Prof.

dr Zagorka Golubović

Socijaldemokratska ili neoliberalistička

koncepcija u praksi nove vlasti u Srbiji
Ako se koreni socijaldemokratije nalaze u humanističkoj filozofiji, prosvetiteljstvu i nekim
principima revidiranog marksizma, kao i u iskustvima radničkih i ženskih pokreta, koji se
principi socijaldemokratske doktrine mogu izvesti iz toga i koje se razlike mogu uočiti u
odnosu na liberalizam, a naročito neoliberalizam?
Kao osnovni principi mogu se pobrojati: 1. ideja ljudskih i građanskih prava i pravila
i iskustva liberalne demokratije; 2. ustanovljenje slobode kao fundamentalnog prava svih
ljudi i mogućnost da žive slobodno prema sopstvenim idejama i aspiracijama uz
obezbeđenje pravedne distribucije plodova zajedničkog rada; 3. slobodan pristup
informacijama i jednake šanse za obrazovanje, kao i kulturnu i političku participaciju; 4.
produbljivanje demokratskih principa u svim sferama društva i demokratske kontrole vlasti
(prema J. Stresser »Social Democracy – Doctrine, Role and the Position in Western
Europe«, u B. Marković (ed), Democracy in Europe Today, Beograd, 1996, str.9).
U tom svetlu treba preispitati principe moderne demokratije, slažu se mnogi autori i
postavljaju sledeća pitanja:

• uloga tržišta, tj. da li je tržišna ekonomija sinonim za demokratiju;

• uloga modifikovanog »welfare state«
• uloga države i neophodna kontrola tržišnih zakona i privatizacije putem socijalnih
programa;
• uvođenje ekonomske demokratije;
• problem rastuće nezaposlenosti i kako ga rešiti u okviru osnovnog prava na rad i
pravednu distribuciju plodova rada;

Anthony Giddens postavlja pitanje: ako je propao bivši socijalizam da li to znači da

nema izazova kapitalizmu, i odgovara: zato što je nekontrolisano kapitalističko tržište
proizvelo mnoge porazne posledice – kao što su univerzalna komodifikacija i ekonomska
polarizacija – moraju se iznova postaviti zahtevi popravke te štete (A.Giddens, Beyond
Right and Left, Polity Press, 1995, str. 11-12).
Može se reći da je socijaldemokratska koncepcija realna alternativa savremenom
kapitalizmu i neoliberalnoj koncepciji globalizacije, koji svode demokratiju na zakone
tržišta i stvaranje profita, favorizujući »potrošačko društvo« i moć novca u rešavanju
osnovih društvenih problema i prepuštajući transnacionalnim korporacijama regulisanje
odnosa između bogatih i siromašnih zemalja sveta, što proizvodi sve veći i stalno rastući jaz
i debalans svetskog stanovništva. Stoga, kaže Giddins, socijalistička kritika liberalne
demokratije nije izgubila vrednost.

1
 Demokratija podrazumeva razvoj novog kvaliteta života, a ne samo konstitucionalne
principe i procedure, te prema tome, dva osnovna zahteva stoje pred demokratskom
državom: a) da unapređuje dobrobit stanovništva i da uz pomoć razumnih socijalnih
programa obezbedi relativnu socijalnu jednakost, i b) da iz toga proizađu realni uslovi da se
ostvari i princip političke jednakosti i slobode svih građana društva. Jer siromaštvo i
lišavanje većine građana osnovih ekonomskih prava ne može biti podloga razvoju
demokratije, budući da se u atmosferi ekstremne socijalne diferencijacije ne mogu ostvariti
ni politička prava građana. (To potvrđuju sve sociološke ankete u Srbiji, pokazujući da se
danas većina populacije interesuje za poboljšanje životnog standarda i izlazak iz siromaštva,
a da građanska prava i slobode doživljavaju kao njima stranu politiku, koja ih se mnogo ne
dotiče).
Demokratija u modernom društvu nije rezultat samo teorijske konceptualizacije
liberalne doktrine, već i dugotrajne socijalističke i radničke borbe, uključujući i ženske
pokrete, i zato se ne sme zaboratiti zahtev za ispunjenjem kolektivnih prava
radništva/zaposlenih, kao i zaposlenih žena, pravo na ravnopravniju distribuciju društvenog
bogatstva, obezbeđenje neophodne socijalne sigurnosti za sve putem solidarnosti. Stoga
naglasak mora biti na sledećem: pluralizam ekonomskih interesa i formi (umesto jednostrane
privatizacije); kulturni i politički pluralizam sa jednakim udelom građana u beneficijama i
šansama; usaglašavanje ekonomskih dobiti sa osnovnim potrebama stanovništva i socijalnih
grupa; harmonizacija potreba socijalnih grupa za autonomiju i samoodređenje (videti
opširnije: Z. Golubović, »The Meaning of Socialdemocratic Project in Central and Eastern
Europe«, u B. Marković (ed), Ibid).
Da li projekat demokraske transformacije društva u Srbiji sledi navedene principe i
zahteve? Pre svega, treba reći da ne postoji koherentna, dugoročna strategija razvoja i ne
može se jednoznačno proceniti dosada pređeni put. Uobičajeno je da se govori o dve
koncepcije: »legalističkoj« i »reformskoj«, međutim, ni jedna od njih (pa čak ni partije koje
nose naziv socijaldemokratske) ne pokazuju razumevanje za socijaldemokratsku kritiku
liberalizma.
Prva je konzervativna i mnogo više naginje neoliberalnoj koncepciji demokratije,
koja potpomaže status quo i koči društvene promene; a druga je manje ili više primenjena
koncepcija liberalne demokratije, bez uzimanja u obzir socijaldemokratske kritike modernog
kapitalizma (najbolji primer je doneti zakon o radu koji favorizuje poslodavce, a radnike
lišava nekih s mukom stečenih prava, koja se poštuju u većini zemalja Zapadne Evrope, sa
marginalizacijom kolektivnih ugovora i socijalnih programa, prepuštajući ogromnu masu
nezaposlenog stanovništva njihovoj sudbini).
Za razliku od prve struje koja insistira skoro isključivo na konstitucionalnim
elementima i »vladavini prava«, bez obzira na mogućnost ustoličenja pravne države u
uslovima totalne degenaracije pravnog sistema i ne interesujući se za realne teškoće i
potrebe stanovništva, kao da se u ovako osiromašenom društvu i bedi stanovištva mogu
uspostaviti temelji demokratskog poretka (apsurdnost takvog stava potvrđuje spremnost da
se rizikuje uvođenje novih sankcija zarad garantovanja prava osumnjičenih za ratne sločine)
– takozvana reformska struja je prevashodno pragmatična i ad hoc rešava neke goruće

2
probleme društva i stanovništva, ali ne vidi kuda vode na duži rok mnogi zakoni koje Vlada
usvaja (zakon o privatizaciji, o radu, o poreskom sistemu, o školstvu – gde se sa uvođenjem
veronauke u škole krši osnovni princip moderne države, odvojenost crkve od države).
Ni jedan od ključnih socijaldemokratskih principa ne može se prepoznati u
vladajućoj politici (iako u Vladi Republike Srbije sede i liberali socijaldemokraskih partija),
osim vidljivijeg zalaganja za decentralizaciju i nezavisnost medija (što ostaje više
deklarativno).
Ni jedno od ključnih pitanja, kao što su: kako će biti kontrolisano tržište a da ne bude
sputavano od strane države, niti da nekontrolisano proizvodi pogubne posledice,
zaoštravajući ekstremnu socijalnu diferencijaciju; kakav oblik »socijalne države« je danas
nužan Srbiji; na koji način će se obezbediti ekonomska i politička participacija građana;
kako sistemski rešiti problem rastuće nezaposlenosti (premijer Republike je izjavio da Vlada
neće doneti globalni socijalni program nego će ga ad hoc formirati); i najzad, kako
definisati projekt demokratske transformacije koji bi pomogao da se izgradi novi, moderniji
identitet države u okviru EU, ali bez idolopokloničkog odnosa prema svemu što dolazi sa
Zapada – nijedno od tih pitanja nije ni postavljeno i zato se može zaključiti da je neizvesno
kuda ide Srbija danas.

3
Đorđe Vukadinović
Filozofski fakultet, Beograd

(NEO)SOCIJALIZAM I (NEO)LIBERALIZAM
NA POČETKU XX VEKA

Uvod

Groznica fin de siecle-e polako jenjava. Kako dolikuje, kraj veka (koji se, da stvar bude još
dramatičnija, poklopio i sa krajem milenijuma) predstavljao je izuzetno plodno tlo za pravu
poplavu najrazličitijih objava kraja i propasti svega i svačega. Međutim, da 1999. nije bilo
NATO-bombardovanja Jugoslavije i da septembra 2001. nakon samoubilačkog terorističkog
napada u Njujorku nisu srušene kule bliznakinje Svetskog trgovačkog centra bilans
katastrofičara i futurologa svih vrsta bio bi zbilja katastrofalan. Nije izbila svetska
kataklizma, džinovski asteroid nije razorio Zemlju, nije bilo invazije vanzemaljaca, Pariz je
ostao netaknut... Slični apokaliptični tonovi mogli su se registrovati i u duhovnoj sferi. Još
pre nekoliko decenija najavljenom "kraju ideologije", "kraju politike", "kraju radnog
društva" i "kraju čoveka" (Fuko), pridružio se, konačno, "kraj socijalizma" i Fukujamin "kraj
istorije". I za razliku od ostalih, ova dva poslednja proročanstva kao da se zbilja ostvaruju.
Posle pada Berlinskog zida, kraja hladnoratovske konfrontacije i sloma autoritarnog
socijalizma sovjetskog tipa, pojavile su se neočekivane kolateralne žrtve: ceh su platili mir,
međunarodna stabilnost, ideja demokratskog socijalizma, pa možda i sama demokratija.

1. O teološkom nasleđu u savremenoj ideologiji - prilog

metakritici neoliberalne teorije

Početkom 60-ih godina prošlog veka poznati poljski filozof i potonji disident Lešek
Kolakovski, autor kontroverzne trotomne istorije marksizma, objavio je svoj čuveni esej "O
teološkom nasleđu u filozofiji", u kojem je, na karakterističan, oštrouman i lako ironičan
način razotkrio skrivene mitske i religijske sadržaje ugrađene u moderne filozofske
kontroverze, te vrlo prisutne i u tada globalno dominantnoj marksističkoj priči. Nekoliko
decenija ranije, i Nikolaj Berđajev je u sličnom duhu uspostavio analogiju između
hrišćanske apokalipse i sadržaja komunističke ideologije. Od tog vremena stvari su se
radikalno promenile, marksistička moda je prošla i obrnuo se odnos političkih i
političkoteorijskih snaga. Stoga bi možda moglo biti zanimljivo obratiti pažnju na prisustvo
kvazi-religijskih motiva u aktuelnom neoliberalnom diskursu i strategijama njegove
samolegitimacije.
Pomenuti trend je naročito izražen u zemljama postkomunističkog istoka, čija se
tranzicijska iskušenja sve češće tumače po klasičnom eshatološko-teodicejskom obrascu.
Postoji svemoćni, pomalo surovi, ali u suštini pravedni bog (kapital, tržište); za ulogu
mesije/spasitelja ravnopravno konkurišu Fridrih Hajek, Milton Fridman i Margaret Tačer; a

4
tu su i starozavetni proroci (Džon Lok kao Avram, Adam Smit kao Mojsije), brojni apostoli,
sveštenici (ekonomisti monetaristi), pa čak i "izabrani narod", koji je, baš kao i u pomeranju
od starog ka novom zavetu, ambivalentno određen, delom u nacionalnom
(Jevreji/Amerikanci), a delom u konceptualnom ključu (svi koji prihvataju objavljenu
Istinu). Kao posledica iskonskog, "prvobitnog greha" (socijalizam, plus Miloševićeva
vladavina - u srpskoj varijanti) osuđeni smo na sadašnje muke (tranzicija), koje su
neizbežne, ali, pod pretpostavkom da se dosledno pridržavamo propisa, autoriteta Crkve i
lokalnih pastira (uputstva MMF-a, razne ekspertske grupe i sl.) dovode do konačnog
iskupljenja (oporavak privrede) i, nakon toga, zagarantovanog ali vremenski vrlo
neodređenog stupanja u obećani raj (društveni prosperitet, ulazak u Evropsku uniju, NATO i
"zajednicu civilizovanih naroda"). Vrata su, razume se, uska, "mnogo je zvanih - malo
odabranih", i, kao i obično, "siromašni duhom", oni koji slepo veruju, ne sumnjaju i ne
pitaju mnogo imaju neuporedivo više šansi da kroz njih prođu.
Što se radnih slojeva tiče, njima u ovoj neoliberalnoj apokalipsi pripada posebno
zahtevna uloga. Od njih se traži posebna lojalnost i spremnost da, zarad budućeg spasenja,
na oltar bespogovorno prinesu praktično sve što imaju i sve što su stekli tokom decenija
provedenih u socijalističkom neznaboštvu, ili kenzijanskoj jeresi. (Brza privatizacija mu tu
onda dođe kao neka vrsta krštenja, ili prve pričesti). Radni slojevi, dakle, treba da
prepoznaju kolektivističkog đavola, odole njegovim slatkim iskušenjima (samoupravljanje,
participacija, socijalna sigurnost) i odreknu se sna o "zlatnom teletu" u vidu države
blagostanja. Ukratko, moraju da spoznaju i prihvate da put do istinskog spasenja vodi samo
kroz tranzicijsku dolinu suza i da im »najpre mora biti gore da bi bilo bolje«. Treba da
veruju u ono što ne mogu da shvate (»Credo quia absurdum«!) i treba da – poput Avrama –
dobrovoljno žrtvuju najdragoceniji deo onoga što su s mukom preoteli od raspomamljene
tržišne logike i da se nadaju čudu, odnosno, da će im ista ta logika kapitala i ćudljivo
božanstvo svetskog tržišta sa svojom »nevidljivom rukom« jednog dana sve nadoknaditi i
vratiti sa kamatom.
Posebno valja uočiti otpornost ovog tipa razmišljanja na bilo koju vrstu empirijske
ili logičke argumentacije. Praktično ne postoje činjenice (na primer, podaci o padu
proizvodnje, smanjenju nacionalnog dohotka, skraćenju životnog veka itd.) kojima bi se
mogla uzdrmati ova nepokolebljiva vera u univerzalno važenje neoliberalne teorije. Ona je,
dakle, »metafizička« u lošem, Poperovom smislu te reči, budući da se pomoću spleta ad hoc
hipoteza i upravo skicirane, jedva blago iskarikirane teološke argumentacije, uvek iznova,
uspeva imunizirati od bilo kakve kritike. Naime, svaki eventualni prigovor i opovrgavajuća
empirijska evidencija odbijaju se o čeličnu fasadu dobro nam poznatih retoričkih strategija
(»sve je to posledica prethodnog sistema«, »opstrukcija poraženih snaga«, »na početku mora
da boli«, »ne sme se stati na pola puta«, »svest ljudi još uvek nije na potrebnom nivou«...),
koje na ovim prostorima stvaraju osoben déjà vu efekat i omogućavaju uspostavljanje
interesantnih paralela između, naizgled, ljutih ideoloških protivnika neoliberalnog i
autoritarnog socijalističkog usmerenja.

5
2. (Anti)globalizacija i (socijal)demokratija

Bez obzira na izraženi stav da je recentna »transformacija društvenih i ekonomskih struktura

bar podjednako dramatična i dalekosežna kao što je to bio prelaz od laissez-faire ka
korporativnom kapitalizmu i kolonijalizmu pre prvog svetskog rata«, utisak je Stokholmska
deklaracija Socijalističke internacionale iz juna 1989. nije dovoljno sagledala svu ozbiljnost
i dubinu problema koji su nailazili sa slomom socijalizma na evropskom istoku i
ubrzavanjem globalizacijskih procesa. Drugim rečima, brojni socijalistički umovi kao da su,
u prvi mah, prevideli i potcenili dalekosežnost ovih promena, da bi desetak godina kasnije
pred tim promenama u velikoj meri kapitulirali. (Uprkos euforičnoj retorici stratega
»socijalne pravde i privrednog dinamizma pod globalizacijskim premisama svetskog tržišta
rada i kapitala uveliko podseća na »optimizam« drogiranog boksera koji ponavlja »nije mi
ništa« i trijumfalistički podiže ruke u vis.)

Svojevrstan je paradoks da, kako se čini, ideja (demokratskog) socijalizma, koji je

oduvek bila modernizacijski, internacionalistički i kosmopolitski nastrojena, svoju najdublju
krizu i kolaps doživljava upravo u jeku »globalizacije kao najvišeg stadijuma
modernizacije«. Paradoks se, međutim, uveliko gubi ako u igru uvedemo razliku između dva
shvatanja globalizacije, zapravo, dve po svojoj prirodi sasvim različite globalizacije:
»globalizacije odozgo« (1), savemene, ekonomske korporativne globalizacije, čija je
ideologija neoliberalizam, utopija – beskonačna eksploatacija, jedini sadržaj – ničim sputana
tržišna konkurencija koja stvara profit, a posledice – uništenje svih kolektivnih struktura; i, s
druge strane (2), one druge i drugačije globalizacije, zapravo još neiskušane, one za koju se
zalažu navodni antiglobalisti i koja bi trebala biti zaštitni znak i okosnica socijaldemokratske
politike u XXI veku, »globalizacije odozdo«, koja počiva na raznoglasju, čiji je zajednički
imenitlj upravo »internacionalistička solidarnost«.
I tako ispada da antiglobalistički pokret – osim u svojim najpovršnijim,
konzervativnim i retro verzijama, kada se u njega švercuju, recimo, u domicilnoj varijanti,
predmoderni branitelji ćevapčića i šljivovice zabrinuti zbog globalne invazije hamburgera i
Koka Kole – uopšte i nije protiv globalizacije uopšte, već samo protiv jednog određenog tipa
globalizacije, koji nam se nameće kao jedini. Stoga se u novije vreme za ovaj pokret, osim
prepoznatljivog »no global«, sve više koristi i termin »new global« ili »globalni pokret
solidarnosti«, »globalni pokret za društvenu pravdu i solidarnost« i sl. Štaviše,
antiglobalistički pokret hoće da bude i jeste globalni, i po Dejstvu i po nameri i po teorijskoj
legitimaciji. On nije protiv globalizacije kao neminovnog i, tako reći, prirodnog procesa, ali
je protiv, kako precizno formuliše Pjer Burdije, neoliberalne politike i ideologije
globalizacije, protiv toga da se jedna, prema njegovom mišljenju, tajna, pogubna,
katastrofalna politika, izdaje za prirodan i nužan proces. Antiglobalizam se suprotstavlja
ovoj neoliberalnoj idolatriji slobodnog tržišta i njenom fatalističkom milenarizmu
neopozivog i univerzalnog “trijumfa Zapada”. Taj i takav antiglobalistički pokret jeste
prirodni saveznik obnovljene social-demokratije. Ali da bi i ona mogla biti njegov saveznik
moraće se temeljno transformisati, pri čemu bi, samo na prvi pogled paradoksalno, deo te

6
transformacije moralo predstavljati i vraćanje nekim njenim izvorno socijalističkim
(antikapitalističkim) principima. Parafrazirajući Maksa Horkhajmera, mogli bismo
zaključiti: “Ko ne želi da govori o kapitalizmu neka ćuti o globalizaciji”.
U čitavoj debate oko globalizacije (pre)često se naglašavao njen neumitni i kvazi-
prirodni karakter. Globalizacijski su trendovi, kaže se neizbežni i nezaustavivi i jedino se
postavlja pitanje kako na njih reagovati. S tim u vezi, ipak, potrebno je jedno važno
preciziranje. Globalizacijski proces, kao i antiglobalizacijski pokret zaista jesu realnost i
neminovnost savremenog sveta, ali njihov karakter i pravac nipošto nisu čvrsto
determinisani. Dakle, to da li će poprimiti demokratski i solidaristički tok, ili se pak razvijati
u totalitarnom pravcu (voditi u sukob “novog varvarstva” i “vrlog novog sveta”), a
perspektiva postoji i za jedno i za drugo, zavisiće prvenstveno od stavova i postupaka
individualnih i kolektivnih socijalnih aktera. Od učinka njihovog delovanja a ne nekih
“gvozdenih zakona” istorije i globalizacijskog procesa zavisiće, konačno, da li Blerova i
Šrederova formula: “tržišna privreda bez tržišnog društva”, u koju su komprimovali svoj
projekat socijaldemokratije za XXI vek predstavlja nešto više od pukog predizbornog
slogana za jednokratnu upotrebu. Nasuprot rasprostranjenom uverenju, čini nam se da
ukoliko je taj prizivani i spasonosni put evropske socijaldemokratije još uopšte moguć, on
bi se, zvali ga “trećim” ili “četvrtim” svejedno, morao, bez sumnje, i dalje tražiti na drugoj
strani od real-socijalizma sovjetskog tipa, ali, opet, još uvek znatno “levlje” od ove “nove
sredine” u koju su gospoda Bler i Šreder pokušali da ga smeste. Ne radi se o tome “Koliko
levo se sme danas ići”, nego koliko je moguće i koliko je potrebno ići da bi san o relativnoj
harmonizaciji ideala individualne slobode, socijalne pravde, jednakosti i solidarnosti postao
realnost. To je težnja čiju operacionalizaciju svakako ne treba očekivati od jednog
profesionalnog filozofa, ali i težnja koja ne bi smela da se olako instrumentalizuje zarad
(ne)povoljnog ishoda jednog izbornog ciklusa – u Srbiji pogotovo.

7
Prof. dr Miloš Nikolić

SOCIJALDEMOKRATIJA U ZAPADNOJ EVROPI I U

ZEMLJAMA TRANZICIJE: SLIČNOSTI I RAZLIKE
I

Pedesetih godina prošlog veka došlo je do značajne promene strateških opredeljenja

zapadnoevropske socijaldemokratije.
Strateško opredeljenje koje je promenjeno, bilo je najjasnije izraženo u Erfurtskom
programu Socijaldemokratske partije Nemačke (1891), koji su krajem XIX i početkom XX
veka prihvatile manje-više sve socijaldemokratske partije (u prvo vreme i one u Istočnoj i
Jugoistočnoj Evropi), kao i u dokumentima na devet kongresa II internacionale (1890-1914).
Pri tome valja naglasiti da se promena, o kojoj je reč, ticala samo uvodnog dela
Erfurtskog programa u kome je, na osnovu specifične interpretacije Marxove i Engelsove
misli (poznata pod imenom »marksizam II internacionale«) socijalističko društvo naznačeno
kao konačni, istorijski cilj za koji se bori socijaldemokratija. Što se tiče drugog dela
programa, u kome su navedeni konkretni zadaci koji se odnose na reformu države i na
uslove života i rada radničke klase, zapadnoevropska socijaldemokratija je posle II svetskog
rata te zadatke ostvarila.
Značajna promena strateških opredeljenja zapadnoevropske socijaldemokratije koju
valja istaći je napuštanje strategije reformizma (Erfurtskog programa i II internacionale),
koja je predviđala borbu za ostvarenje socijalističkog društva mirnim putem i uz poštovanje
demokratskih institucija, i usvajanje strategije revizionizma koja se uglavnom svodi na
»socijaldemokratsko upravljanje kapitalizmom«, (Eric Hobsbawm, Age of Extremes – 1994;
Donald Sassoon, One Hundred Year of Socialism – 1996; Perry Anderson and Patrick
Cammilev, eds, Maping the West European Left – 1994; Frances Fox Piven, eds, Labor
Parties in Postindustrial societies – 1991; Leo Panitch and Colin Lrys, The End of
Parliamentary Socialism – 1997).
Ova strateška promena je politički definisana u Godesborškom programu
Socijaldemokratske partije Nemačke (1959), a teorijski objašnjena u knjizi Anthony
Croslanda, The Future of Socuialism (1956).
»Socijaldemokratsko upravljanje kapitalizmom« bilo je omogućeno prihvatanjem
nekih teorijskih stavova John Mainard Keynes-a; istovremeno kejnijanizam je pružao
izvestan ideološki legitimitet tom upravljanju.
»Socijaldemokratsko upravljanje kapitalizmom« pretpostavljalo je partnerstvo rada i
kapitala koje je u nekim zemljama i institucionalno oblikovano.
Zahvaljujući »socijaldemokratskom upravljanju kapitalizmom« zapadnoevropska
socijaldemokratija je (istina u različitom obimu u pojedinim zemljama) uspela da ostvari
konkretne zadatke iz Erfurtskog programa nadogradivši ih sa dva svoja najznačajnija
postignuća, »država blagostanja« i kolektivno pregovaranje.

8
 »Socijaldemokratsko upravljanje kapitalizmom« bilo je moguće i uspešno u vreme
najveće ekonomske ekspanzije kapitalizma u njegovoj istoriji 1955-1973. godine.
1970-ih godina završena je »zlatna era« kapitalizma (Eric Hobsbawm) i otpočela je
ekonomska recesija, odnosno, konjunkturna ekonomska kriza, što pokazuje i sledeća tabela
kretanja prosečnih godišnjih stopa rasta u Zapadnoj Evropi.
1996 – 1970 = 6,2% 1976 – 1980 = 3%
1970 – 1975 = 1,5% 1980 – 1995 = 0,8%
U ovoj novostvorenoj ekonomskoj situaciji »socijaldemokratsko upravljanje
kapitalizmom« počelo je izrazito da otkazuje, što je dovelo do svojevrsne krize
socijaldemokratije i sindikata u Zapadnoj Evropi.
Pokušaji da se jačanjem neo-korporatizma, ili njegovim uvođenjem u zemlje u
kojima on do tada nije bio prisutan (V. Britanija, Italija) nisu uspeli i ubrzo su
marginalizovani ekonomskom, političkom i ideološkom ofanzivom neo-liberalizma.
Radikalizacija socijalističkih opredeljenja koju su preuzeli francuski socijalisti
(1981-1982) ubrzo je, kako zbog političke naivnosti, a još više zbog međunarodnog neo-
liberalnog okruženja, kapitulirala.
Socijaldemokratija nije uspela da »socijaldemokratsko upravljanje kapitalizmom«
zameni upravljanjem krizom (crisis management).
Jedina razvijena alternativa koja se javila bila je neo-liberalna strategija kojom je
kapital sticao veću moć, a rad je gubio.
Neo-liberalna strategija kao strategija kapitala, menadžmenta i države,
podrazumevala je ili podrazumeva »ekonomiju ponude« (naspram kejnzijanske »ekonomije
tražnje«), deregulaciju, privatizaciju (uključujući delimično i sektor usluga), monetarizam,
fleksibilizaciju (unutar proizvodnog procesa i na tržištu rada), politiku »stezanja kaiša«
(austerity policy) kao i anti-sindikalnu politiku.
Zapadnoevropske socijaldemokratije su se u uslovima konjunkturne krize i ofanzive
neo-liberalizma našle u svojevrsnoj krizi.
Neke od socijaldemokratskih partija nastoje da tu krizu reše nekom vrstom sinteze
socijaldemokratskih ideja-vrednosti i nekih aspekata neo-liberalizma.
Analiza deklaracije »Evropa: treći put – nova sredina« (the Third Way i die neue
Mitte), koju su 8 juna 1999. godine potpisali Tony Blair i Gerhard Schroeder, ukazuje na
jednu takvu sintezu.

II

Socijaldemokratske partije u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi nalaze se u radikalno

drugačijoj istorijskoj situaciji od zapadnoevropskih socijal-demokratskih partija.
Socijaldemokratske partije u Centralnoj, Istočnoj i Jugositočnoj Evropi postoje i
deluju u uslovima takozvane tranzicije. Ta tranzicija za socijaldemokrate podrazumeva:
izgrađivanje demokratskog ustrojstva društva (budući da se za socijal-demokratiju,
demokratija tiče celine društva, a ne samo političkog sistema), što podrazumeva, pre svega,
pravnu i socijalnu državu; uspostavljanje ljudskih i građanskih prava; razvoj civilnog

9
društva; razvoj moderne tržišne privrede sa istaknutom socijalnom dimenzijom i
kolektivnim pregovaranjima; institucionisanje realne mere socijalne pravde i solidarnosti;
uključenje u evropske integracije i međunarodne institucije.
Ovako shvaćena tranzicija ne samo što čini različitim društveno-istorijsku situaciju u
kojoj deluje zapadnoevropska socijaldemokratija i društveno-istorijsku situaciju u
Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi, nego čini različitim i istorijske puteve kojima su
zapadnoevropska društva izgrađivala kapitalizam i demokratiju od puteva na koje istorijska
prinuda tranzicije upućuje ovu drugu grupu zemalja.
S tim u vezi, mnogi istraživači tranzicije (Claus Offe, Adam Przeworski, Laslo
Bruszt, Janos Simon, Daniel Nelson, Leslie Eliot Armijo, Thomas Biersteker, Abraham
Loewenthal, Alac Nove, Peter Gowan i dr.) ukazali su na određene paradokse tranzicije i
probleme koji s tim u vezi nastaju.
Pod pojmom paradoksa ti istraživači podrazumevaju činjenicu da su osnovni
tranzicioni procesi u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi bitno različiti, pa i u mnogo
čemu suprotni analognim procesima u istorijskom razvoju zapadnoevropskih društava.
Prvi paradoks. Odgovarajući istorijski podaci i empirijska istraživanja (na primer,
Samuel Huntington, The Third Wave, 1991; Göran Therborn, »The Prospects of Labour and
the Transformation of Advanced Capitalism«, 1984) pokazuju, da se kapitalska tržišna
privreda, naime, kapitalistički ekonomski sistem i demokratija nisu razvijale paralelno,
demokratija je kasnila od 100 do 150 godina od istorijskog momenta uspostavljanja
kapitalističkih ekonomskih odnosa (na primer, opšte pravo glasa u V. Britaniji uvedeno je
1928. godine, u Francuskoj 1945. godine, u Italiji 1946. godine, u Švajcarskoj 1971. godine,
a u SAD tokom 1970-ih godina).
Tranzicija u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi programski podrazumeva
istovremeni razvoj tržišne privrede i demokratije (što je različito, ne samo od Zapadne
Evrope, nego i od 7 latino-američkih zemalja, koje su 1970-ih i 1980-ih godina prošle put od
autoritarnih, odnosno diktatorskih režima, do demokratskih režima).
Ovaj paradoks podrazumeva određene probleme u razvoju demokratskog ustrojstva
društva u tranzicionim zemljama.
Prvi bitan formalni segment demokratije, izgradnja demokratskih institucija i
principi njihovog funkcionisanja, izgrađeni su, odnosno, usvojeni u gotovo svim
tranzicionim zemljama.
Nije po našem mišljenju slučajno da se, s obzirom na imperative ekonomske
tranzicije i način njihove realizacije u gotovo ni jednoj tranzicionoj zemlji, nisu još razvila
druga dva značajna supstancijalna segmenta demokratskog ustrojstva društva: učešće
građana u kontroli vlasti i njihova participacija u političkom i posebno ekonomskom životu i
prihvatanje ideja-vrednosti koje imaju regulativnu funkciju u potpunom demokratskom
ustrojstvu društva (sloboda, jednakost, socijalna sigurnost i solidarnost).
Drugi paradoks. Zemlje u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi primorane su
da manje-više istovremeno izgrađuju svoje novo ustavno uređenje i da donose mnoge nove
zakone kao i da razvijaju principe i praksu »normalne« demokratske politike. I ovo je
različito od odgovarajućeg razvoja u Zapadnoj Evropi.

10
 Treći paradoks. Tržišna privreda na Zapadu proizašla je spontano iz prvobitne
akumulacije kapitala i to već na osnovu razvijenih oblika trgovačkog i finansijskog kapitala;
izgradnju moderne tržišne privrede i posebno pivatizaciju u zemljama tranzicije realizuje
manje-više na voluntaristički način država i to uz nedostatak domaćeg kapitala, tako da se
kapital, često pod nedovoljno povoljnim uslovima mora uvoziti. Tako se nastavlja »pred-
komunistička« i »komunistička« praksa modernizacije u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj
Evropi u kojoj je država imala glavnu reč (Georg Konrad; Istvan Szelenyi).
Četvrti paradoks. S tim u vezi, nosilac razvoja kapitalske tržišne privrede i
kapitalizma uopšte u Zapadnoj Evropi bila je buržoaska klasa, vladajuća klasa u razvoju; u
zemljama tranzicije ne postoji društvena klasa koja bi se javila kao subjekt ekonomske i
ukupne tranzicije. I u već poodmakloj tranzicija još uvek nema neke izraženije socijalne
stratifikacije, pa to gotovo da onemogućava odgovarajuću političku artikulaciju.
Peti paradoks. Kapitalska tržišna privreda i cela kapitalistička društvena formacija
bila je pripremana i potpomagana odgovarajućom teorijom i ideologijom (prosvetiteljstvo,
racionalizam, protestantska etika, laissez-fair ekonomija, ljudska prava a posebno liberte,
egalite, fraternite). To nije slučaj sa tranzicijom u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi.
Mnogi autori ističu da »revolucije« u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi nisu
proizvele ni jednu novu ideju (Ralph Dahrendorf, Jürgen Habermas, Claus Offe).
Nosioci tranzicije referišu najčešće na veoma apstraktan način na odgovarajuće
teorijsko i ideološko nasleđe Zapada, a pri tome oni gotovo da uopšte ne raspravljaju o tome
koji tip kapitalizma je poželjno i realno ostvarivati (zapadnoevropski, američki, japanski,
latino-američki).
Šesti paradoks. Razvoj civilnog društva u Zapadnoj Evropi (kao bitno urbanog
fenomena) još unutar raspada feudalnog društva pripremao je i odlučujuće doprineo
ostvarivanju političkog i ekonomskog programa socijalne revolucije, koja je izgradila
kapitalističko društvo. Takav razvoj civilnog društva u Centralnoj i Istočnoj Evropi nije
postojao.
Sedmi paradoks. »Priroda procesa postkomunističke tranzicije izaziva ogroman
pritisak vremena« (Claus Offe). Za izgradnju moderne tržišne privrede na Zapadu bilo je
potrebno najmanje sto godina, a demokratije više od 150 godina. Zemlje Centralne i Istočne
Evrope prinuđene su da to ostvare u okviru jedne decenije.
Osmi paradoks. Sindikati i socijalna demokratija u Centralnoj i Istočnoj Evropi
istorijski su prinuđeni da idu suprotnim putem od onoga kojim su prošli socijaldemokratija i
sindikati na Zapadu. Ovi drugi su nastali i razvijali se tako što su ograničavali delovanje
kapitalizma, dok su oni prvi primorani da uvode kapitalizam.

11
 III

Na početku tranzicije u Centralnoj i Istočnoj Evropi novoizabrane demokratske vlade

(uglavnom pro-liberalne, pa i konzervativne) nastojale su da, pre svega, radikalnim
ekonomskim reformama (deregulacijom, liberalizacijom cena, čvrstom monetarnom
politikom, privatizacijom) ostvare što brže radikalan raskid sa prethodnim društvenim
sistemom koga su (kao i političari i većina teoretičara na Zapadu) nazivali komunističkim.
U ovom izlaganju biće najviše reči o Češkoj, Makedonskoj i Poljskoj, zemljama koje
su sa Slovenijom postigle najbolje rezultate u tranziciji.
Leszek Balcerowicz u Poljskoj i Vaclav Klaus u Češkoj, rodonačelnici tranzicije u
ove dve zemlje, u svoje koncepte i praksu tranzicije uneli su mnoge elemente neo-
liberalizma (koji je u to vreme bio dominantna praksa i ideologija u SAD i Velikoj
Britaniji). Jozsef Anthall u Mađarskoj u isto vreme je nastojao da ekonomskom tranzicijom
ostvari ekonomski model Ludwig Erharda (jednog od rukovodilaca Hrišćansko-demokratske
partije Nemačke i tvorca, kako se isticalo, »nemačkog čuda«).
Suprotno očekivanjima mnogih prvaka zapadnoevropske socijaldemokratije,
socijaldemokratske ideje i vrednosti i odgovarajuća politika, nisu u prvim godinama
tranzicije bile relevantne u političkom životu u većini zemalja tranzicije.
Postoji više uzroka ove činjenice.
Prvo. Socijaldemokratske ideje-vrednosti, ponajpre ideje jednakosti i solidarnosti,
nisu bile popularne u prvim godinama tranzicije, jer su te ideje veliki deo građana podsećale
na pseudo-socijalističku retoriku i propagandu prethodnog sistema. Ideja demokratija je
naravno prihvatana, jer je ona (ma kako apstraktno shvatana) bila za građane nesumnjivo
suprotna prethodnom autoritarnom sistemu.
Drugo. Takozvane istorijske socijaldemokratske partije (partije koje su postojale pre
II svetskog rata i obnovile rad posle pada »realnog socijalizma«) kao i socijal-demokratske
partije nastale iz redova bivših komunističkih partija, u svojim programima su naglašavale
pitanja jednakosti, odnosno, distributivne pravde. U »duhovnoj situaciji vremena« u kojoj je
manje-više dominirao neo-liberalizam, to nije bilo popularno i prihvatljivo.
Treće. Upravo ta »duhovna situacija vremena« krajem 1980-ih i početkom 1990-ih
godina sa praksom i ideologijom tačerizma i reganizma i, s tim u vezi, neo-liberalističke
politike međunarodnih finansijskih institucija (od čijih kredita je zavisio uspešan razvoj
tranzicije), stvarale su društvenu situaciju nepovoljnu za neki relevantniji uticaj
socijaldemokratije.
Četvrto. Prve godine tranzicije još nisu stvorile, a nisu ni mogle, novu socijalno-
klasnu strukturu, pa otuda izborna i uopšte politička opredeljenja ljudi nisu bila prvenstveno
determinisana njihovim stvarnim ili potencijalnim interesima.
Peto. U nekim zemljama je došlo do spajanja nekih aspekata »komunističke«
ideologije sa narastajućim nacionalizmom (paradigma SR Jugoslavija pod Miloševićevom
diktaturom, ali i Hrvatska, Rusija, Slovačka i neke baltičke zemlje), pa je i to sprečavalo
afirmaciju ideja-vrednosti socijaldemokratije.

12
 Šesto. Izrazita slabost novonastajućih sindikata u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj
Evropi takođe je bila jedna od činjenica da socijaldemokratija prvih godina tranzicije nije
bila relevantniji politički faktor. Sindikat »Solidarnost« u Poljskoj je početkom 1980-ih
godina sa oko 10 miliona članova bio najznačajnija antirežimska snaga usmerena ka
prevazilaženju autoritarnog sistema. Međutim, krajem 1980-ih i početkom 1990-ih godina
on je izgubio tu ulogu. Razlog tome je, s jedne strane, bila činjenica da je podržavši »svoju«
vladu, izgubio ulogu autonomnog sindikata, a, s druge strane, deo njegovih aktivista
formirao je političku partiju; i jedna i druga strana bila je karakterisana izrazitim
populizmom i klerikalizmom (David Ost »Can Unions Survive Communism?« - Dissent,
winter, 1997).
Sindikat »Solidarnost« se 1997. godine uspešno vratio na političku scenu. Naime, na
parlamentarnim izborima 21.09.1997, koalicija »Izborna akcija 'Solidarnost' – AWS«
(koalicija sastavljena od tridesetak organizacija, a među njima mnogo nacionalističkih i
klerikalnih) odnela je pobedu (43,70% glasača), dok je do tada vladajuća Leva demokratska
alijansa (unutar koje je najznačajnija bila Socijal-demokratska partija republike Poljske) na
ovim izborima dobila 35,7% glasova.
Sedmo. Nasleđeni ekonomski problemi i »tranzicijska nezaposlenost«, naime
ukupno teška ekonomska i socijalna situacija u prvim godinama tranzicije, nije pružala
mogućnost za afirmaciju socijaldemokratije. »Postoji pozitivna korelacija između nivoa
društveno-ekonomskog razvoja u datoj zemlji i dostignuća socijaldemokratije« (Michael
Dauderstädt, Andre Gerrits, Gyorgy Marcus, Troubled Transition, Socialdemocracy in East-
Central Europe, 1999, s. 100).
Osmo i možda najznačajnije: postojeće socijaldemokratske partije nisu u prvim
godinama tranzicije imale dovoljnu snagu i neophodan legitimitet da bi mogle uspešnije
afirmisati socijaldemokratske ideje-vrednosti i bitnije uticati na tokove tranzicije.
Takozvane istorijske socijaldemokratske partije u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj
Evropi nisu prvih godina bile, a nisu ni docnije postale, značajniji politički faktori. Te partije
su imale mali broj članova (u svoje redove nisu primali ljude koji su napuštali komunističke
partije), nisu bile dovoljno organizovane, nedostajala im je određena infrastruktura, a što je
posebno značajno, nisu se snalazile u složenim uslovima tranzicije. Neke od njih su
nastojale da ostvare saradnju sa liberalno i konzervativno orijentisanim političkim partijama
koje su prvih godina tranzicije bile vladajuće partije (Poljska, Bugarska, Rumunija). Ali, i
kada su ostvarile neku vrstu ove saradnje, one su u toj saradnji bile marginalizovana strana.
Kada je reč o ovim partijama onda valja istaći da je »istorijska« Češka
socijaldemokratska partija bila izraziti izuzetak. Ona je od početka tranzicije bila relevantan
politički faktor, a na parlamentarnim izborima 1998. godine osvojila je vlast (37% glasova).
Ova činjenica je svakako rezultat tradicije češke socijal-demokratije i posebno
demokratskog ustrojstva Čehoslovačke pre II svetskog rata (jedine demokratske zemlje od
svih zemalja Centralne, Istočne i Jugoistočne Evrope između dva svetska rata).
Za razliku od »istorijskih« socijaldemokratskih partija, socijaldemokratske partije
koje su nastale iz komunističkih partija, pre svega, one u Poljskoj i Mađarskoj (a delimično i
u Sloveniji), prihvatile su socijaldemokratske ideje-vrednosti i opredeljujući se pragmatski u

13
prilog razvoja tranzicije, postale su ubrzo značajan politički subjekt. Tome su između
ostalog doprinele činjenice da su te partije nasledile razvijenu infrastrukturu i kadrove
manje-više vične političkom delovanju, a takođe su imale relativno brojno i aktivno članstvo
(Socijaldemokratska partija Poljske od 50 do 60 hiljada članova, Rumunska partija
socijalista oko 84.000, Partija demokratske levice u Slovačkoj oko 43.000, Mađarska
socijalistička partija oko 35.000, a Socijalistička partija Bugarske čak blizu 380.000
članova).
Možda je ovde interesantno, upoređenja radi, naznačiti rezultate komparativnog
istraživanja koje je pod naslovom »Tranzicija od autoritarne vlasti: perspektive demokratije
u Latinskoj Americi i Južnoj Evropi« organizovao Woodrow Wilson International Center for
Scholars« 1979-1981. Istražujući prelaz od diktatorskih, odnosno autoritarnih režima ka
demokratiji u sedam latinoameričkih zemalja i u Portugaliji, Španiji i Grčkoj, istraživači su
došli do zaključka da su tranzicije u pojedinim zemljama bile bezbolnije i uspešnije ukoliko
su je podržali delovi stare političke strukture (Pet knjiga pod naslovom Transitions from
Authoritarian Rule izdao je Woodrow Wilson Center 1986).

IV

Negativne posledice radikalnih ekonomskih reformi su prvih godina tranzicije izrazito

pogađale materijalnu egzistenciju većine stanovništva. To je prirodno izazvalo
nezadovoljstvo te većine, a to nezadovoljstvo se izrazilo u izbornim rezultatima:
(neo)liberalne i manje-više konzervativne partije koje su bile na vlasti prvih godina
tranzicije, bile su na izborima od 1993. godine na dalje pobeđene od strane
socijaldemokratskih partija.
Poljska, Mađarska i Češka (inače zemlje koje su uz Sloveniju postigle najbolje
rezultate u tranziciji) su u tom pogledu posebno karakteristične i mi ćemo se zato osvrnuti
samo na promene vlasti u te tri zemlje i na uzroke tih promena.
Upravo valja početi sa ukazivanjem na uzroke tih promena u vlasti.
Pre svega, radi se o padu bruto nacionalnog dohotka (izraženog u procentima) u toku
prvih godina tranzicije, koji pokazuje sledeća tabela:

1990 1991 1992 1993 1994

Češka -1,2 -14,2 -6,4 -0.9 2,6

Mađarska -3,5 -11,9 -3,0 -0,8 2,9
Poljska -11,6 -7,0 2,6 3,8 5,2

14
Procenat pada industrijske proizvodnje pokazuje sledeća tabela:

1990 1991 1992 1993 1994

Češka -3,3 -24,4 -7,9 -2,3 2,1
Mađarska -10,2 -16,6 -9,7 -9,8 9,5
Poljska -24,2 -9,0 2,8 6,8 12,1

Interesantni su i podaci koji pokazuju kretanje prosečne godišnje stope realnih

fiksnih investicija (u %) u prvim godinama tranzicije:

1990 1991 1992 1993 1994

Češka 6,5 -32,5 16,6 8 16,9
Mađarska -9,6 -12,1 -1,5 2,5 12,3
Poljska -10,1 -4,1 0,4 2,3 8,2

1994. godine udeo privatnog sektora u bruto nacionalnom dohotku je u Češkoj

iznosio oko 65%, a u Mađarskoj i Poljskoj oko 55%
Ekonomska recesija, a i strategija ekonomske tranzicije doveli su i do porasta
nezaposlenih, ali i pada prosečnih realnih najamnina.

Pad nezaposlenosti pokazuje sledeća tabela (u %):

1992 1993 1994 1995

Češka 2,6 3,5 3,2 2,0
Mađarska 13,2 13,3 10,9 10,4
Poljska 13,6 16,4 16,0 14,9

Kretanje prosečnih realnih najamnina, upravo njihov pad (u %) pokazuje sledeća

tabela:
1990 1991 1992 1993 1994
Češka -5,7 -26,4 10,2 3,7 7,7
Mađarska -1,3 -1,2 -15,4 -0,4 1,7
Poljska -27,4 0,2 9,6 -3,9 3,2

Poslednje tabele pokazuju da je Poljska u pogledu rasta nezaposlenosti i visine

najamnina u odnosu na druge dve zemlje ostvarila najlošije rezultate. No, nije to jedini
rezultat šok terapije Leszek Balcerowicza. U Poljskoj je izvršena najveća liberalizacija
socijalnih dobara i usluga. U tom pogledu interesantno je poređenje rasta relativnih cena
socijalnih dobara i usluga u Poljskoj i Češkoj.

15
Rast relativnih cena socijalnih dobara i servisa u Češkoj i Poljskoj 1989-1993 u %:

1990 1991 1992 1993

Kirija i voda
Češka -6,5 -4,6 24,5 34,5
Poljska -22,2 51,1 76,5 74,2

Gorivo i električna
energija
Češka -8,3 -1,6 17,8 8,7
Poljska 82,4 204,8 313,9 349,7

Zdravstvena zaštita
Češka 9,9 12,5 25,3 57,9
Poljska 36,1 55,0 69,0 71,0

Obrazovanje
Češka -7,6 -22,8 -5 -3,9
Poljska -2,6 29,4 36,3 32,9
(Mitchell Orenstein, 1996)

Prema UNICEF-ovom projektu MONEE iz 1992. godine procenat siromašnih (tj.

onih čiji je dohodak 50% manji od prosečnog dohotka) u Poljskoj je 1992. godine iznosio
42,5%, a u Češkoj 18,2%.
Prva reakcija stanovništva na Balcerowiczevu šok terapiju javila se već nakon pola
godine njene realizacije. Prilikom usvajanja Balcerowiczevog programa ekonomskih
reformi, decembra 1989. godine, 50,2% građana izjasnilo se u prilog tog programa, a samo
14,2% protiv. Juna 1990. godine broj pristalica programa pao je na 32%, a protivnika se
povećao na 25% (Adam Przeworski, Democracy and Market).
U istraživanjima 1993. godine u Poljskoj 49% ispitanika izrazilo je nezadovoljstvo
sa funkcionisanjem demokratije (Eurobarometer, juni 1993).
Reakcija građana na lošu ekonomsku, a pre svega socijalnu situaciju, kao i njihovo
nezadovoljstvo funkcionisanjem demokratije, bitno su doprineli pobedi Leve demokratske
alijanse (unutar koje je ključnu ulogu imala Socijaldemokratska partija Poljske) na
parlamentarnim izborima 19. marta 1993. godine (osvojila je 37,2% glasova).
Karakteristično je da je ova koalicija dobila glasove iz gotovo svih socijalnih
kategorija (ali najviše iz redova KV i VKV radnika, službenika sa srednjom stručnom
spremom, penzionera i domaćica).
Sredinom 1990-ih godina u Poljskoj još nije bila završena izgradnja nove socijalno-
klasne strukture, tako da su pojedine socijalne kategorije bile manje-više podjednako
zastupljene u suprotstavljenim političkim opcijama i ličnostima.

16
 To pokazuje socijalni sastav glasača na predsedničkim izborima 19. novembra 1995.
godine, na kojima je pobedu odneo predsednik Socijaldemokratske partije Poljske,
Aleksandar Kvasniewski.

Preduzetnici Radnici Seljaci

Vlasnici
Kvasniewski 40,70% 52,30% 55,5%
Valensa 59,30% 47,70% 44,50%

Na parlamentarnim izborima 21.09.1997. godine pobedu je ostvarila, kao što je već

rečeno Izborna akcija »Solidarnost« sa 43,7% dobijenih glasova (levica predvođena
socijaldemokratima dobila je 35,7% glasova). Ta pobeda je omogućena (prvo) time što je
»Solidarnost« uspela da okupi najveći deo opozicionih partija, odnosno partijica i neke vrste
nevladinih organizacija (kao što je već pomenuto, mnoge od njih su bile opterećene
nacionalizmom), (drugo) time što su socijaldemokrati nastavili sa sprovođenjem radikalnih
ekonomskih reformi, što je i dalje proizvodilo socijalne probleme i (treće) time što je
koalicija »Solidarnost« nastupala sa populističkim i nacionalističkim idejama i značajnom
podrškom katoličke crkve.
Zahvaljujući nezadovoljstvu stanovništva s obzirom na negativne ekonomske i
posebno socijalne posledice tranzicije kao i nezadovoljstva sa funkcionisanjem demokratije
(1992. godine je prema Eurobarometru čak 74% ispitanika bilo nezadovoljno
funkcionisanjem demokratije), Mađarska socijalistička partija je na parlamentarnim
izborima 8-29. maja 1994. godine osvojila čak 54,1% glasova (na prvim izborima 1990.
godine samo 8,5%). Ova partija je dobila najveći broj glasova u svim socijalnim
kategorijama osim u kategorijama novo-nastojećih kapitalista, farmera i visokoobrazovanih
kadrova. Najviše glasova Socijaldemokratska partija je dobila iz redova KV i VKV radnika i
(što je suprotno zapadnoevropskim iskustvima) iz redova menadžmenta.
Čini se da je veliki broj menadžera glasao za Socijaldemokratsku partiju s obzirom
na njeno isticanje politike modernizacije, a to je privuklo i druge socijalne slojeve.
Jedan mađarski naučnik (Bozoki A.) s tim u vezi je pisao: »Ideologija modernizacije
bila je lek za lečenje kriza identiteta Socijalističke partije, krize koja je nastala s obzirom na
činjenicu da socijaldemokratska politika nije mogla u uslovima šok terapije da realizuje
klasičnu socijaldemokratsku redistributivnu politiku. S jedne strane, paradigma
modernizacije je pacifizirala popularno levo krilo (partije) skrenuvši njegovu pažnju od
kapitalizma«. Isticalo se sledeće stanovište: »Nije u pitanju izbor između liberalnog i
demokratskog kapitalizma, u pitanju je budućnost modernosti«. S druge strane, paradigma
modernizacije »je ohrabrivala tehnokratsku elitu dajući joj do znanja da ona može izvući
korist od privatizacije«. »Tako je ideologija modernizacije prezentovana u jednom širem
smislu mogla poslužiti da se premosti jaz između elite, dobitnika transformacije i
socijalističkih glasača regrutovanih iz redova gubitnika transformacije« (M. Dauderstädt, A.,
Gervits, G. Marcus, Troubled Transition. Social Democracy in East-Central Europe, 1999,
s. 91).

17
 S tim u vezi, valja istaći, da je značajan deo nomenklature iz prethodnog sistema
postao deo nove ekonomske, političke i kulturne elite što pokazuje sledeća tabela:

Ekonomske elite Političke elite Kulturne elite

Mađarska 66,5% 31,7% 55,6%
Poljska 56,9% 30,5% 30,0%
Rusija 84,0% 83,4% 77,7%
(ToD Newsletter broj 18)

Neki autori su činjenicu da je članovima nomenklature prethodnog režima data

mogućnost da se obogate i da se formiraju kao nove elite, a da za uzvrat podrže privatizaciju
i ekonomsku tranziciju u celini, nazvali »faustovskom nagodbom«.
Na parlamentarnim izborima 24. maja 1998. godine partija centra Alijansa mladih
demokrata FIDES osvojila je 38,3% glasova i preuzela vlast. Indikatori ekonomskog razvoja
za period vladavine Socijalističke partije Mađarske (1994-1998) nisu bili loši. Znači, mora
da su postojali neki drugi razlozi kojima su se rukovodili glasači u želji da smene jednu
drugu vlast. Čini se da jedan od razloga može biti i, već u Zapadnoj Evropi potvrđena
činjenica, da sa progresivnim ekonomskim razvojem rastu zahtevi stanovništva. Sa
povećanim zahtevima većina glasača na izborima dala je poverenje opozicionoj partiji.
Čini se da će Socijalistička partija Mađarske ponovo osvojiti vlast. U prvom krugu
parlamentarnih izbora 7. aprila 2002. godine ova partija je, nasuprot svim prognozama,
osvojila više glasova od FIDES-a, do sada vladajuće partije: 42,03% prema 41,11%.
Razlozi promene vlasti u Češkoj 1998. mogu se naći u govoru koji je predsednik
republike Vaclav Havel održao na zajedničkoj sednici oba doma parlamenta 9. decembra
1997. godine. U tom govoru Havel je između ostalog rekao: »Mnogi ljudi su...uznemireni,
razočarani opštom situacijom društva u našoj zemlji, pa čak osećaju i izvesnu odvratnost.
Mnogi veruju da je demokratska vlast ponovo u rukama ličnosti koje ne mogu uživati
poverenje i čija je primarna briga njihovo lično nepredovanje, a ne interes naroda. Mnogi su
uvereni da se ljudi koji se bave poštenim biznisom tretiraju loše, a da je lupeškim nouveaux
riches dato zeleno svetlo. Preovlađujuće mišljenje da se u ovoj zemlji isplati lagati i krasti;
da su mnogi političari i oni koji rade u društvenim službama korumpirani; da su političke
partije – iako sve one ističu nadmenim rečima svoje poštene namere – skriveno
manipulisane od strane sumnjivih finansijskih grupacija. Mnogi se čude zašto nakon osam
godina izgradnje tržišne privrede naši ekonomski rezultati zaostaju za onim što smo želeli«.
Na parlamentarnim izborima 19-20. juna 1998. godine Socijaldemokratska partija je
sa 37% dobijenih glasova (naspram 31,5% Građanske demokratske partije) osvojila vlast.

18
 V

Odlučno i razložno anti-komunističko raspoloženje koje je bilo glavna motivacija većine

stanovništva u rušenju sistema »real-socijalizma« i bitno uticala na rezultate prvih izbora u
zemljama Centralne Evrope i u velikom broju zemalja Istočne i Jugoistočne Evrope, čini se,
da je posle jedne decenije tranzicije marginalizovano.
Dalji razvoj u ovim zemljama bitno zavisi od nekih drugih ideoloških i političkih
podela sa kojima mora da računa socijaldemokratija.
Pre svega, reč je o podeli na takozvane »tradicionaliste« i »moderniste«.
Tradicionalisti pokušavaju da na ovaj ili onaj način uspostave kontinuitet sa pred-
komunističkim društvom, opredeljuju se često za etnocentrizam, odnosno nacionalizam,
ističu potrebu »organske zajednice« ali i zahtevaju jaku (pa čak autoritarnu) državu i, s tim u
vezi, snažan uticaj crkve u državi, odnosno društvenom životu. Radikalni tradicionalisti su
anti-modernistički i anti-zapadno orijentisani, dok umereni tradicionalisti traže mogućnost
»organskog« izrazito nacionalnog puta modernizacije. I jedni i drugi podstiču populizam i
oslanjaju se na njega.
Budući da je populizam već odigrao manje-više značajnu ulogu u nekim
tranzicionim zemljama i budući da on kao opasnost nije isključen u daljem razvoju nekih
zemalja Centralne, Istočne i Jugoistočne Evrope, mi ćemo ovde ukazati na neke njegove
bitne karakteristike (oslanjajući se na odgovarajuće tekstove Elemer Hankiss-a, Istvan Bibo-
a i Nebojše Popova.
Bitne karakteristike populizma (koji se javljao i koji se može i dalje javljati u nekim
zemljama tranzicije) su:

• Težnja za homogenizacijom naroda kao »organske celine«;

• Uprošćena crno-bela slika, odnosno percepcija društvene situacije i, s tim u vezi,
usmerenost da se »prečicama« i na brzinu rešavaju društveni problemi;
• Provala emotivnosti i potiskivanje racionalnosti;
• Odsustvo svakog smisla za normalnu ravnotežu između poželjnog, stvarnog i
mogućeg;
• Očekivanje »spasenja« i težnja za vođom i identifikacija sa njim;
• Svojevrsni kompleksi inferiornosti i ugroženosti koji, između ostalog utiču na
jačanje netrpeljivosti i netolerantnosti;
• Primitivni egalitarizam i otuda manje ili više izražena anti-tržišna orijentacija;
• Anti-evropsko raspoloženje.

Nasuprot tradicionalistima, modernisti (pre svega, veći broj gradskog stanovništva)

su za radikalnu modernizaciju (koja istina nije uvek jasno i jednosmisleno definisana) i za
»otvoreno društvo«. Oni ističu značaj individualnih sloboda i izjašnjavaju se za multi-
kulturnu različitost i sekularizam.
Naravno, socijaldemokratija je (kritički ali jasno) opredeljena za moderniste.

19
 Druga politička i ideološka podela je podela na one koji se manje ili više opredeljuju
za neo-liberalna rešenja i one koji ta rešenja ne prihvataju.
Pristalice neo-liberalizma zalažu se za dalju radikalnu deregulaciju, ekonomsku
liberalizaciju i privatizaciju (čak i nekih uslužnih delatnosti), za »samo-regulisano slobodno
tržište« (kapitala, roba i rada), kao i za to da se svi prihodi (pa i dobar deo usluga)
distribuiraju na osnovu zakona (slobodnog) tržišta.
Njihovi protivnici (a to moraju da budu pre svih socijaldemokrati) zalažu se za
pravnu ali i socijalnu državu, za regulisano tržište, za kolektivno pregovaranje, za razvoj
države blagostanja, za institucionalno regulisanje realno moguće jednakosti, za rast i
mobilizaciju srednjih slojeva itd.
Treća podela koja je u zemljama tranzicije u nastajanju je izrazito socijalno-
ekonomskog karaktera. S jedne strane, formira se nova klasa individualnih vlasnika, naime
kapitalista, a s druge strane, ostaje još uvek klasa radnika i pripadnika sveta rada uopšte. To
je u stvari podela na svet kapitala i svet rada i ona će u daljem društvenom razvoju zemalja
Centralne, Istočne i Jugoistočne Evrope imati sve značajniju ulogu. Ona, po našem
mišljenju, formira onaj socijalni ambijent, koji je posebno pogodan za poziciju i delovanje
socijaldemokratije u navedenim zemljama.
Mišljenja smo da u sadašnjoj situaciji tranzicionih zemalja socijaldemokratija treba
da se više oslanja na svet rada, više nego što to čine mnoge zapadnoevropske
socijaldemokratske partije (od kojih su se neke opredelile da budu »narodne«, a ne više
radničke partije).
VI

Socijaldemokratske partije kako u Zapadnoj Evropi tako i u Centralnoj, Istočnoj i

Jugoistočnoj Evropi nisu gotovo uopšte zainteresovane za odgovarajuća teorijska
istraživanja i analize.
Sadašnja situacija krize socijaldemokratije u celini zahteva – i radi definisanja nove
strategije i radi njenog adekvatnog legitimisanja – reafirmaciju teorijskih istraživanja i
analiza unutar socijaldemokratije.
Polazeći od te potrebe ovde se izlažu šest hipoteza koje se tiču teorijskih osnova
rekonstrukcije socijalističkog projekta.
Prva hipoteza
Biće, suština, odnosno pojmovi kapitala, s jedne, i kapitalističkog načina proizvodnje
i kapitalističkog društva (kapitalizma) kao društvene formacije, s druge strane, nisu
istovetni. Kapital, koji se može smatrati »organizacionim principom« kapitalističkog društva
(Karl Polanyi, Jürgen Habermas, Claus Offe), nije jedini i isključivi determinirajući činilac
kapitalističkog društva. Otuda se na osnovu kapitala mogu (re)produkovati kapitalistički
sistemi, odnosno kapitalistička društva, koja se u mnogo čemu razlikuju (zapadnoevropski,
američki, japanski, latinoamerički, kapitalizam crne Afrike). Te razlike, kao što istorijski
razvoj pokazuje, mogu biti veoma značajne za život ljudi u odgovarajućim društvima.

20
 Druga hipoteza
Kapital može funkcionisati kao način proizvodnje i može (re)produkovati
kapitalističko društvo (kapitalističku društvenu formaciju), kao bitnu pretpostavku
kapitalističke proizvodnje, jedino preko nekoliko istorijskih proizvedenih, strukturalnih i
konjunkturnih posredovanja, koja deluju kao svojevrsna nad-determinacija kapitala
(njegovih zakonitosti, odnosno, »logike«) i prave razlike između kapitala i kapitalističkog
društva.
Treća hipoteza
Unutar naznačenih medijacija (= nad-determinacija) posredstvom kojih se jedino
može (re)produkovati kapitalističko društvo zasnovano na kapitalu, postoje, u latentnim ili
delujućim oblicima, izvesni elementi ili tendencije, koji protivreče samoj »logici« kapitala.
Ti elementi, odnosno tendencije su, s jedne strane, neposredan ili posredan proizvod
unutarnjih protivrečnosti samog kapitala, a, s druge strane, proizvod vlastite logike
posredovanja o kojima je reč. Ove dve vrste elemenata, odnosno tendencija utiču jedna na
drugu.
Najznačajniji elementi ove vrste su demokratija, građanska prava, civilno društvo,
intervencije države, politika koja se mora suočiti sa ekološkim problemom itd.
Ovo ustvari znači da kapital može (re)produkovati kapitalističko društvo i
funkcionisati kao društvena, istorijska snaga, jedino na način koji bitno zavisi od
sudelovanja u reprodukciji društva i onih elemenata koji protivreče njegovoj logici. To je
osnovna unutrašnja protivrečnost (re)produkcije kapitalističkog društva.
Četvrta hipoteza
Suprotno, manje ili više preovlađujućoj, strategiji čije je bitno opredeljenje bilo
neposredan napad na kapital (napad na sam »koren« sistema, u saglasnosti sa zahtevom
mladog Marx-a da se »stvar« mora »zahvatiti u korenu«) i to izvana, i likvidacija odnosa
kapitala odjednom (otuda likvidacija privatne svojine kao prvi politički potez te strategije) u
cilju ukidanja kapitalističkog sistema (komunistička strategija kao paradigmatičan slučaj),
nova strategija političkih i društvenih snaga levice trebalo bi da bude koncipirana i
realizovana na način koji aktuelizira i jača ovde izložene elemente (i tendencije) koji
protivreče samoj logici kapitala, i koji proširuje društveni prostor njihovog delovanja, i na
taj način molekularno menja iznutra sam kapitalistički sistem. Ta strategija bi bila »svesno
učešće (selbstbewusste Theilnahme) u istorijskom procesu društvenih promena koji se zbiva
pred našim očima«. (Marx).
Peta hipoteza
Socijaldemokratski projekt kao reformistički (a ne revizionistički) projekt je jedini
postojeći projekt koji je manje-više u saglasnosti sa ovde izloženom strategijom
transformacije kapitalističkog društva u »mešovito društvo«, a socijaldemokratske partije
jedine političke snage u ovom momentu koje u savezništvu sa drugim emancipatorskim i
demokratskim, socijalnim i političkim snagama, mogu ostvarivati ovu transformaciju.
Šesta hipoteza
Istorijski razvoj »mešovitog društva«, kao neke vrste tranzitorne društvene
formacije, stvaraće nove pretpostavke i činioce, i nove socijalne i političke snage za konačno

21
preovladavanje i kapitalizma i samog kapitala, i za uspostavljanje neke nove društvene
formacije koja će biti humanija i racionalnija, pravednija i demokratičnija od kapitalizma.
Čini se da će ta nova društvena formacija biti sagrađena na delatnostima, principima i
institucijama koje karakterišu »carstvo slobode«, mada će »carstvo nužnosti« ostati njena
osnovica. Teorijska razmišljanja o tom mogućem društvu budućnosti koje bi istorijski
nasledilo kapitalizam, moraju otpočeti sa kritičkim promišljanjem postojećeg projekta
demokratskog socijalizma tražeći nove odgovore na tri stara pitanja: šta je demokratski
socijalizam, naime novo društvo koje će u budućnosti naslediti kapitalizam; kako to društvo
nastaje, odnosno kako se za njega može boriti; i zašto se za njega valja boriti.

VII

Borba socijaldemokratije za jedno novo društvo koje bi bilo humanije i racionalnije,

pravednije i demokratičnije od kapitalizma biće duga i spora i biće kao i do sada
karakterisana usponima i padovima.
Olof Palme je na konferenciji socijaldemokratske omladine 12.06.1975.
socijaldemokratiju uporedio sa pužem, preuzimajući tu metaforu od nemačkog književnika
Gunter Grassa. Ta metafora ukazuje na nekoliko obeležja socijaldemokratije. Kao što je puž
spor, tako je sporo i ostvarivanje socijal- demokratskog projekta; kao što je mišićavo telo
puža tako sazdano da on može da se prilagođava svim neravninama tla, tako je i
socijaldemokratija konstutuisana na način da se prilagođava svim izbočinama i preprekama
na svom putu; kao što pužu dva njegova »roga« služe kao antene kojima ispituje i bira
pravac kretanja, tako i socijaldemokratija mora imati svoje antene za orijentaciju, a to je
teorija; kao što je puž androgen, tj. dvopolac, tako i socijaldemokratija treba da obuhvata i
muškarce i žene.

Socijaldemokratija u Zapadnoj Evropi i u zemljama

tranzicije: sličnosti i razlike

Sadržaj referata sa naznačenim naslovom struktuiran je u sedam odeljaka.

U prvom odeljku, koji se odnosi na socijaldemokratske partije u Zapadnoj Evropi,
najpre je istaknuta značajna promena strateških opredeljenja tih partija 1950-ih godina:
napuštanje strategije reformizma (eksplicirane u Erfurtskom programu SPD 1981. godine
i dokumentima II internacionale) koja je predviđala borbu za ostvarivanje socijalističkog
društva mirnim putem uz poštovanje demokratskih institucija i principa i usvajanje
strategije revizionizma koja se uglavnom svodi na »socijaldemokratsko upravljanje
kapitalizmom«.
»Socijaldemokratsko upravljanje kapitalizmom« je bilo uspešno u »zlatnoj eri
kapitalizma« (1955-1973), najvećoj ekonomskoj ekspanziji kapitalizma u njegovoj istoriji.
Socijaldemokratija je ostvarila sve konkretne zadatke iz Erfurtskog programa, nadogradivši
ih »državom blagostanja« i kolektivnim pregovaranjima.

22
 Sa pojavom konjunkturne ekonomske krize i njenim trajanjem »socijaldemokratsko
upravljanje kapitalizmom« je otkazalo. Vlasnici kapitala (napustivši više ili manje
partnerstvo rada i kapitala) kao i vlade nekih zemalja prihvatili su neo-liberalne ideje i
praksu.
To je dovelo u krizu socijaldemokratiju. U traženju izlaza iz te krize neke
socijaldemokratije su otpočele da svoju politiku zasnivaju na izvesnoj sintezi
socijaldemokratskih ideja-vrednosti i nekih aspekata neo-liberalizma.
U drugom odeljku referata, u kome se najviše govori o tranziciji, ukazuje se na
činjenicu da ona čini različitim društveno-istorijsku situaciju u kojoj deluje
zapadnoevropska socijaldemokratija u Centralnoj, Istočnoj i Jugoistočnoj Evropi. No, pored
toga ukazuje se i na činjenicu da su osnovni tranzicioni procesi u Centralnoj, Istočnoj i
Jugoistočnoj Evropi bitno različiti, pa i u mnogo čemu suprotni analognim procesima u
istorijskom razvoju zapadnoevropskih društava. Ovo mnogi autori nazivaju paradoksima
tranzicije. U ovom odeljku je definisano osam paradoksa tranzicije.
U trećem odeljku se najpre konstatuje da prvih godina tranzicije ni »istorijske«
socijaldemokratske partije, ni one koje su formirane radikalnim promenama većeg dela
komunističkih partija, nisu imale iole značajniji društveni uticaj. U tekstu se ističu uzroci
ove činjenice.
Tek sa prvim krupnijim negativnim socijalnim posledicama ekonomske tranzicije,
novoformirane socijaldemokratije u nekim zemljama postaju politički relevantne (dok su
»istorijske« socijaldemokratske partije i dalje marginalizovane osim Češke partije), pa i
osvajaju vlast.
U četvrtom odeljku analizirane su (uz navođenje relevantnih numeričkih podataka)
pobede socijaldemokratskih partija u Mađarskoj, Poljskoj i Češkoj.
U petom odeljku reč je o ideološkim, političkim i socio-ekonomskim podelama koje
postoje ili nastaju u društvima tranzicije i prema kojima se socijaldemokratija opredeljuje,
odnosno, treba da opredeljuje. Reč je o podelama »tradicionalisti« - »modernisti«, pristalice
i protivnici neo-liberalizma i podela na svet kapitala i svet rada.
U šestom odeljku, nakon konstatacije o nezainteresovanosti socijal-demokratije (i
one u Zapadnoj Evropi i one u zemljama tranzicije) za teorijska istraživanja i analize,
izneseno je šest hipoteza, koje se tiču teorijskih osnova rekonstrukcije socijalističkog
projekta.
U sedmom odeljku, nakon ocene da će borba socijaldemokratije za jedno novo
društvo, koje bi bilo humanije i racionalnije, pravednije i demokratskije od kapitalizma, biti
duga i spora i biće kao i do sada karakterisana i usponima i padovima.
Olof Palme je na konferenciji socijaldemokratske omladine 12.06.1975.
socijaldemokratiju uporedio sa pužem, preuzimajući tu metaforu od nemačkog književnika
Gunter Grassa. Ta metafora ukazuje na nekoliko obeležja socijaldemokratije. Kao što je puž
spor, tako je sporo i ostvarivanje socijal-demokratskog projekta; kao što je mišićavo telo
puža tako sazdano da on može da se prilagođava svim neravninama tla, tako je i
socijaldemokratija konstutuisana na način da se prilagođava svim izbočinama i preprekama
na svom putu; kao što pužu dva njegova »roga« služe kao antene kojima ispituje i bira

23
pravac kretanja, tako i socijaldemokratija mora imati svoje antene za orijentaciju, a to je
teorija; kao što je puž androgen, tj. dvopolac, tako i socijaldemokratija treba da obuhvata i
muškarce i žene.

24
Dr Mira Bogdanović
Sociolog, Amsterdam

TREĆI PUT
Socijalistima je ponestalo ideja. Oni su šezdesetih godina napustili ukidanje kapitalizma
kao cilj; sedamdestih i osamdestih godina su se proglasili njegovim idealnim menadžerima.
1989., kad je pao Berlinski zid, konvencionalna reformistička ideja da je potrebno imati
krupan javni sektor kao protutežu negativnim tendencijama privatnog sektora, ishlapila je iz
programa sviju socijalističkih partija. Privatizacija javnog sektora, ranije nezamisliva čak
ni među konzervativcima, postala je prihvaćenom u redovima mnogih socijalista. Svijet
socijalista se nepovratno izmijenio. On više nije počivao na proizvođačkom društvu
industrijskog radnika muškoga spola. Ulaz žena u radnu snagu feminizirao je već
fragmentiranu radničku klasu. Ekonomski rast je postao problematičan. Ideja klasne
politike dovedena je u pitanje. Jedini put naprijed, mislili su neki, je pragmatično stvaranje
koalicija kako bi se maksimalizirala izborna podrška nuđenjem različitih stvari različitim
skupinama na ad hoc bazi znajući da je svaka od njih efemerno konstruirana diskursom.
Nije slučajno što su se SAD često smatrale modelom za ovaj pristup. Lišene 'klasnih' partija
u evropskom stilu i socijalističke tradicije, SAD, sa svojom multietničkom populacijom,
svojom fragmentacijom u bezbroj religijskih grupacija, svojim krajnje lokalističkim
interesnim skupinama, očito je pokazivala Evropi lik njezine vlastite budućnosti – kao što je
to sugeriralo puno pisaca od Tokvila dalje.
[Sassoon, 1997: 649]

1. Povijesni kontekst

Da bi se shvatio nastanak idelogije tzv. Trećeg puta, neophodno je osvrnuti se na situaciju u

Velikoj Britaniji gdje je ona pala na plodno tle i otkuda je krenula na svoj trijumfalni pohod
po svijetu. Iako se Treći put probio čak i do Hrvatske i Srbije, on nosi biljeg svojega
porijekla, a njegova će recepcija u svakoj zemlji ovisiti ne samo od općih okolnosti koje
Britanija dijeli sa drugim razvijenim industrijskim zemljama, nego i od nasljeđa koje je
svakoj od njih svojstveno. Hoću reći da se ovdje radi o jednom zanimljivom problemu u
povijesti ideologija, njihovog nastanka i širenja, pogotovu u zemlje koje tomu nisu posve
dorasle. Što će se iz ideologije Trećega puta usvojiti u Hrvatskoj ili Srbiji i u kakvoj formi,
ostaje još da se vidi. U svakom slučaju, odricanje od komunizma i etatizma i pokušaj da se
bude nekakva ljevica koja se razlikuje od komunizma SFRJ, ali u slučaju Srbije i od SPSa i
JULa, ako i oni ne otkriju Treći put.
Glavni ideolog Trećeg puta, Antoni Gidens, svoju istoimenu knjigu vidi kao
doprinos diskusiji o budućnosti socijaldemokracije koja se – potaknuta raspadom
'kejnzijanskog kompromisa' krajem 1970tih, konačnom diskreditacijom marksizma i
dubokim socijalnim, ekonomskim i tehnološkim promjenama - vodi u mnogim zemljama.
(Giddens, 1998: vii).

25
 Kad je o samoj Britaniji riječ, međutim, tamošnji socijalizam nikada nije bio pod
utjecajem marksizma, a najradikalnija rekonstrukcija Laburističke stranke (Labour Party -
LP) od njezinog osnivanja 1900. već je bila praktično okončana 1989. kada je pao Zid.
Nakon katastrofalnih izbornih rezultata 1983., novoizabrani vođa stranke Nil Kinok
[Neil Kinnock] započeo je transformaciju stranke prvo razvlašćejem aktivista u bazi i
koncentracijom moći u vlastite ruke. Ovaj je potez bio nužan jer su stranački aktivisti tražili
ljevičarski odgovor na krizu iz 1970tih, a vođstvo takav pritisak smatralo glavim krivcem za
izborni poraz 1983. Potom je Kinok svoju moć iskoristio da se oslobodi balasta
socijaldemokratske politike koja je u Britaniji imala dugotrajnu tradiciju, a sada se mislilo
da je među glasačima postala beznadežno nepopularnom. Kolin Liz [Colin Leys], od kojega
sam posudila ovaj pregled, naglašava da je krah socijalizma u Istočnoj Evropi 1989-1990. u
ovome poslužio tek kao naknadno opravdanje pojačavanjem rasprostranjenog osjećaja da je
socijalizam svuda krahirao. Radikalna izmjena kursa LP bila je presudno motivirana
nastojanjem da se poprave šanse na parlamentarnim izborima koje je LP tri puta zaredom
gubila, riskirajući da se pretvori u marginalnu političku činjenicu [Leys, 1997:17].
Najdalekosežnija posljedica Kinokovih reformi je bio nastanak jedne za britanske
uvjete posve nove vrste stranke. Naime, kida se veza sa partijskom 'bazom' i, možda još
značajnije, sa decentraliziranim sindikatima od kojih je LP tradicionalno bila financijski i
izborno ovisna. Sada je stranku vodila profesionalna elita nadzirana i usmjeravana iz ureda
stranačkog vođe. Ironično je što je dio sindikalnih prvaka, motiviranih «sve jačom
očajničkom željom» za povratkom LP na vlast, stajao iza ovoga projekta. U novom
partijskom aparatu ključno mjesto dobivaju profesionalni menadžeri za marketing, medije i
izborne kampanje. Polazeći od vlastitih procjena nastalih na temelju istraživanja javnog
mnjenja, sve više oni odlučuju kojim preferencijama glasačkog tijela treba izići u susret,
dok se ignorira postojeća procedura demokratskog donošenja odluka ili se, radi očuvanja
jedinstva, većina na godišnjim partijskim konferencijama miri sa odlukama već donesenima
od strane partijskih prvaka i njihovih pratećih timova.
Liz ističe još jedan potez voćstva koji je dramatizirao radikalnu promjenu: bila je to
kampanja da se brojno uveća članstvo stranke i da mu se dade pravo glasa. Broj članova se
od sredine '80tih do oktobra 1996. povećao sa 280 000 na preko 400 000, koji su sada mogli
poštom glasati prilikom izbora kandidata za Parlament, izbora stranačkog vođe i izraziti
podršku generalnoj liniji partije koju je predlagalo voćstvo. Tako je opao značaj aktivista 'u
bazi', prvenstveno sindikalista (odnosno sindikata kao kolektivnih članova), a stranka se
pretvorila u masovnu partiju uglavnom neaktivnih individualnih članova, koji umjesto
organske, sa rukovodećim kadrom profesionalnih političara imaju plebiscitarnu vezu. No,
bez obzira na sve promjene, LP 1992. po četvrti put gubi izbore, a Kinok podnosi ostavku.
Na mjesto vođe stranke dolazi kratkotrajni 'među-Papa' Dž. Smit [John Smith] koji iznenada
umire 1994., da bi ga naslijedio vodeći modernizator Toni Bler [Tony Blair]. On nastavlja
reforme započete pod Kinokom. [Leys, 1997: 18-19]. Ostalo je poezija.
No, bez obzira na poeziju, potreba za alternativom se po razvijenim industrijskim
zemljama osjećala, a socijaldemokratske stranke, uvijek pragmatično orijentirane i spremne
na reviziju, nastojale su odgovoriti izazovima. Gidens jezgrovito navodi nove uvjete koji u

26
načelu dotiču sve razvijene zapadne zemlje u kojima je socijaldemokracija bila značajna
politička sila okolnostima natjerana na uzmicanje. Radi se o raspadu pomenutog
'kejnzijanskog kompromisa'. Njegovi su osnovni sastojci bili: «socijalni sistem, osobito
forma porodice, u kojoj muž zarađuje za život, a žena je domaćica i majka, koji je
omogućavao jasnu definiciju pune zaposlenosti; homogeno tržiste rada na kojem su pod
prijetnjom nezaposlenosti uglavnom bili muškarci - manuelni radnici spremni da prihvate
svaki posao za nadnicu koja je osiguravala preživljvanje njih i njihove porodice; pretežno
masovna proizvodnja u osnovnim sektorima ekonomije, koja je mnogima u aktivnom
stanovništvu pružala stabilne, mada ne nužno i ugodne uvjete rada; elitistička država sa, u
birokraciji, malim skupinama stručnjaka prožetih javnim interesom koji su nadzirali
poduzimanje fiskalnih i monetarnih mjera; nacionalne ekonomije bitno sputane granicama
suverenosti, jer je kejnzijanizam polazio od nadmoći nacionalne ekonomije nad vanjskom
trgovinom robama i uslugama» [Giddens, 1998: 16].
Kriza socijaldemokracije, čiji je jedan simptom bio loši izborni rezultati, postaje
predmet rasprava u kojima se traže razlozi poraza. Jedni taj razlog nalaze u pretpostavci da
je upravo «redistributivni prosperitet, čije je postizanje pomogla socijaldemokracija, bio
razlog njezinog propadanja», drugi u uvjerenju da je kriza upravljanja državom socijalnog
staranja i njezina financijska kriza uzrok problema tradicionalne socijaldemokracije, treći
opet upućuju na podjeljenost socijaldemokratskog elektorata: «Veliki djelovi radničke klase
su postali dio široko shvaćene srednje klase, ostavljajući za sobom 'nepokretljive' (non-
climbers), kakvi su oni koji žive od državnog staranja. Osim toga, u post-materijalističkom
društvu razvile su se vrijednosti koje su usredotočene na ekologiju, multikulturalizam i stil
života, koje su zahtijevale novu progresivnu mobilizaciju. Za socijaldemokratski elektorat se
mislilo da se stalno mijenja i cijepa na različite društvene skupine sa divergentnim
političkim, ekonomskim i socijalnim interesima i očekivanjima spram socijaldemokracije.
Imajući u vidu široki raspon procesa diversifikacije u elektoratu u pogledu od klase, sloja,
socijalnog porijekla, životnog stila i potkulture, bilo je krajnje složeno postići većinu.
Teoretičari racionalnog izbora su predvidjeli da socijalna demokracija nikako neće biti u
stanju da se drži svojega programa i istodobno bude privlačna širem elektoratu»
[Cuperus&Kandel, 1998: 12].

2. Što je to Treći put?

On nastaje tamo gdje postoje dvije oštro postavljene pozicije: sjetimo se samo da se i Titova
politika između dva suprotstavljena bloka smatrala Trećim putem. U novije vrijeme u
slučaju Velike Britanije radilo se o ljevičarskom radikalizmu koji je želio očuvati stare
vrijednosti (ili im se želio vratiti): jak javni sektor, država socijalnog staranja, državna
intervencija u ekonomiji, jednakost i kolektivizam na jednoj strani, i poraznom efektu
tačerizma, na drugoj; u slučaju Hrvatske radilo se o poraznom rezultatu tuđmanizma i
povijesnoj istrošenosti njegovog prethodnika – ideologija Trećega puta ili golog neo-
liberalizma ispunjavaju ideološki vakuum; u Srbiji se radi o poraznom efektu trinaestogišnje

27
Miloševićeve vladavine pod «ljevičarskom» firmom, što iziskuje traženje novih putova za
one koji se još hoće smatrati ljevicom, a real-socijalističku nostalgiju ili nekakav budući
socijalizam prepuštaju ezoteričnim sekticama ili ekscentričnim pojedincima. Osim toga, u
nazivu «Treći put» «ljevica» se ne čuje, a koš Trećeg puta je dovoljno prostran da u nj može
stati sve – na jednoj strani oni koji su, poput Klintona, pokušavali uvesti elemente evropske
države socijalnog staranja u SAD i one, poput evropskih socijaldemokrata, koji
sveobuhvatne sisteme socijalnog staranja manje-više uspješno pokušavaju razgraditi1. Koš je
zbilja dovoljno prostran da u njega može stati i Đinđićeva DS koja se nastoji ugurati i u
Socijalističku Internacionalu!
I sama povijest pojma «Treći put» govori dosta. Gidens navodi da je on ranije
korišćen kako u socijaldemokraciji, tako i od pisaca i političara koji nisu bili
socijaldemokrati. Pojam potiče s kraja 19. i početka 20. stoljeća, a postao je popularan među
desničarima 1920tih. Nakon Drugoga svjetskoga rata ga koriste i socijaldemokrati i
socijalisti kao srednji put između sovjetskog komunizma i američkog tržišnog liberalizma.
Sedamdestih godina ga Ota Šik2 revitalizira kao oznaku za tržišni socijalizam, a švedski
socijaldemokrate 1980tih tako zovu noveliranje vlastitog programa [Giddens, 1998: vii-vii,
25]. Najnovija moda «Trećeg puta» potiče, međutim, iz SAD i V. Britanije, iz konteksta u
kojem, kako veli Gidens, nikada nije bio korišten [Giddens, 2000: 1].
Gidens [Giddens, 2000: 1- 3] objašnjava put Trećega puta preko Atlantika i time
otkriva i osnovne teme koje dominiraju ovom orijentacijom u Blerovoj verziji. Američka
Demokratska partija je «Trećim putem» smatrala svoj «Novi progresivizam», koji je za
razliku od starog, njudilovskog [New Deal], utemeljenog na suradnji države, krupnog
biznisa i sindikata, postao neadekvatan vremenu fundamentalnih promjena: jačanje novih
globalnih tržišta, zamjena stare ekonomije bazirane na industriji ekonomijom znanja,
okončanje Hladnoga rata – sve je to dovelo do nemoći nacionalnih država da upravljaju
ekonomskim životom i pružaju sve veća socijalna davanja. On, dakle, predstavlja srednje
rješenje između birokratske vlasti koja sve uređuje odozgo – navodne stare želje stare ljevice
– i težnje desnice da državu posve ukloni. Njegov je ugaoni kamen jednakost šansi, lična
odgovornost, jer sa pravima dolaze i obaveze, pa svako mora naći načina da brine sam o sebi
jer otpada mogućnost oslanjanja na nekadašnje «velike institucije». Država mora napustiti
politiku preraspodjele bogatstva i potaći stvaranje bogatstva. «Umjesto da dotira firme,
država treba stvoriti uvjete koji firme vode inovacijima, a radnike većoj efikasnosti u
globalnoj ekonomiji» [Giddens, 2000: 3]. Na ovim je idejama, kako piše Gidens, počivala
politika Klintonovih administracija, pokušavajući (ili i uspijevajući) da ostvari fiskalnu
disciplinu, reformu zdravstva, investiranje u obrazovanje i (pre)kvalificiranje, sprovodeći
programe prevođenja uživalaca socijalne pomoći u aktivni radni život, obnovu gradova u

1
Welfare na engleskom znači i blagostanje i socijalno staranje za sirotinju. Pošto je welfare state nastala kao
sistem mjera kojima se omogućuje pristojan život siromašnijem stanovništvu, logično je da se «blagostanje» i
«socijalno staranje» i kvalitativno i kvantitativno jako razlikuju. Zato ću ja welfare state prevoditi kao «državu
socijalnog staranja», a ne, kako je to uobičajeno, «država blagostanja».
2
Ota Šik: The Third Way – Marxist-Leninist Theory and Modern Industrial Society, London 1976.

28
raspadu, borbu protiv kriminala3. Uz to se «Novi demokrate» zalažu i za intervencionizam
na međunarodnoj sceni. (I to smo doživjeli ili doživljavamo, a Bler je bio nekada ne samo
hiperaktivni suborac novodemokrate Klintona, nego sada i starorepublikanca Buša). Ako
tome dodamo američku preokupaciju lokalnim građanskim inicijativama, urbanim
propadanjem i sveprisutnim strahom od kriminala među «pristojnim» građanstvom – dakle,
problemima socijalne kohezije, dobili smo sve numere koje prominentno figuriraju i na listi
političkih ideja «Nove laburističke stranke», [New Labour]. Čak je i sam naziv, «Nova
laburistička stranka», mada nije službeno promijenjen, pokupljen od Amerikanaca - Bler je,
kako veli zločesti Liz, imitirao Klintona koji je sam sebe proglasio «Novim demokratom»
[Leys, 1997: 22]. To je, ukratko, osnovni sadžaj i kratka istorija «Trećega puta» čijeg se
naziva i njegov otac i najznačajniji teoretičar, Gidens, nakon kritika zbog njegovog
sumnjivog porijekla, odriče da bi ga prvo zamijenio ne manje difuznim, ali za upotrebu
težim pojmom «modernizirajuća ljevica», ili «modernizirajuća socijaldemokracija»
[Giddens, 2000: 27], da bi se opet predomislio i ostao kod naziva «Treći put» zato što je
«stenografski kratak», a označava «široku ideološku struju sa nekoliko pritoka». Zato Treći
put nije, piše Gidens, kako se često misli odgovor na posljedice dugotrajne Reganove
neoliberalne politike u SAD i Tačerkine u Ujedinjenom kraljevstvu, niti on predstavlja
univerzalni recept, nego orijentaciju i program mjera u obnovi socijaldemokracije u
suvremenim društvenim uvjetima, koja je još u procesu formiranja, pa je zato nezaokružena.
Konvergencija anglo-saksonskih, kontinentalnih i prekomorskih varijanti, bez obzira na
rješenja koja mogu biti slična, nije nužna [Giddens, 2001: 1-2]. No, ipak Gidens na drugom
mjestu ne krije krupne ambicije, ali i drži odstupnicu, nazivajući Treći put «globalizirajućom
političkom filozofijom» koja, prevedena u praktičnu politiku, treba razvijati «dalju globalnu
integraciju, s punim znanjem koliko to može biti teško, bez naivnosti i optimizma o
mogućnostima pred nama» [Giddens, 2000: 122].
Ideja je, dakle, došla iz SAD, kao i njezino sprovođenje pomoću modernih
marketinških tehnika: neki od Blerovih ključnih savjetnika učestvovali su u Klintonovim
izbornim kampanjama, tamo ponešto naučili i to primijenili u Britaniji. Ali, kako piše Liz,
nikada u povijesti LP nije u njoj bilo manje ljudi krupnog intelektualnog formata,
«nezavisnog intelektualnog autoriteta», niti je bilo kreativnih mislilaca van voćstva LP koji
bi partiju zadužili svojom originalnošću. Umjesto njih namnožila se masa «ekspertskih
grupa», trustova mozgova, «'prosječne' intelektualne radne snage» [Leys, 1997: 22-23]. U
timove oko Blera sjatilo se dosta ljudi koji su studirali na američkim sveučilištima, došli pod
utjecaj američkih ideja o globalizaciji i načinima kako se sa njom nositi. Američki akcenti su
bili na okretanju ekonomske politike ka obrazovanju i kvalificiranju radne snage, čime se, za
razliku od globalnih ekonomskih kretanja, može praktično ovladati. Nova LP preuzima ovu
orijentaciju uvjerena da u globalnoj ekonomiji nacionalna vlada može malo toga uraditi u
domenu makroekonomije i preraspodjele dohotka. Akcent na obuci radne snage opet
implicira i deregulaciju tržišta rada. S druge strane LP preuzima i američku ideju «društvene

3
«Klintonove administracije su bile izborno uspješne i kompetentno su se hvatale u koštac sa zbivanjima, ali
nisu skoro ništa postigle na polju reformiranja društva. Blerovi savjetnici to rađe pripisuju kongresnom sistemu
i podjeli vlasti nego ideološkoj ispraznosti u Bijeloj kući» [Holtham&Hughes, 1998: 167]

29
isključenosti», konkretno «klase na dnu» [underclass], koja je u Britaniji procentualno manja
nego u SAD, pa se, usredređivanjem na nju kao na objekt redistribucije, još uvijek malo drži
i vrijednosti stare LP [Holtham&Hughes, 1998: 167].
Liz piše da je Bler u martu 1995. najavio da je «jasna rekonstrukcija nove ideologije
[...] skoro gotova», što se ne bi moglo zaključiti na osnovu njegovog govora na konferenciji
LP u oktobru iste godine. Taj govor ide ovako:

Hoću da opet budemo mlada zemlja.

Mlada.
Sa zajedničkim ciljem.
Sa idealima koje smo priglili i prema kojima živimo. Neodmarajući se na staroj slavi.
Nevodeći stare bitke.
Nesjedeći s rukom na ustima i prikrivajući cinički zjev, već spremni za izazov dana.
Ambiciozni.
Idealisti.
Ujedinjeni.

I tako dalje u istom smislu i prozno-poetskom izrazu [Leys, 1997: 27-28].

Sociolog Antoni Gidens je jedino ime sa međunarodnim ugledom kojeg je knjiga S

onu stranu ljevice i desnice: Budućnost radikalne politike [Giddens, 1994] odvela u politiku.
Nije mi cilj da ovdje istražujem i doprinose «ekspertskih timova» u formuliranju i peglanju
«nove ideologije», već da skrenem pažnju na njezine jasno postavljene filozofsko-sociološke
koordinate koje je pružio Blerov Kardelj, Gidens, a zatim ih, uglavnom oslobođene
teorijskog žargona i izleta u razne sociološke poddiscipline obilno zastupljene u S onu stranu
ljevice i desnice, pretvorio u Treći put i objavio u dvije knjige [Giddens: 1998, 2000].
Pokazalo se da je ne samo teorija težila zbilji, nego i zbilja teoriji – došlo je do oplodnje i
rodio se Treći put.
Gidens svoju knjigu vidi kao ponudu ideja lijevim partijama za obnovu njihovih
doktrina, osobito tamo gdje one konfrontiraju neoliberalne stranke [Giddens, 1994: 250].
Politički život, veli Gidens, nije ništa bez ideala, ali oni moraju biti usuglašeni sa
mogućnostima. Praktičnoj politici treba pružiti teoriju [Giddens, 1998: 2]. Gidensovo
polazište su duboke promjene u socijalnoj strukturi nakon Drugoga svjetskoga rata, nastanak
nove srednje klase, pomjeranja u glasačkom tijelu i političkim preferencijama4. «Da su ovi
pomaci u politici bili nužni pokazuju promjene u obrascima političke podrške na koje su sve
socijaldemokratske stranke morale reagirati. Klasni odnosi koji su nekad bili u osnovi
političkih opredjeljenja dramatično su se promijenili zahvaljujući drastičnom smanjenju
manuelne radničke klase. Pristup brojnih žena aktivnom stanovništvu dodatno je
destabiliziralo obrasce političke podrške utemeljene na klasi. Prilična manjina više ne glasa i
u biti je van političkoga procesa. Stranka koja je naviše narasla zadnjih godina zapravo i nije

4
Suvremeni engleski pisac David Lodge napisao je niz izvanredno duhovitih satiričnih romana na te teme.

30
dio politike: to je 'ne-stranka' 'ne-glasača'. I na kraju, zamašna evidencija pokazuje da su se
zbile i vrijednosne promjene dijelom zbog smjene generacija, a dijelom kao odgovor na
druge utjecaje». Pošto socijaldemokratske stranke ne mogu više polaziti od starih identiteta,
one moraju stvarati nove, u socijalno i kulturno raznolikijoj sredini [Giddens, 1998: 20, 23].
Zato su osnovne teme u Gidensovoj reviziji knjizi zapravo liberalne i konzervativne,
a on im nastoji dati radikalne akcente. Čvorišna ideja je, što i sam naslov nagovještava, da
su stare podjele na ljevicu i desnicu postale irelevantne, a politika koja se danas treba voditi
mora biti centristička i radikalna, utopijska i realistična u isto vrijeme. Filozofija zaštite,
očuvanja i solidarnosti – ideje eminetno konzervativnog pedigrea - stiče novu relevanciju za
politički radikalizam koji u Gidensovoj interpretaciji znači odvažnost, smiona rješenja za
socijalne i političke probleme, uz poštovanje kontinuiteta koje iziskuje filozofski
konzervatizam5. Noseće ideje su da je kejnzijanska država socijalnog staranja i regulacije
ekonomije prevaziđena zbog kombiniranog dejstva globalizacije i transformacije
svakodnevnog života koji je donijela modernizacija, da je, u uvjetima ekološke krize i
«proizvedenog rizika» kojima su svi podjednako izloženi, nužna socijalna solidarnost
bogatih i siromašnih, njihov pakt. Novi oblici uzajamnosti i zajedništva – recipročnost koja
počiva na autonomiji a ne na egoizmu (mada Gidens ne objašnjava kako ih razdvojiti, pa
njegovi tekstovi često zvuče teološko-moralistički), trebaju ponovno uspostaviti fatalno
ugroženu socijalnu koheziju. Presudan doprinos njezinom stvaranju je obnova lične
odgovornosti i odgovornosti pojedinca prema društvu. Pojedinac se u novonastalim
okolnostima više ne oslanja na državu socijalnog staranja, čije je temeljito pretresanje jedan
od osnovnih prioriteta nove politike, nego se prvenstveno uzda u vlastite snage.
Upadljivo je u Gidensovoj koncepciji odsustvo klasa i moći. Logično je što su klase
eliminirane kao relevantni akteri jer on društvo vidi kao prvenstveno skup pojedinaca i
primarnih grupa u vrtlogu brzih i dramatičnih promjena. (To se osjeća i u sociologiji, kaže
Gidens, koja je zauzela centralno mjesto u našem životu: o čemu priča narod - kriminal,
propadanje gradova, porodica, seksualnost, individualizam, društvena solidarnost, granice
industrijalizma, promjene u prirodi rada – o tome se danas vode debate i u sociologiji
[Giddens&Pierson, 1998: 73]. Ali on sam za ovo pomicanje naglaska sa klase nudi druge
teorijsko-istorijske razloge. Jedan je već spomenuta podrovanost kejnzijanskog kompromisa:
država socijalnog staranja je polazila od klase i predstavljala je klasni kompromis. Ona je
pružala zaštitu od «vanjskog» rizika. U novim uvjetima je nužno u središte staviti rod,
starenje, posljedice razvoda, promjene u obitelji i nove forme života koje zamjenjuju
tradicionalnu obitelj, pitanja osobnog identiteta i izbora: domen ličnih odnosa je centralna
arena demokratizacije i mjesto na kojem se čovjek susreće i sa aspektima «proizvedenog»
(ekološkog, tehnološki stvorenog) rizika. Tradicija i sigurnost koja ona sa sobom nosila,
nestala je u modernizaciji i izložila čovjeka svakojakim pogibeljima. Dijelom zbog toga,
današnji konflikti nisu klasni, nego generacijski – između mladih i starih – i rodni - između

5
Ovakvo spajanje naizgled nespojivih stvari – rušenje starog uz njegovo očuvanje – nije vježba iz dijalektike,
nego odlikuje ukupan Gidensov rad na Trećem putu. To jednog njegovog kritičara u konzervativnom The
Economist-u ponukalo da traženje značenja filozofije Trećeg puta usporedi sa hrvanjem s plastičnom lutkom
na naduvavanje: «Taman je zgrabiš za jedan ud, kad sav topli zrak jurne u drugi» [Giddens, 2000: 7].

31
žena i muškaraca. Osim toga, i klasa postaje individualizirana – pripadnik klase nije (više
samo) proizvođač, nego i potrošač, pa otuda životni stil, izbor i ukus pojedinca dolaze u prvi
plan. Radikalnu promjenu društva na stari način zamjenjuje promjena životnog stila jer
neograničen ekonomski rast ima pogubne posljedice za ekološku održivost.
Od značaja je još jedan razlog za iščezavanje klase kod Gidensa. On se slaže sa
stajalištima po kojima radničke klase više nema, niti ima njezinog jasnog političkog interesa,
niti globalni kapitalizam stvara politički potencijalno aktivne klase. Ravnoteža moći rada i
kapitala - «politizirani klasni sistem» - koja je bila na snazi do ranih 1970tih nepovratno je,
globalizacijom i mobilnošću kapitala, narušena u korist kapitala. Kad se jednom poremeti
takva ravnoteža, onda se mijenjaju političke preferencije, klasna podjela gubi na oštrini i
smislu, a država socijalnog staranja se odjednom nađe na vjetrometini. Dok je manuelna
radnička klasa – uporište stare LP i države socijalnog staranja - brojčano jako smanjena, na
oba pola društva nastaju novi obrasci «isključenja»: na jednoj strani «klasa na dnu», a na
drugoj «globalna kozmopolitska klasa» [Giddens&Pierson, 1998: 63-64]. Između toga je
nekako sve ostalo prazno – ali Gidens ne govori ovdje kao sociolog koji se bavi(o) klasnom
strukturom, nego primarno kao ideolog Trećega puta koji iz općih filozofsko-socioloških
stavova deducira stvarnost i iz takve stvarnosti izvodi političke prioritete. Iza svega toga
stoji otkriće dugo traženog kamena mudrosti, fatalistički shvaćena bezalternativnost
kapitalizma. To nije taktički ustupak ošamućene ljevice, nego fundamentalni stav.
«Ekonomska teorija socijalizma uvijek je bila nedostatna jer je potcijenjivala sposobnost
kapitalizma za inovaciju, adaptaciju i rast produktivnosti. Socijalizam također nije shvatio
značaj tržišta kao sredstva za informiranje koje pruža bitne podatke kupcima i prodavcima»
[Giddens, 1998: 4-5]. Ovim je zadat i okvir u kojem se kreće politika «Trećega puta». Na
mjesto «kejnzijanskog» dolazi «neoliberalni kompromis», a ljevica koja je uvijek bila
manje, više ili potpuno antikapitalistička, u politički svojoj najrelevantnijoj formi –
evropskoj socijaldemokraciji - odriče se jezgre svojeg identiteta [Bogdanović, 1997]. Uzalud
će Gidens inzistirati da se nakon propasti socijalizma i komunizma ovim zaokretom
spašavaju socijalističke vrijednosti i ideali, koje nas, kako veli, kao duhovi još progone, ali
te vrijednosti on potezom pera razdvaja od ekonomskog programa socijalizma i pretvara u
vrijednosti i ideale «intrinsične dobrome životu koji socijalno-ekonomski razvoj treba
stvoriti» [Giddens, 1998: 1-2]. Dakako, radi se o visokoj konjunkturi kad se ne misli na
recesiju. Kod Gidensa drveće raste do neba.
Ideologija Trećega puta pokazuje isti stupanj netolerantnosti kao i svaka druga, a
Gidens će koriti sve one koji stare ideale još slijede da su fundamentalisti (dođe kao psovka)
koji se opiru promjenama. Nova ideologija, koja u konkurenciji vidi skoro sve, ne trpi
konkurenciju, postavlja se kao totalitarna i dijeli packe i lijevo i desno jer je s onu strane i
ljevice i desnice. Radikalnost – a tu Gidens koketira sa nekoliko značenja riječi «radikalan»6
– u kojoj onda centristički radikalizam može biti i lijevi i desni kad je već u centru, pa ostaje
pitanje u čemu je razlika – praktično znači samo radikalnu reviziju socijaldemokracije. Za
razliku od prethodnih revizija – debate o revizionizmu u Drugoj internacionali (1889-1914) i

6
U političkom govoru anglosaksonskog kruga «radikal(an)» znači biti (ekstremni) ljevičar.

32
nakon Drugoga svjetskoga rata - kad socijaldemokracija pokazuje svoju elastičnost,
razboritost i prilagođava se vladajućim okolnostima ne napuštajući socijalistički ideal iako
ga prebacuje u (daleku) budućnost, u najnovijoj reviziji potpuno povija kičmu. Živio
kapitalizam!

3. Četvrtasti krug: Politika radikalnog centra

Svoje filozofsko-sociološke uvide u prirodu modernosti i njezine mijene Gidens sužava u

knjižicu Treći put: Obnova socijalne demokracije, koja je doživjela veliku popularnost,
ponovljena izdanja i mnoge prijevode [Giddens, 1998]. Skoro kao Hari Poter. Nju slijede
Treći put i njegovi kritičari [Giddens, 2000] i Globalna debata o Trećem putu [Giddens,
2001] – sve objavljene kod Polity Press, izdavačke kuće koju je sam Gidens osnovao. Dok
se u prvoj knjizi izlažu Gidensove osnovne ideje o Trećem putu, druga ne sadrži ništa novo
što nije rečeno već u prvoj (valjda je u pitanju tržišni mehanizam, pa se liferuje roba dok je
potražnja za njom, ali u malo drugačijem pakovanju), dio o kritičarima je veoma skučen, a
sa njima Gidens ne vodi nikakav dijalog (za šta se inače načelno žestoko zalaže), nego
iznova izlaže svoje već poznate stavove. Treća knjiga je zbornik (431 stranica) u koji Gidens
kao priređivač, kako sam kaže u svom opširnom uvodu, nije uvrstio razorno kritičke priloge
[Giddens, 2001: 21]!
Centrističko-radikalni program Trećega puta ima u središtu nekoliko osnovnih tema.
To su država i demokra(tiza)cija, civilno društvo, «nova» mješovita ekonomija, jednakost i
isključenost, nadasve važna ekologija kao poprište proizvedenog rizika, te kozmopolitska
nacija i kozmopolitska demokracija kao proizvod globalizacije [Giddens, 1998: 70].
Centralna osa je otkriće (globalnog) tržišta: njegovo strateško mjesto u koncepciji određuje i
odnos prema državi, jednakosti, demokrati(za)ciji, kao i konkretne mjere nove
socijaldemokracije.
Za razliku od «klasične» socijaldemokracije, koja je svojom glavnom brigom
smatrala ekonomsku sigurnost i redistribuciju - dakle trošenje - a stvaranje bogatstva
uzgrednom posljedicom, Treći put, piše Gidens, slijedeći neoliberale i imperative globalnog
tržišta, ističe «urgentnu važnost» kompetitivnosti i stvaranja bogatstva. To u praksi dolazi na
Agresivno pravljenje para kako je nedavno beogradsko Vreme krupnim, krvavo crvenim,
slovima na naslovnici saželo kredo novoga doba [Vreme 566, 2001]. Dok je tržište ranije
bilo podređeno državi, bilo u varijanti «socijalnog tržišta» ili opsežnog javnog sektora,
«nova mješovita ekonomija» traži sinergiju privatnog i javnog sektora služeći se
dinamizmom tržišta, ali imajući javni interes na umu. To podrazumijeva raznotežu između
regulacije i deregulacije na transnacionalnom, nacionalnom i lokalnom nivou i ekonomskog
i neekonomskog u životu društva, pri čem je neekonomsko isto toliko važno kao
ekonomsko, ali se djelomično postiže kroz ekonomsko. Dinamičnu ekonomiju odlikuje
visoka stopa nastanka i nestanka poduzeća, ali je ovakvo previranje nemoguće ako
preovlađuju stavovi koji postojeće uzimaju zdravo za gotovo. Tu Gidens posebno
apostrofira državu socijalnog staranja kao krivca za inertnost. Zato je nužno napustiti odnos
između sigurnosti i rizika koji je vladao u državi socijalnog staranja i stvoriti društvo

33
odgovornog riskiranja u državnoj sferi, poduzetništvu i na tržištima rada. Rješenje je u
fleksigurnosti [Giddens, 2001: 111; Ferrera, Hemerijck, Rhodes: 2001]. Ljudima treba
pružiti zaštitu samo kad stvari krenu nizbrdo, ali i pomoći da razviju «materijalni i moralni
kapacitet» kako bi se lakše kretali kroz periode tranzicije u vlastitom životu [Gidens,1998:
99-100]. Tipičan žargon Trećega puta.
Kad je toliko mjesta ostavio slobodi, Gidens se nužno morao upitati kako stvari stoje
sa jednakošću. Njegov je problem zapravo kako legitimirati nejednakost, kako pomiriti
tržišni mehanizam i socijalnu solidarnost. On se slaže sa stajalištem da je jednakost moguća
samo tiranskim posezanjem u svakodnevni život [Giddens, 2000: 86]. Zato ističe da se
protiv rastuće nejednakosti, koju potiču strukturalne promjene, nije lako boriti, mada treba.
Nadasve se novi socijaldemokrate moraju osloboditi onoga što se u prošlosti moglo smatrati
opsesijom nejednakošću i ponovno razmisliti o tome što je zapravo jedankost7. Kada je o
svemu tome razmislio, Gidens nudi jednu liberalnu koncepciju jednakosti: jedankost šansi,
pozicija koja novu socijaldemokraciju približava etičkom liberalizmu [Giddens, 2000: 86].
U tome smislu treba redefinirati i za staru socijaldemokraciju karakterističnu redistribuciju:
nju treba usmjeriti na jednakost šansi radi razvijanja ljudskih potencijala, ona je potrebna
prije, a ne «nakon događaja» [Giddens, 1998: 100-101]. Onda je već kasno.
Ali Gidens ipak mora priznati da je jednakost šansi bila tema starih socijaldemokrata
i da su oni bili svjesni da i jednakost šansi stvara krupne nejednakosti koje oni nisu mogli
prihvatiti. Ipak, jednakost šansi ima i pozitivnih efekata proizvodeći Gidensu tako dragu
raznolikost životnih stilova [Giddens, 2000: 86]. Međutim, pitanje nejednakosti Gidens ne
riješava i sve se svodi na vječitost nejednakosti bez obira na kojim načelima počivala. Zato
politika Trećega puta definira jednakost kao uključenost, a nejednakost kao isključenost.
Apstraktnije ne može. Prvo se odnosi na građanska i politička prava i obaveze koje svi
građani imaju, i to ne samo formalno nego kao živu stvarnost u vlastitome životu. Potom se
uključenost, nasuprot socijalnoj izoliranosti, odnosi i na šanse i angažman u javnom
prostoru. A isključenost je suprotna uključenosti i njome mogu biti podjednako pogođeni i
oni na vrhu i oni na dnu, mada je ugodnije biti na vrhu. Dakle, ipak nekakva jednakost, tim
prije što se kod isključenosti ne radi o siromaštvu, već o neučestvovanju u raspodjeli šansi
[Giddens, 1998: 103, 105]. A usput na tome počiva i društvena solidarnost.

7
Ronald Dworkin [200: 172] upečatljivo izražava diskontinuitete, dvoumljenja i novootkrivene izvjesnosti u
za Treći put karakterističnom mix-u: «Jednakost je ugožena vrsta među političkim idealima. Prije nekoliko
decenija je svaki političar koji je tvrdio da je liberal, ili čak centrumaš, podržavao ideju stvarno egalitarnog
društva, bar kao utopijski cilj. A danas čak i političari, kako sami sebe opisuju - lijevo od centra, odbacuju
samu ideju jednakosti. Oni vele da predstavljaju 'novi' liberalizam, ili 'Treći put' u upravljanju [društvom] i
mada odrešito odbacuju 'staro'desničarski kredo bešćutnosti koji ljudske sudbine prepušta presudi često
okrutnog tržišta, oni također odbacuju i ono što nazivaju 'staro'ljevičarskom tvrdoglavom postavkom da svi
građani treba da podjednako uživaju bogatstvo vlastite nacije.
Ova 'nova' doktrina objavljuje nasuprot 'staroj' desnici da društvo svakom građaninu koji je voljan raditi ako
može i njegovoj obitelji treba osigurati dostatnu ishranu, stanovanje, obrazovanje i zdravstvenu njegu.
Zajednica, tvrde oni, mora tu 'dostatnost' pružiti svima. Protiv 'stare' ljevice oni objavljuju da je jednakost
pogrešan cilj jer kad se ostvari ovaj minimalni standard, država nema više nikakve obaveze da ljude
izjednačava u bilo čemu. Prema ovome stajalištu nije država kriva što se neki obogate, a neki ostanu na nivou
koji je dovoljan za pristojan, iako štedljiv život».

34
 Uloga države u osiguravanju jednakosti šansi, kako je vidi Treći put, svedena je na
ograničenu redistribuciju bogatstva i dohotka, na jednoj strani putem nasljedne takse kako bi
se izjednačile polazne pozicije, a na drugoj pružanjem šansi onima koji su prikraćeni u
odnosu na one kojima dobro ide, da ipak mogu voditi zadovoljavajući život. Nova
socijaldemokracija se mora osloboditi uvjerenja da se sve riješava oduzimanjem od bogatih i
davanjem sirotinji. Visoki porezi nisu popularni u elektoratu, niti se strmo progresivnom
poreskom ljestvicom može puno postići: takva politika vodi rasprostranjem izbjegavanju
plaćanja poreza i osjećaju da se kažnjava poduzetnički napor. Štoviše, upravo smanjenje
poreza može više pridonijeti socijalnoj pravdi jer povećava investicije, profit, zaposlenost i
širenje poreske osnove na više obveznika [Giddens, 2000: 86, 89, 97, 100].
Dok je stara država socijalnog staranja bila bitno usmjerena na uzimanje od bogatih i
davanje siromašnima, reformirana socijaldemokracija mora u središte staviti problem
isključenosti, a pojedinca u prvi plan: bez obzira na socijalno-ekonomske faktore koji vode
isključenju, oni uvijek prolaze kroz individualni filter – način na koji pojedinac reagira na
probleme sa kojima je suočen. A gdje je pojedinac, tamo je i osobna odgovornost. Zato je
potrebno sačini novi društveni ugovor koji povezuje prava sa obavezama kao načelo na
kojem počiva reformirani sustav socijalnog staranja. S njime je tijesno povezana reforma
tržišta rada i stvaranje mogućnosti zapošljavanja [Giddens, 2000: 106]. Povećanom
zaposlenošću će se rasteretiti kasa za pomoć u nezaposlenosti, a uštede preusmjeriti na
investiranje u obrazovanje i zdravstvo [Giddens, 2000: 106]. Tako se zatvara krug u kojem
glavne uloge igraju fleksibilnost, tržište i zdrav pojedinac koji je milom ili po sili zakona
spreman na rizik i osposobljen za tržišnu utakmicu [Giddens, 2000: 123]. Umjesto države
socijalnog staranja, potrebna je država socijalnog investiranja: umjesto distribuiranja pomoći
odozgo, potrebno je ulaganje u «ljudski kapital»[Giddens, 1998: 117]. Time svi postaju
nekakvi kapitalisti, pogotovu ako se tome doda još i radničko akcionarstvo, za koje Gidens
veli da može imati «značajne redistributivne implikacije» [Giddens, 1998: 106].
Čitava ova operacija polazi od neoliberalne, desničarske, kritike države socijalnog
staranja koja je skoro izjednačavala zapadnu državu socijalnog staranja i realno-postojeći
socijalizam8. Gidens piše da je desna kritika opravdana: država socijalnog staranja je
suštinski nedemokratska, birokratska, neefikasna, otuđujuća tvorevina koja dijeli sredstva
odozgo, njezino je polazište zaštita i briga kojom se ograničava prostor individualne
slobode; proizvodeći 'moralni hazard' (druga riječ za zloupotrebu) i štiteći pojedince od
tržišta rada, ona postiže efekte suprotne namjeravanima. Ona više ne odgovara strukturi
modernih rizika. Rizik, jedna od Gidensovih osnovnih preokupacija, posuđen od Ulriha
Beka [Beck, 1986] i razrađivan u raznim varijantama, ovdje se pojavljuje kao pozitivna,
'energizirajuća' činjenica koja je svojstvena poduzetništvu, ali mora postati svojstvena i
radnoj snazi. Odricanjem od pomoći u nezaposlenosti radna snaga treba uzeti rizik
8
Za čitaoca u ex-jugoslavenskom prostoru ovo može zazvučati malo čudno: on je navikao da jasno razlikuje i
suprotstavlja bijedu i «totalitarizam» na Istoku sa blagostanjem i demokracijom na Zapadu. Ideološki diskurs
Gidensa i neoliberala liniju razdvajanja postavlja na drugom mjestu: to je tržište nasuprot državi. Višak države
– koji hoće stara socijaldemokracija, a prema Gidensu je još uvijek ima previše bez obzira na sve reforme i
modernizaciju - odlikuje jednu fazu modernosti bez obzira izvodila se ona na Istoku ili Zapadu. Realni
socijalizam je bio moderno industrijsko društvo na drugačijim premisama.

35
blagotvoran za pojedinca i za društvo. Rezultat ipak neće biti puna zaposlenost, ali je
povoljna okolnost što se u zapadnim ekonomijama smanjuje broj poslova sa punim radnim
vremenom i dugotrajnim zadržavanjem istog posla. No, ljudi se ipak mogu smisaono
uposliti u organizacijama tzv. civilnog društva [Giddens, 1998: 112-127] dakle, volonterski,
da im prođe vrijeme i da pritom nešto društveno korisno rade. A i to ide u prilog jačanju
socijalne solidarnosti.
Time smo stigli do teme koja zauzima puno prostora u Gidensovom radu i u politici
novih laburista. Oni su zatekli tačerovskim neoliberalizmom razoreno društvo [Wright,
1997: 66-79]. Ogoljeni tržišni mehanizmi nisu vodili spontanom nastanku ravnoteže i reda,
nego temeljitom ugoržavanju društvene kohezije. Nova demokratizirana država mora u
popravci društvenog tkiva naći svoju krupnu zadaću. Država ne može zamijeniti ni tržište
niti civilno društvo, ali mora u oba intervenirati. Tržišna ekonomija može djelotvorno
funkcionirati samo u okviru socijalnih institucija i ako je utemeljena u civilnom društvu.
Dobro je društvo ono koje uspostavi sklad između države, tržišta i građanskog poretka koji
počiva na normama povjerenja i društvene pristojnosti [Giddens, 2000: 164-165]. Treba
unaprijediti «aktivno građansko društvo», jer je slabo pa nema osjećaja solidarnosti u
gradovima i gradskim četvrtima. To se očituje u porastu kriminala i raspadu obitelji. Država
mora igrati glavnu ulogu u obnovi građanske kulture zajedno sa lokalnim zajednicama i sa
privatnim firmama. U tome moraju punopravno učestvovati udruge trećega sektora,
volonteri, grupe za samopomoć, dobrotovorne organizacije. Radi se na kraju krajeva
prvenstveno o sirotinji koju treba u sve to uključiti i vratiti joj povjerenje u društvo jer se
ona uglavnom oslanja na rodbinu. A kriminal treba zajedničkim naporom policije i građana
spriječavati i zajedničkim snagama obavljati policijske poslove.
No ovo je samo jedan aspekt šireg procesa demokratizacije koja se treba odvijati
počevši od porodice, preko lokalnog, nacionalnog do globalnog nivoa. Nova država djeluje
u posthladnoratovskom ozračju bez neprijatelja, i ima posla sa rastom individualne
autonomije i refleksivnosti kao proizvodima modernizacije. Zreli građani traže i zaslužuju
«demokratskiju demokraciju» koju treba razvijati odozdo, kroz referendume, građanske
porote, korišćenjem modernih elektronskih sredstava kao dopunu «običnom» glasanju. Sama
država kao institucija mora se prilagoditi novim očekivanjima demokratizacijom odozgo:
širenjem javne sfere povećanjem transparentnosti, osiguranjem od korupcije kako bi se
podiglo povjerenje građana u državu, povećanjem administrativne efikasnosti, unošenjem u
funkcioniranje države načela preuzetih iz ekonomske sfere, dakle tržišnih principa (a da se,
dodaje Gidens u već poznatoj maniri Trećega puta, tržišni principi uvijek i potpuno ne
kopiraju) [Giddens, 1998: 70-93].

36
 4. Siva teorija i zeleni život

Gidensova koncepcija predstavlja u neku ruku izokrenutu utopiju čak i onda kad se
predstavlja kao realistički radikalizam. Njome se uspostavlja jedno beskonfliktno društvo,
status quo zadovoljnih pojedinaca koji radeći na vlastitom instrumenatalno shvaćenom
usavršavanju proizvode javno dobro. Ali prava utopija nastaje tek kad Gidens počne gledati
preko vode i pisati o bukvalno globalnim pitanjima. Njegova receptura ostaje u suštini ista,
samo proširena na planetu. Tu se autoru sveti polazište koje ne problematizira pitanja
(nejednake) moći i bogatstva, pa njegove preporuke zbilja zvuče kao kršćanski apeli upućeni
sa predikaonice svijetu koji neće da sluša, a trebao bi. Zašto bi moćni morali djelovati na
štetu vlastitih interesa? Tako se Gidens utopijski zalaže za «kozmopolitski nacionalizam»
kao jedinu formu identiteta spojivu sa globalnim poretkom u nastanku. Globalizacija
proizvodi globalno civilno društvo (to su razne nevladine organizacije od kojih Gidens
očekuje svakakva čuda) koje prelazi nacionalne granice, a kozmopolitska nacija implicira
kozmopolitsku demokraciju koja djeluje u globalnim razmjerama. Treći put treba poticati
međunarodnu suradnju u upravljanju globalnom ekonomijom, u pitanjima globalne
ekologije, u regulaciji i kontroli moći velikih multinacionalnih kompanija, nenasilnom
rješavanju međunarodnih konflikata, i td. [Giddens 1998: 136-137; Giddens, 2000: 123-
144]. Čarobno.
Gidens sebi, naravno, može više dopustiti nego operativna politika nadahnuta
njegovom političkom filozofijom. Kako se spuštamo k nivou operativne politike Treći put
postaje sve tanji. Blerov pamflet broji svega dvadest stranica maloga formata, a Bler i Šreder
su zajedničkim snagama napisali (ili, kako tvrde zli jezici, samo potpisali) «Apel» iste
dužine [Blair, 1998; Blair-Schroeder, 1999]. Kada se sa svega skinu stilske figure i piruete
namijenjene zavođenju biračkog tijela, ostaje nekoliko temeljnih ideja oko kojih se okreće
Treći put: Bler varira teme o kojima Gidens piše manje ili više debele knjige. On ističe četiri
vrijednosti koje su bitne za pravedno društvo: podjednaka vrijednost svakog pojedinca bez
obzira na spol, rasu, sposobnost, socijalno porijeklo i sl.; jednakost šansi – «ključna
vrijednost nove politike» koja se razlikuje od desničarskog isticanja šansi u smislu slobode
od države i «staro»-ljevičarskog «gušenja šansi u ime apstraktne jednakosti» - izlaz je u
uklanjanju prepreka stvarnoj jednakosti šansi koju će sprovesti «nova LP»; kod Gidensa
mnogo pominjana odgovornost i dužnost, koje Bler izvlači is desničarske nadležnosti i
predstavlja kao etičku podlogu reforme države socijalnog staranja discipliniranjem njezinih
korisnika (recipročna odgovornost uživalaca socijalne pomoći i države, odgovornost
roditelja za obrazovanje vlastite djece) i zajednica i zajedništvo – uzdanje u sebe uz
partnerski odnos sa državom kako bi se riješili problemi sredine u kojoj pojedinac
neposredno živi sa drugima. Iz ovih vrijednosti, piše Bler, proističe i nova politika koja će
podupirati tržišni mehanizam kako bi se postigli društveni ciljevi, dok poduzetnički žar
može unaprijediti socijalnu pravdu.
Iz ovih vrijednosti i dubokih ekonomskih, tehnoloških i socijalnih promjena o kojima
je iscrpno pisao Gidens, slijede i ciljevi Trećeg puta: stvaranje dinamične ekonomije
zasnovane na znanju i pružanju jednakih šansi, pri čemu država ne komandira već

37
osposobljava i obuzdava moć tržišta u cilju njegovog služenja javnom interesu; jako civilno
društvo koje počiva na pravima i dužnostima, s državom kao partnerom jakoj zajednici;
modernizacija i decentralizacja države kako bi se prilagodila novom dobu i vanjska politika
utemeljena na međunarodnoj suradnji. Iz ovoga kompleksa ću izdvojiti samo mjere koje
osvjetljavaju potpun zaokret i djeluju na preraspodjelu ekonomske i društvene moći.
«Partnerstvo 'novih laburista' sa biznisom je od kritične važnosti za nacionalni
prosperitet», piše Bler. On hvali M. Tačer za modernizacijski učinak koji je imalo izlaganje
konkurenciji državnog industrijskog sektora. Ali, Bler će to bolje. Privatni sektor, a ne
država, odgovoran je za stvaranje bogatstva i mogućnosti zapošljavanja, kompetitivnost u
međunarodnom okviru je osnovni princip a država olakšava nastanak kompetitivnih tržišta –
pri čemu se Bler hvali da je njegova vlada već u prvoj godini uvela režim jedne od najžešćih
konkurencija u Evropi; država samo potiče naučno istraživanje (koje se, kao uostalom kao i
sve drugo, zapravo pretvara u robu) i investiranje, te pomaže građanima da nauče vještine
koje omogućavaju uspjeh u modernoj ekonomiji. Konkretne mjere države osiguravaju
makroekonomsku stabilnost, budžetsku razboritost, zaduživanje samo za investiranje,
smanjenje poreza poslodavcima, borbu protiv strukturalne nezaposlenosti programima
zapošljavanja, i sl. Geslo «novih laburista» je «konkurencija gdjegod je to moguće,
regulacija gdje je to potrebno». I, naravno, poduzetništvo u najširem značenju. Država
intervenira samo da zaštiti slabe tako da svi imaju koristi od ekonomskog progresa. Ukratko,
stara socijaldemokracija se ne može raspoznati ni u najsitnijim tragovima. «Nekada je bio
socijaldemokrata onaj koji, kad bi vidio čovjeka na ulici, gladnog i bez krova nad glavom,
ne bi pomislio da je taj nedovoljno kvalificiran, nedovoljno kompetitivan i da nema
poduzetničkoga duha, nego da sa sistemom nešto nije u redu» [ Panitch&Leys, 2001: 288]
U politici zapošljavanja Bler polazi od zahtjevnosti tržišta i nesigurnosti kao
činjenice: ljudi će u novim prilikama često morati mijenjati posao, a baš na tome se bazira
uloga države i pomoć usmjerna osobito na mlade (svaki deseti 16-godišnjak napušta
školovanje bez ikakve kvalifikacije), na dugotrajno nezaposlene (zbog društvene
isključenosti), samohrane roditelje (obično žene) sa sitnom djecom i na invalide. Njih se
treba konkretnim mjerama osposobiti za tržišnu utakmicu. S tim se ciljem uvode poreske
olakšice za pojedince i obitelji koje će rad učiniti privlačnijim i potaći ljude da državno
izdržavanje zamijene redovnim poslom, uvodi se minimalna nadnica (za koju kritičari vele
da je jako škrta) i obdaništa kako bi žene mogle da rade dok im drugi čuvaju djecu. I tu opet
nailazimo na protivureječnost karakterističnu za Treći put: potrebno je pomiriti novo i staro,
pogotovu u svjetlu društvene kohezije kao jedne od temeljnih vrijednosti Trećega puta.
Raspad porodice, «osnovne ćelije društva» kako je shvaća Bler, i slabljenje lične
odgovornosti smatraju se glavnim uzrokom kriminala, zlupotrebe droge, tinejdžerske
trudnoće i socijalne isključenosti. Zato je potrebno ojačati porodicu i strogo se suprotstaviti
rastućem kriminalu. Jedna od centralnih ideja Trećega puta – prava i dužnosti u zajednici –
meta je kritike sa ljevice zbog autoritarnog potencijala.
«Novi laburisti» su bili primarno aktivni u smanjenju nezaposlenosti. To se postizalo
šestomjesečnom dotacijom poslodavcima da prime nezaposlene, ali bez obaveze da
učestvuju u troškovima kvalifikacije, prisiljavanjem nezaposlenih da uzmu ponuđeni posao

38
pod prijetnjom uskraćenja socijalne pomoći. Rezultat je bio smanjenje nezaposlenosti ispod
nivoa nesljeđenog od prethodnika i povećanje životnog standarda, koji je ipak ostao ispod
nivoa karaterističnog za Francusku, Njemačku i Nizozemsku. Nejednakost je ostala velika i
čak je porasla u dvije godine laburističke vlade. A novi su poslovi uglavnom u uslužnom
sektoru niske kvalifikacije, niskih nadnica i dugog radnog vremena. Uz to je nesigurnost
zaposlenja ostala visoka, a zaposlenje u industriji na sjeveru nastavilo da opada. Državni
izdaci na kolektivna dobra (stanovanje, javni transport, bolnice i škole) su nedovoljni, a
cijene industrijskih proizvoda više nego na kontinentu [Panitch&Leys, 2001: 276- 277].
Treći put je globalni fenomen koji pored sličnosti pokazuje i razlike. Volfgang
Merkel daje komparativnu analizu različitih strategija koje bi se mogle podvesti pod
generičko ime Treći put. Dok su stimuli i ograničavajuči uslovi svuda isti (globalizacija,
naročito financijskih tržišta, evropeizacija tržišta roba, nezavisna Evropska centralna banka
koja nameće monetarističku politiku, ograničen prostor za manevar na polju socijalne
politike, demografska pomjeranja – starenje stanovništva i sa tim povezani problemi
financiranja zdravstva i penzijskog osiguranja - diversifikacija socijalne strukture i
individualizacija, flotantni glasači), odgovori na novu situaciju određeni su instutucionalnim
strukturama političkog sistema (centrističko-većinski nasuprot federalno-konsenzulanom),
koalicionim potencijalom partijskog sistema (jednostranačka vlada, lijeva koalicija,
centrističko-lijeva koalicija, velika koalicija), snagom sindikata i poslodavaca i njihovom
(ne)spremnošću na suradnju, (kritičkim) utjecajem medija na politiku, nalaženjem prostora
za formuliranje politike kompromisa i sporazuma preko nacionalnih granica na nivoima
nižim od nadnacionalne EU i političko-kulturnim tradicijama i vrijednostima: vrijednosti
poput na pr. pune zaposlenosti u Švedskoj, visokog nivoa socijalnog staranja u Danskoj ili
slobode u pogledu odnosa rada i dokolice u Nizozemskoj važno su nezavisno ograničenje
koje se ne može eliminirati na kratak rok. Unutar ovih razlika postoji mogućnost kako
strateškog izbora, tako i izbora konkretnih mjera. Zahvaljujući tome može se i praviti i
razlika među stranakama. Potom slijedi odlučivanje parlamentarnom većinom koje
obavezuje stranke i vladu. To znači da na odluke djeluju koalicije i savezi, percepcija i
interpretacija opcija, programski i konkretni ciljevi vlada. Upravo na tom polju se mogu
vidjeti različiti stilovi i sadržaj socijaldemokratske vladavine, odnosno različiti putevi
socijaldemokracije Trećega puta unutar općevažećih vanjskih ograničenja [Merkel, 2001:
55-57].
Na osnovu ponuđenog teorijskog okvira Merkel razlikuje četiri praktična pristupa
reviziji socijaldemokracije: tržišno orijentirani put nove laburističke stranke; konsenzualno
orijentirani put ka istaknutijoj ulozi tržišta kod nizozemske socijaldemokratsko-liberalne
koalicije; švedski put – reforma države socijalnog staranja; etatistički put Socijalističke
partije Francuske [Merkel, 2001: 51]. Uzdržat ću se zbog prostora od detaljnog izlaganja
sviju varijanti Trećeg puta i zadržati se na efektima britanskog i još dva, našoj publici možda
poznatija i bliža rješenja. Zato ću dodati njemačke rezerve i francuske devijacije od Trećega
puta. Cilj mi je ukazati da postoje alternative i da u adaptaciji socijaldemokracije nema ničeg
fatalističkog.

39
 Za razliku od kontinentalnih socijaldemokratskih stranaka, novi laburisti nastavljaju
putem kojim je krenula M. Tačer uklanjanjem prepreka rastu prvenstveno deregulacijom
tržišta (rada). U Britaniji je deregulacija značila – a to Merkel knjiži među pozitivne strane
laburističke politke – uklanjanje diskriminacije outsidera - poglavito žena i omladine – na
tržištu rada od strane sindikalno organiziranih radnika. Druga pozitivna strana deregulacije
je u olakšavanju brzog prelaza sa starih djelatnosti na uslužni sektor zasnovan na znanju.
Pozitivnim Merkel smatra i pretresanje države socijalnog staranja polazeći od načela
socijalne ugroženosti (umjesto načela univerzalnosti), kao i ulaganje u obuku i
prekvalifikaciju, te pritisak na građane da na sebe uzmu individualnu odgovornost.
Ali postoji i naličje ove politike: napuštanjem kejnzijanske anticikličke poreske i
monetarne politike ubrzana je «abdikacija političke kontrole u prilog hirovitih i
nepredvidivih tržišnih sila»; odustajanje od korištenja poreskog sistema kao moćnog
instrumenta redistribucije vodit će povećanju socijalne nejednakosti koja ide nauštrb
društvene kohezije kao i kako nauštrb međusobnog povjerenja građana, tako i njihovog
povjerenja u državu. Ni deregulacija ni fleksibilizacija tržišta rada nisu samo miris ruža nego
s druge strane vode diskriminaciji starijih radnika i prisilnoj horizontalnoj i geografskoj
migraciji u potrazi za poslom; «dodatna cijena fleksibilizacije je slabljenje sindikalne
pregovaračke snage čije su vjerovatne posljedice niže nadnice i dalja redistribucija
zarađenog dohotka u korist kapitala». Reforma države socijalnog staranja zamjenom, mada
na prvi pogled pravičnom i privlačnom, principa univerzalnosti principom ugroženosti, krije
opasnost daljeg njezinog urušavanja jer je srednji slojevi, ako od takvih službi nemaju
koristi, neće htjeti ni financirati iz svojih poreza. To opet znači opasnost od pretvaranja
države socijalnog staranja u marginalnu instituciju za stigmatiziranu sirotinju [Merkel, 2001:
60-61].
«Novi laburisti» su na desnici evropske socijaldemokracije, a nije im stran ni «izvoz
revolucije» propagiranjem deregulacije tržišta rada među evropskim socijaldemokratama
[Panitch&Leys, 2001: 275]: poznat je srdačan i kooperativan odnos Blera i Šredera, njihov
sličan američki stil i predusretljivost prema poslodavcima, koji je čak dobio svoju službenu
potvrdu u zajedničkom «Apelu». Ipak, kako piše T. Majer, [Meyer, 2001], ova sloga nije
naišla na nepodjeljen entuzijazam među partijskim aktivistima i biračima u Njemačkoj. Ideje
koje je razvio Treći put naići će tamo na korekciju sukladnu tradicionalnim
socijaldemokratskim vrijednostima: «'Socijalno uključenje' će se shvatiti kao minimalni
preduvjet socijalne pravde, a ne kao temeljna vrijednost po sebi. Socijalna pravda, glavni cilj
socijaldemokrata, nastavit će da se usredsređuje na jednakost životnih šansi, raspodjelu
zaposlenja, poreskih stopa, prihoda i bogatstva. Slično tome, naglasak koji novi Treći put
stavlja na 'zapošljivost' možda jest podesan cilj nove države socijalnog staranja, ali ne može,
niti treba, zamijeniti odgovornost države za zapošljavanje. [...] Novi oblici fleksibilnosti i
deregulacije će se svakako morati uvoditi. Ali je poruka socijaldemokracije koju treba jasno
izreći i ponoviti da mora postojati garancija sigurnosti i pristojnog života za sve. Još jedna
razlika leži u pristupu riziku i individualizaciji. Možda je nepromišljeno isticati 'kulturu
poduzetništva' u socijaldemokratskoj strategiji. Sam taj izraz može se ispuniti neoliberalnim
pogledom na svijet po kojem svaki pojedinac stoji sam boreći se za sreću u globalnoj

40
ekonomiji. Takav stav pomaže delegitimizaciji samog koncepta države socijalnog staranja.
Prikladnije bi bilo za centar-ljevicu da vodi borbu za novu 'kulturu socijalne odgovornosti'
koja naglašava kako odgovornost pojedinca prema zajednici, tako i odgovornost zajednice
prema pojedincu» [Meyer, 2001: 84-85].
Iza konkretnih oblika političke akcije socijaldemokratskih stranaka krije se
fundamentalno pitanje koje postavlja F. Inker: da li je socijaldemokraciji moguće u okviru
vanjskih ograničenja koje nameće globalizacija još voditi lijevu politiku, odnosno da li još
ima smisla razlikovati ljevicu i desnicu. Francuska Socijalistička partija je još 1983. odlučila
da se u potpunosti integrira u globalno kapitalističko tržište, što je prouzročilo šok i na
ljevici i na desnici imajući na umu u Francuskoj rasprostranjeni «politički voluntarizam» i
«republikanski nacionalizam» jakobinske tradicije, uvjerenje da je u nacionalnom okviru
moguće upravljati kapitalizmom, s njim napraviti kompromis i pripitomiti ga. Na mjesto
toga je stupila globalna konkurencija i posve je slučajno što su tu neumitnost priznali baš
socijalisti. Strah od globalizacije je napravio lom na političkoj sceni dajući gas rasističkom
Nacionalnom frontu za koji glasaju gubitnici sa ljevice i desnice.
No bez obzira na prihvaćanje novih globalnih ograničenja koja smanjuju manevarski
prostor na polju ekonomske politike, pa u tome nema razlike između lijeve i desne vlade, u
Francuskoj su socijalisti ipak uspjeli voditi socijalnu politiku «socijalniju» od politike koju
vodi desnica. Primjeri koje navodi Inker: 1992. je socijalistička ministarka rada uvela zakon
po kojem sindikati mogu sudski osporiti programe masovnog otpuštanja. Sindikati su takve
procese dobijali parcijalno ili u potpunosti, ali je možda važnije što su poslodavci natjerani
na reviziju ili čak napuštanje svojih planova, ali i da unaprijed misle na rizičnost svojih
poteza9. Socijalisti nisu dirali ni u dva glavna stuba socijalnog kompromisa postignutog
1945-1970. na koje su se okomili poslodavci i desnica: zakonski utvrđenu minimalnu
nadnicu i sistem socijalnog staranja koji se finacira iz doprinosa poslodavaca i zaposlenih
koji oni zajednički nadziru bez miješanja države. Osim toga, socijalisti su uz žestoko
protivljenje desnice 1990. uveli «generalni socijalni doprinos» da se pokrije deficit u
financiranju socijalne sigurnosti. To, za razliku od situacije prije «generalizacije», plaćaju
svi, uključujući uživaoce penzija i prihoda od kapitala. Druga socijalistička inovacija u
sistemu socijalne sigurnosti je bilo uvođenje kršćanskim solidarizmom inspiriranog
«minimalnog dopunskog dohotka» koji je univerzalan i nije vezan za «minuli rad», u većem
je iznosu nego «socijala» u SAD i kao skrojen za novo stanje koje odlikuje nesigurnost
zaposlenja: fleksibilnost vodi učestalim periodima besposlice koja uz to može trajati duže
nego što traje vremenski ograničena pomoć za nezaposlenost na osnovu doprinosa iz radnog
odnosa i voditi pravo u siromaštvo. Za šest godina se broj korisnika ovog dohotka
udvostručio i 1997. je iznosio preko dva milijuna.
Sve je to, naravno, defenzivna socijalna politika jer se ništa suštinski novo ne dodaje
nekada kvalitativno i kvanititativno ekspanzivnoj državi socijalnog staranja a ljevicu
unekoliko dovodi u nezgodan položaj i suočavanje sa činjenicom da nije ostvarila društvo u
kojem svi mogu radom zaraditi plaću – nešto za što su se socijalisti i komunisti sto godina
9
Francuska NS je nedavno usvojila «Zakon o socijalnoj modernizaciji» koji onemogućava lako otpuštanje
radnika prije nego što poslodavci dovoljno istraže alternativna rješenja [Le monde, 19. 12. 2001].

41
borili. «Socijalistička socijalna politika je nemoćna da riješi pitanje nezaposlenosti ili da
poveća kupovnu moć radnog naroda jer stoji naprosto pored ekonomske politike koja je
skoro u potpunosti liberalna» [Hincker, 1997: 113-119].

Literatura:
Beck, Ulrich (1986). Risikogesellschaft: Auf dem Weg in eine andere Moderne. Frankfurt.
Suhrkamp.
Blair, Tony (1998). The Third Way: New Politics for the New Century. London: The Fabian
Society.
Blair, T. & Schroeder, G. (1999). Europe: The Third Way. www.labour.org.uk
Bogdanović, Mira (1997). Prilog polemici o levici. Sociologija, Vol.XXXIX, No. 2.
Cuperus, Rene& Kandel, Johannes (1998). The Magic Return of Social Democracy, u
Cuperus, Rene & Kandel, Jonannes (eds): European Social Democracy – Transformation in
Progress. Friedrich Ebert Stiftung & Wiardi Beckman Stichting.
Dworkin, Ronald (2001). Does Equality Matter? u Giddens [2001].
Ferrera, Maurizio. Hemerijck Anton. Rhodes Martin (2001). The Future of Social Europe:
Recasting Work and Welfare in the New Economy u Giddens (2001).
Giddens, Anthony (1994). Beyond Left and Right: The Future of Radical Politics.
Cambridge. Polity Press.
Giddens, Anthony (1998). The Third Way: The Renewal of Social Democracy. Cambridge.
Polity Press.
Giddens, Anthony & Pierson, Christopher (1998). Conversations with Anthony Giddens:
Making Sense of Modernity. Cambridge. Polity Press.
Giddens, Anthony (2000). The Third Way and its Critics. Cambridge. Polity Press.
Giddens, Anthony (2001). The Global Third Way Debate. Cambridge. Polity Press.
Hinker, Francois (1997). The French socialists: Towards post-republican values? U Sassoon
(1997a).
Holtham, Gerald & Hughes, Rosaleen (1998). The State of Social Democracy in Britain u
Cuperus & Kandel (1998).
Leys, Colin (1997). The British Labour Party since 1989, u Sassoon (1997a).
Merkel, Wolfgang (2001). The Third Ways of Social Democracy u Giddens [2001].
Meyer, Thomas (2001).The New Social Democracy in Germany u Giddens [2001].
Sassoon, Donald (ed.) (1997a). Looking Left: European Socialism after the Cold War.
London. I.B. Tauris Publishers.
Sassoon, Donald (1997b). One Hunderd Years of Socialism: The West European Left in the
Twentieth Century. London. Fontana Press.
Wright, Tony (1997) Why Vote Labour? Harmondsworth. Penguin Books.

42
Summary

The author traces the origins of the Third way ideology in the USA, its transfer to the UK
and its diffusion throughout continetal Europe. The crisis of the European social democracy
brought about by social and technological change in the wake of modernization and
globalization prompted far-reaching revision of social democratic doctrine and policies.
Anthony Giddens, the chief ideologue of the Third way, provided a theoretical framework
for the policy articulation of the New Labour. In spite of uniformity of powerful external
constraints, concrete policies unfolding in different countries will vary acording to local
political constellations and social democrartic traditions.

Key words: social democracy, new labour

Sažetak

U članku se prati nastanak ideologije Trećeg puta u SAD, njezino usvajanje u V. Britaniji i
rasprostiranje po evropskom kontinentu. Kriza evropske socijaldemokracije izazvana
socijalnim i tehnološkim promjenama koje su pratile modernizaciju, zahtijeva dalekosežnu
reviziju socijaldemokratske doktrine i politike. A. Gidens, glavni ideolog Trećeg puta,
pružio je teorijski okvir za obnovu Laburističke partije. Bez obzira na uniformnost snažnih
vanjskih ograničenja kojima su izložene socijaldemokratske stranke, konkretna politika će u
različitim zemljama zavisi od lokalnog odnosa snaga i socijaldemokratske tradicije u datoj
zemlji.

Ključne reči: socijalna demokracija, nova laburistička stranka

43
Milenko Marković
Publicista

SOCIJALDEMOKRATSKI IZAZOV ZA SRBIJU

I

U Srbiji je izmedju 1990. i 1996. formirano oko 12 partija sa socijaldemokratskim

predznakom (Socijaldemokratija u Evropi danas, str.144-145, IMPP, Beograd, 21-22 maj,
1996.). Neke od njih brzo su nestajale sa političke scene, za neke se nije čulo u javnosti sem
u vreme registracije, a neke su se priključivale nekim drugim izglednijim strankama.
Neutemeljenost mnogih stranaka sa socijaldemokratskim predznakom u dobroj meri je zato
što su se osnivale ne toliko iz ubedjenja koliko iz pomodnosti, ili zato što su pod tim
imenom mogle da se švercuju i preživele političke opcije ili zato što su ih osnivali ljudi
kojima je lična promocija u prvom planu. Bilo kako bilo, danas tih stranaka ima dvostruko
manje (5-6, bez Kosova). Nijedna od od njih medjutim, nije prelazila potreban cenzus za
ulazak u parlament na dosadšnjim opštim izborima. Nakon pada Miloševićevog režima,
četiri stranke sa socijaldemokratskom orijentacijom, našle su se na vlasti. kao članice
koalicije DOS. Po tome bi izgledalo da stanje i nije tako loše. Medjutim, ne treba se
zavaravati, te kao i ostale stranke DOS došle su na vlast na talasu nezadovoljstva
Miloševićevim režimom, a ne i kao rezultat pojedinačne popularnosti u biračkom telu. Jer,
sutra ukoliko bi se raspisali opšti izbori mnoge od njih nestale bi iz parlamenta, a prostor
levo od centra ostao bi i dalje prazan.
Stanje nije dobro bar još iz dva razloga. Prvo, socijaldmokratske stranke nisu sebi
razjasnile kojim se socijalnim slojevima prvenstveno obraćaju odnosno koji je spektar sveta
rada na koji se oslanjaju. Ne mogu se pohvaliiti da imaju vidljivije podrške sindikata,
nevladinih organizacija, sveta biznisa. Ne mogu dakle da pretenduju da u svom članstvu
imaju »naciju u malom«.
Dakle, i pored velikog broja tih partija one su malene po bojnosti članstva i
marginalne po svom političkom uticaju na biračko telo. Nisu vidljivije prisutne ni u javnom
mnenju zemlje. Jesu politički fakat, ali ne i politička snaga koja pretenduje da u procesu
kristalizacije političke scene zauzme poziciju levo od centra. Po onoj narodnoj: mnogo
zvanih, malo pozvanih.

II

S obzirom na opisano stanje bilo bi neophodno da se prethodno odgovori na pitanje: zašto u

Srbiji, nakon što se raspala Jugoslavija i nakon što se urušio prethodni socijalistički sistem,
nije došlo do značajnijeg obnavljanja i jačanja stranaka socijaldemokratske orijentacije, kao
što se to desilo u istočno-evropskim državama, pa i u državama, članicama bivše
jugoslovenske federacije? Razlozi su svakako u bogatijoj tradiciji komunističkog u odnosu
na socijaldemokratski pokret u Srbiji. Ali je, po našem mišljenju, možda relevantniji jedan

44
razlog iz novijeg vremena, izražen u različitom ponašanju vladaućih komunističkih partija
nakon urušavanja socijalističkih uredjenja.
Dogodio se, naime, čudan paradoks: Komunističke partije istočno-evropskih
zemalja, iako ortodoksno staljinističke, nakon pada Berlinskog zida reformišu se u duhu
socijaldemokratije, a u Srbiji, zahvaljujući nacionalizmu, stranka koja je za sobom imala
renome nosioca demokratskije alternative socijalističkog projekta, umesto transformacije u
stranku socijaldemokratije, postaje animator nacionalizma i nacionalističko-osvajačkih
ratova, tvorac najreakcionarnijeg režima u ovom delu sveta. U nacionalističko-
antikomunističkom političkom ambijentu Miloševićevog režima, klima je bila krajnje
nepovoljna, ne samo za demokratsku levicu nego i za demokratiju. A to je trajalo više od
jedne decenije.Taman toliko se kasni u Srbiji i sa demokratskom tranzicijom. U tome sa
sadrži možda ne celo, ali svakako dobar deo objašnjenja, zašto su putevi socijaldemokratije
u Srbiji bivali sporiji i tegobniji nego u ostalim evropskim zemljama bivšeg realsocijalizma.
Nacionalističko-antikomunistička vrsta indoktrinacije, na izvestan način, opstaje i
nakon dolaska dosovske koalicije na vlast, što predstavlja dodatno otežavajuću okolnost za
socijaldemokratiju, jer, kritikujući Miloševićev režim kao »levičarski« (ne i nacionalistički!
-što svakako nije slučajno), ta propaganda nameće potrebu socijaldemokratiji da takoreći
dnevno postavlja demarkacionu liniju prema Miloševićevoj Socijalističkoj partiji i njenim
disidentskim grupacijama.(Milorad Vučelić, Borisav Jović, Mihajlo Marković, Zoran Lilić).

III

Promena vlasti svakako je povoljna okolnost za razvoj socijaldemokratije u Srbiji.

Nacionalizam i ratovi, medjutim, ostavili su teške posledice u ekonomskoj sferi, u sferi
svesti i u socijalnoj strukturi društva koje zahtevaju od nje mnogo više nego što bi ona bila u
stanju da u ovom trenutku učini za opštu dobrobit zemlje. Deklasirani su srednji slojevi koji
su inače prirodan oslonac socijaldemokratije u ekonomski i demokratski razvijenim
zemljama. A u svesti ljudi nastali su pravi lomovi u pogledu vrednosnih shvatanja.
Nacionalistička i mitološka svest još uvek je prisutna ne samo u potisnutom, pasivnom
stanju. Ona se u trenucima društvene krize može lako reaktivirati i postajati agresivna.
Obnavljanja govora nacionalne mržnje u nekim medijima i u izjavama pojedinih lidera
DOS, potvrdjuju takvu konstataciju. Treba imati u vidu da je Miloševićev režim uspeo da i
dobar deo radništva inficira nacionalizmom i čak da ga okrene protiv samoupravljačkih
vrednosti.
I neke istorijske tradicije ne deluju optimistično za demokratsko-reformski pristup
društvenim promenama. Naime, prema nekim ocenama, na ovom prostoru,
socijaldemokratske ideje nisu mogle da uhvate dubljeg korena za poslednjih 100 godina, već
su se probitačnijim pokazivale komunističke i nacionalističke opcije. Smatramo da i pored
toga što stanje u zemlji, pre svega ekonomsko, vapi za brzim promenama.i što je
nezadovoljstvo gradjana sporošću promena veliko, čemu pogoduju više revolucionarni, nego
legalistički metodi (formiranje revolucionarnih komiteta po preduzećima i pojedinim
institucijama nakon 5. oktobra, na primer), ipak, u medjuvremenu, dogodile su se takve

45
promene u zemlji i oko nje, koje pružaju mnogo veće izglede socijaldemokratskoj opciji
nego što ih je imala do sada. Prvo, komunistička ideja u realsocijalističkom obliku doživela
je istorijski slom, bez izgleda da bi se mogla obnoviti na evropskom tlu, drugo,
transformacija realsocijalističkih režima u istočnoj i centralnoj Evropi ostvarivana je bez
prolivanja krvi, mirnim putem, treće, Miloševićev režim sklonjen je sa političke scene
glasačkim listićima, prema nekim ocenama, u formi demokratske revolucije, četvrto, nije
zanemarljivo profiliranje gradjanske svesti u borbi sa Miloševićevim režimom kao i
činjenica da je nacionalizam ipak na nizlaznoj liniji, i peto, medjunarodni kontekst je takav
da su u 13, od sadašnjih 15 zemalja Evropske Unije, na vlasti socijaldemokratske stranke i
šesto, članstvo u EU mogu ostvarvati samo zemlje koje prihvataju evropske demokratske
standarde.
Najzad, mi se danas ne nalazimo pred dilemom: reforma ili revolucija, na čemu se
inače cepao radnički pokret u prvih dve decenije XX veka. Izmenili su se pojmovi šta su
reforme a šta revolucije. Reforme su, kao što je poznato, izjednačavane sa oportunizmom i
izdajom socijalizma, a revolucije sa autentičnim putem u socijalizam. Sudeći po evropskim
iskustvima iz poslednjih sto godina, moglo bi se reći da reforme izvodjene mirnim
demokratskim sredstvima, mogu više dati na planu ljudskih sloboda i socijalne pravde, pa su
utoliko i revolucionarnije u jednom dubljem ljudskom i socio-istorijskom smislu (već je u
opticaju pojam demokratske revolucije), nego što su to postizali tradicionalni (boljševički)
koncepti revolucije. Ovi drugi, jesu ostvarivali rezultate u materijalnoj proizvodnji (ali
ograničene etatizmom), zaposlenosti, socijalnom osiguranju, školskom obrazovanju, ali uz
visoku cenu niskog životnog standarda i gubitka ljudskih sloboda. Zato su takve revolucije
po svojoj biti istorijski retrogradni projekti u ljudskom i društvenom smislu.

IV

Socijaldemokratija, uz sve njene minuse i krize kroz koje je prolazila ili prolazi, sadrži u
sebi potencije jedne nove demokratske levice, koja spaja dve velike novovekovne ideje.
Ideju ljudske slobode i ideju socijalne pravde. Ona dakle ima nimalo lak nalog da uklanja
raskorak izmedju jednakosti i slobode, što je inače hronična slabost autoritarne levice i što je
u izvesnom smislu neispunjeno obećanje i klasične demokratije (Norberto Bobio). To joj
svakako služi i kao linija razgraničenja ne samo naspram autoritarnih koncepata socijalizma
koji nemaju sluha za slobodnu ljudsku ličnost, već i naspram neoliberalizma kome nedostaje
osećaj odgovornosti za opštu dobrobit društva.
Prednosti socijaldemokratije su i u tome što se ne rukovodi eshatološkim ciljem ni u
Marksovom smislu »konačnog društva«, niti u Fukojaminom smislu »kraja istorije«.To ne
znači život bez vrednosnih ciljeva. Ali su njeni ciljevi neideološki, realistični i dostižni u
kraćim vremenskim rokovima (za bolji kvalitet života, na primer).

46
 V

Ako su to što smo napred rekli, neke opšte filozofske odrednice socijaldemokratije, sa
kakvim organizacionim pretpostavkama i kojim socijalno-političkim programom ona može
imati političku perspektivu u Srbiji?
Prvi je uslov da se brojnost stranaka malene političke relevancije prevazilazi
ujedinjavanjem, a tamo gde to ne ide, onda bar redovnijom praksom koordiniranja akcija po
pojedinim pitanjima od zajedničkog interesa. Ujedinile su se dve stranke u Bosni i
Hercegovini što nije bez doprinosa usponu ujedinjene stranke na vlast u federaciji.
Pristupanje ujedinjenju Socijaldemokratije i Socijaldemokratske unije značajan je početni
korak na udruživanju snaga socijaldemokratske orijentacije u Srbiji. Na tom putu, moraju se
savladavati liderski kompleksi ili zatvaranja u regionalne okvire. Jedino tako
socijaldemokratija može izrastati u respektabilnu političku snagu levo od centra.
Drugi važan uslov bio bi u njenom umeću da nalazi plodan spoj izmedju programskih
sadržaja evropske socijaldemokratije s jedne, istorijskih tradicija i specifične realnosti
domaćeg terena, s druge strane. Neselektivna preuzimanja mogla bi da proizvedu
kontraefekte. Jer, treba imati u vidu da je evropska socijaldemokratija u poslednjih pola veka
(od sredine 50-ih do kraja prošlog veka), preživela četiri faze programskih preispitivanja. U
tom vremenskom rasponu predjen je put od javnog vlasništva i državnog intervencionizma
do mešovite privrede i ograničene uloge države, od države blagostanja do »države
investiranja« i smanjenja socijalnih davanja, od »socijalnog tržišta« do »dinamičnog« i
»fleksibilnog« tržišta, i od koncepta klasne borbe do koncepta partnerstava rada i kapitala.
Poslednja, četvrta faza programskih preispitivanja dovela je do Bler-Šrederovog
»Manifesta«, »Treći put«, (Socijaldemokrat, 2, 2000, Sarajevo) kojim se označava pozicija
izmedju socijaldemokratije starog stila i neoliberalizma. Inovacije sadržane u toj platformi,
jedni, pre svih Anton Gidens, karakterišu ih kao odgovor na izazove XXI veka, drugi opet
kažu da se radi o »kapitulaciji pred neoliberalizmom«. Šta je od toga tačno pokazaće vreme.
Za nas je u ovom kontekstu važnije pred kojim se mogućim izborom programskih
opredeljenja nalazi socijaldemokratija u Srbiji.

VI

Imajući u vidu stanje u kome se nalazi naše društvo verovatno je da stvarnost Srbije ne bi
mogla da izdrži zahteve »Trećeg puta« u neizmenjenom obliku. Realnija bi bila neka
kombinacija programskih rešenja iz prve i druge faze preispitivanja (50-ih i 70-ih godina
prošlog veka) i «Trećeg puta«, prilagodjena, dakako, našim uslovima. Polazeći od tržišne
privrede i privatizacije javne svojine nama bi u ovoj fazi odgovarao koncept mešovite
privrede sa dominirajućom privatnosvojinskim odnosom, ali uz veću regulatorsku i
redistributivnu ulogu države nego što nudi Bler-Šrederov »Manifest«. Drugim rečima, bliži
smo nekom konceptu »socijalne države«, i »socijalnog tržišta«, nego Tačer-Reganovom
neoliberalnom konceptu tržišta u verziji »Trećeg puta«. Konsekventno tome, socijalna

47
komponenta programa socijaldemokratije u našoj zemlji morala bi biti naglašenija nego u
platformi »Trećeg puta«.
Socijaldemokratija u Srbiji ne bi smela da u reformskim poduhvatima robuje
prevazidjenim, istorijski istrošenim vrednostima socijalizma, ali ni da se, u ime
modernizacije i osposobljavanja za izazove XXI veka (informatičke, tehnološka revolucije,
globalizam i slično), odriče i onih vrednosti bez kojih bi gubila kredibilitet stranke
demokratskog socijalizma. Ideja jednakosti po kojoj je prepoznatljiva socijaldemokratija,
nalazi se u centru sporova, kako izbeći vulgarni egalitarizam (čuvenu »uravnilovku«) s jedne
strane, i neoliberalistički koncept »jednakih šansi«, koji ljudske sudbine prepušta ćudima
tržišta, s druge strane. Jer i u jednom i u drugom slučaju stradavaju i ideja slobode i ideja
jednakosti.
U evropskoj socijaldemokratiji različito se potenciraju sredstva u borbi protiv
nejednakosti: jedni (Eric Hobsbaum, Felipe Gonzales i drugi) stavljaju veći akcenat na
preraspodelu nacionalnog dohotka, (The Guardian, 20. X. 1998, Socijaldemokrat, 9, 2002,
Sarajevo), drugi (Blair, Shreder, Giddens itd.), u prvi plan stavljaju tržište (Socijaldemokrat,
2, 4, 2000, Sarajevo). Po našem mišljenju, to pitanje više je stvar konkretne situacije neke
zemlje, nego teoretskog nadgornjavanja. Svakako da se u Srbiji, u kojoj su skoro dve trećine
nacije blizu ivice ili ispod ivice egzistencije, mora u većoj meri, nego negde drugde,
angažovati država putem raznih vidova socijalnih programa. Ali ona to treba da čini sa
opredeljenjem da socijalna davanja ne koče privredni razvoj odnosno sa politikom ulaganja
u »ljudski kapital« i razvijanjem »preduzetničkog duha« (F.Gonzales), što će omogućavati
»prevodjenje uživalaca socijalne pomoći u aktivan radni život«, i što će stvarati uslove u
kojima se »pojedinac neće više oslanjati na državu, već će se prvenstveno uzdati u vlastite
snage« (M.Bogdanović). Aktualni spor u evropskoj socijaldemokratiji, izmedju škole
»starog« i »novog« stila, mogli bismo rezimirati parafrazom jedne misli iz »Trećeg puta«:
treba voditi realističnu politiku, ali okrenutu prema budućnosti (realističnost sa vizijom).

VII

Osim po socijalnoj komponenti, program socijaldemokratije morao bi da bude prepoznatljiv

još po konceptu demokratije i po mestu koje pridaje politici nacionalne ravnopravnosti i
borbi protiv nacionalizma. Prvo, ona treba da se zalaže da demokratija ne ostaje samo na
nivou političkog projekta, već za širi pojam ekonomske i participativne demokratije.
Demokratiju treba shvatati kao proces približavanja vlasti mestu njenog vršenja, to jest
gradjanima, lokalnim i regionalnim zajednicama. U tom smislu središne tačke
socijaldemokratskog programa treba da su decentralizacija državne vlasti, razni vidovi
autonomija, socijalni dijalog, saodlučivanje u preduzećima.
Drugo, budući da je Srbija višenacionalna država, i s obzirom na tragična iskustva
nacionalističkih ratovanja, socijaldemokratska stranka trebalo bi da je prepoznatljiva, čak i
po cenu popularnosti medju biračima, po svom zalaganju, za radikalni raskid sa
nacionalističkom politikom Miloševićevog režima, za pravedno sudjenje počiniocima ratnih
zločina i u tom kontekstu za saradnju sa Haškim tribunalom. Ona bi trebalo da je u prvim

48
redovima borbe protiv obnavljanja govora nacionalne mržnje, sa uverenjem da je
nacionalizam, pored materijalnog siromaštva, najveća prepreka procesu demokratske
tranzicije.
Treće, u Srbijii u kojoj se politika još uvek shvata kao unosno sredstvo bogaćenja,
privilegija, ličnih promocija, neprincipijelnih razmirica i obračuna, socijaldemokratija
mogla bi da traži svoju šansu kao faktor jedne nove političke kulture kojom se radikalno
raskida sa starim boljkama vršenja vlasti: birokratske tajnovitosti, partijske podobnosti,
mutnih radnji, kao i rdjavih strana stranačke borbe za vlast u kojima su interesi stranačkih
vodja i samih stranaka iznad interesa gradjana i države.

***
Za kraj nekoliko zaključaka.
1. Buduća ujedinjena socijaldemokratska stranka treba da bude posebno
prepoznatljiva po nekoliko sledećih oblasti pitanja: A) po brizi za rešavanje socijalnih
pitanja, B) po podršci sindikatima i civilnim udruženjima, C) po zalaganju.za jedinstvo
političke, socijalne i ekonomske demokratije, D) po zalaganju za nacionalnu ravnopravnost,
radikalan raskid sa nacionalističkom prošlosti i beskompromisnu borbu protiv obnavljanja
govora mržnje.
2. S obzirom na bliski raspad DOS realno je očekivati opšte izbore do kraja godine.
Pred ujedinjenom strankom ostaje malo vremena da sama ili u koaliciji sa srodnim
strankama, obezbedi ulazak u parlament ili da se pomiri sa gubitkom statusa parlamentarne
stranke. Ovo drugo ne bi moralo da bude tragično, ali bi, bez sumnje, usporilo rast rejtinga
socijaldemokratske alternative u Srbiji.
3. Imajući u vidu činjenicu da u nas socijaldemokratija nema veću tradiciju, da se
nedovoljno poznaju njeni doktrina, politika i programi i da o njoj postoje i predrasude,
predlažemo da se osnuje studijsko-informativni centar ili da se objedine već postojeći
ukoliko ih ima, koji bi se bavio izučavanjem i prezentacijom misli i iskustava evropske
socijaldemokratije u našoj sredini.

49
Mr Srećko Mihailović

GRO GRAĐANA SRBIJE

U AMBIS-RASKORAKU IZMEĐU SOCIJALDEMOKRATIJE I
NEOLIBERALIZMA

Najveći broj građana Srbije socijalno i politički je sazrevao pod okriljem paternalističke
države. Država je garantovala dosta toga i u velikoj meri to i obezbeđivala. Sigurnost je
uspostavljena na relativno visokom nivou i to je pripisivano u zaslugu Velikom Vođi,
Državi i Partiji (partijskoj državi, ustvari). Socijalizovani u tom kontekstu, danas su suočeni
sa katastrofalnim posledicama višegodišnjeg rata i posledicama jedne tragično loše politike
vladajućih elita. Očajno nizak standard, svekolika nesigurnost u kojoj dominira strah od
gubitka radnog mesta, kao i neprozirna budućnost – sušta su suprotnost dojučeranjem životu
(koji se iz perspektive očajnika čini još boljim nego što je bio).
U dojučeranjoj političkoj socijalizaciji dominirala je »država-majka«, a ideologija se
u ovom slučaju u znatnoj meri poklapala sa praksom socijalizma. »Država-majka« je
preminula, ali ne i ideologija »države-majke«, to se ne briše ni potezom pera, ni
baršunastom ili bilo kojom drugom revolucijom. Elem, majčinske prakse nema, sećanju na
nju je veoma sveže, a s druge strane nema dokaza da »država-majka« nije obnovljiva…
Tržište, u dojučeranjoj ideologiji shvatano kao bauk s onoga sveta, čini se odjednom, postaje
nova čarobna reč i obećavajuća praksa. Nastoji se da se u glavama građana dojučeranja
»država-majka« zameni »čarobnom rukom tržišta«. Dominantni rezultat te zamene, trampe,
tranzicije – jeste zabuna u glavama i strah u srcu!
Kako istraživati mnenje i stavove zbunjenih i uplašenih ili pred neizvesnom
budućnošću ukočenih građana? Da li je to uopšte i moguće učiniti? A ako to nekako i
uradimo, sa koliko opreza treba interpretirati rezultate. Pred tim dilemama našli su se
istraživači Centra za proučavanje alternativa, kada su prošle jeseni pokušali da istraživački
osvetle prisustvo dve bazične savremene ali i kontrarne doktrine među građanima Srbije:
neoliberalizam vs. socijaldemokratija. [Istraživačkim timom rukovodio je Srećko
Mihailović, a članovi tima bili su Bora Kuzmanović, Mirjana Vasović, Stjepan Gredelj i
Zoran Stojiljković – na ovom skupu bice reči o osnovnim istraživačkim nalazima.]
Ispitanicima je ponuđeno 34 tvrdnje, odnosno 17 parova tvrdnji u kojima je jedna
tvrdnja iskazivala prednosti neoliberalnog, a druga socijaldemokratskog koncepta (najčešće
je u pitanju bila opreka država vs. tržište). Od ispitanika je traženo da kažu da li se slažu ili
ne slažu sa datim tvrdnjama, u kojoj meri se ne/slažu, s tim što su imali mogućnost da
izaberu odgovor sa šifrom »3«: »Neodlučan sam, ne znam«. Samo 7% ispitanika odgovorilo
je na svako od 34 pitanja, ostalih 93% barem na jedno od pitanja odgovorili su da ne znaju,
odnosno da su neodlučni (ili uopšte nisu odgovorili na pitanje). Čak 15% ispitanika ima
»trojke« na više od polovine od ova 34 pitanja. Trećina ispitanika ima više od trećine
»trojki« na ovim pitanjima. – U pitanju je, pre svega, nepoznavanje pa i indiferentnost
prema ovoj ne samo doktrinarnoj dilemi. Očito da zbunjeni građani nisu u stanju da se
upuste niti u ovo »slažem se« - »ne slažem se« razlikovanje između dilema koji im određuju

50
i sadašnji i budući život. Potpuno nepoznavanje ovih pitanja je najkarakterističnije za
manje obrazovane, za poljoprivrednike, domaćice i NK i PK radnike, za starije…
Drugi važan istraživački nalaz vezan je za protivrečne odgovore ispitanika, tj.
istovremeno prihvatanje ili istovremeno odbacivanje kontrarnih tvrdnji. Suma odgovora u
kojima se ispoljava nepoznavanje postavljenih pitanja i protivrečnih odgovora
karakteristična je, prema jednom strogom statističkom računu, čak kod dve trećine
građana. – Ovde, ipak, treba skrenuti pažnju na mogućnost da ovi nalazi delom potiču iz
istraživačkih grešaka, odnosno da potiču iz pitanja koja ne izražavaju valjano dilemu koja je
ovde problematizovana (s tim što ne verujem da bi i puna metodska rigoroznost mogla da
svede broj ispitanika koji ne znaju ili daju protivrečne odgovore na manje od polovine). I
protivrečni odgovori dominiraju među istim kategorijama gde dominira nepoznavanje
problema koji smo ispitivali: manje obrazovani, poljoprivrednici, domaćice, NK i PK
radnici, stariji… Koliko su protivrečni odgovori rašireni svedoči ovaj primer: i ispitanici
kod kojih gotovo apsolutno dominiraju neoliberalni stavovi, kada dođu do tvrdnje »Sve
treba da bude na tržištu pa i knjige, pozorište, film – njihova sudbina treba da zavisi od toga
šta narod želi i šta hoće da plati« – počinju da se dvoume, pa se tako i usprotive ovoj tvrdnji
(a podrže je oni koji protežiraju državu gotovo u svim pitanjima).
Po svemu sudeći i u slučaju istovremenog prihvatanja ili neprihvatanja protivrečnih
stavova najčešće stoji nepoznavanje stvari, a ređe je u pitanju ona situacija kada snaga
interesa nadiđe snagu vrednosnog opredeljenja. U ovom drugom slučaju, ispitanici se kod
raznih pitanja u odgovorima pridržavaju svog vrednosnog opredeljenja, sve dok ne dođu do
pitanja koje pogađa njihove interese, e u tom slučaju oni se interesno opredeljuju, bez obzira
što to protivreči prethodnim (vrednosnim) opredeljenjima.
Ukupno uzev, može se tvrditi da u svesti građana nailazimo na sukob između ranije
promovisane ideologije i prakse koja je znatno odgovornost za naše živote vezivala za
državu, i novog stanja stvari – nove prakse sa tržištem kao novim božanstvom, i ideologije
koja se sada promoviše, a prema kojoj su građani sami odgovorni za svoje živote, dok se
uloga tržišta maksimizira, a uloga države minimizira (iako, objektivno gledano njeno
prisustvo osećamo na svakom koraku, osim u onom aspektu koji je dojuče bio najcenjeniji
kod najvećeg broja građana). Građani taj sukob ispoljavaju kroz zbunjenost, nerazumevanje,
nepoznavanje, bojazan od svega, pa i dosta zaplašenosti svim i svačim. Ophrvani su
nesigurnošću i neizvesnom budućnošću!

51
Dr Stjepan Gredelj
Institut za filozofiju i društvenu teoriju

AMBIJENT TRANZICIJE
Sa zakašnjenjem od jedne decenije, nova vlast je nakon svoje inauguracije odlučno najavila
započinjanje procesa temeljne transformacije društvenog i ekonomskog sistema,
supsumiranih pod imenom ”tranzicije”. Osnovni akcenti ove najave ukazivali su da
najavljene duboke promene sistema neće biti bezbolne, niti će se odvijati preko noći.
Ukratko, jedino što je sa sigurnošću i nedvosmisleno obećano su ”napori, odricanja, znoj i
suze” sa neodređenim rokom trajanja i teško predvidivim ekonomskim, političkim i
socijalnim cenama i troškovima. Kakav je feed-back ovih obećanja, tj. kakva su
”očekivanja” adresata tranzicije, pokušali smo da u ovom istraživanju utvrdimo jednim
setom paralelnih skala stavova u kojem su ispitanicima ponuđeni stavovi koji, uslovno,
pripadaju ’neoliberalnom’, odnosno njemu ’oprečnom’ ili korektivnom stanovištu. Cilj je
bio da se utvrdi na kakav ambijent tranzicije dizajneri reformi mogu računati, kako bi se,
eventualno, moglo sagledati polje napetosti u kojem će se sučeljavati, s jedne strane,
reformističko ”nestrpljenje”, tj tempo, obim i strateški ”udari” reformi, odnosno, s druge
strane, socijalna inercija, strah ili strepnje od posledica promena, sledstveno i izvori i
intenzitet otpora ovim procesima.
Ono što je zajednički nalaz u svim iskazima je - velik udeo ”neopredeljenih”
ispitanika, tj. onih koji nisu mogli da iskažu ni ’slaganje’ niti ’neslaganje’ sa konkretnim
pojedinim stavom (u proseku, blizu trećine); nadalje, pristajanje/nepristajanje, u većem ili
manjem obimu, uz oprečne, a ponegde i potpuno suprotne stavove. Sve to govori da je u
velikoj meri prisutna konfuzija u mišljenjima, neshvatanje situacije i/ili procesa u najavi i,
konačno, jako izraženi konformizam (dakle, deklarativno saglašavanje uz pretpostavljene
poželjne odgovore, uprkos, verovatno, sasvim drugačijim intimnim opredeljenjima i
procenama).
Nekako se podrazumeva da je sinonim za društvenu transformaciju - modernizacija
društva (još jedna u nizu!), koja se, opet po pravilu, protivstavlja tradicionalizmu, odnosno
konzervativnim revandikacijama koje mogu biti izvor otpora promenama, u ime odbrane
”proverenih” i ukorenjenih vrednosti. Podaci pokazuju (Tabela 1 u Prilogu) da se više od
dve trećine ispitanika (od toga trećina čvrsto) slaže sa stavom da ”Nema budućnosti bez
oslonca na novo i moderno”, ali i da više od polovine (blizu trećine potpuno) prihvata i stav
da ”Više pažnje treba usmeriti na stare običaje i tradiciju”. Primetno je i da su protivnici
”tradicionalizma” dva i po puta brojniji od protivnika ”modernizma”.
Odnos prema tempu promena (Tabela 2) ukazuje da su ”umerenjaci”, tj. pristalice
postepenih reformi (blizu polovine) nešto brojniji od pristalica ”šok-terapije” (blizu dve
petine), pri čemu su odlučni zastupnici jedne, odnosno druge dinamike praktično izjednačeni
(po jedna petina), isto kao i protivnici (blizu jedne četvrtine za oba stanovišta).

52
 Drugi sinonim tranzicije je deregulacija i uspostavljanje tržišnih principa, kako u
ekonomiji, tako i u drugim aspektima društvenog života, recimo u kulturi.
Pristalice stava da ”Tržište najbolje obezbeđuje ekonomski razvoj” znatno
nadmašuju zagovornike državne regulacije ekonomije (”Vlada treba da reguliše tržište i
usmerava ekonomski razvoj”) - 55 : 41%), kao što je protivnika deregulacije pet puta manje
od protivnika državnog intervencionizma (34 : 7% - Tabela 3).
Kada je reč o uspostavljanju tržišnih principa u oblasti kulture, pristalice
komercijalizacije kulture, odnosno zagovornici države kao mecene ’visoke’, elitne kulture
su praktično izjednačeni (43 : 45%), isto kao i protivnici jednog odnosno drugog koncepta
(18 : 16% - Tabela 4)
Drugačije stoje stvari oko komercijalizacije školstva (Tabela 5). Gotovo dvostruko
je više zagovornika stava da ”Osnovne i srednje škole kao i državni fakulteti treba da budu
besplatni za sve osim za loše učenike i studente” od onih koji smatraju da ”U škole i na
fakultete treba da bude uvedena školarina a bez nje upisati samo talentovane” (50 : 28%).
Ako pretpostavimo da se i 31% neopredeljenih ispitanika u suštini zalaže za besplatno
školstvo, dobija se impozantnih četiri petine protivnika plaćanja školarina. Očito je da se
briga za obrazovanje još uvek smatra neprikosnovenom obavezom države, čijim ukidanjem
bi se ozbiljno ugrozila jednakost šansi, tj. privilegovali bi se oni koji mogu, a diskriminisali
oni koji ne mogu da plaćaju školarinu.
Ovakvo stanovište je, verovatno, blisko povezano, ne samo sa percepcijom, nego i sa
iskustvom većine ispitanika o raširenosti siromaštva većine stanovništva. Odgovornost za
stanje siromaštva naši ispitanici nisu skloni da pripišu ”sudbini” ili ”krivici” onih koji su
siromašni (samo 15% misli tako), pa je u tom smislu veoma visoko slaganje sa stavom da
”Za siromaštvo nije uvek kriv samo onaj ko je siromašan, zato država i treba da im pomaže”
(76% - Tabela 6)
Koncept tranzicije (u ovom razmatranju omeđene na ekonomsku dimenziju) kao
neke vrste međuvremena i međuprostora između ”nečega (već viđenog)” s jedne, odnosno
nečeg (pred)viđenog, ”s druge strane”, tj. manihejske raseline (razvaline, kanjona) između
(su)’mračne’ prošlosti i ’svetle’ budućnosti, suočava se (ako ne i sudara) s inercijom već
viđenog ”kontra-tranzicijskog” defanzivnog socijalnog refleksa znatne većine adresata =
nadmoćnog protekcionističkog i autoizolacionističkog impulsa, odnosno preferiranja
(minimalističke) ’sigurnosti’ versus otvorenosti prema ’rizicionizmu’ i ’otvorenosti
mogućnosti’ (personifikovanih u ’penetraciji’ - drugim rečima, ’infuziji’ stranog kapitala u
zanemoćalu ’autohtonu’ privredu - i implementaciji transparentnog kapital-odnosa - Tabela
7). Ukratko, preovlađujući stav: ”Zajedno smo jači”, makar i u pravednoj razdeobi
siromaštva (dakle, u ’civizacijskim prednostima zaostalosti’, kako je svojevremeno izrekao
samoproglašeni Otac Nacije, a potom ponavljali njegovi brojni epigoni) i u limitiranim
mogućnostima i potrebama (koje definiše metafizički hipostazirana Država), u značajnoj
meri nadgornjava ’neoliberalni’ otklon ka ”otvorenosti” uz adekvatno ukalkulisane rizike.
Eventualno investiranje stranog kapitala posledično, kao lančanu reakciju,
pretpostavlja trostruko raslojavanje. Na jednoj strani je razdvajanje potencijalno uspešnih
od neuspešnih preduzeća, dakle, njihova sanacija ili bankrot. (Tabela 8)

53
 Tačno trećina ispitanika se zalaže za ”šok-terapiju”, tj. za prepuštanje sudbine
preduzeća tržišnoj arbitraži (od toga svaki peti odlučno). Međutim, gotovo tri petine (57%
od toga gotovo trećina vrlo odlučno) smatra da država i u suočavanju sa neuspešnim bivšim
”gigantima” treba da vrši socijalnu funkciju zbrinjavanja zaposlenih u propalim firmama.
Čak tri četvrtine ispitanika smatra da ”država treba da brine o otvaranju novih radnih
mesta, prekvalifikaciji i pomoći nezaposlenima”, naspram gotovo polovine manje (39%)
koji smatraju da treba uspostaviti tržište rada prema principima ”ponude i potražnje” (Tabela
9).
Treći oblik raslojavanja su razlike u zaradama zaposlenih. Znatna većina naših
ispitanika (82%) se složila sa ’modernim’ stavom da ”velike zarade podstiču ljude da bolje
rade”. Međutim, takođe i ne beznačajna većina (68%) smatra da zarade treba da budu
orijentisane, ne samo radnim efektima, već i ”potrebama” zaposlenih. Izgleda da je socijalni
refleks ”uravnilovke” (solidarne raspodele siromaštva) i ideologije ”jednakih stomaka” još
uvek veoma jak.
To je posredno uočljivo i iz percepcije efikasne zaštite interesa. (Tabela 9) Dok
svaki peti ispitanik smatra da ”čovek najbolje sam štiti svoje interese”, nadmoćne dve
trećine smatra da se pojedinačni interesi najbolje mogu zaštititi u ”zajednici sa drugima koji
imaju iste interese”.
TABELE

Tabela 1. Tradicija/modernost
++ + 0 - --
Više pažnje treba usmeriti na stare običaje i 29 24 27 14 6
tradiciju
Nema budućnosti bez oslonca na novo i moderno 34 35 23 5 3

Tabela 2. Dinamika promena

++ + 0 - --
Reforme kod nas treba da budu brze i korenite 21 17 35 15 12
makar to bilo bolno za većinu građana
Reforme treba izvesti postepeno kako bi za 20 27 30 14 9
građane bile manje bolne

Tabela 3. Deregulacija/regulacija
++ + 0 - --
Tržište najbolje obezbeđuje ekonomski razvoj 30 25 38 5 2
Vlada treba da reguliše tržište i usmerava 19 22 39 14 20
ekonomski razvoj

54
Tabela 4. Tržište kulture
++ + 0 - --
Sve treba da bude na tržištu pa i knjige, pozorište, 21 22 39 11 7
film - njihova sudbina treba da zavisi od toga šta
narod želi i šta hoće da plati
Država treba finansijski da pomaže ono najbolje 23 22 39 9 7
u umetnosti i kulturi a što nema prođu na tržištu

Tabela 5. Besplatno/plaćeno školovanje

++ + 0 - --
U škole i na fakultete treba da bude uvedena 14 14 31 20 21
školarina a bez nje upisati samo talentovane
Osnovne i srednje škole kao i državni fakulteti 30 20 31 11 8
treba da budu besplatni za sve osim za loše
učenike i studente

Tabela 6. Razlozi siromaštva

++ + 0 - --
Siromašni su sami krivi za svoj položaj - ili nisu 7 8 23 27 35
hteli da uče ili neće da rade
Za siromaštvo nije uvek kriv samo onaj koji je 43 33 17 5 2
siromašan, zato država i treba da im pomaže

Tabela 7. Otvorenost za strani kapital versus protekcionizam

i zatvorenost
++ + 0 - --
Svaka zemlja treba da bude potpuno otvorena za 30 23 28 11 8
ulazak stranog kapitala kako bi se brže razvijala
Ulazak stranog kapitala treba držati pod 41 27 23 5 4
kontrolom - prihvatiti ga samo ako je to u
interesu države

Tabela 8. Sanacija ili bankrot

++ + 0 - --
Kada se značajna preduzeća nađu u gubicima, 20 13 35 18 14
država ne treba da ih spašava - preduzeća ili treba
da prežive na tržištu li da propadnu
Značajnim preduzećima treba pomoći da se 31 26 29 7 7
izvuku iz gubitaka kako radnici ne bi ostali na
ulici

55
Tabela 9. Zapošljavanje
++ + 0 - --
Problem zapošljavanja treba prepustiti tržištu - i 17 22 38 12 11
tu važi zakon ponude i potražnje
Država treba da brine o otvaranju novih radnih 45 30 20 3 2
mesta, prekvalifikaciji i pomoći nezaposlenima

Tabela 10. Individualna/kolektivna zaštita interesa

++ + 0 - --
Čovek najbolje sam štiti svoje interese i zato nije 13 9 30 25 23
potrebno da se udružuje sa drugima
Čovek samo u zajednici sa drugima koji imaju 34 33 26 4 3
iste interese može da zaštiti svoj interes

Legenda:
++ Potpuno se slaže
+ Slaže se
0 Niti se slaže, niti ne slaže, ne zna, bez odgovora
- Ne slaže se
-- Uopšte se ne slaže

56
Mr Zoran Stojiljković

Za socijalnu državu
Svako iole ozbiljnije promišljanje prostora i šansi za socijaldemokratiju u Srbiji danas mora
da ponudi bar elemente za odgovor na dva prethodna, međusobno tesno povezana pitanja.
Prvo, Šta bi to danas, početkom novog milenijuma, bili socijaldemokratski model i
praksa razvoja? I drugo, U kojoj meri su, ukoliko se o nekom posebnom modelu uopšte
i može govoriti, oni primenjivi na slučaj postmiloševićevske, ekonomski ruinirane i
socijalno razorene Srbije?
Samo u naznaci odgovora na prvo pitanje možemo početno konstatovati da je klatno
na tradicionalnoj osi političkih podela: levica-centar-desnica, posle gotovo dva veka
pomeranja ulevo, od šeste decenije prošlog veka krenulo u suprotnom smeru.
U velikoj većini (post)industrijskih društava ono je danas negde u ravnotežnoj tački
političkog centra, odnosno oscilira u relativno uskoj margini između tržišne alokacije i
umerenih, redistributivnih političkih strategija.
Uz nešto nijansi i manje ili više otpora socijaldemokratija, pre svega ona evropska, je
u poslednjih pola veka takođe prešla put od demokratskog socijalizma preko reformi unutar
kapitalizma da bi, nakon razblaživanja, pa i demontiranja koncepta države blagostanja, stigla
do (socijalno-korektivnog) upravljanja kapitalističkim ekonomijama u društvima unutar
poodmaklog procesa globalizacije.
Poziciju socijaldemokratskog levog centra ili centro-levice najbolje izražava
nastojanje da se, unutar strategije demokratizacije i tržišnih reformi, ostvaruje i rastuća,
ekonomski održiva, socijalna jednakost i prostor demokratskog odlučivanja i participacije
širi izvan polja politike. Temeljnu odrednicu identiteta čini dakle kombinovanje
ekonomskog razloga efikasnosti, socijalnog razloga svrshovitosti (rast slobode i blagostanja)
i etičkog razloga pravednosti.
U stalnom, cikličnom kretanju između vlasti i opozicije većinska matica modernih,
interklasnih i pluri-ideoloških, stranaka nesocijalističke, centro-levice pokušava da osvoji i
zadrži uzak prostor između krize akumulacije i krize legitimacije. Uz nešto
pojednostavljivanja i (ne)skrivenog cinizma mogli bismo se složiti da odgovor na pitanje:
Šta je danas socijaldemokrat? koji glasi: Liberal sa (socijalnom) zadrškom nije samo
pakosna neoliberalna politička dosetka, već sadrži bar zrno istine.
Pritom, ograničavanje ekonomskih, klasnih nejednakosti nije jedino, pa više ni
dominantno, polje borbe savremene socijaldemokratije za širenje prostora sloboda i
jednakost. Bar u istoj meri socijaldemokratija se danas zalaže za rodnu, rasnu i nacionalnu
jednakost, ekološki održiv razvoj ili širenje prava na obrazovanje i kulturu. No, ipak
diferentia specifica socijaldemokratije ostaje i nadalje zalaganje za naglašene socijalne
funkcije države. Otuda govor o pluralnoj, demokratskoj, pravnoj i socijalnoj (socijalno-
pravednoj) državi i društvu, odnosno o socijalno-tržišnoj privredi.

57
 Naoko paradoksalno, nakon kraha real-socijalizma, i u zemljama koliko-toliko
pokrenutih tranzicionih promena važi, naravno na daleko nižem nivou i u daleko zaoštrenijoj
formi, ista osnovna dilema: Kako obezbediti rastuću ekonomsku efikasnost i
konkurentnost, uz istovremenu socijalnu pravednost i prihvatljivost promena?
U Srbiji se, ne samo za socijaldemokratsku opciju već i za sve reformske i
demokratske snage, postavlja pitanje nalaženja izbora i izlaza unutar nužnih ali, bar
srednjoročno, sporih i bolnih početnih koraka tranzicije (tranzicione recesije) i elementarne
mogućnosti i sposobnosti velikog dela stanovništva da ih bukvalno preživi. Problem se može
pojednostavljeno izraziti konstatacijom: Nikad više potrebe za socijalnim programima (i
socijalnom, tranzicionom pravdom) a nikad manje sredstava za njih. Ili pak pitanjem: Kako
u socijalnoj koaliciji-partnerstvu za demokratske promene, zadržati masu, bar
trenutnih, tranzicionih gubitnika?
Šta o tome kažu sami građani Srbije, odnosno može li se iz nalaza istraživanja
vršenih u poslednjih godinu dana, izvući neki njihov većinski stav?
Uz sve nedoumice i međusobne razlike, čini se da će građani podržati promene, ma
koliko one bile bolne, pod uslovom da su uvereni da imaju kompetentnu, odgovornu i
nekorumpiranu vlast i uz prateću svest da su troškovi i dobiti od tranzicije relativno pravično
raspoređeni.
Velika većina građana i zaposlenih, posebno oni mlađi i obrazovaniji, napravila je
definitivan iskorak i otklon od samoupravne mitologije i nekritičkog verovanja u
paternalističku, sverešavajuću ulogu države.
Tome u prilog idu nalazi vezani za stepen prihvatanja tržišnih reformi i privatizacije,
čak i kada se ona ostvaruje kroz dominantni model prodaje. Podrška će, međutim, biti i
praktična ako promene prate i relativno celoviti, kroz institucije i praksu socijalnog dijaloga,
usvojeni socijalni programi i socijalna politika.
Ako ne postoji baš potpuni koncenzus, onda sigurna kvalifikovana, dvotrećinska
većina građana i zaposlenih u Srbiji očekuje da država preuzme svoj deo odgovornosti u
zadovoljavanju osnovnih potreba građana u slučajevima bolesti, siromaštva i nezaposlenosti.
U pozadini ovog očekivanja stoji i tradicija solidarnosti i uverenje da siromašni nisu samo, i
nisu ni pretežno, svojom krivicom u poziciji u kojoj jesu i da je zato država u obavezi da im
pomogne.
No, to ne znači da građani i zaposleni, recimo misle da država svoju aktivnu politiku
u oblasti prekvalifikacije, zapošljavanja i otvaranja novih radnih mesta može ostvariti izvan
logike tržišne ponude i potražnje. Građani ne misle ni da u sferi obrazovanja, kulture i
socijalnih usluga i transfera ne treba (postupno) uvoditi elemente privatizacije i tržišne
konkurencije - pod pretpostavkom da su osnovne usluge i minimalni standardi njihovog
kvaliteta dostupni svima.
Ako već ne postoje poseban prostor i sredstva za vođenje nekakve »specifične,
socijaldemokratske« ekonomske i socijalne politike, biti socijaldemokrata u Srbiji danas
znači makar zalagati se za manje zloupotreba vlasti, korupcije i kriminala, a za više
vladavine prava, jednakosti, odgovornosti i socijalne pravičnosti - rečju za humanu
tranziciju.

58
 Da zaključimo, uz mnogo pameti, političkog sluha i (samo)kontrole ključnih
političkih aktera (stranaka i lidera), saradnje sa sindikatima i organizacijama civilnog
društva, ozbiljnog rada na edukaciji i visokog organizacionog umeća u Srbiji danas ipak
postoje šanse za formiranje i profiliranje respektabilne socijaldemokratske alternative, prvo
unutar šire reformsko-demokratske koalicije, a potom i autonomnog političkog i izbornog
bloka.

59
Milan Nikolić
Ivana Aleksić

Socijaldemokratska ideja i tranzicija u Srbiji

Evropska socijaldemokratija, na žalost, još uvek nema svoj koncept tranzicije. Jedan od
najvažnijih razloga svakako jeste činjenica da je evropska socijaldemokratija bila u prvim
redovima saradnje sa zemljama realnog socijalizma. Istočna politika evropskih
socijaldemokrata bila je vođena principom realizma i nužde saradnje sa režimima na istoku
iako oni nisu bili ni demokratski, ni socijalistički u smislu svojstvenom evropskoj tradiciji
ovog pokreta. Kao direktna posledica, znatno je bila slabija pomoć socijaldemokratskih
partija disidentima u »zemljama komunizma« od one koja je dolazila iz liberalnih ili
konzervativnih krugova sa Zapada. Poslednja generacija disidenata prevashodno je bila
orijentisana ka liberalima ili konzervativcima u takozvanim zapadnim demokratijama, iako
je jedan deo njih bio okrenut i socijaldemokratiji kao, na izvestan način, manje nelegitimnoj
političkoj opciji.
Predistorija ove vrste doprinela je tome da prve demokratske vlade
zemalja u tranziciji, koje su se uglavnom sastojale od disidentskih intelektualaca, budu
prevashodno liberalno i neo-liberalno10 orijentisane. Iako je ovo jedan od razloga zašto je
svuda tranzicija bar u svojoj prvoj fazi bila neo-liberalnog tipa najvažniji razlog tome je ipak
u činjenici da socijaldemokratija nije razvila svoj model tranzicije, već je u Istočnoj
Evropi na delu bio neo-liberalni model, čak i kada je to bilo protivno praksi Evropske
unije,11 u kojoj postsocijalističke zemlje Centralne i Istočne Evrope vide svoju budućnost.
U Evropskoj uniji, upravo negde sa početkom tranzicije u većini zemalja
Centralne i Istočne Evrope, dolazi do promene do tada dominatnog socijaldemokratskog
koncepta u pravcu modela koji je nazvan trećim putem (politika Blera u Velikoj Britaniji ili
Šredera u Nemačkoj), dok je pad nekih socijalističkih vlada, poput one u Španiji, takođe
upozoravala na potrebu prilagođavanja izazvanu konzervativnim talasom Reganizma,
Tačerizma i padom komunizma.
Drugi važan razlog za dominaciju neo-liberalnog modela u prvoj fazi
postsocijalističke tranzicije svakako je bila i značajna uloga SAD u reformama, kao i njen
uticaj na značajne međunarodne organizacije i institucije poput MMF-a, Svetske banke,
OEBS-a, Ujedinjenih nacija, Svetske trgovinske organizacije, pa i, za našu zemlju posebno
značajnog, Međunarodnog tribunala za ratne zločine u Hagu.
Iako je neophodno razvijenije analizirati razloge za postojeću situaciju,
ostaje nepobitna činjenica da je u većini zemalja u tranziciji sa prostora Centralne i

10
Ovde razlikujemo liberale od neo-liberala budući da su ovi drugi konzervativniji i više naklonjeni tržišnoj
privredi sa malo regulacije i državne kontrole, a među njima ima čak i socijalnih darvinista u njihovom
liberalno-fundamentalističkom pohodu protiv socijalne države.
11
U kojoj tradicionalno dominiraju socijaldemokratske snage kao više pro-evropske pa i evro-federalističke.

60
Istočne Evrope tranzicija bila neo-liberalnog tipa. U svojoj ekstremnoj varijatni,
ovakva tranziciona strategija dobila je naziv šok-terapija.

Koncept uspešne tranzicije:

šok terapija vs. postepene reforme

Osnovna dilema sadržana je u pitanju šta se može uraditi odmah, a šta zahteva izvesno
vreme.12 Šok terapija ne samo da ne funkcioniše, već na duži rok daje lošije reformske
rezultate nego model postepenih reformi i to, pre svega, zbog toga što radikalne ekonomske
reforme nije moguće izvesti bez promena u drugim podsistemima društva.
Pod pretpostavkom da postoji konsenzus oko neophodnih koraka u
postsocijalističkim reformama i poželjnog reformskog cilja, pitanje mogućnosti izvođenja
reformi u velikoj meri zavisi od - ne samo sposobnosti »reformatora«, već i raspoloženja
biračkog tela ili spremnosti glasača da reformski orijentisanu vladu podrže na sledećim
izborima.
Vredi podsetiti da tranzicija ne donosi samo ekonomske reforme, već i
uvođenje demokratske prakse koja omogućava iskazivanje volje birača na slobodnim i fer
izborima. Istovremena mogućnost da građani biraju koga žele i izloženost traumama šok
terapije u ekonomskoj sferi uticaće značajno na način na koji će birači glasati na sledećim
izborima. Iskustvo zemalja istočne Evrope pokazuje da je izborna reakcija glasača na traume
šok terapije negativna kada manje reformski ili ne-reformski orijentisana vlada dobija šansu
na izborima. Posmatrajući izolovano ekonomske parametre najčešće se gubi iz vida ova
politička dinamika odnosno političke implikacije ekonomskih reformi koje nisu
socijalno »osetljive« (Videti grafički prilog).

Dosadašnja iskustva postsocijalističke tranzicije u zemljama Centralne i

Istočne Evrope pokazuju da su sve zemlje koje nisu uspele da se odupru provođenju neo-
liberalnog modela tranzicije (Rusija, Ukrajina, Rumunija, Bugarska, Albanija) doživele
usporavanje ili čak blokiranje tranzicije. Šok-terapija je proizvodila efekte suprotne od onih
koji su očekivali neo-liberalno orijentisani ekonomisti.
Polazna pretpostavka napora u prvim godinama tranzicije bila je jednostavna:
politički pluralizam u kombinaciji sa tržišnom ekonomijom. Na pojednostavljen način
projektovan, poželjan društveno-ekonomski sistem zanemario je, međutim, da su, pre svega,
osnove starog sistema različite od onih iz kojih je postepeno nastajao kapitalizam zapadnog
tipa. Kao posledica, kontraefekti i nuspojave ovakvog modela tranzicije doveli su do potrebe
da se tzv. šok terapija - najočiglednija u sferi ekonomiskih reformi - odnosno neo-liberalni
koncept tranzicije problematizuje do te mere da sami nosioci ovih ideja postaju svojevrsni
promoteri ideološki »suprotstavljenog« stanovišta socijaldemokratskog tipa.

12
Stojan Stamenković u «Za i protiv šok terapije»

61
 Dosadašnji primeri uspešnih tranzicija - često pogrešno navođeni i kao
uspešni primeri šok-terapije, previđaju specifičan set uslova koji su doprineli pozitivnom
ishodu u konkretnim slučajevima. Među njima, od velikog značaja su bili pomoć
obezbeđena iz inostranstva (poput oslobađanja od balasta većeg dela spoljnjeg duga ili
povoljni krediti i donacije), ali i, na primer u slučaju Poljske, snažna tradicija sindikalnog
pokreta.

Tranzicija u Srbiji - Kako i koliko brzo?

Traumatizovano društvo Srbije i Crne Gore ne sme dozvoliti sebi luksuz da propusti
šansu za izvođenje uspešne tranzicije. Međutim, teško je ustvrditi da u ovoj zemlji postoji
konsenzus oko metoda koji bi omogućio ostvarenje poželjnog cilja - makar i preširoko
definisanog - politički stabilnu i ekonomski razvijenu demokratiju zapadnog tipa.
Kako bi se u Srbiji trebalo pripremiti za izvođenje »druge faze« tranzicije? U
Srbiji još uvek ne postoji dovoljno snažna socijaldemokratska alternativa neo-liberalnim
i konzervativno-nacionalističkim političkim snagama. Međutim, za njom postoji potreba.
Ovakva ideološko-politička alternativa bi trebalo da se oslanja na četiri potporna stuba:
sindikalni, ekološki i feministički pokret, dok bi četvrti stub predstavljale posebno
osetljive društvene grupe kojima je u »trusnom« vremenu neophodna razvijena socijalna
politika.
S druge strane, potrebno je postepeno, i na iskustvima dosadašnjih tranzicija,
izgraditi novi koncept tranzicije koji je već na Zapadu dobio ime - socijalno odgovorni
kapitalizam. Prema dosadašnjim saznanjima, ovaj se koncept pre svega oslanja na sledeće
elemente:

a. Izgradnja socijalnog konsenzusa za reforme između vlade, stranaka opozicije,

sindikata, nevladinih organizacija, strukovnih organizacija, itd.
b. Briga o interesima većine građana, koji su, takođe, i većina birača.
c. Briga o posebno osetljivim društvenim grupama kroz razvijenu i aktivnu socijalnu
politiku, a pre svega o najsiromašnijima.
d. Reforme radikalna i brze samo tamo gde ne pogađaju interes većine građana, kao što
su reforma javne administracije, policije, vojske, sudstva, penitenciarnog sistema, itd.

Iskustva zemalja koje su imale relativno uspešnu ili uspešnu tranziciju

(Poljska, Češka, Mađarska, Estonija, Slovenija) pokazuje da je postojanje jake
socijaldemokratske alternative koja u drugoj fazi tranzicije provodi gradualne reforme nužni
uslov za uspešno okončavanje tranzicije i integraciju u Evropsku uniju u okviru deset do
petnaest godina. Sa razvijenom i široko prihvaćenom socijaldemokratskom orijentacijom i u
našoj zemlji će postojati šansa za uspostavljanje socijalno odgovornog kapitalizma i
ubrzanje procesa integracije u Evropsku uniju.

62
Dr Vukoica Šćekić

Saradnja sa sindikatima i ekonomske reforme

Političke promene u Srbiji dovele su do stvaranja novog ambijenta u pogledu odnosa
medjunarodnog okruženja. Omogućile su da se otpočne sa istinskim reformama i da se
uhvati priključak sa onima koji su krajem osamdesetih bili iza nas. Krenulo se sa puno
optimizma i sa uverenjem da se zna cilj i kako do cilja stići. Medjutim, nepristrasno
sagledavanje postignutog u proteklih godinu i po dana, kako u pogledu zakonske regulative
tako i u pogledu primene i efekata usvojenog, govori da kreatori sistema nisu stvorili
pouzdane mehanizme efikasnog restrukturiranja. Vrlo se teško dolazi do novih zakonskih
rešenja, a još teže do njihove dosledne primene. To je pre svega posledica odnosa snaga na
političkoj sceni Srbije, ali i prihvatljivosti predloženog, odnosno propisanog, od strane onih
koji će posledice ili efekte zakona najviše osetiti. Nije dovoljno da propis bude dobar po
mišljenju i po meri onoga ko ga predlaže. Potrebno je da on bude prihvaćen i sprovodljiv, da
ga većina podržava umesto da mu se suprotstavlja ili ga opstruira.
Reforme usmerene ka stvaranju tržišne ekonomije najdirektnije se tiču radnog,
materijalnog i socijalnog statusa zaposlenih. Privatizacija i sve promene koje ona sobom
nosi, promena radnog zakonodavstva, promena penzionog sistema i sistema zdravstvenog
osiguranja, promena poreskog sistema i sistema obaveznog socijalnog osiguranja, sve to
direktno ili indirektno, u većoj ili manjoj meri, zadire u interese i položaj zaposlenih. Zato se
ne sme zaobići, ignorisati ili ne čuti njihovo mišljenje i ne pokušati pridobiti njihova
podrška. A ta se podrška može dobiti samo kroz aktivno uključivanje zastupnika zaposlenih,
predstavnika sindikata u koje je učlanjen značajan deo ukupnog radništva u Republici
(recimo preko 10%), u pripremu pojedinih propisa ili razmatranje pripremljenog pre
konačnog usvajanja.
Veliki je teret i odgovornost na onome ko je u poziciji da gradi i predlaže rešenja,
naročito kada ona vode »ukidanju« inercije, relativiziranju sigurnosti (ma koliko ona bila na
niskom nivou), pogoršanju položaja pojedinih društvenih slojeva, makar to na duži rok
dovelo i do značajnijih poboljšanja. Ako predlagač ostane sam, ako nostalgija u kombinaciji
sa strahom prevlada želju za promenama usmerenim ka hvatanju priključka sa naprednijim
okruženjem, onda od reformi nema ništa. Imaćemo još jedan neuspešan pokušaj. Uteha će
biti samo to što je ovog puta postojala ozbiljna namera, ali efekti će biti identični onima iz
ranijih pokušaja koji nisu ni imali za cilj uspešno sprovodjenje tržišnih reformi.
Mnogo je manja odgovornost onih koji osporavaju, kritikuju, opstruiraju usvajanje
predloženog ili dosledno sprovodjenje usvojenog. Sindikati kao zastupnici struktura koje će
tržišne reforme najpre osetiti, prirodni su kritičari i oponenti propisa koji su u funkciji tih
promena. Ako nisu u dovoljnoj meri upoznati sa celinom i redosledom poteza i ako se
njihovo participiranje u tim promenama svodi na deklarativna izjašnjavanja kreatora sistema
da će biti upoznati, konsultovani, uključeni, onda je prirodno da se svakoj pojedinačnoj meri
suprotstavljaju do pretnje štrajkovima, pa i organizovanjem štrajkova. Time se usporava

63
ritam reformi, gubi vreme, stvara sumnja u spremnost i sposobnost kreatora sistema da
artikuliše i uspešno vodi proces promena. Zato je potrebno da se što veći broj potencijalnih
»kritičara« ponudjenog pretvori u manje ili više aktivne učesnike u kreiranju propisa, ne da
bi se podelila odgovornost već da bi se povećala izvesnost prihvatanja i uspešne primene
rešenja. Mnogo je teže osporavati ono u čemu se učestvuje nego ono što je neko ponudio.
Mnogo se bolje vide sva ograničenja i problemi koji definišu okvire za pojedina rešenja
kada se učestvuje u traženju tih rešenja nego kada se traže slabe tačke ponudjenih rešenja.
Zato sindikatima, onima u koje je učlanjen značajan deo od ukupnog broja zaposlenih, treba
omogućiti da budu aktivni učesnici u pripremi okvira i pravaca za uredjivanje pojedinih
oblasti značajnih za radni, materijalni i socijalni status zaposlenih, kao što su:
- privatizacija i proces restrukturiranja preduzeća,
- socijalni status radnika proglašenih viškom,
- poreski sistem i sistem obaveznog socijalnog osiguranja,
- zakonsko uredjivanje radnih odnosa,
- uredjivanje okvira za kolektivno pregovaranje,
- uredjivanje sistema zarada i minimalne zarade, od definisanja parametara do
utvrdjivanja nominalnog iznosa.
Po svakom od ovih pitanja imamo relativno nove zakone, usvojene sa ciljem da
pokrenu i usmeravaju proces reformi. Ali, ne postoje idealni zakoni, naročito ako im je cilj
da menjaju sistem, praksu i navike. Za realizaciju takvog cilja neophodno je njihovo
povremeno korigovanje, otklanjanje uočenih slabosti ili prevazidjenih rešenja. Zato ima
potrebe i prostora za kritičko sagledavnje propisanog, predlaganje promena i participiranje
sindikata u tome.
Na koji način omogućiti participiranje sindikata u uredjivanju napred pobrojanih
pitanja? Prirodno bi bilo da se to ostvaruje kroz rad socijalno-ekonomskog saveta, ali ne kao
samo formalnog tela bez stvarnog uticaja na rešenja koja se predlažu i usvajaju. Potrebno je
da se promeni odnos prema ovom tripartitnom telu, i to pre svega od strane vlasti, odnosno
kreatora sistema. Dosadašnje kratko iskustvo u radu našeg socijalno-ekonomskog saveta
pokazuje da njegova uloga i mogućnosti pozitivnog uticaja nisu dovoljno ozbiljno shvaćene,
što nije dobro. Mora se osmisliti način da se ojača uloga ovog tela i da se kroz njegovo
delovanje omogući bolja priprema i uspešnija primena zakonskih rešenja. Za to je potrebna
pre svega dobra volja i stvarna namera. Ako to postoji, rešenja će se naći.
Ne treba isključiti ni mogućnost formiranja namenskih radnih grupa po pojedinim
projektima, čiji bi zadatak bio da predlože ili utvrde okvire za uredjivanje nekih spornih ili
nedovoljno decidno regulisanih pitanja, da usmere primenu propisanog, da definišu
parametre na osnovu kojih se utvrdjuju odredjena primanja i sl. Trenutno bi, recimo, bilo
itekako potrebno da se formira radna grupa na tripartitnoj osnovi koja bi razmotrila i
usmerila rešenja vezana za kolektivno pregovaranje, od načina utvrdjivanja
reprezentativnosti učesnika do formiranja zajedničkih odbora za pregovore i sl. Ma koliko to
danas izgledalo beznačajno u odnosu na probleme koji nas muče, potrebno je otvoriti i
definisati prostor na kome će se sučeliti interesi sveta rada i sveta kapitala i artikulisati kroz

64
akta koja mogu pomoći da ti problemi ne budu veći ili da se lakše rešavaju. Sam Zakon o
radu, sa svojim nedovoljno preciznim rešenjima, to ne obezbedjuje.

65
Dr Darko Marinković

O POTREBI I MOGUĆNOSTIMA USPOSTAVLJANJA

SAVEZNIŠTVA IZMEĐU SOCIJALDEMOKRATIJE I
SINDIKATA

Istorijski posmatrano socijaldemokratija je nastala i razvila se iz sindikalnog pokreta. U toku

razvoja sindikalni pokret se razvijao, omasovljavao, jačao svoju društvenu moć, proširivao
krug pitanja koja su bila predmet sindikalne borbe, izrastajući u ono što se danas definiše
kao relativno ravnopravni socijalni partner državi i poslodavcima.
Istovremeno menjale su se i društvene okolnosti, političko i ekonomsko ustrojstvo
društva, od čega je u ovoj prilici od posebnog značaja stalni porast uloge i uticaja države u
ekonomskom životu.
To je uslovilo potrebu da se sindikati, naravno na svoj specifičan način, uključe u
politički život društva, odnosno izgrade stabilne i pouzdane instrumente uticaja na proces
donošenja političkih odluka. Odgovor na tu potrebu pronađen je tako što su sindikati počeli
u okviru svoje organizacione strukture da formiraju posebna tela koja su se bavila političkim
pitanjima i uticajem na aktere političkog života društva, da bi iz toga izrasle političke partije
socijaldemokratske orijentacije. Veza između njih (ideološka, politička, funkcionalna)
prosto se podrazumevala jer je rodno mesto socijaldemokratskih partija bio sindikat. Ta,
može se slobodno nazvati organska veza, ostala je i danas, te odvojiti socijaldemokratske
partije od sindikata i radništva bi bilo isto kao da se teški bolesnik skine sa aparata za
kiseonik i infuziju.
Neophodno je pri tome imati u vidu da ovde nije reč samo o običnom savezu ili
saradnji političke partije i sindikata, već o stvaranju potpuno nove socijalne snage koja tim
povezivanjem dobija svoju specifičnu fizionomiju i veću društvenu moć.
Potvrda za to nalazi se u činjenici da je socijaldemokratska ideja i praksa jedna od
pobedničkih ideja dvadesetog veka, odnosno da su najbolje rezultate na planu političkog,
ekonomskog, socijalnog razvoja demokratije, socijalne pravde ostvarile one zemlje koje su
pošle putem socijldemokratskog koncepta. Drugim rečima, reč je o zemljama koje su uspele
da pronađu optimalnu razmeru, između tržišne utakmice i prava čoveka na dostojanstvo i
život.
Političke partije socijldemokratske orjentacije u Srbiji nisu nastale na ovaj način.
One su, pre svega, bile rezultat inicijativa grupa intelektualaca socijaldemokratske i
građanske orijentacije. Sama činjenica njihovog postojanja i način njihovog nastanka
nameće pitanje zbog čega se političke partije, odnosno političke i društvene snage
socijademokratske orjentacije nisu razvile u ozbiljniju i uticajniju političku grupaciju, ili
tačnije rečeno imaju marginalnu poziciju. Izvesno je, takođe, da se u odgovoru na ovo
pitanje nalazi bar deo odgovora na pitanje o uzrocima više od deceniju duge političke i
ekonomske krize našeg društva. Osnovu za ovakvu tvrdnju daju brojna prethodna i aktuelna

66
istraživanja javnog mnjenja, koja govore o veoma malom stepenu poverenja građana u
političke stranke socijaldemokratske orjentacije i koja upozoravaju da bi ove stranke zajedno
teško mogle da prođu izborni cenzus od 5 odsto, ili bi u najboljem slučaju daleko zaostajale
za partijama koje zaposedaju prostor centra i desnice. Ovaj podatak neizostavno treba
dovesti u vezu sa podacima iz istraživanja javnog mnjenja koja takođe govore o malom
poverenju u sindikate i njihovu društvenu moć.
Uzroci ovakvog stanja su mnogobrojni i u velikoj meri su istorodni sa uzrocima
našeg dugogodišnjeg sunovrata.
Pre svega u najvećem delu ovog perioda najvidljivija i najprepoznatljivija ideologija
i politički program nažalost izuzetno široko prihvaćen bio je nacionalizam. Njegovi nosioci
bili su oba tabora (vladajući i opozicioni) tako da odnos prema nacionalizmu nije bio jedna
od linija razdvajanja i znak raspoznavanja reformskih društvenih snaga. Predmet političke
borbe sindikata i socijademokratije bio je u potpunosti marginalizovan.
Drugo, prostor levice kome pripada socijldemokratija, zauzele su, bar formalno
snage tzv. levice (SPS, JUL) koje sa idejama i ideologijom leve orjentacije nisu imale ništa
slično. Naprotiv, ove snage bile su nosioci ratne nacionalističke politike ratnog profiterstva
obespravljivanja i pljačke radnika i građana i radnika i one su kompromitovale levičarske
ideje.
Međutim, u kritičkoj analizi ovog perioda treba uzeti u obzir stavove jednog broja
analitičara koji smatraju da je bar deo ovog političkog prostora koji se odnosi na socijalna i
sindikalna pitanja, bez obzira što su SPS – JUL ovde bili u nespornoj prednosti, jer su u
rukama držali sve poluge vlasti, bez borbe, bez sopstvenih inicijativa prepušten vlastima,
odnosno kvazi levičarskim političkim snagama.
Treće, došlo je do razaranje socijalne strukture društva, a pre svega su u velikoj meri
razoreni društveni slojevi koji čine tradicionalno uporište socijdemokratije – radništvo i
srednji društveni slojevi.
Konačno, u prethodnom autoritarnom režimu, sve što je bilo drugačije, slobodno, na
liniji normalnog, dostojanstvenog života bilo je prinuđeno da se bori za opstanak,
uključujući i egzistenciju nosilaca ovakvih ideja. U takvim okolnostima bilo je objektivno
veoma teško boriti se organizovano i sistematski, za promociju socijldemokratskih ideja i
vrednosti.
Posle 5. oktobra 2000. godine, iako su neka krupna ograničenja za razvoj i afirmaciju
socijaldemokratskih ideja i snaga otklonjene, situacije se na ovom planu nije bitnije
promenila. Socijaldemokratske ideje u proteklih godinu dana od početka društvenih
promena nisu doživele značajniju afirmaciju, niti je bitnije porastao rejting ovih političkih
stranaka.
Da li se iz toga može izvući pesimistički zaključak da socijaldemokratske ideje i
njeni politički nosioci na ovom prostoru nemaju perspektivu na dug rok? Ako bi odgovor
bio potvrdan isti odgovor bi neizbežno važio i za perspektive sindikalnog pokreta iz prostog
razloga što danas u razvijenim demokratskim zemljama tržišne privrede nema uspešnog,
društveno moćnog sindikata koji nema svog političkog promotera, političke partije
socijaldemokratske orjentacije i velike društvene moći. Jezikom matematike može se reći da

67
se društvena moć socijaldemokratskih partija i sindikata u ovim zemljama nalazi u direktnoj
razmeri.
Odgovoru na ovo pitanje pozitivnom ili negativnom, mora da prethodi
argumentovana, celovita sistematska analiza, jer od odgovora na ovo pitanje ne zavisi samo
budućnost socijaldemokratije i sindikata kao ideje i društvenih pokreta, već i perspektive i
sudbina društva u celini i njegovih izuzetno važnih i brojnih društvenih slojeva.
Jedno od osnovnih pitanja koje se mora postaviti u ovoj analizi jeste pitanje da li se
radi o širem neprihvatanju socijaldemokratskih ideja i vrednosti, ili se radi o načinu njihove
promocije, snagama koje vrše tu promociju i nedostatku odgovarajuće strategije.
Kada je reč o mogućnosti šireg neprihvatanja ideja i vrednosti socijaldemokratije,
takva mogućnost odnosno takvo objašnjenje u novim društvenim okolnostima teško da može
biti prihvaćeno.
Pri tome se ima u vidu da su osnovne ideje i vrednosti socijaldemokratije – vladavine
prava, demokratija, lična sloboda, ekonomski prosperitet, socijalna sigurnost, dostojanstven
život od sopstvenog rada - prihvatljive ogromnom broju ljudi i oni su sigurno u stanju da
shvate značaj i suštinu ovih ideja. Istini za volju ove ideje i vrednosti ne pripadaju samo
socijaldemokratiji ali se one, sasvim sigurno mogu smatrati njenim zaštitnim znakom.
Izvesno je zbog svega toga da deo razloga za malo prisustvo socijaldemokratskih
ideja i malu društvenu moć socijaldemokratskih partija i sindikata, treba tražiti u njihovoj
strategiji i metodi političke i sindikalne borbe, odnosno u pristupu koji ih ne posmatra kao
delove jedne organske celine. Nekoliko pitanja tu treba podvrgnuti kritičkom razmatranju i
oceni.
Pre svega, postavlja se pitanje prepoznatljivosti partija socijaldemokratske
orijentacije. Ovo se pitanje postavlja u dva aspekta, programskom i marketinškom. U
programskom smislu one nisu uspele da ponude političkoj javnosti, celovitu strategiju
izlaska iz krize i socijalno-ekonomskog razvoja, koji bi prepoznatljivo, nosila specifična
obeležja odnosno korespondirala sa osnovnim idejama i vrednostima socijaldemokratije. To
što je socijaldemokratski obojeno utopilo se u dosta i objektivno bezlični najmanji
zajednički imenitelj.
DOS i dominantno liderski koncept u kome se partije prepoznaju po liderima, a ne
po stavovima i rezultatima.
Kao dokaz za to mogu se navesti svežiji primeri usvajanja Zakona o privatizaciji i
Zakona o radu. U skupštinskoj raspravi i u prethodnim pregovorima sa sindikatima o ova
dva zakona koji su od izuzetne važnosti za materijalni i socijalni položaj zaposlenih, stavovi
partija socijaldemokratske orjentacije nisu se bitno razlikovali od stavova partija drugačijih
orjentacija, pa čak ni u zaštiti onih instituta (npr. kolektivno pregovaranje, relativna
sigurnost radnog mesta i sl.) koji su upravo nesporna tekovina borbe socijaldemokratije u
prethodnom veku. Isto tako, stavovi ovih partija nisu se bitno razlikovali ni kada je reč o
sindikalnim slobodama i pravima, zaradama, uslovima rada, štrajkovima i drugim oblastima
sindikalne borbe.
To je svakako i jedan od glavnih razloga zbog koga i u marketinškom smislu, na
pojavnoj ravni široj javnosti nije prepoznatljiva "diferentia specifica" partija

68
socijaldemokratske orijentacije u odnosu na druge političke partije. Ne može se pri tome
osporiti da programski dokumenti političkih partija socijaldemokratske orjentacije sadrže
socijaldemokratske stavove i vrednosti, ali to očigledno nije dovoljno. Nedostaje prevođenje
tih ideja i vrednosti na jezik i sistem vrednosti dela biračkog tela koje predstavlja ciljnu
grupu, odnosno najverovatnije potencijalne birače socijaldemokratije.
Međutim, tako nešto nije moguće izvan praktičnog svakodnevnog života i delovanja
ovih političkih partija i njihovog prepoznatljivog, specifičnog stava i akcije o praktičkim
pitanjima svakodnevnog ljudskog života.
U tom pogledu, moguće je očekivati i neke krupne promene u političkom životu
društva koji će bitno uticati i na programsko – strateško profiliranje političkih partija
socijaldemokratske orijentacije i jasnog definisanja njihove pozicije i uticaja na političkoj
sceni Srbije.
Prvo, već je započeo proces promena u sadržaju političkog života društva, u tom
smislu što se težište političkog života društva pomera sa nacionalnih državnih, opšte
političkih pitanja, odnosa stranaka i koalicija, na pitanja ekonomskog razvoja i sopstvenog
ekonomskog i socijalnog položaja, a to znači da će se i uspeh politike i političara koji je
vode, u sve većoj meri, meriti kvalitetom života običnih ljudi. To će neminovno voditi ka
diferencijaciji političkih snaga na aktuelnoj političkoj sceni o ovim pitanjima.
To će takođe uticati na političke stranke da se usmere na odgovarajuće ciljne grupe
odnosno društvene slojeve u kojima se nalazi najveći broj njihovih potencijalnih pristalica.
Zato je logično očekivati da će socijaldemokratske partije svoju aktivnost fokusirati na
pripadnike sveta rada – kako tradicionalne strukture radništva, tako i nove grupe zaposlenih
koje će tek profilirati proces tranzicije i očekivane ekonomske i tehnološke promene.
U tom pogledu političke partije socijaldemokratske orjentacije suočavaju se sa
možda najvećim ograničenjem – nedostatkom trajnih sistematskih, programskih i akcionih
veza sa sindikatima.
Od trenutka kada su nastale političke partije socijaldemokratske orijentacije, svesno
ili nesvesno prenebregle su svoj hendikep u načinu svog nastanka i nisu čak ni pokušale da
uspostave trajne, sistematske veze i saradnju, definišu zajedničke ciljeve i interese i
organizovano deluju na njihovom ostvarivanju. Odnosi se svode na eventualne sporadične
susrete.
Deo razloga, a to znači i deo odgovornosti za takvu situaciju nalazi se i na
sindikatima, koji suprostavljeni, podeljeni i u celini slabi, posebno u aktuelnom političkim
okolnostima ne predstavljaju dovoljno atraktivnog sagovornika.
U svakom slučaju, bez uspostavljanja i sistematskog funkcionisanja ove prirodne
veze, oba aktera nemaju perspektivu.
Socijaldemokratske partije, bez čvrstog uporišta u radništvu i sindikatima ostaju
grupe ljudi dobrih namera.
Sindikati bez socijaldemokratije, bez mogućnosti da do kraja efektiraju svoju
masovnost i moć, odnosno da bitno olakšaju borbu za svakodnevne, konkretne interese
zaposlenih u preduzeću.

69
Simeon Pobulić

GLOBALIZACIJA I SOCIJALNO TRŽIŠNA PRIVREDA U

SRBIJI
U sadašnjoj Srbiji, kapitalno krajnje isrpljenoj, sa zaostalom tehnologijom, ogromnom
nezaposlenošću i socijalnim teškoćama velikih razmera, pored izgradnje demokratskih
institucija i zakonodavstva, mora se postići brz i održiv privredni rast. Otvoreno pitanje je
kako to uopšte postići u uslovima koje nameću tokovi globalizacije i posebno integracija u
Evropsku uniju.
Tražeći odgovore, valja poći od toga da se niko, pa ni Srbija, ne može razvijati u
izolaciji. Uostalom, posle svega onog što smo doživeli to ne treba dokazivati. Preko
potreban kapital, znanje i informacije mogu se dobiti jedino iz izvora koji postoje u
spoljnjem sveta. Dakle, moramo biti u svakom pogledu otvorena zemlja prema globalnim
tržištima. Što znači, da se moramo suočiti sa rastućim prelivanjem finansijskih i ekonomskih
aktivnosti preko državnih granica, a koje, hteli mi to ili ne, vode, između ostalog, ka sve
većem učešću u svetskoj međuzavisnosti. Reč je o globalizacije - njenim posledicama i
našem prilagođavanju.
Za razliku od međuzavisnosti, koja skraćuje razdaljinu među suverenim državama i
izaziva među njima makro-ekonomsku saradnju, globalizacija je mikroekonomska pojava.
Globalizacija po svojoj suštini je integracija u proizvodnji roba i pružanja usluga koja se
odvija preko državnih granica, a što zadire u samu prirodu organizacione strukture i
strateškog ponašanja individualnih kompanija. Prelivanje finansija, tehnologije i informacija
omogućava poslovnim entitetima da ojačaju svoju konkurentnost sve do uspostavljanja
monopola. Bez raspolaganja sa odgovarajućim stepenom konkuretnosti, opstanak ni
najvećih kompanija ne bio izvodljiv.
Globalizacija se sve više ispoljava u unutrašnjem i spoljnjem restrukturiranju
korporacijskih aktivnosti. Najuočljivija karakteristika tog restrukturiranja je ukrupnjavanje
trans-nacionalnih korporacija putem ujedinjavanja i otkupa. Zbog toga, korporacije, kao
nikad do sada, u stanju su da apsorbuju stokove domaćeg i stranog kapitala i stave pod svoju
kontrolu ekonomske aktivnosti koje su se nekad obavljale na otvorenom težištu. Štaviše,
smanjuje im se potreba da se u svojim poslovnim transakcijama oslanjaju na tržišne
komparativne prednosti. Na taj način, globalizacija rezultira u izrastanju integrisane, svetske
privrede, uobličene korporacijskim mrežama i njihovim sistemom finansijskih odnosa.
Ove promene su uticale na međunarodnu trgovinu u toj meri da se njena struktura
sve više formira prema stranim direktnim investicijama i korporacijskim savezima. Stoga,
danas se oko 70% svetske trgovine odvija među samim industrijama ili među firmama.
Nasuprot tome, i pored takvog globalnog povezivanja, javljaju se snažni faktori koji
deluju u pravcu ekonomskog i drugog regionalnog integrisanja, pa je najveći deo trgovine
regionalnog karaktera. Na primer, članice Evropske unije trguju uglavnom međusobno.
Međutim, finansijska tržišta su zaista postala potpuno globalna ekonomija.

70
 U svemu tome, svetska međuzavisnost se javlja kao preteča globalizaciji. Upravo je
taj proces doveo do stvaranja međunarodnih režima GATT i MMF, a koji su se tokom
vremena ispoljili kao uzročni faktor u podsticanju globalizacije. Kao i tehnološke inovacije,
liberalizacija prekograničnih ekonomskih aktvnosti, stvorili su okruženje koje je ne samo
dopustilo već je i prisililo kompanije da usvoje globalnu strategiju.
Globalizacija sama po sebi jeste izazov državnom suverenitetu, ali to je i
međuzavisnost. Ipak, niti međuzavisnost, niti globalizacija ne mogu da ugroze pravnu
suverenost države – to mogu samo druge države. Procesi globalizacije ugrožavaju donekle
samo operativnu suverenost države, to jest sposobnost da obavlja neke svoje funkcije u sferi
privredne regulacije i utvrđivanju odnosa između javnog i privatnog sektora. Korporacije,
kao nosioci globalizacije, ustvari, samo slede drugačiju organizacijsku logiku nego države
čija legitimnost počiva na očuvanju granica. Međutim, tržište ne zavisi od postojanja
granica, ali zavisi od državne regulacije koja štiti njegov opstanak. Bez države nema tržišta.
Istina je da globalizacija doprinosi integraciji tržišta, ali, to u potpunosti ne može da se
izvede bez dogovora među državama.
Pretnja sposobnosti države da suvereno vrši svoje funkcije, sadržava u sebi i pretnju
demokratiji. Premda pojedincima niko neće da brani da koriste svoje pravo glasa, snaga tog
glasa u formiranju državne politike smanjuje se zajedno sa smanjenjem suvereniteta. A
stalne slabosti u iskazivanju suvereniteta izazivaju sumnje u sposobnosti demokratskih
institucija. A sumnje utiču na pad poverenja vlade, pa je vlada prisiljena da odgovori.
Globalizacija dominira u odnosima među industrijskim zemljama, dok se dejstvo
međuzavisnosti prihvata kao pravilo u uređivanju međusobnih odnosa. To potvrđuje njihovo
usmeravanje ka smanjivanju ne-tarifnih barijera od finansijske regulacije do zdravstvene i
ekološke regiulacije i sigurnosnih standarda. Ipak, suvernitet i teritorijalni interesi ostaju i
dalje važan faktor koji određuje spoljnu politiku.
Što se tiče odnosa između Severa i Juga, koegzistencija međuzavisnosti i
globalizacija su se odrazile u promeni mandata međunarodnih organizacija. Primer je
Svetska trgovinska organizacija, koja se više ne usmerava isključivo na slobodnu trgovinu,
već i na zaštitu okoline i održavanje radnih standarda. Neke od velikih transnacionalnih
kompanija, osetljive na reakcije javnog mnjenja, prihvatile su u praksi takvu politiku da bi
sačuvale svoju reputaciju.
Pozitivni efekti globalizacije zavise od transfera opipljivog i neopiljivog kapitala
razvijenih nerazvijenim zemljama. Većina kapitala nastavlja da pritiče uglavnom iz
privatnog sektora, ali da bi globalna politika zaista pomogla razvoju potreban je priliv i iz
javnih fondova. Mnogi se slažu da se bez te vrste pomoći siromašne zemlje neće izvući iz
bede. Najnoviji zaključci sa međunarodnih konferencija ne potvrđuju da će se to dogoditi u
meri koja bi dovela do rešenja. Bogate zemlje, zbog unutrašnje političke konstelacije, još
uvek nisu spremne na takve budžetske izdatke.
U takvim oklonostima postavlja se pitanje: Šta da čini siromašna zemlja kao što je
Srbija?
Za rešenjima treba tragati tako što će se oslaniti na ono što je u svetu već postignuto
u uspostavljanju ravnoteže između, s jedne strane, zahteva za uspostavljanjem otvorenog i

71
transparentnog tržišta kapitala i, s druge strane, zahteva za poštovanjem političkih sloboda i
socijalne pravde, uključujući zaštitu prirode. Kao posledica takvog napretka, čiji je moto
“zaustavimo povećanje nejednakosti u svetu”, beleži se napredak u izgradnji međunarodnih
socijalnih standarda, uključenih u opšti korpus ljudskih prava. Da bi se na tom putu i dalje
napredovalo, protagonosti takvih akcija smatraju da treba stalno, na smišljen i dugoročan
način, oprobanim demokratskim metodama uključivati u takve projekte što šire građansko
društvo. Veruje se, da se tim putem globalizacija može usmeriti u korist radnih ljudi, većoj
solidarnosti, socijalnoj koheziji, a posebno stvaranju pune zaposlenosti kako bi se najširi
slojevi građana uklopili u društvo znanja. U širokoj javnosti bogatih zemalja sve više se
prihvata da bi globalizacija koja ne bi iskorenila siromaštvo postala politički neodrživa i
opasna. Otkriva se i činjenica da bi blagostanje u kojem bi svi učestvovali povećalo kupovnu
moć i izazvalo potražnju koja bi absorbovala višak kapaciteta koji danas pritiska globalno
tržište. A povećanje kupovne moći jeste i jedan od problema s kojim se suočavaju trans-
nacionalne kompanije.
U vezi s ovakvim pogledima razvija se koncept “etičke globalizacije” čiji su
postulati: podržavanje slobodne trgovine, znanja, demokratije, pružanje pomoći slabim i
prevencija sukoba.
Oglašavanje takvog koncepta nije ostalo bez odjeka. Još jula 2000. godine generalni
sekretar UN Kofi Anana je lansirao principe koji se tiču tokova globalizacije u dokumentu
pod nazivom “Globalni sporazum UN sa korporacijama”.

Prema tome dokumentu od korporacija se traži da:

- podrže svetske standarde ljudskih prava unutar njihove sfere uticaja i da ne budu
saučesnici u njihovom kršenju;
- podrže radničke prava putem poštovanja slobodnog udruživanja i prava na
kolektivno ugovaranje; i
- preduzmu mere predostrožnosti prema upravljanju prirodnim okruženjem, pokreću
akcije na smanjivanju posledica i unapređenju novih “zelenih” tehnologija.
Ovi zahtevi počivaju na shvatanju da korporacije ne mogu da prenebregnu prirodno i
socijalno okruženje u kome posluju. U vrlo siromašnoj i ekološki devastiranoj sredini,
korporacije visoke tehnologije i produktivnosti ne mogu da se održe, jer strani stručnjaci
neće hteti da žive na takvim lokacijama, a domaći radnici neće, kao neobrazovani, biti
sposobni da rade. Politički posmatrano, takva situacije bi izazvala netrpeljivost siromašnog
stanovništva koji od takvog projekta ne bi videli nikakvu korist. Prema tome, profit se ne
može stvarati u nestabilnom okruženju. Zbog toga su važniji stabilni uslovi poslovanja od
visokog profita. A uredno plaćanje poreza državi i odvajanja jednog dela profita za
dobrotvorne svrhe ne može da bude zamena za socijalno odgovorno ponašanje.
U vezi s tim se od korporacija zahteva poštovanje “korporacijske socijalne
odgovornosti”. Pod tim pojmom se razume stalna obaveza biznisa da se etički ponaša i
doprinese ekonomskom razvoju, unapređujući kvalitet života zaposlenih i njihovih porodica,
kao i lokalnih zajednica i društva u celini. Reč je o sposobnosti da se gradi održiv životni

72
standard koji poštuje kulturne razlike i nalazi poslovnu opravdanost u podizanju stručnosti
zaposlenih, spremnosti lokalnih zajednica i države.
Danas se u vezi s dejstvom globalizacije, pored etičkog ponašanja, od najbogatijih
industrijalizovanih zemalja uveliko očekuje da se:

- oslobode rastućeg protekcionizma koji ograničava povezivanje sa siromašnim

zemljama;
- prihvate migracije, kada geografski faktori ograničavaju potencijale za razvoj;
- spreče zaštitu intelektualne svojine koja vodi enormnom poskupljenju proizvodnje,
naročito farmaceutskih proizvoda;
- ukinu antidampiške mere protiv uvoza iz nerazvijenih zemalja; i - prestanu sa
subvencionisanjem svoje poljoprivredne proizvodnje.

Mnoge korporacije se teško prilagođavaju takvom, relativno novom konceptu

poslovanja, jer sporo pronalaze formule za unapređenje radnih uslova i kvaliteta okruženja,
bojeći se, pored ostaloga, da istovremeno ne nametnu sebi visoke troškove, pogotovo da ne
ugroze preko potrebne inovacije. Dok siromašne zemlje ophrvane ogromnim socijalnim
problemima nisu uvek u stanju da pronalaze adekvatne načine svoje zaštite. Koči ih slabost
vlastitih demokratskih institucija, korupcija i često inercija u podržavanju prevaziđenih
socijalno-ekonomsko prioriteta. One zemlje u razvoju ili zemlje srednje razvijenosti koje su
uspele da se otvore prema globalnim tržištima, a da na produktivan način sačuvaju svoje
socijalno tkivo, postigle su značajan uspeh u suzbijanju siromaštva i povećanju stope rasta.
Kao primeri mogu da posluže Kina, Indija, Vijetnam, Uganda i Meksiko.
Za Srbiju, kao i za druge siromašne zemlje, postavlja se pitanje da li se može,
otvarajući se prema svetu i izlagajući se ekspanziji liberalne privrede pokrenuti poluge rasta,
a da se ne ugrozi socijalni status većine građana i izazovu politički potresi.
Odgovor bi trebalo da bude “može” pod uslovom da se otvaranje prema svetu osloni
na ono što je postignuto u evropskoj i svetskoj standarizaciji koja se tiče položaja rada i
rešavanja socijalnih problema. U tom pogledu od veoma velikog značaja je revidirana
Evropska socijalna povelja iz 1996. godine i Globalni dogovor Ujedinjenih Nacija i
korporacija iz 2000. godine. U taj okvir ulazi i regulacija Svetske organizacije rada. Ne bi
valjalo ako bi se taj posao prilagođavanja isključivo prepustio vladi, pošto takva pitanja po
svojoj političkoj osetljivosti i dalekosežnosti posledica moraju da budu proizvod visoko
racionalnih razmatranja svih zainteresovanih: sindikata, poslodavaca, državnih organa i
nevladinih organizacija. Parlament bi mogao da pruži u takvim akcijama samo završnu
verifikaciju, ali ne i da autohtono formuliše sva rešenja. Sasvim je prirodno, s obzirom na
vlastitu doktrinu socijalne pravde, da spiritus movens takvih političkih poduhvata treba da
bude socjaldemokratija, inspirisana dokumentima Socijalističke internacionale i Partije
evropskih socijalista. Izostanak socijaldemokratskih snaga u regulisanju tako važnog pitanja,
kao što je dejstvo globalizacije na domaćem terenu, predstavljalo bi u krajnjoj liniji gubitak
identiteta i pozicija u biračkom telu.

73
Prof. dr Petar Đukić
Profesor Univerziteta

EKONOMSKI RAZVOJ I MOGUĆNOSTI

SOCIJALDEMOKRATIJE U SRBIJI

Nakon tolikog mnoštva do sada nagomilanih ekonomskih, privredno-pravnih, političkih i

socijalnih nevolja, Srbija se faktički više ne nalazi pred izborom različitih modela
socioekonomskog i političkog razvoja koji su stajali pred zemljama i društvima otvorene i
efikasne tržišne privrede većim delom XX veka. Tog i takvog izbora ovde trenutno nema,
jer je reč o pribavljanju elementarnih pretpostavki za održivi privredni razvoj, odnosno za
ekonomsku tranziciju, oporavak i promenu privredne strukture. Dakle, još nismo u
mogućnosti da razmišljamo i primenjujemo pravične i socijaldemokratski obojene principe
raspodele nacionalnog dohotka, jer još nemamo neophodni nacionalni kapital, dovoljno
društveno bogatstvo, odgovarajuću tehnologiju i ostale pretpostavke da bismo mogli
pravično da delimo nacionalni dohodak. Drugi veoma bitan razlog je to što veliki deo naše
tekuće opšte i lične potrošnje, kao i infrastrukturnih reparacija, tehnologije i ovdašnjih
proizvodnih mogućnosti zavisi od međunarodne zajednice i njene dobre volje, koja, hteli to
da priznamo ili ne, utiče i na forme i sadržinu ovdašnje (ekonomske) demokratije.

Evolucija pretpostavki socijaldemokratije

Svi parametri privrednog života i ekonomskog razvoja su više nego nepovoljni, i u odnosu
na prethodno stanje (u okviru SFRJ) i u odnosu na konkurentne zemlje u tranziciji. Srbija
mora pre svega da obezbedi kontinuitet ekonomske tranzicije, dalje tržišne reforme i
privredni razvoj. Razume se da je pri tome, upravo radi rezultata te reforme, veoma bitno da
se privredni oporavak i ekonomska rekonstrukcija sistema dešavaju na društveno i moralno
prihvatljiv (demokratski, zakonit, pa i pravičan) način.
Sasvim je druga stvar sa klasičnim socijaldemokratskim obrascem evropskog tipa,
koji su prethodno trasirali fabijanci u Engleskoj, nemački socijaldemokrati ili socijalisti u
Francuskoj, Italiji, Portugalu. Početkom i sredinom XX veka socijaldeokratija je bila neka
vrsta mode. Uostalom i zvanično najveći ekonomista XX veka J. M. Kejnz je 1906. godine,
u pismu majci, napisao da mu ne preostaje ništa drugo do da bude “umereni boljševik”.
A kada su engleski laburisti napustili koncept socijalizma i društvene svojine to je
ličilo na slom i izdaju. Danas se retko gde u zvaničnim društveno-ekonomskim projektima
socijaldemokrata i pominje reč socijalizam. Još manje društvena svojina. Izuzetak su, još
uvek nordijske zemlje. Razume se da većina ovih partija i njima sličnih političkih snaga
insistira na besplatnom školovanju, širokoj zdravstvenoj zaštiti, ekološkoj politici, državnoj
brizi o životnoj sredini i održivom razvoju. Zaštita nesposobnih za rad se podrazumeva.
74
 Realna ekonomska pozicija kao determinanta izbora
Sasvim je izvesno da ima mnogo zaposlenih koji se ne bi rado svrstali ni u jednu nacionalnu
ili strukovnu asocijaciju sindikata, niti sebe smatraju delom radničke klase. Oni su obično
stručnjaci (recimo za informatiku, novinarstvo, marketing, inženjering, naučni istraživači,
pripadnici nekih još bolje plaćenih i traženih profesija) ili jednostavno građani, ili
profesionalci… Mnogi preduzetnici u svetu takođe više ne predstavljaju svet kapitala. U
svetu savremene tržišne privrede postoje mnoge ekonomske pozicije u kojima se briše ili
ublažava oštra podela sveta rada i kapitala. Zato se sve manje može u svetu govoriti o
izboru, odnosno oštroj podeli na liberalnu (valjda klasičnu kapitalističku, ma šta to
podrazumevalo) i socijaldemokratsku varijantu ekonomskog i političkog sistema. Stvari su
na tom planu evoluirale, a svako vraćanje stvarnosti u kalupe modela XX veka je unapred
izgubljen posao.
Država takođe više nije toliko moćna niti ovlašćena da se meša u odnose
poslodavaca i radnika tako da uslovljava standarde. Socijaldemokratske partije danas u
izvesnom delu sveta po svojim ekonomskim programima sličnije su nekadašnjim liberalnim
partijama nego klasičnoj socijaldemokratiji.

Socijalna pravda i demokratija u našim uslovima

Ekonomske pretpostavke za socijaldemokratsku varijantu društvenog razvoja, kakvu je,
ponegde i povremeno, demonstrirao XX vek, nisu izgrađene jer zvanično narodni dohodak
ne prelazi 1200 dolara po stanovniku. Elementarne potrebe infrastrukture (remonti i uvoz
elektroenergije, popravka puteva i železnice) se podmiruju iz stranih donacija, a budžetski
rashodi se upotpunjuju iz kredita Svetske banke. A socijaldemokratska varijanta visokih
kolektivnih prava radništva i široke zaštite nezaposlenih i ugroženih, podrazumeva visok
nivo zaposlenosti i dohotka po stanovniku, kao i jaku socijaldemokratsku tradiciju, kao i
visoku socijalnu toleranciju, na kakvu su navikle zemlje severne i delom zapadne Evrope.
Tržišna privreda je nešto što se se ovde jednostavno podrazumeva. To čak ne spore
ni dominantne političke snage iz vremena prethodnog postsocijalističkog propadanja.
Tržište, međutim, može da funkcioniše i bez demokratije. Razume se da su i jedno i drugo u
nas nasušna potreba revitalizacije društva i njegovog daljeg održivog razvoja.
Mada se demokratija u ekonomiji shvata kao pružanje jednakih šansi, uz negovanje
principa nediskriminacije, što je neodvojivo od tržišne privrede, ona neminovno
podrazumeva i izvesnu pravdu i pravičnost, kao rešenje za zaštitu manjine, ili dela prirodnih
autsajdera.
Razume se da jedan aspekt te pravičnosti i demokratije predstavlja tzv. socijalna
pravda i demokratičnost u socijaloj sferi. Razume se da je trenutno u nas mnogo važnije da
se isključe privilegije, odnosno ekonomska i socijalna diskriminacija, po osnovu pripadanja

75
politici, rasi, veri, polu, etnosu… i da se zaštite svi građani od monopola, diskriminacije ili
zluoupotrebe društvene ili ekonomske moći.

Tržišna privreda, demokratija i socijalna ravnoteža u Srbiji

Socijaldemokratski model danas i nije dominantna varijanta privrednog razvoja, čak ni za
zemlje u tranziciji. On se ne nazire, niti u varijanti povratka prethodno transformisanih
komunističkih partija na vlast. Reč je samo o različitom tretiranju tempa i posledica tržišnih
reformi. U našim uslovima postoji još nekoliko determinanti koje smanjuju mogućnosti
implementacije ovog modela u privredni razvoj:
1. Učešće države u privrednom životu (javni sektor, visina javne potrošnje, administracija i
paradržavne institucije) je suviše veliko, a privredna struktura još uvek opterećena
realsocijalističkim nasleđem, da bi se socijaldemokratski model ustanovio kao odlučujući ili
oficijelan. Trenutno je daleko manja društvena šteta koja proističe iz deregulacije i
privatizacije, nego ona koja bi nastala zadržavanjem visokog državnog uticaja na privredu,
makar on bio i “socijaldemokratski”.
2. Prioritetni ekonomski pa i politički ciljevi su dalje sprovođenje reformi (smanjenje
budžetskih rashoda, dalja privatizacija i deregulacija), a sve to radi porasta proizvodnje i
produktivnosti rada, odnosno u cilju povećanja efikasnosti ekonomije u celini. Dakle, bez
investicija, nema reči o ekonomskom oporavku, pa niti o bilo kakvoj socijalnoj pravdi.
3. Mora se priznati da je Srbija u pogledu strukturnih i sistemskih promena, među zemljama
u tranziciji, na samom začelju. Tek nam predstoje suštinske mere reformi. U njima se naziru
nova iskušenja za socijalnu scenu: besposlica, tranziciona recesija, neizvesnost, siromašenje
dela neprilagođenog stanovništva i socijalno raslojavanje.
4. Razume se da je korupcija nešto što je tak pred nama u većim formama. Rastu šanse da se
na lak način preuzme kontrola nad kapitalom ili sredstvima - to je po pravilu stvar privilegija
privrednih funkcionera bivšeg režima i sadašnje nomenklature. Takve stvari su se dešavale u
Češkoj i drugim zemljama, a ništa ne govori da neće (verovatno još u većoj meri) i kod nas.
5. Nominalno socijaldemokratske političke partije u nas su to samo po nazivu, uglavnom iz
razloga pozitivnog zvučnog efekta s obzirom na ne toliko loša iskustva iz vremena
socijalizma (naravno u relativnom poimanju). Socijalna pravda je načelo koje se ovde može
tumačiti veoma proizvoljno, ali su politički korisnici te sintagme veoma brojni. Među
osnivačima domaćih “socijaldemokratskih” stranaka su i najbogatiji poslovni ljudi i njima
bliske ličnosti u zemlji, koje se diče pozicijama u biznisu. Zar to nije jedan od razloga da
“socijaldemokratska” opcija može izgledati licemerno?
6. Sindikati su izgubili deo nekadašnje pozicije u velikom delu sveta. Ali se njihov uticaj
ostvaruje i oseća i danas (Italija) i ne može se rešiti trajno ni jedan veliki društveni projekat
bez njihovog učešća u njemu. U nas su u prilično haotičnom stanju, ali se neki od njih

76
restrukturiraju, u skladu sa demokratskim i tržišnim promenama u svetu. Traže da budu
socijalni partneri. To im se ne može osporiti.
Socijalni dijalog je deo poželjne političke i pozitivne privredno-razvojne ekonomske
scene. Socijalni partneri današnjeg socijalnog sporazumevanja ne moraju biti samo sindikati
i predstavnici sveta rada. To su, u sve većoj meri, stručna profesionalna udruženja, nevladine
organizacije, ekspertske grupe, ekološke organizacije, lokalna udruženja građana, kao
roditelja, potrošača itd. Multipartizam sve više zamenjije tripartizam. To je realnost nove
socijalne strukture i evolucije demokratije.

Umesto zaključka
Ono što se može odabrati kao najpovoljnije u Srbiji na ekonomsko-socijalnom i razvojnom
planu je model tržišne ekonomije i vladavine prava sa jasno izdiferenciranim merama zaštite
neprilagođenih, posebno u prvoj fazi ekonomske tranzicije. Inače će se tzv. socijalna zaštita
svih, uobičajeno pretvoriti u zaštitu nikoga. Socijaldemokratski put nije nešto za šta se treba
nominalno i deklarativno zalagati i boriti. Socijalna pravda je nešto mnogo važnije. To je
zaštita od privilegija, zloupotreba i diskriminacije iz prethodnih vremena. To je i revizija
prethodno formirane imovinske strukture za koju su se založile snage demokratske
opozicije, pre nego što su postale vlast, ali obaveza koju mnogo ne vole i stalno pokušavaju
da je potisnu u korist aktuelnih dnevnopolitičkih problema. Međutim, narod to dobro zna i
neće zaboraviti. Zato je moguće i potrebno, ne samo da se uvedu elementi socijalne pravde u
sistem, već i da se otklone izvori i posledice socijalnih nepravdi (podela stanova, krediti-
pokloni za privilegovane, dodela sredstava za adaptacije stambenog prostora, više stanova
koji se otkupljuju po neregularnim uslovima, poslovi rezervisani za vladi »prijateljska« ili
političkim snagama naklonjena preduzeća, direktno ratno profiterstvo, itd.). U tome se i
sastoji odgovarajuća doza socijalne i demokratske odgovornosti vlasti i održivog sistema
demokratije u Srbiji.

77