Professional Documents
Culture Documents
Τομοσ Γ3
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ :
ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ – ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ
— Α Ν ΑΤ Υ Π Ο —
ΧΑΝΙΑ 2011
Επιμέλεια τόμου: Ερ ατο σ θ έ ν η ς Γ . Κα ψ ω μ έ ν ο ς
Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
(ekapsome@yahoo.gr)
κης (1968: 28), ο Παντελής Πρεβελάκης σκορπά μέσα στα έργα του
άφθονα τραγούδια, μαντινάδες, μοιρολόγια, παραμύθια, παραδό-
σεις και θρύλους, ευχές, κατάρες και ανέκδοτα, έθιμα σχετικά με τις
αγροτικές δουλειές όλου του χρόνου, αντιλήψεις για τους καιρούς,
τα φυτά και τα ζώα κ.λπ.
Ο σκοπός της έρευνάς μας, ωστόσο, δεν ήταν η αποδελτίωση
του πλούσιου λαογραφικού υλικού που ο Πρεβελάκης έχει κατα-
γράψει και αξιοποιήσει λογοτεχνικά, αλλά η μελέτη της λειτουρ-
γίας αυτών των παραδοσιακών στοιχείων ή εθίμων μέσα στα λογο-
τεχνικά κείμενα.
Ο καθηγητής Βαγγέλης Αθανασόπουλος (1992: 40-45) σημειώ-
νει, πως με την αρχετυπική προσέγγιση του λογοτεχνικού έργου
ανιχνεύονται τα στοιχειακά σχήματα του μύθου και της τελετουρ-
γίας που επανέρχονται στους θρύλους και τις τελετές των πιο διαφο-
ρετικών πολιτισμών. Μια τέτοια κριτική βασίζεται στη θεωρία του
συλλογικού ασυνειδήτου, δηλαδή στο ότι ο πολιτισμένος άνθρωπος
διατηρεί, αν και ασυνείδητα, εκείνες τις αρχαϊκές ή πρωτογονικές
περιοχές της γνώσης που είχε περιχαρακώσει με τρόπο έμμεσο μέσα
στο μύθο.
Μαζί με το λογοτεχνικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερη σημασία αποκτά
και η πολιτισμική πλευρά του ζητήματος. Τα λαογραφικά στοιχεία
και τα τελετουργικά μοτίβα άντεξαν στους αιώνες και έφτασαν
αμετάβλητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Η γέννηση, ο γάμος, η θυσία
(σε διάφορες μορφές της), ο θάνατος και τα σχετικά τελετουργικά
σχήματα παραμένουν και σήμερα βασικοί άξονες της κοινωνικής
ζωής και των λογοτεχνικών προβληματισμών.
Εφόσον είναι πολύ δύσκολο σε μια εισήγηση να μιλήσουμε για
τα διάφορα λαϊκά στοιχεία που εμφανίζονται στα έργα του λογο-
τέχνη, θα περιοριστούμε στο λαϊκό έθιμο του «γδικιωμού» ή στο
«νόμο του αίματος» και θα προσπαθήσουμε να βρούμε τη λογοτε-
χνική λειτουργία του πανάρχαιου αυτού εθίμου στο μυθιστόρημα Ο
Ήλιος του θανάτου.1 Θα παρουσιάσουμε αντίστοιχους παραλληλι-
1 «Παρατηρήθηκε ότι ο Πρεβελάκης με το έργο αυτό έχει φθάσει στην πλήρη του
συγγραφική ωριμότητα. Ο Ήλιος του Θανάτου ως μυθιστορηματική σύνθεση
— 490 —
Ο «ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
— 491 —
ANN CHIKOVANI
υπακοή» για την τήρηση των άγραφων νόμων. Στο μυθιστόρημα του
Π. Πρεβελάκη, όμως, υπάρχουν κάποιοι που εναντιώνονται σ’ αυτό
το έθιμο, σε ότι αφορά την εκτίμησή του. Αυτό το καταλαβαίνουμε
από το διάλογο του παπά-Γιάννη και της θειας Ρουσάκη:
— 492 —
Ο «ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Στoν «νόμο του αίματος», όπως είπα και πιο πριν, αναφέρεται στα
έργα του και ο γνωστός γεωργιανός συγγραφέας Βάζα-Ψαβέλα
(Vazha-Pshavela: ψευδώνυμο του Λουκά Ραζικασβίλι, 1861-1915).
Ο Βάζα-Ψαβέλα γεννήθηκε στο χωριό Τσαργκάλι, τριγυρισμένο από
τις υψηλές κορυφές και τα δάση του Καυκάσου. Στα έργα του ανανέ-
ωσε την παράδοση της δημοτικής ποίησης και των θρύλων του
Καυκάσου. Τα έργα του συγγραφέα της υψηλής βουνίσιας περιοχής
του Καυκάσου καθώς και τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής αυτής σε
πολλά σημεία μοιάζουν με αυτά της Κρήτης. Το ίδιο μπορούμε να
πούμε και για το «νόμο του αίματος». Το έργο του Βάζα-Ψαβέλα Ο
Φιλοξενούμενος και ο νοικοκύρης αφιερώνεται στο έθιμο αυτό.
Περιληπτικά ο μύθος διαδραματίζεται ως εξής: Ο χριστιανός Γεωρ-
γιανός, το πρωτοπαλλήκαρο Ζβιανταούρι, κυνηγά στα βουνά. Όταν
βραδιάζει και ο Γεωργιανός κινδυνεύει να μείνει έξω στο κρύο, συνα-
ντά τυχαία έναν άλλο κυνηγό, τον κίστο (μουσουλμάνο Τσετσένο)
τον Τζοκόλα, ο οποίος τον προσκαλεί στο σπίτι του που είναι κοντά.
Έχοντας φέρει τον Ζβιανταούρι στο σπίτι του, ο Τζοκόλα ανακαλύ-
πτει ότι ο φιλοξενούμενός του είναι ο φονιάς του αδερφού του. Ενώ
το ένα έθιμο του υπαγορεύει να «πάρει το αίμα πίσω», ταυτοχρόνως
υπάρχει το άλλο έθιμο που λέει ότι δεν μπορείς να σκοτώσεις τον
— 493 —
ANN CHIKOVANI
Μπορεί από την πρώτη ματιά τα δύο αυτά έργα —του γεωργιανού
και του έλληνα συγγραφέα— να διαφέρουν σε πολλά σημεία, αλλά
έχουν ένα πολύ σημαντικό κοινό στοιχείο: το ίδιο έθιμο του γδικιω-
μού, που γίνεται αιτία θανάτου των κεντρικών ηρώων των βιβλίων.
Το ζήτημα που θέλω να αγγίξω εδώ είναι το εξής: πώς αντιλαμ-
βάνονται οι ίδιοι οι ήρωες το έθιμο αυτό, ποια είναι η στάση που
κρατούνε απέναντι στο έθιμο, και πώς λειτουργεί αυτό μέσα σε ένα
λογοτεχνικό έργο (μυθιστόρημα στην περίπτωση του Πρεβελάκη,
επικό ποίημα στην περίπτωση του Βάζα-Ψαβέλα).
Σημαντικό είναι επίσης το πώς εξηγείται το έθιμο του γδικιωμού
κι αν μπορεί ένα λογοτεχνικό έργο να υπερασπιστεί το γεγονός, ότι,
εάν κάποιες παραδόσεις είναι πια ξεπερασμένες, οφείλουμε να το
παραδεχτούμε.
Στα δύο αυτά λογοτεχνικά έργα το κοινό και οι ίδιοι οι ήρωες των
έργων αναγνωρίζουν, ότι το έθιμο πρέπει οπωσδήποτε να τηρηθεί:
— 494 —
Ο «ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
«Πότε έγινε φονικό στα μέρη μας χωρίς να δευτερώσει και να τριτώ-
σει;» (81) διερωτάται η θεια Ρουσάκη, όμως η ίδια εναντιώνεται στο
έθιμο, λέγοντας: «Ανάθεμά την» (την τιμή που απαιτεί γδικιωμό)
(84). Από την άλλη όμως πλευρά, η ίδια ηρωίδα στο τέλος του μυθι-
στορήματος λέει: «Το γυρίσαμε το αίμα που χρωστούσαμε!» (333) –
πάλι αναγνωρίζει την ανάγκη να τηρούνται τα έθιμα.
Ο Τζοκόλα επίσης αναγνωρίζει ότι το έθιμο πρέπει να τηρηθεί,
αλλά αυτό έρχεται σε σύγκρουση με ένα άλλο έθιμο — της φιλο-
ξενίας. Στην περίπτωση της θειας Ρουσάκη, υπάρχουν συγχωριανοί
της (ένας γέροντας, ο παπα-Γιάννης) που αναγνωρίζουν το άδικο
του εθίμου. Στην περίπτωση του γεωργιανού έργου, τα πράγματα
είναι πιο περίπλοκα· εδώ δεν πρόκειται για τους συγχωριανούς που
ο ένας χρωστάει το αίμα αλλουνού (γίνονται και τέτοια βέβαια),
αλλά, ένας χριστιανός χρωστάει το αίμα των μουσουλμάνων στο
γειτονικό χωριό.
Πώς εξηγείται όμως η παράδοση του γδικιωμού και γιατί οι ρίζες
της είναι τόσο ισχυρές, που συνεχίζουν να επιβιώνουν στην κοινω-
νία επί αιώνες και ν’ απασχολούν τους συγγραφείς;
Ο νόμος του αίματος πρέπει να συνδέεται με το έθιμο αιματε-
ρής θυσίας, που σε κάποια έθιμα αντικαταστάθηκε με θυσία ζώων ή
τροποποιήθηκε σε «νόμο αίματος» που έχει τις ρίζες του σε ανθρώ-
πινες θυσίες, θυσίες για το «καλό» της ψυχής στον Άλλο Κόσμο.
Αυτό το σημειώνει και ο Βάζα-Ψαβέλα στις επιστολές του (Vazha-
Pshavela 1987: 365).
Στους μύθους, γενικά, ξεχωρίζονται οι θυσίες του ανθρώπου
για τον Θεό, η αυτοθυσία και η θυσία με στόχο την εκδίκηση. Το
έθιμο του γδικιωμού πραγματοποιείται μηχανικά, έχοντας χάσει την
πρώιμη ιερή του (sacral) σημασία. Ένα τέτοιο έθιμο έχει χάσει τη
λειτουργική σημασία του και σ’ αυτή την περίπτωση δρα ανάποδα
— γι’ αυτό κάθε φόνος (θυσία που έχει χάσει το τελετουργικό του
περιεχόμενο) προκαλεί εκ μέρους του έναν καινούριο φόνο.
Η ιδιοφυία του Πρεβελάκη και του Βάζα-Ψαβέλα διαφάνηκε στο
γεγονός, ότι οι ήρωές τους κατάλαβαν τη σημασία της τελετής που
έχει χάσει τη λειτουργική της βάση και την απαρνήθηκαν.
— 495 —
ANN CHIKOVANI
Τα λαϊκά ήθη και έθιμα που περιγράφονται στο έργο του Παντελή
Πρεβελάκη σχετικά με το θέμα της θυσίας τραβούν την προσοχή
του αναγνώστη με την ιδιομορφία και συνάμα με την αρχαία τους
μορφή. Για χαρακτηριστικό παράδειγμα θα μπορούσαμε να αναφέ-
ρουμε το επεισόδιο όπου περιγράφεται η συνοδεία του χασάπη του
χωριού και το μοσχάρι που πήγαινε να σφάξει:
Του ’χε τυλίξει τα κέρατα σε κάτι χρωματιστά χαρτιά, και του ’χε
κρεμασμένη μια φούντα κορδέλες στο λαιμό. Το περπατούσε μέσα
στο χωριό, και το πουλούσε ζωντανό, κομμάτι το κομμάτι. … Δεν
ήξερε το δύστυχο τι το περίμενε, και κείνοι που το ήξεραν το είχαν
ξεχασμένο. Το καμαρώναν και το περιχαίρουνταν σα να το προβό-
διζαν στο γάμο του.
Στο παρακάτω καφενείο, του Γρηγόρη του Κουτσού, η αναίμα-
χτη θυσία ξακολούθησε. … Ο χασάπης ήθελε, θαρρείς, να μπλέξει
όλο το χωριό στο κρίμα του, και τότε να σηκώσει το μαχαίρι. Τρεις
οκάδες ψαχνό ν’απόμενε απούλητο, τη σφαγή θα τη μετάθετε στο
άλλο Σάββατο.
(Πρεβελάκης 1984: 77-78)
Όλη αυτή η πομπή που γυρίζει στο χωριό μαζί με ένα δαμάλι με
χρωματιστά χαρτιά στα κέρατα θυμίζει πολύ την πομπή που γινό-
ταν στην αρχαία (και όχι μόνο αρχαία) Ελλάδα, όπου η τελετή
θυσίας πάντα άρχιζε με μια πομπή, το μοσχάρι ήταν στολισμένο
με λουλούδια, είχε επιχρυσωμένα τα κέρατά του και ακολουθούσε
την πομπή ήμερα, χωρίς καμία αντίρρηση. Ο θάνατος παρομοιαζό-
ταν με τον γάμο. Την ακολουθία αυτή την περιγράφει λεπτομερώς
ο Walter Burkert (2000: 405-80). Η ομοιότητα είναι φανερή, αλλά,
παραταύτα, λυπητερή και σχεδόν γελοία φαίνεται η πομπή αυτή στη
συγκεκριμένη περίπτωση. Ο λόγος είναι ο εξής: η τελετή έχει χάσει
την ιερή της σημασία και αποτελεί μόνο και μόνο γεγονός πώλησης
ενός μοσχαριού από τον χασάπη με σκοπό την κερδοσκοπία και όχι
τη θυσία σε θεότητα.
— 496 —
Ο «ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
— 497 —
ANN CHIKOVANI
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
— 498 —