ANN CHIKOVANI*

«Ο νόμος του αίματος» στην

ελληνική και τη γεωργιανή λογοτεχνία:
Ο Ήλιος του θανάτου του Παντελή Πρεβελάκη και
Ο Φιλοξενούμενος και o νοικοκύρης του Βάζα-Ψαβέλα

Η επισήμανση και η μελέτη των λαογραφικών στοιχείων, των αρχε-

τύπων και των τελετουργικών μοντέλων μέσα στα λογοτεχνικά έργα
παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Μέσω των στοιχείων αυτών δίνεται
η δυνατότητα να ανακαλυφτούν οικουμενικά, πρωτογονικά και στοι-
χειακά σχήματα στα λογοτεχνικά έργα και τη ζωή των ανθρώπων.
Στο έργο του Παντελή Πρεβελάκη ιδιαίτερη σημασία αποκτούν οι
παραδόσεις της Κρήτης που πλουτίζουν τις σελίδες των βιβλίων του
με αξιόλογο λαογραφικό υλικό. Τα ήθη και τα έθιμα που περιγράφο-
νται στα λογοτεχνικά του έργα, όπως και ο συγκρητισμός του χριστια-
νισμού μ’ όλες τις επιβιώσεις από την αρχαία ειδωλολατρία, παρουσι-
άζουν ενδιαφέροντα στοιχεία. Τα ήθη και τα έθιμα, οι τελετουργίες,
αφού αποτελούν μια γλώσσα κατανοητή σε όλους, όταν εντάσσονται
σε ένα λογοτεχνικό κείμενο λειτουργούν μέσα σ’ αυτό με πολλαπλούς
και ποικίλους τρόπους.
Ο Πρεβελάκης στα έργα του αναφέρει όλες τις συνήθειες που συνο-
δεύουν κάθε εκδήλωση της ζωής του ανθρώπου, από τη γέννηση ως
και το θάνατό του. Όπως το παρατήρησε ο Γιώργης Μανουσάκης (1968:
28), ο Παντελής Πρεβελάκης σκορπά μέσα στα έργα του άφθονα τρα-
γούδια, μαντινάδες, μοιρολόγια, παραμύθια, παραδόσεις και θρύλους,
ευχές, κατάρες και ανέκδοτα, έθιμα σχετικά με τις αγροτικές δουλειές
όλου του χρόνου, αντιλήψεις για τους καιρούς, τα φυτά και τα ζώα
κ.τ.λ.

* Dr., Lecturer of the Institute of Classical Philology – Byzantine and Modern Greek
Studies, Ivan Javakhishvili Tbilisi State University, 13 Chavchavadze Ave., Tbilisi
0179, Georgia. E-mail: a-chikovani@animail.net
10 ΔιεθνΚρητΣυν (2006) Γ1 (Χανιά 2010) 001-008
380 ANN CHIKOVANI

Ο σκοπός της έρευνάς μας, ωστόσο, δεν ήταν η αποδελτίωση του

πλούσιου λαογραφικού υλικού που ο Πρεβελάκης έχει καταγράψει και
αξιοποιήσει λογοτεχνικά, αλλά η μελέτη της λειτουργίας αυτών των
παραδοσιακών στοιχείων ή εθίμων μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα.
Ο καθηγητής Βαγγέλης Αθανασόπουλος (1992: 40-45) σημειώνει,
πως με την αρχετυπική προσέγγιση του λογοτεχνικού έργου ανιχνεύο-
νται τα στοιχειακά σχήματα του μύθου και της τελετουργίας που επα-
νέρχονται στους θρύλους και τις τελετές των πιο διαφορετικών πολι-
τισμών. Μια τέτοια κριτική βασίζεται στη θεωρία του συλλογικού ασυ-
νειδήτου, δηλαδή στο ότι ο πολιτισμένος άνθρωπος διατηρεί, αν και
ασυνείδητα, εκείνες τις αρχαϊκές ή πρωτογονικές περιοχές της γνώσης
που είχε περιχαρακώσει με τρόπο έμμεσο μέσα στο μύθο.
Μαζί με το λογοτεχνικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερη σημασία αποκτά και
η πολιτισμική πλευρά του ζητήματος. Τα λαογραφικά στοιχεία και τα
τελετουργικά μοτίβα άντεξαν στους αιώνες και έφτασαν αμετάβλητα
μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Η γέννηση, ο γάμος, η θυσία (σε διάφορες
μορφές της), ο θάνατος και τα σχετικά τελετουργικά σχήματα παραμέ-
νουν και σήμερα βασικοί άξονες της κοινωνικής ζωής και των λογοτε-
χνικών προβληματισμών.
Εφόσον είναι πολύ δύσκολο σε μια εισήγηση να μιλήσουμε για τα
διάφορα λαϊκά στοιχεία που εμφανίζονται στα έργα του λογοτέχνη, θα
περιοριστούμε στο λαϊκό έθιμο του «γδικιωμού» ή στο «νόμο του αίμα-
τος» και θα προσπαθήσουμε να βρούμε τη λογοτεχνική λειτουργία του
πανάρχαιου αυτού εθίμου στο μυθιστόρημα Ο Ήλιος του θανάτου.1 Θα
παρουσιάσουμε αντίστοιχους παραλληλισμούς για το «νόμο του αίμα-
τος» από τη γεωργιανή λογοτεχνία, στο έργο του Βάζα-Ψαβέλα.
Οι παραδόσεις πολύ ή λίγο λειτουργούν σε κάθε κοινωνία και η
ποικιλία των παραδόσεων ανιχνεύεται μέσα στα λογοτεχνικά έργα.
Το ενδιαφέρον που με παρακίνησε να ασχοληθώ με το συγκεκριμέ-
νο ζήτημα εξηγείται από το εξής: ο «νόμος του αίματος» είχε βαθιές
ρίζες στη γεωργιανή κοινωνία και, αντίστοιχα, επεξεργάστηκε και στη
γεωργιανή λογοτεχνία. Βάσει μιας συγκριτικής προσέγγισης θα ήθελα
να μάθω πώς εκφράστηκε στη λογοτεχνία το έθιμο της ανταπόδοσης
του αίματος που λειτουργούσε στις δύο αυτές κοινωνίες, και πώς λει-
τουργεί μέσα στα λογοτεχνικά έργα του Έλληνα και του Γεωργιανού
συγγραφέα.
1 «Παρατηρήθηκε ότι ο Πρεβελάκης με το έργο αυτό έχει φθάσει στην πλήρη του
συγγραφική ωριμότητα. Ο Ήλιος του Θανάτου ως μυθιστορηματική σύνθεση θεω-
ρείται το κορυφαίο μέσα στη συνολική αφηγηματική παραγωγή του συγγραφέα»
(Παρίσης 1993: 357).
Ο «ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 381
Η αρχή της ανταπόδοσης διεκδικεί θέση περιωπής στην έννομη
τάξη των κοινωνιών όπου εκτρέφεται. Το λαϊκό περί δικαίου αίσθη-
μα δικαιώνεται, όταν το θύμα ή οι συγγενείς του θύματος «παίρνουν
το αίμα τους πίσω», δηλαδή όταν τιμωρούν τον δράστη ή κάποιον από
το σόι του με τον ίδιο ατιμωτικό τρόπο με τον οποίο βίωσαν την προσ-
βολή προς το πρόσωπό τους.

Στο μυθιστόρημα Ο Ήλιος του θανάτου το θέμα της «πλερωμής του

αίματος», ο λεγόμενος «νόμος του αίματος» ή «ο γδικιωμός», κατέ-
χει μια από τις κυριότερες θέσεις.2 Στην κοινωνία όπου η αντεκδίκη-
ση (βεντέτα, «οικογενειακά» ή «γδικιωμός») αποτελεί τρόπο επίλυ-
σης των διαφορών, η κοινωνία απαιτεί από τους ανθρώπους «τυφλή
υπακοή» για την τήρηση των άγραφων νόμων. Στο μυθιστόρημα του
Π. Πρεβελάκη, όμως, υπάρχουν κάποιοι που εναντιώνονται σ’ αυτό το
έθιμο, σε ότι αφορά την εκτίμησή του. Αυτό το καταλαβαίνουμε από το
διάλογο του παπά-Γιάννη και της θειας Ρουσάκη:

— ...«Ο λύκος δε χορταίνει με μηνύματα». Λύκος! Το ’πε μοναχή της.

— Τι θέλει; Τι γυρεύει;
— Αίμα.
— Ας την κρίνει ο Θεός! Το παιδί μου δικάστηκε. Δεν τη φτάνει;
— Θαρρείς πως έχει λογικό να κρίνει; Η καταραμένη η συνήθεια την
πάει και τη φέρνει. Αν έθαψα εκατό χριστιανούς αφόντας αξιώθηκα
την ιεροσύνη, οι πενήντα είχανε πάει από βόλι... Γδικιωμός, σου λέει
και κείνη, και θαρρεί πως βλέπει το παιδί της να γυρίζει.
— Και δε λυπάται το μικρότερό της το Μιχάλη; Αν κάμει το κακό, θα
τον ρίξουνε στα σίδερα.
— Αχ, καημένη! Όποιος πάει για αίμα, την κάπα του την έχει κρεμα-
σμένη στο Μεντρεσέ (ήθελε να πει τη φυλακή). Αυτό ζητάει η τιμή.
— Ανάθεμά τη!
— Ανάθεμα να έχει! Οι άνθρωποι τη βρήκαν όταν ξεχάσαν τις εντολές
του Παντοδύναμου.

2 Στο κλίμα των σκληρών αγώνων επικράτησης μεταξύ των πατριών (οικογενει-
ών), αναπτύχθηκε η βεντέτα, ο λεγόμενος «γδικιωμός» ή «δικιωμός» –που αφο-
ρούσε αρχικά το σόι ή την οικογένεια και όχι το άτομο– ήταν η τιμωρία μιας πρά-
ξης που είχε γίνει σε βάρος της οικογένειας. Την τιμωρία αποφάσιζε ψύχραιμα
ένα οικογενειακό συμβούλιο, ενώ δεν ήταν απαραίτητο να τιμωρηθεί προσωπικά
ο ένοχος της πράξης. Η βεντέτα μπορούσε να στραφεί και εναντίον άλλου μέλους
της αντίπαλης οικογένειας.
382 ANN CHIKOVANI

— Γυρεύουν τιμή στον ψεύτη κόσμο, και πουλούνε την ψυχή τους.
(Πρεβελάκης 1984: 83-84)

Ο μύθος του έργου (για να περιοριστούμε στα επεισόδια που μας

ενδιαφέρουν) διαδραματίζεται ως εξής: Ο γιος της θειας Ρουσάκη, ο
Λεύτερης, πάνω στον καβγά σκοτώνει τον συγχωριανό του, τον Ηλία
της Σπιθούραινας, και ο ίδιος χάνεται στο μέτωπο. Η οικογένεια (η
μάνα) του σκοτωμένου επιδιώκει να πάρει το αίμα της πίσω και ύστε-
ρα από το χαμό του Λευτέρη στο μέτωπο. Το θύμα αναμένεται να είναι
ο ορφανός Ηλίας, που τον ανατρέφει η θεια Ρουσάκη στο σπίτι της.
Το άδικο βόλι όμως κατά λάθος βρίσκει τη θεια και τα τελευταία της
λόγια είναι: «Το γυρίσαμε το αίμα που χρωστούσαμε!.. Τώρα, εσύ θα
ζήσεις! Είσαι το κεφαλάρι της γενιάς!...» (333).
Έχουν γίνει πολλές μελέτες που απέδειξαν, ότι στις κοινωνίες
όπου η αντεκδίκηση (βεντέτα, «οικογενειακά» ή «γδικιωμός») αποτε-
λεί τρόπο επίλυσης των διαφορών συναντά κανείς υψηλό το αίσθημα
δύο κορυφαίων αρχών: της τιμής και της ντροπής, που με τη σειρά τους
θεμελιώνουν τον εγωισμό, τον καθρέπτη της επιδίωξης του ιδανικού
εαυτού. Έχει τεκμηριωθεί, πως όσο αναχρονιστικές κι αν εμφανίζο-
νται οι εκδηλώσεις της βεντέτας, άλλο τόσο βαθιές αποδεικνύονται
οι ρίζες τους στις δομές των κοινωνιών βεντέτας (feunding societies),
κυρίως όμως στη συνείδηση των απλών ανθρώπων (Γαλανού 2006).
Ας προσεγγίσουμε όμως το ζήτημα από μια διαφορετική οπτική γωνία,
χρησιμοποιώντας το γεωργιανό υλικό.

Στoν «νόμο του αίματος», όπως είπα και πιο πριν, αναφέρεται στα
έργα του και ο γνωστός Γεωργιανός συγγραφέας Βάζα-Ψαβέλα (Vazha-
Pshavela: ψευδώνυμο του Λουκά Ραζικασβίλι, 1861-1915). Ο Βάζα-
Ψαβέλα γεννήθηκε στο χωριό Τσαργκάλι, τριγυρισμένο από τις υψη-
λές κορυφές και τα δάση του Καυκάσου. Στα έργα του ανανέωσε την
παράδοση της δημοτικής ποίησης και των θρύλων του Καυκάσου. Τα
έργα του συγγραφέα της υψηλής βουνίσιας περιοχής του Καυκάσου
καθώς και τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής αυτής σε πολλά σημεία
μοιάζουν με αυτά της Κρήτης. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για το
«νόμο του αίματος». Το έργο του Βάζα-Ψαβέλα Ο Φιλοξενούμενος και ο
νοικοκύρης αφιερώνεται στο έθιμο αυτό.
Περιληπτικά ο μύθος διαδραματίζεται ως εξής: Ο χριστιανός Γεωρ-
γιανός, το πρωτοπαλλήκαρο Ζβιανταούρι, κυνηγά στα βουνά. Όταν
Ο «ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 383
βραδιάζει και ο Γεωργιανός κινδυνεύει να μείνει έξω στο κρύο, συνα-
ντά τυχαία έναν άλλο κυνηγό, τον κίστο (μουσουλμάνο Τσετσένο) τον
Τζοκόλα, ο οποίος τον προσκαλεί στο σπίτι του που είναι κοντά. Έχο-
ντας φέρει τον Ζβιανταούρι στο σπίτι του, ο Τζοκόλα ανακαλύπτει ότι
ο φιλοξενούμενός του είναι ο φονιάς του αδερφού του. Ενώ το ένα έθι-
μο του υπαγορεύει να «πάρει το αίμα πίσω», ταυτοχρόνως υπάρχει το
άλλο έθιμο που λέει ότι δεν μπορείς να σκοτώσεις τον φιλοξενούμενό
σου. Οι συγχωριανοί του Τζοκόλα, όταν μαθαίνουν πως αυτός φιλο-
ξένησε στο σπίτι του έναν εχθρό, διψούν για το αίμα της ανταπόδο-
σης και ζητάνε να τους παραδώσει τον Γεωργιανό. Ο Τζοκόλα αρνείται,
λέγοντας ότι σήμερα αυτός είναι φιλοξενούμενός του, και όσο αίμα και
να χρωστάει δεν μπορεί να τον παραδώσει (προδώσει). Εντέλει οι συγ-
χωριανοί αποκαλούν τον Τζοκόλα «προδότη» και «φοβητσιάρη», και
βίαια παίρνουν τον Ζβιανταούρι να τον θυσιάσουν στον νεκρό τους.
Κατά το έθιμο, εάν το θύμα συναντά το θάνατό του χωρίς φόβο και
δειλία, δεν θεωρείται θυσιασμένο, δεν θα υπηρετεί στον άλλο κόσμο
εκείνο για τον οποίο θυσιάστηκε. Ο Ζβιανταούρι, μέχρι να πεθάνει, δεν
έχει σκύψει το κεφάλι του και πεθαίνει ως παλληκάρι. Ο Τζοκόλα, για
να υπερασπιστεί την τιμή και την αξιοπρέπειά του, μόνος πολεμάει το
στρατό των Γεωργιανών που έρχεται να βοηθήσει τον Ζβιανταούρι. Ο
Τζοκόλα πέφτει από τα άρματα των Γεωργιανών με θάνατο παλληκα-
ριού και γίνεται θύμα των παραδόσεων.

Μπορεί από την πρώτη ματιά τα δύο αυτά έργα –του Γεωργιανού
και του Έλληνα συγγραφέα– να διαφέρουν σε πολλά σημεία, αλλά
έχουν ένα πολύ σημαντικό κοινό στοιχείο: το ίδιο έθιμο του γδικιω-
μού, που γίνεται αιτία θανάτου των κεντρικών ηρώων των βιβλίων.
Το ζήτημα που θέλω να αγγίξω εδώ είναι το εξής: πώς αντιλαμβάνο-
νται οι ίδιοι οι ήρωες το έθιμο αυτό, ποια είναι η στάση που κρατούνε
απέναντι στο έθιμο, και πώς λειτουργεί αυτό μέσα σε ένα λογοτεχνι-
κό έργο (μυθιστόρημα στην περίπτωση του Πρεβελάκη, επικό ποίημα
στην περίπτωση του Βάζα-Ψαβέλα).
Σημαντικό είναι επίσης το πώς εξηγείται το έθιμο του γδικιωμού κι
αν μπορεί ένα λογοτεχνικό έργο να υπερασπιστεί το γεγονός, ότι, εάν
κάποιες παραδόσεις είναι πια ξεπερασμένες, οφείλουμε να το παραδε-
χτούμε.
Στα δύο αυτά λογοτεχνικά έργα το κοινό και οι ίδιοι οι ήρωες των
έργων αναγνωρίζουν, ότι το έθιμο πρέπει οπωσδήποτε να τηρηθεί:
 384 ANN CHIKOVANI

«Πότε έγινε φονικό στα μέρη μας χωρίς να δευτερώσει και να τριτώ-
>>>>> σει;» (ΣΕΛΙΔΑ?) διερωτάται η θεια Ρουσάκη, όμως η ίδια εναντιώνεται
στο έθιμο, λέγοντας: «Ανάθεμά την» (την τιμή που απαιτεί γδικιωμό)
(84). Από την άλλη όμως πλευρά, η ίδια ηρωίδα στο τέλος του μυθιστο-
ρήματος λέει: «Το γυρίσαμε το αίμα που χρωστούσαμε!» (333) – πάλι
αναγνωρίζει την ανάγκη να τηρούνται τα έθιμα.
Ο Τζοκόλα επίσης αναγνωρίζει ότι το έθιμο πρέπει να τηρηθεί,
αλλά αυτό έρχεται σε σύγκρουση με ένα άλλο έθιμο – της φιλοξενίας.
Στην περίπτωση της θειας Ρουσάκη, υπάρχουν συγχωριανοί της (ένας
γέροντας, ο παπα-Γιάννης) που αναγνωρίζουν το άδικο του εθίμου.
Στην περίπτωση του γεωργιανού έργου, τα πράγματα είναι πιο περί-
πλοκα· εδώ δεν πρόκειται για τους συγχωριανούς που ο ένας χρωστάει
το αίμα αλλουνού (γίνονται και τέτοια βέβαια), αλλά, ένας χριστιανός
χρωστάει το αίμα των μουσουλμάνων στο γειτονικό χωριό.
Πώς εξηγείται όμως η παράδοση του γδικιωμού και γιατί οι ρίζες
της είναι τόσο ισχυρές, που συνεχίζουν να επιβιώνουν στην κοινωνία
επί αιώνες και ν’ απασχολούν τους συγγραφείς;
Ο νόμος του αίματος πρέπει να συνδέεται με το έθιμο αιματερής
θυσίας, που σε κάποια έθιμα αντικαταστάθηκε με θυσία ζώων ή τροπο-
ποιήθηκε σε «νόμο αίματος» που έχει τις ρίζες του σε ανθρώπινες θυσί-
ες, θυσίες για το «καλό» της ψυχής στον Άλλο Κόσμο. Αυτό το σημειώ-
νει και ο Βάζα-Ψαβέλα στις επιστολές του (Vazha-Pshavela 1987: 365).
Στους μύθους, γενικά, ξεχωρίζονται οι θυσίες του ανθρώπου για
τον Θεό, η αυτοθυσία και η θυσία με στόχο την εκδίκηση. Το έθιμο
του γδικιωμού πραγματοποιείται μηχανικά, έχοντας χάσει την πρώιμη
ιερή του (sacral) σημασία. Ένα τέτοιο έθιμο έχει χάσει τη λειτουργική
σημασία του και σ’ αυτή την περίπτωση δρα ανάποδα – γι’ αυτό κάθε
καινούριος φόνος (θυσία που έχει χάσει το τελετουργικό του περιεχό-
μενο) προκαλεί εκ μέρους του έναν καινούριο φόνο.
Η ιδιοφυία του Πρεβελάκη και του Βάζα-Ψαβέλα διαφάνηκε στο
γεγονός, ότι οι ήρωές τους κατάλαβαν τη σημασία της τελετής που
έχει χάσει τη λειτουργική της βάση και την απαρνήθηκαν.
Τα λαϊκά ήθη και έθιμα που περιγράφονται στο έργο του Παντελή
Πρεβελάκη σχετικά με το θέμα της θυσίας τραβούν την προσοχή του
αναγνώστη με την ιδιομορφία και συνάμα με την αρχαία τους μορ-
φή. Για χαρακτηριστικό παράδειγμα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε το
επεισόδιο όπου περιγράφεται η συνοδεία του χασάπη του χωριού και
το μοσχάρι που πήγαινε να σφάξει:

Του ’χε τυλίξει τα κέρατα σε κάτι χρωματιστά χαρτιά, και του ’χε κρεμα-
σμένη μια φούντα κορδέλες στο λαιμό. Το περπατούσε μέσα στο χωριό,
Ο «ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 385
και το πουλούσε ζωντανό, κομμάτι το κομμάτι. ... Δεν ήξερε το δύστυχο
τι το περίμενε, και κείνοι που το ήξεραν το είχαν ξεχασμένο. Το καμα-
ρώναν και το περιχαίρουνταν σα να το προβόδιζαν στο γάμο του.
Στο παρακάτω καφενείο, του Γιώργη του Κουτσού, η αναίμαχτη
θυσία ξακολούθησε. ... Ο χασάπης, ήθελε, θαρρείς, να μπλέξει όλο το
χωριό στο κρίμα του, και τότε να σηκώσει το μαχαίρι. Τρεις οκάδες
ψαχνό ν’απόμενε απούλητο, τη σφαγή θα τη μετάθετε στο άλλο Σάβ-
βατο.
(Πρεβελάκης 1984: 77-78)

Όλη αυτή η πομπή που γυρίζει στο χωριό μαζί με ένα δαμάλι με χρω-
ματιστά χαρτιά σε κέρατα θυμίζει πολύ την πομπή που γινόταν στην
αρχαία (και όχι μόνο αρχαία) Ελλάδα, όπου η τελετή θυσίας πάντα
άρχιζε με μια πομπή, το μοσχάρι ήταν στολισμένο με λουλούδια, είχε
επιχρυσωμένα τα κέρατά του και ακολουθούσε την πομπή ήμερα,
χωρίς καμία αντίρρηση. Ο θάνατος παρομοιαζόταν με τον γάμο. Την
ακολουθία αυτή την περιγράφει λεπτομερώς ο Walter Burkert (2000:
405-80). Η ομοιότητα είναι φανερή, αλλά, παραταύτα, λυπητερή και
σχεδόν γελοία φαίνεται η πομπή αυτή στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ο
λόγος είναι ο εξής: η τελετή έχει χάσει την ιερή της σημασία και απο-
τελεί μόνο και μόνο γεγονός πώλησης ενός μοσχαριού από τον χασάπη
με σκοπό την κερδοσκοπία και όχι τη θυσία σε θεότητα.
Τα έθιμα χάνουν την επικαιρότητά τους όταν χάνουν την πρωτόγο-
νή τους σημασία. Δηλαδή αποκτά τη βάση καθημερινών πράξεων αυτό
που έπρεπε να τελεσθεί μόνο σε ορισμένο χρόνο και σε ορισμένη θέση.
Η τελετή που έχει μείνει χωρίς λειτουργική σημασία αποτελεί πηγή
κινδύνου για την κοινωνία.
Συνειδητά ή ασυνείδητα το έχουν νιώσει οι συγγραφείς, ο Παντε-
λής Πρεβελάκης και ο Βάζα-Ψαβέλα, και μέσα από τα λογοτεχνικά
τους έργα μετέδωσαν αυτό το συναίσθημα και στον αναγνώστη (προσ-
δίδοντας στα λαογραφικά στοιχεία μια γοητεία και ταυτοχρόνως ανα-
γκάζοντας τον αναγνώστη να σκεφτεί για τη θέση τους στη σύγχρονη
κοινωνία.
Η λειτουργία των λαογραφικών στοιχείων σε ένα λογοτεχνικό κεί-
μενο μπορεί να προσδιορισθεί ως εξής: Τα ήθη και τα έθιμα που είναι
γνωστά στον αναγνώστη, είναι και πιο παραδεκτά από αυτόν. Γιατί
χρησιμοποιεί ο συγγραφέας τα λαογραφικά στοιχεία; Διότι αυτή είναι
μια γλώσσα κατανοητή για τον αναγνώστη του.
Οι τελετές και η πίστη στη σημασία τους ένωναν τα μέλη της κοι-
νωνίας γύρω από μια κοινή παράδοση. Αξιοσημείωτο είναι, ότι πολλά
386 ANN CHIKOVANI

έθιμα έχουν επιβιώσει μέχρι και τις μέρες μας, αλλά κάποια έθιμα τρο-
ποποιήθηκαν ανάλογα με τις καινούριες τάσεις.
Η εκδίκηση αποτελεί μια από τις μορφές της θυσίας, που πάντα
ενδιέφερε τους συγγραφείς. Έτσι και «ο νόμος του αίματος», όπως και
η αυτοθυσία, έχουν γίνει θέμα καλλιτεχνικών μεταφορών.
Υπάρχουν έθιμα –αυτά του γάμου, του θανάτου, οι θρήνοι– που αν
και έχουν χάσει την πρωταρχική τους τελετουργική σημασία, συνεχί-
ζουν την ύπαρξή τους στην καθημερινή μας ζωή χωρίς να είναι επικίν-
δυνα, υπάρχουν όμως άλλα, όπως ο «νόμος του αίματος», που απαι-
τούν ιδιαίτερη προσοχή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Αθανασόπουλος, Βαγγέλης 1992. Δοκιμές ερμηνείας και κριτικής, Ε΄, Η πολι-

τική διάσταση της «μυθικής μεθόδου»: Στράτης Μυριβήλης
– Στρατής Τσίρκας. Αθήνα: Καρδαμίτσα.
Γαλανού, Μαρία 2006. “Η βεντέτα ως μηχανισμός επίλυσης των συγκρούσεων”,
Τάλως (περιοδική έκδοση του Ινστιτούτου Κρητικού Δι-
καίου) ΙΕ΄: 319-81.
Μανουσάκης, Γιώργης 1968. Η Κρήτη στο λογοτεχνικό έργο του Πρεβελάκη.
Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Φίλων.
Παρίσης, Νικήτας 1993. “Παντελής Πρεβελάκης”, Η Μεσοπολεμική πεζογραφία.
Από τον πρώτο ώς το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939),
τόμος Ζ΄. Αθήνα: Σοκόλης, 338-83.
Πρεβελάκης, Παντελής 1984. Ο Ήλιος του θανάτου. Αθήνα: Εστία.

Burkert, Walter 2000. Homo Necans (μετάφραση από τα Αγγλικά στα

Ρωσικά). Мoscow.
Vazha-Pshavela, 1987. Άπαντα, (στα Γεωργιανά). Τιφλίδα: εκδοτ. οίκος
Γκανατλέμπα.