻠت‪ ،‬ﻧﯾﺎز ﺑﮫ ﭘﺎﺳﺦ ﮔوﯾﯽ ﭼﻧداﻧﯽ ﻧداﺷﺗﻧد‪ .‬آﺷﮑﺎر اﺳت ﮐﮫ اﯾﻧﮕوﻧﮫ‬
‫ﺟواﻣﻊ ﻧﯾﺎز ﺑﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﻧدارﻧد‪ ،‬ﭼﮫ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑﺎﺷد ﭼﮫ ﻧظرﯾﮫ‬
‫دﯾﮕری‪.‬‬

‫‪ -307‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت اﯾﺮان ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺪوﺷﻦ‪1388 ،‬‬

‫‪210‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺑرآﯾﻧد‬

‫ﻓراز ﺟﺳﺗﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﮫ در اﯾن دﻓﺗر ﺑﮫ ﺧواﻧﻧدﮔﺎن ﮔراﻣﯽ اراﺋﮫ ﺷد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑدﯾﻧﮕوﻧﮫ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺷرده و ﺑﺎزﻧوﯾﺳﯽ ﮔردد‪:‬‬

‫ﯾﮑم‪ :‬رﻧﺳﺎﻧس )ﻧوزاﯾﯽ( اﯾراﻧﯽ در ﭘﯽ ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﮫ رﺳﺗﺎﺧﯾز ﻓراﮔﯾر ﻓرھﻧﮕﯽ و‬

‫اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ ﺑر ﺑﻧﯾﺎد ﺑﻧﻣﺎﯾﮫ ھﺎی اﻧدﯾﺷﮫ و ﻣﻧش اﯾراﻧﺷﮭری در راﺳﺗﺎی ﻧﺟﺎت اﯾراﻧﯾﺎن از‬
‫ﻓﻘر ﻓرھﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺑﺎھﯽ اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و ﻋﻘب ﻣﺎﻧدﮔﯽ اﻗﺗﺻﺎدی اﺳت‪ .‬ﺑﺎ ﺑرﮐﺷﯾدن ﻓراﯾﺎﻓﺗﮭﺎی‬
‫ارزﺷﻣﻧدی ﭼون »ﺧردﮔراﯾﯽ«‪» ،‬دادﮔری« و »آﺑﺎدﺳﺎزی« در ﭘﮭﻧﮫ اﻧدﯾﺷﮫ و‬
‫وﯾژﮔﯾﮭﺎی ارزﻧده ﻣﻧش اﯾراﻧﺷﮭری ﭼون »آزادﮔﯽ«‪» ،‬ﺷﺎدزﯾﺳﺗﯽ«‪» ،‬رواداری« و‬
‫» َدھِﺷﻣﻧدی« ﮐﮫ ﺷورﺑﺧﺗﺎﻧﮫ ﺗﺎ اﻧدازه ای از ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ رﺧت ﺑرﺑﺳﺗﮫ اﻧد‪ ،‬ﻣﯽ ﺗوان‬
‫"روزﮔﺎر زرﯾن اﯾراﻧﺷﮭر" را ﮐﮫ ﻣﯽ ﺗواﻧد ﻓرآورده ﻓرآﯾﻧد رﻧﺳﺎﻧس اﯾراﻧﯽ ﺑﺎﺷد‪ ،‬ﭘﯽ‬
‫رﯾﺧت‪.‬‬

‫دوم‪ :‬ﻓرھﻧﮓ اﯾراﻧﺷﮭری را ﮐﮫ ﻣﺟﻣوﻋﮫ ای از اﻧدﯾﺷﮫ و ﻣﻧش اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت و‬

‫اﯾراﻧﯾﺎن ﺑﺎ دارﻧدﮔﯽ آن در روزﮔﺎران ﮐﮭن‪ ،‬ﻓراز ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﺧوﯾش را ﭘﯾﻣوده اﻧد‪ ،‬در‬
‫ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬اوﺳﺗﺎ‪ ،‬ﻣﺗون ﮐﮭن ﭘﮭﻠوی و ﺳﻧﮓ ﻧﺑﺷﺗﮫ ھﺎی ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ و ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗوان‬
‫ﺟﺳﺗﺟو ﮐرد‪ .‬ﻓرھﻧﮕﯽ ﮐﮫ ﺑر ﺑﻧﯾﺎد آﻣوزه ھﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ و زﻧدﮔﯽ ﺳﺎز اﺳﺗوار ﺑوده اﺳت‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﺗواﻧد ﺑﺎری دﯾﮕر ﺑرﮐﺷﯾده ﺷود ﺗﺎ روان ﻣﻠﯽ ﻣﺎ را ﺑﺎزﺳﺎزی ﻧﻣﺎﯾد و ﻣﺎ را از اﯾن‬
‫ﺑن ﺑﺳت ﺗﺎرﯾﺧﯽ ﮐﮫ ﮔرﻓﺗﺎرش ھﺳﺗﯾم‪ ،‬رھﺎﯾﯽ ﺑﺧﺷد‪.‬‬

‫‪211‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺳوم‪ :‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﻣﺟﻣوﻋﮫ ای از آرا‪ ،‬ﻧﮕرﺷﮭﺎ و ﺗﺟرﺑﯾﺎت ﺳرآﻣدان‬

‫ﺟﺎﻣﻌﮫ اﯾراﻧﯽ را در درازای ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﮭن در ﺑﺎره ﮐﺷور ﮔرداﻧﯽ و ﮔﯾﺗﯽ آراﯾﯽ درﺑرﻣﯽ‬
‫ﮔﯾرد و در ﺑﺎره ﺧﺎﺳﺗﮕﺎه ﻗدرت و ﺗوزﯾﻊ آن در ﮐﺷور‪ ،‬ﻏور و ﮐﻧﮑﺎش ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬ﺷﻧﺎﺧت‬
‫و ارزﺷﯾﺎﺑﯽ ﺳﺗوﻧﮭﺎی اﯾن اﻧدﯾﺷﮫ و ھﻣﺎھﻧﮓ ﻧﻣودن آن ﺑﺎ ﺷراﯾط ﭘﯾﭼﯾده زﻣﺎن ﮐﻧوﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﯽ ﺗواﻧد ﻧوﯾدﺑﺧش راھﮕﺷﺎﯾﯽ ﺑرای ﺑﯾرون آﻣدن از ﺑﺣث ھﺎی ﺗواﻧﻔرﺳﺎی ﺳده ﮔذﺷﺗﮫ‬
‫ﮐﺷورﻣﺎن در ﺑﺎره ﭘﯾوﻧد دوﻟت و ﻣﻠت ﺑﺎﺷد‪.‬‬

‫ﭼﮭﺎرم‪ :‬ﻓر ﮐﯾﺎﻧﯽ ﮐﮫ از ﭘرآوازه ﺗرﯾن وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺷﻧﺎﺧﺗﮫ ﺷده در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ‬
‫اﯾراﻧﺷﮭری اﺳت‪ ،‬ﺑر ﺧﻼف ﺗﺑﻠﯾﻐﺎت ﻣﻌﻣول‪ ،‬ﺑﮫ ھر دارﻧده ﺗﺎج و ﺗﺧت‪ ،‬ﺣﻘﺎﻧﯾت‬
‫ﻓرﻣﺎﻧرواﯾﯽ ﻧﻣﯽ دھد ﺑﻠﮑﮫ ﺷﮭرﯾﺎری ﮐﮫ ﺑﺎ دادﮔری و آﺑﺎدﮔری ﺑر ﮐﺷور ﻓرﻣﺎن ﻣﯽ‬
‫راﻧد‪ ،‬دارﻧده ﻓر ﺑﺷﻣﺎر ﻣﯽ آﯾد‪ .‬ھﻧﮕﺎﻣﯽ ﮐﮫ ﺷﮭرﯾﺎری )دوﻟﺗﯽ( روﯾﮫ ﺑﯾداد و ﻧﺎﺑﺧردی‬
‫را ﭘﯾﺷﮫ ﻣﯽ ﮐرده ﮐﮫ ﭘﯾﺎﻣدش وﯾراﻧﯽ ﮐﺷور و زوال زﻧدﮔﯽ ﻣردم اﺳت‪ ،‬ﻓر از او ﺟدا‬
‫ﻣﯽ ﮔﺷﺗﮫ و او ﻓﺎﻗد ﺣﻘﺎﻧﯾت ﺑرای ﺣﮑوﻣت ﻣﯽ ﺷده اﺳت‪.‬‬

‫ﭘﻧﺟم‪ :‬ﺷﺎھﯽ در اﯾران ﮐﮭن ﺑﺎ ﺳﻠطﻧت ﮐﮫ ﺣﮑوﻣﺗﯽ اﺳت ﮐﮫ در ﺳده ھﺎی اﺳﻼﻣﯽ در‬
‫اﯾران ﭘدﯾد آﻣد‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﮭﺎی ﺑﻧﯾﺎدﯾن و آﺷﮑﺎری دارد‪ .‬ﺷﮭرﯾﺎری ﺑﺎ ﺧودﮐﺎﻣﮕﯽ ﮐﮫ وﯾژﮔﯽ‬
‫روﺷن ﺳﻠطﻧت ﺑوده اﺳت‪ ،‬ھﻣﺧواﻧﯽ و ھﻣﺳوﯾﯽ ﻧداﺷﺗﮫ اﺳت‪ .‬اﮔر ﺷﮭرﯾﺎراﻧﯽ در‬
‫روزﮔﺎر ﮐﮭن‪ ،‬ﺧودﮐﺎﻣﮫ ﺑوده اﻧد‪ ،‬ﻧﮫ ﻗﺎﻋده ﮐﮫ اﺳﺗﺛﻧﺎ ﺑوده اﻧد ﺣﺗﯽ اﮔر ﺷﻣﺎرﺷﺎن ﮐم‬
‫ﻧﺑوده ﺑﺎﺷﻧد‪ .‬زﯾرا ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺷﮭرﯾﺎر‪ ،‬ﭘﺎﺳداﺷت داد و ﺳﺎﺧﺗن زﻧدﮔﯽ ﺑﮭﺗری ﺑرای‬
‫ﻣردم ﺑوده اﺳت‪.‬‬

‫‪212‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﺷﺷم‪ :‬اردﺷﯾر ﭘﺎﭘﮑﺎن و ﺟﺎﻧﺷﯾﻧﺎﻧش ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺑﻧدی ﺑﮫ ﯾﮑﯽ ﻧﺑودن ﻧﮭﺎد دﯾن و دوﻟت در ﺟﮭﺎن‬
‫ﺑﯾﻧﯽ اﯾراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﮑﮫ از آﯾﯾن زرﺗﺷت ﺑرای ﭘﯽ رﯾزی ﭼﺗر ﺑﺎوری ﻧﯾروﻣﻧدی ﺑرای ﭘداﻓﻧد‬
‫از ﮐﺷور و آﺑﺎداﻧﯽ آن ﺑﮭره ﮔرﻓﺗﻧد‪ ،‬از دﯾن زرﺗﺷﺗﯽ ﯾﮏ دﯾن دوﻟﺗﯽ و از ﺷﮭرﯾﺎری‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﯾﮏ دوﻟت دﯾﻧﯽ ﻧﺳﺎﺧﺗﻧد‪ .‬ھﻣراھﯽ دﯾن و دوﻟت در اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬
‫را اﻣروز ﻣﯽ ﺗوان ﺑﮫ ﻧﯾﺎزﻣﻧدی ﺑﮫ ﯾﮏ دوﻟت اﺧﻼق ﮔرا ﺗﻌﺑﯾر ﻧﻣود و در دﺳﺗور ﮐﺎر‬
‫آﯾﻧده ﺟﺎی داد‪.‬‬

‫ھﻔﺗم‪ :‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﺑر ﺑﻧﯾﺎد ﻧﯾﮑﺧواھﯽ ھﻣﮕﺎﻧﯽ اﺳت و اﯾن ﺗﻔﺎوت دارد ﺑﺎ‬
‫اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﭼﯾره ﺑر ﺑﺎﺧﺗرزﻣﯾن ﮐﮫ ﺑر ﭘﺎﯾﮫ اراده ﻋﻣوﻣﯽ )دﻣوﮐراﺳﯽ( اﺳت‪ .‬ﺣﻘﺎﻧﯾت‬
‫دوﻟﺗﮭﺎ در ﺳﺎﻣﺎن دﻣوﮐراﺗﯾﮏ‪ ،‬ﺑر آرای اﮐﺛرﯾت اﺳﺗوار اﺳت و ﭼﮕوﻧﮕﯽ ﮐﺎرﮐرد آن‬
‫دوﻟﺗﮭﺎ از اھﻣﯾت ﻧﺧﺳت ﺑرﺧوردار ﻧﯾﺳت‪ .‬در ﺑدﺗرﯾن ﺣﺎﻟت‪ ،‬دوﻟت ﻧﺎﺗوان و ﻧﺎﺷﺎﯾﺳت‪،‬‬
‫ﺑﺧت ﺑﮫ ﻗدرت رﺳﯾدن دوﺑﺎره را از دﺳت ﻣﯽ دھد‪ .‬ﻓرزاﻧﮕﺎن اﯾران زﻣﯾن‪ ،‬ﻧﯾﮑﺧواھﯽ‬
‫ھﻣﮕﺎن ﮐﮫ درﺑرﮔﯾرﻧده ﻣﻠت ﮐﻧوﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺳﻠﮭﺎی آﯾﻧده‪ ،‬ﺟﺎﻧداران و زﯾﺳت ﺑوم اﯾراﻧﺷﮭر ﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﺷد را ﭘﺎﯾﮫ ارزﺷﯾﺎﺑﯽ دوﻟﺗﮭﺎ ﻣﯽ داﻧﺳﺗﻧد و ﺑر آن ﺑﻧﯾﺎد‪ ،‬دوﻟﺗﯽ را ﺳزاوار ﯾﺎ ﻧﺎﺷﺎﯾﺳت‬
‫ﻣﯽ اﻧﮕﺎﺷﺗﻧد‪.‬‬

‫ھﺷﺗم‪ :‬آﺑﺎد ﮐردن ﮔﯾﺗﯽ و ﺑﮭﺑودی دادن ﺑﮫ زﻧدﮔﯽ ﻣردم‪ ،‬ﺧوﯾﺷﮑﺎری ﺷﮭرﯾﺎری اﺳت‪.‬‬
‫ﻧﺎﺗواﻧﯽ در اﻧﺟﺎم آن‪ ،‬دوﻟت را ﻧﺎﮐﺎرآﻣد و ﺳزاوار ﻓرو اﻓﺗﺎدن ﻣﯽ ﻧﻣﺎﯾد‪ .‬ﮐﺎرآﯾﯽ دوﻟﺗﮭﺎ‬
‫و ﺗوان آﻧﮭﺎ ﺑرای آﺑﺎدﺳﺎزی‪ ،‬ﻧﯾﺎزﻣﻧد ﺷﺎﯾﺳﺗﮫ ﺳﺎﻻری در ﮐﺷور اﺳت‪ .‬اﯾن‪ ،‬ﻣردم را از‬
‫ﻣﺷﺎرﮐت در ﺗﺻﻣﯾم ﮔﯾرﯾﮭﺎ ﺑﯽ ﺑﮭره ﻧﻣﯽ ﺳﺎزد وﻟﯽ ﺑرای ﮐﺎرھﺎی ﮐﻼن ﮐﺷور‪ ،‬ﺗﻧﮭﺎ‬
‫دﯾدﮔﺎھﮭﺎی ﺳرآﻣدان و ﻧﺧﺑﮕﺎن را درﺧور ﺗوﺟﮫ ﻣﯽ داﻧد‪.‬‬

‫‪213‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻧﮭم‪ :‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‪ ،‬ﺑر ﮐﺷوری ﺑﺎ دوﻟﺗﯽ ﻣﺗﻣرﮐز و ﻣﻘﺗدر ﭘﺎﻓﺷﺎری دارد و‬
‫ﭘﺧش ﺟﻐراﻓﯾﺎﯾﯽ ﻗدرت را ﻧﻣﯽ ﭘﺳﻧدد‪ .‬ﺣﺎﮐﻣﯾت ﻣﻠﯽ ﺑﺧش ﻧﺎﭘذﯾر و ﺣﮑوﻣت ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ‬
‫و ﻧﯾروﻣﻧد از وﯾژﮔﯾﮭﺎی ﺑرﺟﺳﺗﮫ دوﻟﺗﮭﺎی اﯾراﻧﺷﮭری ﺑوده اﻧد‪.‬‬

‫دھم‪ :‬در دوره اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران‪ ،‬اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری ﮔر ﭼﮫ در ﭘﺎره ای‬
‫زﻣﺎﻧﮭﺎ در ﺟوھر ﺧﺎﻣﮫ وزﯾران و دﺑﯾران‪ ،‬ھوﯾدا ﻣﯽ ﺷد و ﮔﺎھﯽ در اﻧدرزﻧﺎﻣﮫ و ﭼﮑﺎﻣﮫ‬
‫ھﺎی ﺷﻌر ﭘﺎرﺳﯽ ﺟﻠوه ﻣﯽ ﻧﻣود وﻟﯽ ﺑﮫ دﻟﯾل از دﺳت رﻓﺗن دوﻟت اﯾراﻧﯽ و ﯾﮑﭘﺎرﭼﮫ‬
‫ﻧﺑودن ﺳرزﻣﯾﻧﯽ‪ ،‬ﺑرﭘﺎ و ﭘوﯾﺎ ﻧﺑود‪ .‬ﺟﺎﯾﮕزﯾن ﺷدن ﺷﺎھﯽ ﺑﺎ ﺳﻠطﻧت‪ ،‬ﺧدﺷﮫ دار ﺷدن‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯾت ﺧﺻوﺻﯽ در ﮐﺷور ﮐﮫ ﭘﺷﺗواﻧﮫ اﺷراﻓﯾت ﻣﺳﺗﻘل ﻣﯽ ﺗواﻧﺳت ﺑﺎﺷد و ﭘدﯾد آﻣدن‬
‫ﺗﺻوف و ﻋرﻓﺎن اﻧﺣراﻓﯽ‪ ،‬ﻧﮫ ﺗﻧﮭﺎ اﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ ﮐﮫ اﺻوﻻ اﻧدﯾﺷﯾدن را در ﮐﺷورﻣﺎن‬
‫ﺳرﮐوب ﻧﻣود‪.‬‬

‫‪214‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫دﺳﺗﻣﺎﯾﮫ ھﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﮫ ﺗﻧﺳر ﺑﮫ ﮔﺷﺗﺎﺳب‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﻣﺟﺗﺑﯽ ﻣﯾﻧوی‬
‫وﻧدﯾداد‪ ،‬ﺑرﮔردان از اﺑراھﯾم ﭘورداوود‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﺟﻠﯾل دوﺳﺗﺧواه‬
‫ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬آرﺗور ﮐرﯾﺳﺗﯾن ﺳن‪ ،‬ﺑرﮔردان ذﺑﯾﺢ ﷲ ﺻﻔﺎ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ‪ ،‬ﺑرﮔردان از ﻣﺣﻣد ﻓﺿﺎﺋﻠﯽ‬
‫از اﯾران زرﺗﺷﺗﯽ ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎﺋول ﺷﺎﮐد‪ ،‬ﺑرﮔردان ﻣرﺗﺿﯽ ﺛﺎﻗب ﻓر‬
‫آﻓرﯾﻧش و ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻣﻘدﺳﯽ‪ ،‬ﺑرﮔردان از ﺷﻔﯾﻌﯽ ﮐدﮐﻧﯽ‬
‫ﺳﯾﺎﺳﺗﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻧظﺎم اﻟﻣﻠك ﺗوﺳﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﻛوﺷش ﺟﻌﻔر ﺷﻌﺎر‬
‫اﻟﺗﻧﺑﯾﮫ و اﻻﺷراف‪ ،‬ﻣﺳﻌودی‪ ،‬ﺑرﮔردان از اﺑواﻟﻘﺎﺳم ﭘﺎﯾﻧده‬
‫از اﯾران زرﺗﺷﺗﯽ ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺎﺋول ﺷﺎﮐد‪ ،‬ﺑرﮔردان ﻣرﺗﺿﯽ ﺛﺎﻗب ﻓر‬
‫دﯾﻧﮑرد ﺳوم‪ ،‬ﺑرﮔردان از ﻓرﯾدون ﻓﺿﯾﻠت‬
‫ﮐﯾﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬آرﺗور ﮐرﯾﺳﺗﯾن ﺳن‪ ،‬ﺑرﮔردان ذﺑﯾﺢ ﷲ ﺻﻔﺎ‬
‫زاﻣﯾﺎد ﯾﺷت‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش اﺑراھﯾم ﭘور داوود‬
‫ﺑﺣران ھوﯾت ﻣﻠﯽ و ﻗوﻣﯽ در اﯾران‪ ،‬اﺣﻣد اﺷرف‬
‫ﮐﺷف اﻟﻣﺣﺟوب‪ ،‬اﺑوﯾﻌﻘوب ﺳﺟﺳﺗﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ھﺎﻧری ُﮐرﺑن‬
‫اﻟﺗﻧﺑﯾﮫ و اﻻﺷراف‪ ،‬ﻣﺳﻌودی‪ ،‬ﺑرﮔردان از اﺑواﻟﻘﺎﺳم ﭘﺎﯾﻧده‬
‫ﻣﻌﺟم اﻟﺑﻠدان‪ ،‬ﯾﺎﻗوت ﺣﻣوی‬
‫اﻟﺗﻔﮭﯾم‪ ،‬اﺑورﯾﺣﺎن ﺑﯾروﻧﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﺟﻼل اﻟدﯾن ھﻣﺎﯾﯽ‬
‫ﻧزھﮫ اﻟﻘﻠوب‪ ،‬ﺣﻣدﷲ ﻣﺳﺗوﻓﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش دﺑﯾرﺳﯾﺎﻗﯽ‬
‫ﻓﺎرﺳﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬اﺑن ﺑﻠﺧﯽ‬
‫اﻟﺗﻧﺑﯾﮫ و اﻻﺷراف‪ ،‬اﺑن ﺧردادﺑﮫ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓرھﻧﮓ اﯾران در دوران اﻧﺗﻘﺎل از ﻋﺻر ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﮫ ﻋﺻر اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺣﻣد ﻣﺣﻣدی‬
‫ﻣﻼﯾری‬
‫ﻗﮭرﻣﺎﻧﺎن اﺳﺗﻘﻼل اﯾران‪ ،‬ذﺑﯾﺢ ﷲ ﺻﻔﺎ‬
‫اران از دوران ﺑﺎﺳﺗﺎن ﺗﺎ آﻏﺎز دوره ﻣﻐول‪ ،‬ﻋﻧﺎﯾت ﷲ رﺿﺎ‬
‫اﺣﺳن اﻟﺗﻘﺎﺳﯾم‪ ،‬ﻣﻘدﺳﯽ‪ ،‬ﺑرﮔردان ازﻋﻠﯾﻧﻘﯽ ﻣﻧزوی‬
‫دﯾﺑﺎﭼﮫ ای ﺑر ﻧظرﯾﮫ اﻧﺣطﺎط اﯾران‪ ،‬ﺟواد طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ‬
‫اﯾران از آﻏﺎر ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬روﻣن ﮔﯾرﺷﻣن‪ ،‬ﺑرﮔردان ﻣﺣﻣد ﻣﻌﯾن‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ در ﻏرب‪ ،‬ﺣﻣﯾد ﻋﻧﺎﯾت‬

‫‪215‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬روﻣﯾﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﮫ داد و ﺳﺗد ﻓرھﻧﮕﯽ ﻣﯾﺎن اﯾران و ﯾوﻧﺎن‪ ،‬ژوزف‬
‫وﯾﺳﮭوﻓر‪ ،‬ﺑرﮔردان ﺟﻣﺷﯾد ارﺟﻣﻧد‬
‫ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن و ﺑرﺑرھﺎ‪ ،‬اﻣﯾر ﻣﮭدی ﺑدﯾﻊ‪ ،‬ﺑرﮔردان اﺣﻣد آرام‬
‫ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ ﻓردوﺳﯽ و ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران‪ ،‬ﻣرﺗﺿﯽ ﺛﺎﻗب ﻓر‬
‫اﯾران و اﺳﭘﺎﻧﯾﺎ‪ ،‬ﺷﺟﺎع اﻟدﯾن ﺷﻔﺎ‬
‫ﻗﺎﺑوﺳﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﻋﻧﺻراﻟﻣﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻋﺑداﻟﻣﺟﯾد ﺑدوی‬
‫ﭘژوھﺷﯽ در اﺳﺎطﯾر اﯾران‪ ،‬ﻣﮭرداد ﺑﮭﺎر‬
‫ادب ﺻﻐﯾر‪ ،‬اﺑن ﻣﻘﻔﻊ )روزﺑﮫ دادﺑﮫ(‬
‫ﮔﺎﺗﮭﺎ‪ ،‬ﺑرﮔردان ﻋﻠﯽ اﮐﺑر ﺟﻌﻔری‬
‫ﻗﺿﺎوت در اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن )در ﻋﮭد ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ( ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺳﺎﻣﯽ‬
‫ﻧظﺎماﻟﻣﻠﮏ‪ ،‬ﺳﯾﺎﺳﺗﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﺟﻌﻔر ﺷﻌﺎر‬
‫ﺟواﻣﻊ اﻟﺣﮑﺎﯾﺎت‪ ،‬ﻋوﻓﯽ‬
‫ﺗرﺟﻣﮫ ﭼﻧد ﻣﺗن ﭘﮭﻠوی‪ ،‬ﻣﮭرداد ﺑﮭﺎر‬
‫اﯾران در زﻣﺎن ھﺧﺎﻣﻧﺷﯾﺎن‪ ،‬ﻣرﺗﺿﯽ اﺣﺗﺷﺎم‬
‫ﻣﯾﻧوی ﺧرد‪ ،‬ﺑرﮔردان از اﺣﻣد ﺗﻔﺿﻠﯽ‬
‫ﺟﺎوﯾدان ﺧرد‪ ،‬اﺑوﻋﻠﯽ ﻣﺳﮑوﯾﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﺑﮭروز ﺛروﺗﯾﺎن‬
‫ﻋﮭد اردﺷﯾر‪ ،‬ﮔردآوری از اﺣﺳﺎن ﻋﺑﺎس‪ ،‬ﺑرﮔردان ﺑﮫ ﻓﺎرﺳﯽ از اﻣﺎﻣﯽ ﺷوﺷﺗری‬
‫ﺗﺟﺎرب اﻻﻣم‪ ،‬اﺑن ﻣﺳﮑوﯾﮫ‪ ،‬ﺑرﮔردان از ﻋﻠﯾﻧﻘﯽ ﻣﻧزوی‬
‫ﺗﺎج ﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺟﺎﺣظ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﺣﺑﯾب ﷲ ﻧوﺑﺧت‬
‫ﻣ ّﻔدﻣﮫ‪ ،‬اﺑن ﺧﻠدون‪ ،‬ﺟﻠد ﯾﮑم‬
‫ﺟﺎوﯾدان ﺧرد‪ ،‬اﺑن ﻣﺳﮑوﯾﮫ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﺑﮭروز ﺛروﺗﯾﺎن‬
‫ﻧوروز ﻧﺎﻣﮫ ﺧﯾﺎم‬
‫ﻣرز ﻣزداﯾﯽ‪ ،‬اﻣﯾد ﻋطﺎﯾﯽ ﻓرد‬
‫ﺳﯾﺎﺳت ﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ ﺗوﺳﯽ‬
‫ﮔﻠﺳﺗﺎن ﺳﻌدی‪ ،‬ﺑﺎب ﯾﮑم در ﺳﯾرت ﭘﺎدﺷﺎھﺎن‬
‫ﻧﺻﯾﺣﮫ اﻟﻣﻠوک ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺣﻣدﻏزاﻟﯽ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﺟﻼل اﻟدﯾن ھﻣﺎﯾﯽ‬
‫از اﺳﺗوره ﺗﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ﺑررﺳﯽ ﺷﯾوه ﺗوﻟﯾد آﺳﯾﺎﯾﯽ و ﺗﺎﺛﯾر آن ﺑر ﺗﺎرﯾﺦ اﯾران ﺑﺎﺳﺗﺎن‪ ،‬ﻣﮭرداد‬
‫ﺑﮭﺎر‬
‫اﺧﺑﺎر اﻟطوال‪ ،‬دﯾﻧوری‪ ،‬ﺑرﮔردان از ﻣﮭدوی داﻣﻐﺎﻧﯽ‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن و ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن ﺑﮫ رواﯾت ﭘﻠوﺗﺎرخ‪ ،‬ﺑرﮔردان از اﺣﻣد ﮐﺳروی‬
‫ﺣﮑﻣت ﺧﺎﻟده‪ ،‬ﺣﮑﻣﺗﮭﺎی ﺑﮭﻣن ﺷﺎه‪ ،‬اﺑن ﻣﺳﮑوﯾﮫ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺑری‪ ،‬ﺑرﮔردان از اﺑواﻟﻘﺎﺳم ﭘﺎﯾﻧده‬
‫‪216‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫اﻟﻔﺑﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮫ آﺧوﻧد زاده ﺑﮫ ﺟﻼل اﻟدﯾن ﻣﯾرزا‬

‫ﺳﮫ ﻣﮑﺗوب‪ ،‬آﻗﺎﺧﺎن ﮐرﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺷﯾﺑﯽ دراز اﺳت ﭘﯾش ﻓراز‪ ،‬ﺷﺎھﯾن ﻧژاد‬
‫ﺑﻧدھﺷن‪ ،‬ﻓرﻧﺑﻎ دادﮔﯽ‪ ،‬ﺑرﮔردان از ﻣﮭرداد ﺑﮭﺎر‬
‫زادﺳﭘرم‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ﻣﺣﻣد ﺗﻘﯽ راﺷد ﻣﺣﺻل‬
‫دﯾﻧﮑرد ھﻔﺗم‪ ،‬ﻣﺣﻣد ﺗﻘﯽ راﺷد ﻣﺣﺻل‬
‫آﺛﺎر اﻟﺑﺎﻗﯾﮫ‪ ،‬اﺑورﯾﺣﺎن ﺑﯾروﻧﯽ‪ ،‬ﺑرﮔردان از اﮐﺑر داﻧﺎ ﺳرﺷت‬
‫ﮐﺎرﮐرد ﺳﯾﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺗﻣﺎﻋﯽ و اﻗﺗﺻﺎدی آﺗﺷﮑده ھﺎ در ﻋﺻر ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ اﺻﻐر ﻣﯾرزاﯾﯽ‬
‫اﯾراﻧﯾﺎن‪ ،‬ﯾوﻧﺎﻧﯾﺎن‪ ،‬روﻣﯾﺎن‪ ،‬ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﮫ داد و ﺳﺗد ﻓرھﻧﮕﯽ ﻣﯾﺎن اﯾران و ﯾوﻧﺎن‪ ،‬ژوزف‬
‫وﯾﺳﮭوﻓر‬
‫ﻏرراﻟﺳﯾر‪ ،‬ﺛﻌﺎﻟﺑﯽ‪ ،‬ﺑرﮔردان از ﻣﺣﻣد ﻓﺿﺎﺋﻠﯽ‬
‫ﺑﻧﯾﺎد ﻓﻠﺳﻔﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ در ﻏرب‪ ،‬ﺣﻣﯾد ﻋﻧﺎﯾت‬
‫اﯾران از آﻏﺎر ﺗﺎ اﺳﻼم‪ ،‬روﻣن ﮔﯾرﺷﻣن‪ ،‬ﺑرﮔردان ﻣﺣﻣد ﻣﻌﯾن‬
‫دارﯾوش ﮐﺑﯾر و ھرﻗﻠﯾطوس ﺣﮑﯾم‪ ،‬ذﮐﺎءاﻟﻣﻠﮏ ﻓروﻏﯽ‬
‫ﺳرﺷت ﺗﺎرﯾﺦﻧوﯾﺳﯽ در ﮔﻔﺗﮕوی ﻣﺳﻌود ﻟﻘﻣﺎن ﺑﺎ ﻣرﺗﺿﯽ ﺛﺎﻗبﻓر‬
‫ﻟﯾﺑراﻟﯾﺳم از ﮐﺟﺎ آﻣد‪ ،‬ﺳﺧﻧراﻧﯽ دارﯾوش ھﻣﺎﯾون‬
‫ھزار واژه‪ ،‬ﻧﺎﺗواﻧﯽ دﻣوﮐراﺳﯽ ھﺎ‪ ،‬دارﯾوش ھﻣﺎﯾون‬
‫اوﺳﺗﺎ‪ ،‬ﺑرﮔردان ﯾﺳﻧﺎ از اﺑراھﯾم ﭘورداوود‬
‫ﻣروج اﻟذھب‪ ،‬ﻣﺳﻌودی‪ ،‬ﺑرﮔردان از اﺑواﻟﻘﺎﺳم ﭘﺎﯾﻧده‬
‫ھزار واژه‪ ،‬دارﯾوش ھﻣﺎﯾون‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﮫ "ﻣردم ھرﭼﮫ ﺳزاوارﺷﺎن"‬
‫ﻓﺗوح اﻟﺑﻠدان‪ ،‬ﺑﻼذری‪ ،‬ﺑرﮔردان آذرﺗﺎش آذرﻧوش‬
‫اﻟﻔﺗوح‪ ،‬اﺑن اﻋﺛم ﮐوﻓﯽ‪ ،‬ﺑرﮔردان از ﻣﺣﻣد ﻣﺳﺗوﻓﯽ ھروی‬
‫ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ‪ ،‬ﺟواد طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ‬
‫رو در رو ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﻣﯾرﻓطروس‬
‫ﺳﯾراﻟﻣﻠوک‪ ،‬ﺧواﺟﮫ ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ ‪ ،‬ﺑﮫ ﮐوﺷش ھﯾوﺑرت دارک‬
‫ﻣﮑﺗب ﺗﺑرﯾز و ﻣﻘدﻣﺎت ﺗﺟددﺧواھﯽ‪ ،‬ﺟواد طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻓردوﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻗر ﭘرھﺎم‬
‫ﻓرھﻧﮓ اﺷﻌﺎر ﺣﺎﻓظ‪ ،‬اﺣﻣد ﻋﻠﯽ رﺟﺎﯾﯽ ﺑﺧﺎراﯾﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯾﺎت در اﯾران‪ .‬ذﺑﯾﺢاﻟﮫ ﺻﻔﺎ‬
‫ﻧظرﯾﮫ ﺣﮑوﻣت ﻗﺎﻧون در اﯾران‪ ،‬ﺟواد طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋﮫ ﻣﻘﺎﻻت اﯾران ﻧﺎﻣﮫ‪ ،‬اﺳﻼﻣﯽ ﻧدوﺷن‬

‫‪217‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

Iran, The Empire of the Mind, Pirooz Mojtahed-zadeh

Sebeos’ History by R. Thomson
"Iranian identity: Medieval-Islamic period", Encyclopedia Iranica,
Ahmad Ashraf
The Idea of Iran: An Eassay on Its Origin, Gerardo Gnoli
Memory and modernity: Reflections on Ernest Gellner's theory of
nationalism, Nations and Nationalism‫ و‬Anthony Smith
Qu’est-ce qu’une Nation?‫ و‬Ernest Renan, John Hutchinson and
Anthony Smith (eds.), Nationalism. Oxford University Press
One World, Two Civilizations, Ryszard Kapuscinski, New
Perspectives Quarterly
Emire of the mind, A History of Iran, Michael Axworthy
Sasanian Irredentism and the Foundation of
Constantinople: Historical Truth and Historical Reality, David
Frendo
Boundray Politics and International Boundary of Iran, Pirooz
Mojtahed-zadeh
The medieval origins of modern state, Joseph Stayer
The Political History of Iran under the Arsacids, Cambridge History
of Iran 3.1
Outlines of Roman History, William C. Morey, CHAPTER XXIII
Taxation in Persia, Mostafa Khan Fateh, JSTOR Articles
Qanats and Lifeworlds, English
JTOR, The Heritage of Persia, Richard Frye

218
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫ﻓﮭرﺳت واژﮔﺎن‬

‫‪, 118, 165, 196‬اَﺑَرﺳﺎم‬ ‫‪, 21, 25, 26, 28, 30, 66,‬اﻓراﺳﯾﺎب‬
‫‪, 83, 84, 196, 216‬اﺑن ﺧﻠدون‬ ‫‪99, 115‬‬
‫‪, 7, 59, 67, 68, 74, 170,‬اﺑﻦ ﻣﻘﻔﻊ‬ ‫‪, 20‬اﻓﺷﯾن اﺷروﺳﻧﮫ‬
‫‪216‬‬ ‫‪, 3, 47, 49, 54, 93, 127,‬اﻓﻼطون‬
‫‪, 31, 32, 125, 133,‬اﺑورﯾﺣﺎن ﺑﯾروﻧﯽ‬ ‫‪128, 144, 145, 147‬‬
‫‪200, 215, 217‬‬ ‫‪, 21, 25‬اﻟﺑرز‬
‫‪, 5, 7, 22, 32, 52, 59, 75,‬اردﺷﯾر‬ ‫‪, 199‬اﻣﯾرﮐﺑﯾر‬
‫‪78, 79, 81, 91, 93, 94, 96, 98,‬‬ ‫‪, 89‬اﻧﮕﻠس‬
‫‪99, 100, 106, 108, 113, 114,‬‬ ‫‪, 7, 20, 34, 45, 59, 80,‬اﻧﻮﺷﯿﺮوان‬
‫‪116, 118, 120, 124, 125, 131,‬‬ ‫‪85, 102, 103, 106, 108, 115,‬‬
‫‪132, 135, 136, 137, 140, 141,‬‬ ‫‪138, 139, 156, 157, 158, 159,‬‬
‫‪156, 157, 162, 165, 170, 172,‬‬ ‫‪160, 162, 166, 172, 173, 175,‬‬
‫‪174, 196, 216‬‬ ‫‪176, 196‬‬
‫‪, 5, 7, 32, 52, 59, 78,‬اردﺷﯾر ﺑﺎﺑﮑﺎن‬ ‫‪, 83, 182, 196‬اﻧوﺷﯾروان‬
‫‪79, 81, 93, 94, 96, 98, 108,‬‬ ‫‪, 30‬اﻧﯾران‬
‫‪113, 114, 117, 118, 120, 125,‬‬ ‫‪, 4, 6, 17, 24, 25, 28, 30, 51,‬اوﺳﺗﺎ‬
‫‪131, 135, 137, 140, 156, 162,‬‬ ‫‪57, 59, 62, 64, 67, 111, 140,‬‬
‫‪165, 170, 174, 196‬‬ ‫‪154, 164, 182, 196, 211, 217‬‬
‫‪, 82, 102, 125‬اردوان‬ ‫‪, 15‬اﯾران وﯾﭻ‬
‫‪, 47, 128, 129, 147, 166‬ارﺳطو‬ ‫‪, 18, 32, 156‬اﯾراﻧﺷﮭر‬
‫‪, 43, 51‬ارﻧﺳت رﻧﺎن‬ ‫‪, 22, 23, 29, 30, 50‬اﯾرج‬
‫‪, 105‬اِﺳﭘﺎد ُﮔ َﺷﺳب‬ ‫‪, 107, 195‬آﺧوﻧدزاده‬
‫‪, 31, 120, 136‬اﺳﺗﺧر‬ ‫‪, 74‬آذرﭘﺎد‬
‫‪, 114‬اﺳﺗراﺑون‬ ‫‪, 21, 28, 74, 83,‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ‬
‫‪, 199, 200‬اﺳﻔراﯾﻧﯽ‬ ‫‪97, 161, 215‬‬
‫‪, 84‬اﺳﻔﻧدﯾﺎر‬ ‫‪, 7, 18‬آرش‬
‫‪, 21, 26, 112, 114, 117,‬اﺳﮑﻧدر‬ ‫‪, 107, 195, 217‬آﻗﺎﺧﺎن ﮐرﻣﺎﻧﯽ‬
‫‪165, 168‬‬ ‫‪, 101‬آﻣودرﯾﺎ‬
‫‪, 16, 21, 28, 32, 48, 82,‬اﺷﮑﺎﻧﯽ‬ ‫‪, 28‬آﻧﺎھﯾﺗﺎ‬
‫‪108, 123, 147, 163‬‬ ‫‪, 39‬آﻧﺗوﻧﯽ اﺳﻣﯾت‬
‫‪, 7, 51, 52, 88, 118, 134,‬اﺷﮑﺎﻧﯾﺎن‬ ‫‪, 65, 68, 76, 102, 136,‬ﺑزرﮔﻣﮭر‬
‫‪147, 162, 164, 168, 182‬‬ ‫‪172, 182, 188, 196‬‬

‫‪219‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫‪, II‬ﺑﺰرﮔﻤﮭﺮ‬ ‫‪, 7, 105‬ﺧﺳرو‬

‫‪, 181, 217‬ﺑﻼذري‬ ‫‪, 105, 180, 201‬ﺧﺳرو ﭘروﯾز‬
‫‪, 135‬ﺑﻼش‬ ‫‪, 18, 102, 113, 143, 155‬ﺧﺷﺎﯾﺎرﺷﺎ‬
‫‪, 20, 22, 32, 101‬ﺑﻠﺦ‬ ‫‪, 155‬ﺧوزﺳﺗﺎن‬
‫‪, 25, 57, 112, 166‬ﺑُﻧ َدھِﺷن‬ ‫‪, 21, 22‬ﺧوﻧﯾرس‬
‫‪, 166, 196‬ﺑﮭرام‬ ‫‪, 84, 85, 216‬ﺧﯾﺎم‬
‫‪, 165, 167, 201‬ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾن‬ ‫‪, 7, 11, 18, 40, 45, 48, 62,‬دارﯾوش‬
‫‪, 180, 195‬ﺑﮭرام ﭼوﺑﯾﻧﮫ‬ ‫‪73, 92, 101, 113, 114, 119,‬‬
‫‪, 35, 75, 91, 125, 134,‬ﺑﮭرام ﮔور‬ ‫‪128, 141, 146, 149, 151, 155,‬‬
‫‪137, 155, 164, 166, 168, 196‬‬ ‫‪162, 174, 177, 217‬‬
‫‪, 141, 149, 151,‬دارﯾوش ھﻣﺎﯾون‬
‫‪, 25, 84, 92, 104, 147, 216‬ﺑﻬﻤﻦ‬
‫‪177, 217‬‬
‫‪, 70‬ﭘروﭼﯾﺳﺗﺎ‬ ‫‪, 19, 21, 24, 26, 27, 64, 91,‬دﯾﻧﮑرد‬
‫‪, 99, 100, 101, 141‬ﭘﻠوﺗﺎرک‬ ‫‪97, 121, 124, 138, 175, 196,‬‬
‫‪, 76, 216‬ﭘﻬﻠﻮي‬ ‫‪215, 217‬‬
‫‪, II, 76‬ﺗﺑرﺳﺗﺎن‬ ‫‪, 21, 28, 36, 41, 97,‬ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‬
‫‪, 109, 167, 182‬ﺗرک‬ ‫‪215‬‬
‫‪َ , 52, 81, 95, 118, 156, 165‬ﺗﻧﺳَر‬ ‫‪, 7, 15, 26, 164, 174, 179,‬رﺳﺗم‬
‫‪, 29, 30‬ﺗور‬ ‫‪180, 185, 200‬‬
‫‪, 29, 30, 103, 115, 116, 159‬ﺗوران‬ ‫‪, 199, 208‬رﺷﯾداﻟدﯾن ﻓﺿلﷲ‬
‫‪, 59, 81, 82, 83, 95, 96, 134,‬ﺟﺎﺣظ‬ ‫‪, 44, 190‬رﺿﺎﺷﺎه‬
‫‪216‬‬ ‫‪, 17, 19, 24, 29, 30, 33, 37,‬روم‬
‫‪, 188‬ﺟﺎﻣﺎﺳب‬ ‫‪38, 48, 49, 51, 102, 103, 105,‬‬
‫‪, 32, 107, 194, 195,‬ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫‪115, 119, 121, 140, 147, 168,‬‬
‫‪215, 217‬‬ ‫‪175, 176‬‬
‫‪, 21, 47, 56, 65, 80, 91, 92,‬ﺟﻣﺷﯾد‬ ‫‪, 112‬زاداﺳﭘرم‬
‫‪93, 97, 99, 120, 134, 144,‬‬ ‫‪, 181‬زادوﯾﮫ‬
‫‪172, 192, 216‬‬ ‫‪, 4, 7, 9, 16, 19, 46, 47, 49,‬زرﺗﺸﺖ‬
‫‪, 24, 40, 90, 92, 110,‬ﺟواد طﺑﺎطﺑﺎﯾﯽ‬ ‫‪50, 53, 55, 67, 69, 70, 77, 90,‬‬
‫‪129, 188, 189, 195, 199, 209,‬‬ ‫‪91, 111, 117, 118, 126, 127,‬‬
‫‪215, 217‬‬ ‫‪160, 188‬‬
‫‪, 147‬ﺟوﻟﯾوس ﺳزار‬ ‫‪, 148‬ژان ژاک روﺳو‬
‫‪, 25‬ﭼَ ﻣروش‬ ‫‪, 4, 5, 6, 7, 8, 16, 19, 20,‬ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫‪, 37‬ﺣﺟﺎز‬ ‫‪33, 34, 37, 48, 50, 52, 59, 76,‬‬
‫‪, 186, 187‬ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‬ ‫‪82, 83, 85, 107, 108, 109,‬‬
‫‪, 105‬ﺧراج‬ ‫‪115, 116, 117, 119, 121, 122,‬‬
‫‪, 167‬ﺧراﺳﺎن‬

‫‪220‬‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬
‫‪123, 125, 130, 133, 135, 136,‬‬
‫‪156, 157, 162, 163, 167, 171,‬‬
‫‪181, 191, 196, 201, 211, 215,‬‬
‫‪217‬‬
‫‪, 200, 201, 203‬ﺳﺎم‬
‫‪, 8‬ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ‬
‫‪, 74, 199‬ﺳﺎﻣﺎﻧﯾﺎن‬
‫‪, 85, 86, 185, 207, 209, 216‬ﺳﻌدی‬
‫‪, 145, 146‬ﺳﻘراط‬
‫‪, 29, 30‬ﺳﻠم‬
‫‪, 164, 196, 201‬ﺳوﺧرا‬
‫‪, 8, 53, 59, 188‬ﺳﮭروردی‬
‫‪, 16, 19, 34, 37, 53, 82,‬ﺷﺎﭘور‬
‫‪108, 119, 121, 122, 136, 165,‬‬
‫‪168, 171, 181‬‬
‫‪, 110, 118‬ﺷﺎه اﺳﻣﺎﻋﯾل‬
‫‪, 4, 6, 8, 15, 23, 29, 30,‬ﺷﺎھﻧﺎﻣﮫ‬
‫‪31, 41, 50, 51, 55, 57, 59, 64,‬‬
‫‪67, 69, 71, 72, 78, 91, 96,‬‬
‫‪115, 116, 120, 122, 136, 154,‬‬
‫‪155, 158, 159, 164, 168, 179,‬‬
‫‪182, 184, 185, 186, 191, 196,‬‬
‫‪200, 209, 211, 216‬‬
‫‪, 209‬ﺷﺑﺳﺗری‬
‫‪, 8, 15, 36‬ﺷﻌوﺑﯾﮫ‬
‫‪, 187‬ﺷﮭﯾد ﺑﻠﺧﯽ‬
‫‪, 74‬ﺻﻔﺎرﯾﺎن‬
‫‪, 109, 184, 197, 198, 199‬ﺻﻔوﯾﮫ‬
‫‪, 28, 56, 72, 78, 99, 120,‬ﺿﺣﺎک‬
‫‪128, 172‬‬
‫‪, 22, 31, 33, 34, 44‬ﻋراق‬
‫‪, 194, 217‬ﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮﻓﻄﺮوس‬
‫‪, 80, 81, 94, 96, 98,‬ﻋﻠﯿﻨﻘﯽ ﻣﻨﺰوي‬
‫‪99, 103, 104, 132, 139, 140,‬‬
‫‪143, 160, 174, 175, 216‬‬
‫‪, 155‬ﻓﺎرس‬
‫‪221‬‬
‫‪, 107, 194‬ﻓﺗﺣﻌﻠﯽ آﺧوﻧدزاده‬
‫‪, 22, 31, 32, 33, 155‬ﻓرات‬
‫‪, 7, 8, 23, 51, 55, 59, 69,‬ﻓردوﺳﯽ‬
‫‪91, 109, 122, 154, 158, 182,‬‬
‫‪184, 186, 200, 210, 216, 217‬‬
‫‪َ , 188‬ﻓرﺷوﺷ َﺗر‬
‫‪, 22, 23, 27, 29, 65, 78, 80,‬ﻓرﯾدون‬
‫‪99, 108, 170, 172, 175, 191,‬‬
‫‪215‬‬
‫‪َ , 199‬ﻓﺿل اﺑن ﺳَﮭل ﺳرﺧﺳﯽ‬
‫‪, 199‬ﻗﺎﺋم ﻣﻘﺎم ﻓراھﺎﻧﯽ‬
‫‪, 8, 26, 31, 34, 128, 135, 136,‬ﻗﺒﺎد‬
‫‪164, 175, 196‬‬
‫‪, 25, 63, 97, 158, 179, 196‬ﮐﺎووس‬
‫‪, 7, 72‬ﮐﺎوه‬
‫‪, 19, 165‬ﮐرﺗﯾر‬
‫‪, 7, 52, 72, 92, 108, 128,‬ﮐورش‬
‫‪143, 163, 196‬‬
‫‪, 97‬ﮐﯽ ﮐﺎووس‬
‫‪, 7, 28, 30, 97, 104, 108,‬ﮐﯾﺧﺳرو‬
‫‪115, 128, 130, 155, 158, 159,‬‬
‫‪164, 172‬‬
‫‪, 64, 84, 101, 108, 158‬ﮐﯾﻘﺑﺎد‬
‫‪, 31, 112‬ﮐﯾوﻣرث‬
‫‪, 17, 49, 70, 77, 111, 126,‬ﮔﺎﺗﮭﺎ‬
‫‪216‬‬
‫‪, 72, 92, 144, 196‬ﮔزﻧﻔون‬
‫‪, 28, 77, 99, 117, 175,‬ﮔﺷﺗﺎﺳپ‬
‫‪196‬‬
‫‪,‬ﮔﺷﻧﺳب‬ ‫‪ُ 118‬‬
‫‪, 164, 200, 203‬ﮔودرز‬
‫‪, 40‬ﮔﯾرﯾﺷﻣن‬
‫‪, 34, 108, 130, 164, 173‬ﻟﮭراﺳپ‬
‫‪, 89‬ﻣﺎرﮐس‬
‫‪, 197‬ﻣﺎﮐﯾﺎوﻟﯽ‬
‫‪, 53, 83, 121, 205‬ﻣﺎﻧﯽ‬
 ‫ﭘﯾش درآﻣدی ﺑراﻧدﯾﺷﮫ ﺳﯾﺎﺳﯽ اﯾراﻧﺷﮭری‬

‫‪, 22, 24, 51, 71, 74,‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‬ ‫‪, 16, 69, 154, 215‬وﻧﺪﯾﺪاد‬
‫‪122, 154, 215, 216‬‬ ‫‪, 44‬ھﺎﺑﺳﺑﺎوم‬
‫‪, 86‬ﻣﺰدك‬ ‫‪, 10‬ھﺎﻧری ُﮐرﺑَن‬
‫‪, 4, 6, 17, 18, 59, 61, 72,‬ھﺧﺎﻣﻧﺷﯽ‬
‫‪, 23, 31, 33, 34, 157, 167,‬ﻣﺴﻌﻮدي‬
‫‪73, 75, 77, 99, 100, 101, 102,‬‬
‫‪215, 217‬‬ ‫‪106, 108, 123, 140, 141, 144,‬‬
‫‪, 59, 77, 79, 80, 81, 84,‬ﻣﺳﮑوﯾﮫ‬ ‫‪155, 156, 162, 163, 168, 211,‬‬
‫‪92, 93, 94, 96, 98, 99, 102,‬‬ ‫‪216‬‬
‫‪103, 104, 121, 132, 136, 139,‬‬ ‫‪, 4, 8, 18, 26, 28, 37, 45,‬ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن‬
‫‪140, 143, 160, 174, 175, 197,‬‬
‫‪216‬‬ ‫‪48, 52, 90, 145, 156, 196‬‬
‫‪, 21, 30, 78, 94, 139, 172‬ﻣﻧوﭼﮭر‬ ‫‪, 83, 103, 106, 108, 122,‬ھرﻣز‬
‫‪, 186‬ﻣﻧوﭼﮭری‬ ‫‪165‬‬
‫‪, 208‬ﻣوﻟوی‬ ‫‪, 72, 143, 163‬ھرودت‬
‫‪, 89, 150‬ﻣوﻧﺗﺳﮑﯾو‬ ‫‪, 40, 88‬ھرودوت‬
‫‪, 23, 59, 85, 173, 188,‬ﻧظﺎم اﻟﻣﻠﮏ‬ ‫‪, 18, 39, 47, 50, 90, 186‬ھﮕل‬
‫‪189, 197, 216, 217‬‬ ‫‪, 34, 63, 71, 76, 78, 108‬ھوﺷﻧﮓ‬
‫‪, 85‬ﮔﻧﺟوی ﻧظﺎﻣﯽ‬ ‫‪, 8, 19, 182‬ﯾﺎدﮔﺎر زرﯾران‬
‫‪, 66, 180, 192, 203‬ﻧوذر‬ ‫‪, 121, 164‬ﯾﺰدﮔﺮد‬
‫‪, 86‬ﻧوﺷﯾروان‬ ‫‪َ , 25, 28, 30, 164, 196‬ﯾﺷت‬
‫‪, 48, 111‬ﻧﯾﭼﮫ‬ ‫‪, 74‬ﯾﻌﻘوب ﻟﯾث‬

‫‪222‬‬