ΑΦΙΕΡΩΜΑ

1940-1950
Η κρίσιμη δεκαετία

Γράφουν οι:
Ραϋμόνδος Αλβανός
Τασούλα Βερβενιώτη
Βασιλική Λάζου
∆ήμητρα Λαμπροπούλου
∆ημήτρης Λιβιεράτος
Γιώργος Μαργαρίτης
Γιάννης Σκαλιδάκης
Γιώργος Σταθάκης

[45]
 1940-1950: Η κρίσιμη δεκαετία
(α) φιέρωμα
Εισαγωγικό σημείωμα
του Γιάννη Σκαλιδάκη
Η
δεκαετία του 1940 βρίσκεται στο επίκε-
ντρο του ιστορικού ενδιαφέροντος του-
λάχιστον τα τελευταία χρόνια. Αυτό το
ενδιαφέρον, τόσο από την πλευρά των ερευνη-
τών όσο και από αυτήν του ευρύτερου κοινού,
ανατροφοδοτεί την έρευνα και παράγει αποτέ-
λεσμα: άνοιγμα αρχείων, συνέδρια και σεμινά-
ρια, μεταπτυχιακές εργασίες και διατριβές, επι-
στημονικές εκδόσεις και συνθετικά έργα^ επίσης
αφιερώματα στον τύπο, σχετικές συζητήσεις και
αντιπαραθέσεις, ντοκιμαντέρ και ταινίες που
βρίσκουν το δρόμο τους με επιτυχία στον κινη-
ματογράφο. Γιατί όλα αυτά; Μια αρχική απάντη-
ση είναι περίπου αυτονόητη^ πρόκειται για την
πιο πλούσια σε γεγονότα δεκαετία στην ιστορία
της χώρας τον 20ο αιώνα, δεκαετία που καθόρι-
σε τη μετέπειτα διαμόρφωση της χώρας και της
κοινωνίας. Καθόρισε τη θέση της στον κόσμο και
τις σχέσεις της με το διεθνή περίγυρο, τις πολι-
τικές της δυνάμεις και την πολιτική στάση της
κοινωνίας, τις κυρίαρχες ιδεολογίες και νοοτρο-
πίες, τον τρόπο που ζούμε με δυο λόγια. Και αν
βρισκόμαστε σε μια παρατεταμένη αλλά και επι-
ταχυνόμενη φάση τέλους της μεταπολίτευσης
–της περιόδου δηλαδή που διαδέχτηκε το με-
[46]
τεμφυλιακό κράτος έκτακτης ανάγκης– το ενδια-
φέρον για τη δεκαετία του ’40, έστω και παραλ-
λαγμένο, παραμένει.
Η δεκαετία αυτή και ο εμφύλιος ειδικότερα εί-
ναι σε στενή συνύφανση με την πολιτική ζωή
της χώρας. ∆εν χρειάζεται να επεκταθούμε σε
αυτό το σημείο. Άνθρωποι που συμμετείχαν σε
μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό στα γεγονότα
της περιόδου έγραψαν και κατέθεσαν μαρτυρίες
επιζητώντας σε μεγάλο βαθμό τη δικαίωση των
επιλογών τους τότε αλλά, σημαντικό αυτό, και
αργότερα. Εκατοντάδες, μπορεί και χιλιάδες, βι-
βλία με αναμνήσεις, μαρτυρίες, απομνημονεύ-
ματα, λογοτεχνήματα. Όσα αφορούσαν την πε-
ρίοδο της Κατοχής εμφανίστηκαν αμέσως μετά
από αυτήν και ξανά τη δεκαετία του ’60 με δη-
λωμένο σκοπό από την πλευρά της Αριστεράς
την προβολή και αποκατάσταση της ιστορίας της
Εθνικής Αντίστασης. Όσα αφορούσαν τον εμφύ-
λιο έπρεπε να περιμένουν τη δεκαετία του ’70
και ακόμη αργότερα, μέχρι την επίσημη συμφι-
λίωση του 1989 για να μπορέσουν να μας πουν
την ιστορία τους. Το ίδιο ίσχυε και για την στά-
ση της επίσημης τουλάχιστον Αριστεράς και ει-
δικά του ΚΚΕ, που πολύ αργά άρχισε να προβά-
λει την ιστορία του ∆ημοκρατικού Στρατού.
Μια χρονικά αντίστοιχη διαδικασία ακολούθη-
σε και η ιστορική έρευνα που, δεσμευμένη από
τις απαιτήσεις μιας επιστημονικής προσέγγισης,
έπρεπε να περιμένει ωσότου ανοίξουν σημαντι-
κά αρχεία στην Ελλάδα και το εξωτερικό και τε-
θούν οι βάσεις από πρωτοπόρους ιστορικούς ώ-
στε να αρχίσει μια μεθοδική έρευνα της περιό-
δου. Όπως ήταν εν πολλοίς φυσιολογικό, η έρευ-
να άρχισε από την πραγματολογική τεκμηρίωση
των βασικών γεγονότων και τη συσχέτισή τους.
Αυτή η διαδικασία ξεκίνησε αναγκαστικά από το
πεδίο της κεντρικής πολιτικής και επίσης, λόγω
και της διαθεσιμότητας των βρετανικών αρ-
χείων, από αυτό της διπλωματίας και της βρε-
τανικής ανάμιξης στα γεγονότα. Ήδη από αυτό
το σημείο, η ιστοριογραφία αρχίζει να σχηματί-
ζει ένα αποδεκτό πλαίσιο των γεγονότων και η ι-
στορική ερμηνεία σπρώχνει στο περιθώριο τα α-
ντικομμουνιστικά και ψυχροπολεμικά στερεότυ-
πα που κυριαρχούσαν ως τότε για την περίοδο,
με κορωνίδα την περίφημη θεωρία των «τριών
γύρων» για τη βίαιη επικράτηση του ΚΚΕ. Χαρα-
κτηριστικό αποτέλεσμα των πρώτων προσεγγί-
σεων ήταν το κλασικό πια έργο «Η Ελλάδα στη
δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση» (Θε-
μέλιο, 1984) με τη συμβολή σειράς σημαντικών
ιστορικών.
Η συνεχιζόμενη έκδοση μαρτυριών σε συν-
δυασμό με το άνοιγμα αρχείων άρχισε να προ-
σελκύει ερευνητές προς την περίοδο, καθώς μά-
λιστα υπήρχε μεγάλη ανταπόκριση από την
πλευρά της κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που είχε
ακούσει για την περίοδο και ειδικά για τον εμφύ-
λιο, γεγονότα μυθοποιημένα ή δαιμονοποιημέ-
να, και που ζούσε ακόμα, ιδίως στην επαρχία,
το πολιτικό και βαθιά κοινωνικό ταμπού του εμ-
φυλίου. Πληθώρα έργων πιο συνθετικών εμφανί-
στηκαν και από τους πρωταγωνιστές της περιό-
δου από την πλευρά της Αριστεράς φωτίζοντας
πολλές πτυχές της ιστορίας^ Ιωαννίδης, Μπαρ-
τζιώτας, Ρούσος, Χατζής, Βαφειάδης, Παρτσαλί-
δης, κ.ά. έγραψαν και μίλησαν για την περίοδο.
Σημαντικά ιστορικά έργα εκδόθηκαν λίγο μετά ό-
πως το «Στέμμα και Σβάστικα» του Χάγκεν Φλάι-
σερ και «Στην Ελλάδα του Χίτλερ» του Μαρκ Μα-
ζάουερ. Πρακτικά σημαντικών συνεδρίων εκδό-
θηκαν, επίσης, δίνοντας άλλη διάσταση στη με-
λέτη και στη διάδοση της ιστορίας της περιόδου.
Το άνοιγμα μέρους του αρχείου του ΚΚΕ από τα
Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)
το 1992, η έκδοση μέρους των αρχείων της
∆ιεύθυνσης Ιστορίας Στρατού αλλά και η πρό-
σβαση στα αρχεία ανατολικών χωρών δημιούρ-
γησαν τις προϋποθέσεις για τη μελέτη του εμφυ-
λίου. Συνάμα, με την αθόρυβη εργασία πολλών
αρχειονόμων, άρχισαν να εμφανίζονται πολύ ση-
μαντικά τοπικά αρχεία σε κάθε γωνιά της χώρας,
κυρίως μέσα από τα κατά τόπους Γενικά Αρχεία
του Κράτους.
Το 2000 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Βι-
βλιόραμα το δίτομο έργο του Γιώργου Μαργαρί-
τη «Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου
1946-1949», ένα έργο σύνθεσης που μας έδωσε
μια συνεκτική εικόνα του τι συνέβη, τι ήταν ο
ελληνικός εμφύλιος και πώς τοποθετείται μέσα
στην ευρύτερη περίοδο, από τα κληροδοτήματα
της Κατοχής μέχρι την αντανάκλασή του στο με-
τέπειτα κράτος έκτακτης ανάγκης. Κυρίως μας έ-
δωσε την υλικότητα του εμφυλίου, τις μάχες που
τον καθιστούσαν ένα πραγματικό και πολύ αιμα-
τηρό πόλεμο μέσα και από τα στρατιωτικά αρ-
χεία^ αλλά επίσης μας περίγραψε τις επιπτώσεις
του σε μια εμπόλεμη ουσιαστικά κοινωνία, τους
πρόσφυγες και τα παιδιά του Εμφυλίου, τη Μα-
κρόνησο, τα στρατόπεδα και τις φυλακές, τον
σκοτεινό κόσμο των νικητών, σύμφωνα με τον ί-
διο. Ο ίδιος συγγραφέας με το προγενέστερο βι-
βλίο του «Από την ήττα στην εξέγερση» (ο Πο-
λίτης, 1993) είχε ανοίξει το δρόμο για μια κοι-
νωνική ιστορία και της πρώτης κατοχικής περιό-
δου.
Από τη δεκαετία λοιπόν του 2000 άρχισε μια
νέα φάση έρευνας για τη δεκαετία του ’40 που
ξεπερνούσε την πολιτική και διπλωματική ιστο-
ρία, την ιστορία των κομμάτων και των πρωτα-
γωνιστικών πολιτικών δυνάμεων στην Ελλάδα και
το εξωτερικό και στρεφόταν προς την οικονομι-
κή και κοινωνική διάσταση της περιόδου, που
συμπλήρωνε και ερμήνευε την πορεία των γεγο-
νότων. Πολλά και σημαντικά ζητήματα άρχισαν
να γίνονται αντικείμενο έρευνας και είναι ακόμη
ανοιχτά δείχνοντας ότι, παρά τη φαινομενική
πληθώρα μικρών και μεγάλων έργων, η περίοδος
αυτή έχει πολλά ακόμη να αποκαλύψει για την
πολυεπίπεδη επίδρασή της στην μετέπειτα εξέ-
λιξη της κοινωνίας και της χώρας. Ζητήματα ό-
πως, οι αλλαγές που επέφεραν η Κατοχή και ο
Εμφύλιος στην κοινωνική διαστρωμάτωση, η πο-
ρεία ανασυγκρότησης της χώρας, η έκταση του
οικονομικού δωσιλογισμού και η εν γένει οικονο-
μία της Κατοχής. Ακόμη το ζήτημα της ξένης
βοήθειας και στις δύο περιόδους και η διαχείρι-
σή της, η στάση κοινωνικών στρωμάτων αλλά και
μερίδων όπως οι μειονότητες. Τεραστίων δια-
στάσεων κοινωνικές ανακατατάξεις, όπως η με-
τακίνηση πληθυσμών, η είσοδος στο ιστορικό
προσκήνιο της νεολαίας και των γυναικών, ο οι-
[47]

κονομικός και πολιτικός διαχωρισμός των πό-
λεων από την ύπαιθρο. Όλα αυτά και άλλα ακό-
μη ζητούν τη σε βάθος ανάλυση και ερμηνεία
τους.
Η εντατική ενασχόληση με την περίοδο, που
οδήγησε σε πλήθος συνεδρίων, συναντήσεων
και αντίστοιχα σε αφιερώματα στον Τύπο σε κά-
θε επέτειο και όχι μόνο, αναπόφευκτα οδήγησε
σε μια επανάληψη γύρω από το ένα ή το άλλο
ζήτημα, ενώ μπλέχτηκε και σε μια ανανεούμενη
αντιπαράθεση γύρω από το τι είναι νέο και τι ό-
χι, τι είναι επιστημονικό και τι ιδεολογικό, με ε-
πίκεντρο μια εγχώρια παραλλαγή αναθεώρησης
της ιστορίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που
αναπόφευκτα στην Ελλάδα λίγο-πολύ αναπαρή-
γαγε το μετεμφυλιακό λόγο των νικητών. Και α-
πό αυτό το γεγονός φαίνεται η επίδραση των
διακυβευμάτων της δεκαετίας του ’40 στη σημε-
ρινή πολιτική πραγματικότητα και πώς η διαμά-
χη για την ιστορική ερμηνεία της πρώτης ουσια-
στικά αφορά και την πάλη των ιδεών για το σή-
μερα.
∆εν θα πρωτοτυπήσουμε αν πούμε, ότι σε
συνθήκες άμβλυνσης των ιδεολογικών σταθερών
(μετά και το εικοσάχρονο ’89) και ορατής διά-
ψευσης του «τέλους της ιστορίας» από τη συνε-
χή επιδείνωση των όρων ζωής των ανθρώπων,
το παρελθόν αποτελεί και πάλι την πηγή άντλη-
σης παραδείγματος, προσανατολισμού και κυ-
ρίως ταυτότητας. Για το λόγο αυτό, η ιστορία
«πουλάει» και, φυσικά, γίνεται πεδίο αντιπαρά-
θεσης αντιμαχόμενων πολιτικών, που ψάχνουν
σε αυτήν την επιβεβαίωσή τους.
[48]
Αξίζει τον κόπο να τονιστεί εδώ η σχέση της
Αριστεράς με την ιστορία της περιόδου αλλά και
γενικότερα. Σε πολλές περιπτώσεις στο παρελ-
θόν, η ιστορία της ίδιας της Αριστεράς και του
ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος χρησιμο-
ποιήθηκε από τους φορείς της για να δικαιολο-
γηθούν ή να εξορκιστούν μεταγενέστερες πολι-
τικές επιλογές σε δύσκολες εποχές. Οι πολιτικές
συνθήκες με τη μεταπολίτευση οδήγησαν σε έ-
να «κοινωνικό συμβόλαιο», που σε συνδυασμό
με την έκρηξη μαρτυριών για την περίοδο και
την αρχή της ιστορικής έρευνας, επέτρεψαν μια
ιστορική επιβεβαίωση και δικαίωση των αγώνων
της Αριστεράς. Οι σημερινές συνθήκες, διεθνείς
και εγχώριες, επιβάλουν την αναίρεση αυτής της
κατεύθυνσης. Οι σύγχρονοι ιδεολογικοί μηχανι-
σμοί προσπαθούν να «καταλάβουν» το χώρο της
ιστορίας ώστε, για άλλη μια φορά, να εμφανί-
σουν το σήμερα σαν τον «καλύτερο δυνατό κό-
σμο».
Η ιστορία περιόδων όπως η δεκαετία του ’40,
που σημαδεύτηκαν από μεγάλους κοινωνικούς α-
γώνες και το όραμα της κοινωνικής αλλαγής, α-
ποδομείται, «μερικοποιείται» σε μια δήθεν επι-
στημονική και αντικειμενική θεώρηση που θάβει
τα συμπεράσματα και την ερμηνεία των ιστορι-
κών πράξεων μέσα σε τόνους στοιχείων και α-
ριθμών, σε έναν «θόρυβο» χωρίς νόημα. Υπο-
στηρίζουμε ότι η σύνθεση των αποτελεσμάτων
της ιστορικής έρευνας συνεχίζει να επιβεβαιώ-
νει τις οικονομικές και κοινωνικές αιτίες των ι-
στορικών γεγονότων και μας καλεί να τις αναδεί-
ξουμε. Η Αριστερά δεν πρέπει να φοβάται την ι-
στορία και την έρευνα αυτής. ∆εν πρέπει να αρ-
κεστεί σε αυτά που «ξέρει», σε εκδοχές τραγω-
δίας ή μυθολογίας, σε εξιστορήσεις ηρωισμών
και προδοσιών. Η ιστορική έρευνα είναι σύμμα-
χός της. Η εμβάθυνση στις κοινωνικές και οικο-
νομικές διαστάσεις των ιστορικών γεγονότων ε-
πιβεβαιώνει την αναγκαιότητα της Αριστεράς,
της υπεράσπισης των καταπιεσμένων και επίσης
αναδεικνύει την αξία και ισχύ των ιστορικών κα-
τηγοριών του μαρξισμού. Μια Αριστερά που φι-
λοδοξεί να αλλάξει τους συσχετισμούς στο πο-
λιτικό πεδίο και να εκφράσει την κοινωνία, οφεί-
λει και μπορεί να προβάλει και να υπερασπίσει
το ρόλο της σε όλα τα επίπεδα αντί να είναι α-
μυντική, μεμψίμοιρη έως ενοχική, απέναντι σε
εκδοχές, που πατώντας στην ιστορική άγνοια
των πολλών, την παρουσιάζουν ως υπεύθυνη για
μύρια όσα περασμένα, προσπαθώντας βασικά να
την ακυρώσουν στο σήμερα.
Με αυτήν την αντίληψη και ο ∆ιάπλους επέ-
λεξε να κάνει ένα αφιέρωμα στη δεκαετία του
’40 με έμφαση στη μετακατοχική περίοδο και να
προβάλει ορισμένες σημαντικές όψεις του (πολι-
τικές, οικονομικές, κοινωνικές) που συμβάλουν
στην ευρύτερη γνώση της περιόδου. Φυσικά δεν
πρόκειται για μια εξαντλητική διαπραγμάτευση,
δεν έχει το περιοδικό τέτοια ευχέρεια ούτε προ-
σανατολισμό, αλλά θεωρούμε ότι είναι μια συμ-
βολή για να φέρει σε επαφή τους αναγνώστες
του με τα τελευταία συμπεράσματα σημαντικών
ερευνητών σε ενδιαφέροντα ζητήματα.
Ο Γιώργος Μαργαρίτης, στον οποίο αναφερθή-
καμε και παραπάνω για την Ιστορία του ελληνι-
κού εμφυλίου, μας μιλάει για μια ιστορία προγε-
νέστερη αλλά και μεταγενέστερη του κυρίως εμ-
φυλίου, για την ένοπλη Αντίσταση στον Β΄ Πα-
γκόσμιο Πόλεμο και τα συμπεράσματα που έβγα-
λαν για αυτήν οι αμερικανοί στρατιωτικοί ενόψει
της Κορέας, του Βιετνάμ αλλά ακόμα και της ε-
μπλοκής του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία! Βασικό
τους συμπέρασμα, η αδυναμία των δυνάμεων
του Άξονα να νικήσουν την ένοπλη Αντίσταση
σε έναν αντάρτικο πόλεμο. Τέτοιου είδους δυ-
σκολίες θα συναντούσε και η καθυπόταξη του
∆ημοκρατικού Στρατού. Ο Γιώργος Μαργαρίτης
συνεχίζοντας την ενασχόλησή του με τη στρα-
τιωτική ιστορία, πάντα γόνιμα συνδεδεμένη με
το γενικότερο πλαίσιο, μας έδωσε πρόσφατα έ-
να ακόμη σημαντικό έργο από τις εκδόσεις Βι-
βλιόραμα, την «Προαγγελία θυελλωδών ανέ-
μων…», όπου εξιστορεί τον ελληνοϊταλικό πό-
λεμο στην Αλβανία αλλά και την πρώτη περίοδο
της Κατοχής στη χώρα μέχρι το τέλος του 1942.
Η Τασούλα Βερβενιώτη, στο άρθρο της ανα-
δεικνύει την πτυχή των έγκλειστων ανήλικων την
περίοδο του εμφυλίου, στις φυλακές, στα στρα-
τόπεδα, στη Μακρόνησο και τη Γυάρο. Επίσης
την εμπλοκή των ανήλικων στον εμφύλιο και στις
δυο εμπόλεμες πλευρές. Συνδέει την εισβολή
των ανήλικων στο προσκήνιο με τις κρίσιμες, ε-
παναστατικές θα λέγαμε, περιόδους της ιστορίας
και περιγράφει αναλυτικά τις συνθήκες εγκλει-
σμού αλλά και τις αντιδράσεις των ανήλικων στις
διάφορες φυλακές και στρατόπεδα. Η ίδια ιστο-
ρικός μας έδωσε φέτος ένα σημαντικό έργο από
τις εκδόσεις Μέλισσα με τίτλο «Αναπαραστάσεις
της Ιστορίας. Η δεκαετία του 1940 μέσα από τα
αρχεία του ∆ιεθνούς Ερυθρού Σταυρού» με ση-
μαντικό αρχειακό υλικό, κειμενικό και φωτογρα-
φικό από τον οργανισμό που διαδραμάτισε κα-
θοριστικό ρόλο στη χώρα σε όλη τη δεκαετία.
Και σε αυτό το έργο οι παιδικές μορφές είναι κυ-
ρίαρχες καθώς μας φέρνουν με έναν ιδιαίτερο
τρόπο αντιμέτωπους με τη συνταρακτική αυτή
περίοδο.
Ο Γιώργος Σταθάκης μας παρουσιάζει μια βα-
σική παράμετρο της ιστορίας του δεύτερου μι-
σού της δεκαετίας του ’40, της αμερικανικής
βοήθειας στην Ελλάδα μέσω του δόγματος Τρού-
μαν και του σχεδίου Μάρσαλ. Το θέμα έχει δια-
πραγματευτεί ο ίδιος διεξοδικά στο ομώνυμο βι-
βλίο του («Το ∆όγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρ-
σαλ»), που εκδόθηκε το 2004 από τις εκδόσεις
Βιβλιόραμα. Εργασίες νεότερων ιστορικών συ-
μπληρώνουν το αφιέρωμα αυτό: η Βασιλική Λά-
ζου παρουσιάζει τις πληθυσμιακές μετακινήσεις
που έλαβαν χώρα εξαιτίας του εμφυλίου, ο
Ραϋμόνδος Αλβανός την εθνική διάσταση του
λόγου των αντίπαλων παρατάξεων του εμφυλίου,
η ∆ήμητρα Λαμπροπούλου τον πολιτικό εγκλει-
σμό ως προϋπόθεση της ανασυγκρότησης του
κράτους και υποταγής της κοινωνίας. Τέλος, ο
παλαίμαχος αγωνιστής και ερευνητής ∆ημήτρης
Λιβιεράτος, σε συνέντευξή του στον Πέτρο Ψαρ-
ρέα, φωτίζει τη δράση της εργατικής τάξης μέ-
σα από το οργανωμένο συνδικαλιστικό της κίνη-
μα.
Η έρευνα καταξιωμένων και νεότερων ερευ-
νητών για την περίοδο αυτή συνεχίζεται δίνο-
ντας μας σημαντικά αποτελέσματα την τελευταία
περίοδο. Ενδιαφέρουσα και επιτυχημένη ήταν
κατά γενική ομολογία η συνάντηση κοινωνικής ι-
στορίας με γενικό τίτλο «∆εκαετία 1940: Η επο-
χή των ρήξεων» που πραγματοποιήθηκε στο Πα-
νεπιστήμιο Αθηνών στις 16-17 Ιανουαρίου. Επί-
σης πρόσφατα κυκλοφόρησαν οι τόμοι της Ιστο-
ρίας της Ελλάδας του 20ού αιώνα για την περίο-
δο της κατοχής (Γ1 & Γ2) και του εμφυλίου (∆1
& ∆2), με σημαντικές συνεισφορές. Στο μέτρο
που του αναλογεί, ελπίζουμε το αφιέρωμά μας
να συμβάλει στη γνώση και στο διάλογο για την
περίοδο. ∆ημοψήφισμα 1ης
Σεπτεμβρίου 1946.
Φιλοβασιλικές αφίσες
[49]
 Ο αγώνας των πολιτικών παρατάξεων κατά
(α) φιέρωμα
τη δεκαετία του ’40 για τη μονοπώληση
της αντιπροσώπευσης του έθνους:
Το επιχείρημα του «σλαβικού κινδύνου»1
Ραϋμόνδος Αλβανός
Η
συμμόρφωση της πολιτικής του ΚΚΕ, κα-
τά τον Μεσοπόλεμο, στις επιταγές της
Κομμουνιστικής ∆ιεθνούς είχε σαν απο-
τέλεσμα την αναγνώριση από μέρους του της α-
νάγκης για δημιουργία μιας ανεξάρτητης σοσια-
λιστικής Μακεδονίας που θα περιείχε και τη Βό-
ρεια Ελλάδα. Είναι γνωστό το πόσο στοίχισε στο
ΚΚΕ αυτή του η θέση (την οποία άλλαξε το
1935), που είχε ως αποτέλεσμα να αντιμετωπί-
ζεται με καχυποψία από ένα μεγάλο μέρος της
ελληνικής κοινωνίας. Αυτό που είναι λιγότερο
γνωστό είναι ότι, το ΚΚΕ, κατά την περίοδο της
Κατοχής, πέτυχε, διαμέσου του ΕΑΜ, τη συμπα-
ράταξη ενός σημαντικού μέρους των Ελλήνων
στο πλευρό του, χρησιμοποιώντας παρόμοια επι-
χειρήματα που χρησιμοποιούσαν οι πολιτικοί του
αντίπαλοι εναντίον του στο παρελθόν.
Η επίσημη εφημερίδα του ΚΚΕ, Ριζοσπάστης,
σε πολλά άρθρα της απέδιδε αντεθνική συμπε-
ριφορά στην κυβέρνηση Ράλλη. Μερικές, ενδει-
κτικές μόνο, ονομασίες που έδινε η εφημερίδα
στους Έλληνες υπουργούς, συνεργάτες των Γερ-
μανών, ήταν «ελληνόφωνοι εθνοπροδότες»,
«ελληνόφωνοι οχτροί του λαού», «πατριδοκάπη-
λοι», «ελληνόφωνοι ΕΣ ΕΣ» και «βουλγαροράλ-
ληδες»2. Ταυτόχρονα κατηγορούσε την κυβέρνη-
ση πως παραχωρούσε την ελληνική Μακεδονία
στους Βουλγάρους.
Χαρακτηριστικό είναι το πρωτοσέλιδο άρθρο
του Ριζοσπάστη, στις 10 Ιουλίου του 1943, με
τίτλο «κάτω τα χέρια από την ελληνική Μακεδο-
νία» και υπότιτλο «να σώσουμε την Μακεδονία».
Σε άλλο άρθρο (30/1/44), με τίτλο «οι Βούλγα-
ροι σ’ όλη τη Μακεδονία» και υπότιτλο «Έλληνες
[50]
στο πόδι» αναφέρεται ότι βουλγαρικός στρατός
μπήκε στη Φλώρινα και στην Έδεσσα:
«Τους έμπασε το χτήνος ο Ράλλης» […] «σ’
ερώτηση των δημοσιογράφων ο πορωμένος άν-
θρωπος απάντησε: “τι πειράζει κι αν μπήκαν οι
Βούλγαροι; μπήκαν να χτυπήσουν τους κομμου-
νιστές”. Ως τώρα ούρλιαζε όλο το σκυλολόι των
πουλημένων πως οι κομμουνιστές είναι πράχτο-
ρες των Βουλγάρων για να τους παραδώσουν την
Μακεδονία. Τώρα ομολογούν οι ίδιοι ότι συμμα-
χούν ανοιχτά με τους Βουλγάρους και τους μπά-
ζουν στη Μακεδονία για να χτυπήσουν τους κομ-
μουνιστές που παλέβουν για την Απελευθέρωση
της ελληνικής Μακεδονίας Θράκης».
Και συνεχίζει το άρθρο: «τι λεν οι Έλληνες α-
ξιωματικοί και όλοι εκείνοι που η ντόπια αντί-
δραση τους αποβλάκωσε σε σημείο που να μη
βλέπουν ότι οι κομμουνιστές, το ΕΑΜ ΕΛΑΣ είνε
οι μοναδικοί αγωνιστές που πολεμάν και θα πο-
λεμάν για να σωθεί η ελληνική Μακεδονία;». Το
άρθρο κλείνει με την προτροπή: «Να απομονω-
θούν οι προδότες. Θάνατος στους βουλγαροράλ-
ληδες. Όλοι στον αγώνα».
Το ΕΑΜ (το οποίο σε μεγάλο βαθμό ελεγχόταν
από το ΚΚΕ) πέτυχε να εξελιχτεί σε μαζικό κίνη-
μα κατά την Κατοχή εστιάζοντας στην έννοια
του έθνους στα κηρύγματά του, σύμφωνα με τα
οποία το ΕΑΜ ήταν πάνω από όλα εθνική-απε-
λευθερωτική οργάνωση που παρέπεμπε στους ε-
παναστάτες του 1821. Η νομιμοποίηση του ΕΑΜ
και έμμεσα και του ΚΚΕ, ως εθνικών οργανώσεων
που αντιστέκονταν στον κατακτητή συνδεόταν
με ένα βασικό χαρακτηριστικό των αντιστασια-
κών εφημερίδων: την αμφισβήτηση της ελληνι-

κής εθνικής ταυτότητας των ελλήνων συνεργα-
τών των Γερμανών.
Ο «σλαβικός κίνδυνος» και το Μακεδονικό α-
ποτέλεσαν ισχυρά επιχειρήματα (αυτή τη φορά)
στη φαρέτρα των Αριστερών στην προσπάθειά
τους να αμφισβητήσουν το εθνικό φρόνημα των
συνεργατών των δυνάμεων Κατοχής. Για παρά-
δειγμα, ο «Γκοτζαμάνωφ» (υπουργός της δωσί-
λογης κυβέρνησης Τσολάκογλου) κατηγορούνταν
ότι, ως «σλαβόσπορος» (καθώς ήταν γεννημέ-
νος από σλαβόφωνη γκρεκομάνικη οικογένεια
των Γιαννιτσών), έτρεφε συμπάθειες προς τους
Βουλγάρους και υποστήριζε τις εδαφικές τους
βλέψεις3.
Η υπονόμευση της εθνικής ταυτότητας των
συνεργατών των Γερμανών είχε αποτέλεσμα. Η
χαμηλή αποδοχή του καθεστώτος από την ελλη-
νική κοινωνία φάνηκε από τον εορτασμό της
25ης Μαρτίου, η οποία δεν είχε εορταστεί ως ε-
θνική γιορτή το 1942 και το 1943, αλλά μετά α-
πό διάβημα του πρωθυπουργού Ιωάννη Ράλλη
στους Γερμανούς, που ο ίδιος θεώρησε προσω-
πική του επιτυχία, θα εορταζόταν με κάθε με-
γαλοπρέπεια το 1944. Σύμφωνα με τη μαρτυρία
του Γεωργίου Ράλλη (γιου του Ιωάννη Ράλλη και
πρώην πρωθυπουργού), που έζησε τα γεγονότα,
ο πατέρας του απογοητεύτηκε πάρα πολύ από
Προπαγανδιστική αφίσα των Αρχών κατοχής και
των δωσιλογικών κυβερνήσεων
(
το γεγονός ότι «ελαχιστότατοι οικίαι ανήρτησαν
την γαλανόλευκον, σχεδόν ουδείς κατέθεσεν
στέφανον και το ραδιόφωνον του Καΐρου εθριάμ- Μετά την
βευεν εν αγαθή σύμπνοια με τα ενταύθα λαθρό- Απελευθέρωση,
βια φύλλα του ΕΑΜ, δια την κατά της ελληνικής
παλιγγενεσίας … απεργίαν»4.
η εκστρατεία
Όπως ήταν αναμενόμενο ο Ριζοσπάστης πανη- υπονόμευσης του
γύριζε για το γεγονός ότι, κατά τον συγκεκριμέ- εθνικού
νο εορτασμό της 25ης Μαρτίου, όπου «οι λαομί-
σητες συμμορίες του Ράλλη βεβήλωσαν με τα χαρακτήρα του
στεφάνια τους το μνημείο του αγνώστου στρα- ΚΚΕ κλιμακώθηκε
τιώτη», «βασίλευε απόλυτη νέκρα» στην Αθήνα
και «μετρημένες στα δάχτυλα είναι οι σημαίες στα πλαίσια της
που αναρτήθηκαν σε όλη την Αθήνα σε σπίτια προσπάθειας να
προδοτών». Αντίθετα, στην ελεύθερη Ελλάδα, η επανέλθουν οι
εθνική γιορτή πήρε πανηγυρικό χαρακτήρα με ο-
μιλίες χαιρετισμούς λόγους κλπ., (Ριζοσπάστης, κομμουνιστές στο
30/3/44). μεσοπολεμικό
Την προσπάθεια να πείσει για τον εθνικό του
χαρακτήρα συνέχισε το ΚΚΕ και μεταπολεμικά. στάτους μιας
Έτσι, συμφωνούσε με όλα τα εθνικά μεταπολεμι- περιθωριακής
κά αιτήματα της Ελλάδας και πολλές φορές
ομάδας, που οι
πλειοδοτούσε, στην προσπάθεια του να πείσει
για τον εθνικό του χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, το απόψεις της
ΚΚΕ υποστήριζε σθεναρά τις εθνικές διεκδική- θεωρούνταν ότι
σεις στην Κύπρο, στα ∆ωδεκάνησα και στο ζήτη-
επιβουλεύονται
μα της διευθέτησης της συνοριακής γραμμής με
τη Βουλγαρία. Συναινούσε ακόμη και στη διεκδί- τα συμφέροντα
κηση της βόρειας Ηπείρου, παρόλη τη φιλία που
)
το ένωνε με το ΚΚΑ5. του έθνους.
Όμως, μετά την Απελευθέρωση, το ΚΚΕ είχε
να αντιμετωπίσει ένα μεγάλο ανταγωνιστή, τα
πολιτικά κόμματα της ∆εξιάς, τα οποία προσπα-
θούσαν να επανακτήσουν τον ρόλο που είχαν
κατά τον Μεσοπόλεμο, ως οι «αυθεντικοί αντι-
πρόσωποι των συμφερόντων του έθνους». Για να
το πετύχουν αυτό ξεκίνησαν μια τεράστια προ-
σπάθεια, ώστε να αποδειχθεί ο «προδοτικός»
ρόλος του ΚΚΕ, που είχε «ύποπτο» παρελθόν,
κυρίως σε σχέση με το Μακεδονικό. Βασικός
στρατηγικός στόχος των αντιπάλων του ΚΚΕ,
στον επικοινωνιακό πόλεμο που ξεκίνησαν ενα-
ντίον του, ήταν η τεκμηρίωση της ετοιμότητάς
του να παραχωρήσει ελληνικά εδάφη στη Μακε-
δονία. Ήδη, προς το τέλος της Κατοχής, μεγάλη
δημοσιότητα είχε πάρει το λεγόμενο «σύμφωνο
του Πετριτσίου», το οποίο εμφάνιζε το ΚΚΕ, τον
Ιούλιο του 1943, να έχει συμφωνήσει με το ΚΚ
Βουλγαρίας για τη δημιουργία Μακεδονικής Σο-
βιετικής Σοσιαλιστικής ∆ημοκρατίας. Αν και οι
μελετητές της περιόδου συμφωνούν ότι επρό-
κειτο περί παραχάραξης, το συγκεκριμένο σύμ-
φωνο είχε πάρει τεράστια δημοσιότητα τόσο
στην Κατοχή όσο και τα μεταπελευθερωτικά (και
σφόδρα αντικομμουνιστικά) χρόνια και αναμφι-
σβήτητα επηρέασε μεγάλο αριθμό Ελλήνων6.
[51]
 Μετά την Απελευθέρωση, η εκστρατεία υπο-
νόμευσης του εθνικού χαρακτήρα του ΚΚΕ κλιμα-
κώθηκε στα πλαίσια της προσπάθειας να επανέλ-
θουν οι κομμουνιστές στο μεσοπολεμικό στά-
τους μιας περιθωριακής ομάδας, που οι απόψεις
της θεωρούνταν ότι επιβουλεύονται τα συμφέ-
ροντα του έθνους. Ένα παράδειγμα αυτής της
στρατηγικής φαίνεται από την επιστολή του Χρή-
στου Χρηστίδη προς τον πολιτικό του φίλο και
γνωστό Μακεδόνα πολιτικό της αντιβενιζελικής
παράταξης Φίλιππο ∆ραγούμη, όπου του γράφει
χαρακτηριστικά:
«Σημαντικότατο είναι το θέμα της διαφωτί-
σεως του ελληνικού λαού για να μάθουν οι υπό-
λοιποι Έλληνες το πόσο σημαντική είναι για τον
ελληνισμό η Βόρειος Ελλάδα. Το έργο της δια-
φωτίσεως πρέπει να αναλάβει ιδιωτική οργάνω-
ση με σύγχρονους μεθόδους, ικανότητες και ερ-
γατικότητα. […] Πιστεύομεν ότι εάν η δράσις
του ΕΑΜ κατά την Κατοχήν και η μεταπολεμική
σλαυοκομμουνιστική συνωμοσία κατά της Β.
Ελλάδας είχον γνωστοποιηθεί εις τον ελληνικόν
λαόν κατά τρόπον ευφυά αλλά και επίμονον, θα
είχον ασκήση σημαντικήν επίδρασιν επί των
φρονημάτων μεγάλου μέρους των αριστεριζό-
ντων στοιχείων της χώρας μας. Αν μη τι άλλο θα
προκάλουν πιθανώτατα διαφωνίας και ζυμώσεις
μεταξύ των»7.
Αν και η πρόταση του Χρηστίδη για την ανάλη-
ψη του έργου της «διαφωτίσεως του ελληνικού
λαού» από ιδιωτική οργάνωση «με σύγχρονους
μεθόδους, ικανότητα και εργατικότητα» δεν φαί-
νεται να υιοθετήθηκε, το έργο της επικοινωνια-
κής, αντικομμουνιστικής εκστρατείας της ∆εξιάς
με σκοπό την αποκάλυψη της «σλαυοκομμουνι-
στικής συνωμοσίας κατά της Β. Ελλάδας», ανέλα-
βαν, κατά κύριο λόγο, πρώην στελέχη της κρα-
τικής μηχανής, τα οποία ταυτόχρονα επεδίωκαν
(
Ήταν αυτοί ακριβώς οι συνεργάτες των Γερμανών που είχαν και τη
μεγαλύτερη ανασφάλεια και ταυτόχρονα διεκδικούσαν πιο φανατικά
από όλους το «χαμένο πατριωτισμό». Η συνεχής καταγγελία του
«προδοτικού» ρόλου του ΚΚΕ εξάγνιζε κατά κάποιο τρόπο τη δική
τους στράτευση στο πλευρό του κατακτητή, η οποία είχε γίνει
ακριβώς επειδή (σύμφωνα με τη δική τους επιχειρηματολογία) είχαν
αντιληφθεί τον αντεθνικό χαρακτήρα του ΚΚΕ και είχαν
συνειδητοποιήσει την ανάγκη υπεράσπισης της χώρας από τον
)
κομμουνισμό.
[52]
να αποσύρουν από πάνω τους το στίγμα του συ-
νεργάτη του κατακτητή.
Ήταν αυτοί ακριβώς οι συνεργάτες των Γερμα-
νών που είχαν και τη μεγαλύτερη ανασφάλεια και
ταυτόχρονα διεκδικούσαν πιο φανατικά από ό-
λους το «χαμένο πατριωτισμό». Η συνεχής κα-
ταγγελία του «προδοτικού» ρόλου του ΚΚΕ εξά-
γνιζε κατά κάποιο τρόπο τη δική τους στράτευ-
ση στο πλευρό του κατακτητή, η οποία είχε γί-
νει ακριβώς επειδή (σύμφωνα με τη δική τους
επιχειρηματολογία) είχαν αντιληφθεί τον αντε-
θνικό χαρακτήρα του ΚΚΕ και είχαν συνειδητο-
ποιήσει την ανάγκη υπεράσπισης της χώρας από
τον κομμουνισμό.
Πολλά είναι τα βιβλία που κυκλοφόρησαν με-
τά την Απελευθέρωση, με πιο χαρακτηριστικά
αυτά των Αθανάσιου Χρυσοχόου, Εμμανουήλ
Γρηγορίου και Κωνσταντίνου Αντωνίου, τα οποία
προσπάθησαν να τεκμηριώσουν και να αναδεί-
ξουν τη «βουλγαροκομμουνιστική συνεργασία»
εναντίον των συμφερόντων της Ελλάδας. Πρώτος
στόχος τους ήταν να αμφισβητήσουν τον εθνικο-
απελευθερωτικό χαρακτήρα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ
καταγγέλλοντας ότι η αντίστασή τους στον κα-
τακτητή δεν ήταν ανυστερόβουλη αλλά ένα προ-
στάδιο για το διαμελισμό και την αλλαγή του κοι-
νωνικού καθεστώτος της χώρας.
Παράλληλα, τα κόμματα της ∆εξιάς (στα οποία
εντάχτηκαν και οι περισσότεροι εκ των πρώην
συνεργατών των δυνάμεων Κατοχής) επιδίωξαν
να ξανακερδίσουν το μονοπώλιο της εκπροσώ-
πησης του έθνους, διακηρύσσοντας ότι θα πετύ-
χαιναν τη «Μεγάλη Ελλάδα» με την προσάρτηση
των ∆ωδεκανήσων και περιοχών της Βουλγαρίας
και της Αλβανίας. Όμως (σύμφωνα με την οπτι-
κή τους), τέτοιες διεκδικήσεις αλλαγής συνόρων
καθιστούσαν αυτόματα απαράδεκτη την αποδο-
χή της ύπαρξης μειονοτήτων (όπως έκανε το
ΚΚΕ) μέσα στην ελληνική επικράτεια.
Κατά συνέπεια, η αναγνώριση της σλαβομακε-
δονικής μειονότητας από το ΚΚΕ και όλες οι πα-
ραχωρήσεις του απέναντι στους σλαβόφωνους
κατά την περίοδο της επικράτησης του ΕΑΜ
(σχολεία, τοπική αυτοδιοίκηση, ελευθερία γλώσ-
σας, τραγουδιών και εθίμων), ερμηνεύτηκαν και
καταγγέλθηκαν ως απόδειξη ακριβώς της αντε-
θνικότητάς του και άρα της επιθυμίας του για
αλλαγή συνόρων.
Χαρακτηριστική των απόψεων της ∆εξιάς είναι
η οπτική του πρώην στρατηγού του Εθνικού
Στρατού, ∆ημήτριου Ζαφειρόπουλου:
«Η πολιτική του ΚΚΕ ήταν ολέθρια για την ε-
θνική συνείδηση των κατοίκων της περιοχής α-
φού κατά 80% είχαν ήδη εξελληνισθεί και μι-
λούσαν πολύ καλά την ελληνική. Με την πολιτι-
κή αυτή θα τους μετέβαλλαν σε Βούλγαρους και

θα έδιναν στοιχεία στη Βουλγαρία να τους διεκ-
δικήσει ως μειονότητα βουλγαρική ή σλαβομακε-
δονική και να επιδιώξει την προσάρτηση της πε-
ριφέρειας είτε στη Βουλγαρία, είτε στη Γιου-
γκοσλαβία, είτε ως αυτόνομη Μακεδονία»8.
Η εκστρατεία υπονόμευσης του εθνικού χαρα-
κτήρα της Αριστεράς είχε πράγματι αποτέλεσμα.
Μεγάλο μέρος των υποστηρικτών του μεσοπολε-
μικού φιλελεύθερου αντιβασιλικού χώρου, που
είχαν κατά την Κατοχή συνταχτεί με το ΕΑΜ, α-
ποστασιοποιήθηκαν από αυτό μετά την Απελευ-
θέρωση, επικαλούμενοι (μεταξύ άλλων) και την
απειλή του «σλαβικού κινδύνου»9. Όπως έχει ε-
πισημάνει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς «το σημα-
ντικότερο όπλο του συντηρητικού οπλοστασίου
ήταν το θέμα της αυτοδιάθεσης της Μακεδονίας
και της Θράκης». Η προστασία της πατρίδας από
τον σλαβικό κίνδυνο αποτέλεσε αναγκαία
προϋπόθεση για να αναπτυχθεί η ιδεολογία της
εθνικοφροσύνης, βασικές συνιστώσες της οποίας
ήταν ο αντικομμουνισμός και ο εθνικισμός10.
Ενδεικτική του πολιτικού κλίματος, που επι-
κράτησε μετά τη Βάρκιζα, είναι η επιστολή πο-
λιτικού φίλου του Φίλιππου ∆ραγούμη από τη
Θεσσαλονίκη στην οποία τονίζεται ότι, λόγω της
πολιτικής του ΕΑΜ και του «σλαυικού κινδύνου»,
το φιλοβασιλικό ρεύμα ενισχύθηκε τόσο πολύ
«σε σημείο που φανατικοί Φιλελεύθεροι που μέ-
χρι πρότινος ήσαν σε αφάνταστο σημείο ενα-
ντίον του Βασιλέως μετεστράφησαν εις φιλοβα-
σιλικούς»11.
Σύμφωνα με τον αντιβασιλικό, βουλευτή Φλώ-
ρινας-Καστοριάς κατά τον Μεσοπόλεμο και στέ-
λεχος της Ένωσης Λαϊκής ∆ημοκρατίας (ΕΛ∆)
των Σβώλου και Τσιριμώκου (κόμμα που συμμε-
τείχε στο ΕΑΜ), Παναγιώτη Γυιόκα:
«Η επιλογή, την οποίαν είχον να κάμουν οι
Έλληνες ήτο: δορυφόροι της Μ. Βρεττανίας και
της Αμερικής ή δούλοι των σλάβων με ακρωτη-
ριασμένην την Ελλάδα. ∆εν έπρεπε να υπάρχη
Έλλην δεξιός ή αριστερός με ακρωτηριασμένην
την Ελλάδα. ∆εν έπρεπε να υπάρχη Έλλην δε-
ξιός ή αριστερός ο οποίος δεν θα επέλεγε το
πρώτον»12.
Αντίστοιχα, ο επίσης αντιβασιλικός κατά τον
Μεσοπόλεμο, Φίλιππος ∆ραγούμης σε άρθρο
του, στην τοπική εφημερίδα Φωνή της Καστο-
ριάς, τον Ιανουάριο του 1946 επισήμαινε την
προσπάθεια του ΚΚΕ για να «διαχωριστούν οι
Σλαυομακεδόνες από τους Βουλγάρους ως ξεχω-
ριστό έθνος ώστε να αποσπασθή η Μακεδονία
από την Ελλάδα». Κατά τον ∆ραγούμη δεν υπήρ-
χε άλλη λύση παρά «Η ένωση όλων των εθνικών
στοιχείων και η διενέργεια εκλογών με το πλειο-
ψηφικό σύστημα για να υπάρξει ισχυρή και στα-
θερή κυβέρνηση και να μην βγουν βουλευτές
του ΚΚΕ που πιθανόν να ζητήσουν προσάρτηση
στην ενωμένη ομόσπονδη Μακεδονία αν όχι ό-
λης της ελληνικής Μακεδονίας των παραμεθο-
ρίων περιφερειών όπου και θα χουν εκλεγεί»13.
Παρόμοια με τη μεταστροφή των πρώην αντι-
βασιλικών ήταν η μεταστροφή πρώην οπαδών
του ΕΑΜ, καθώς και του ΚΚΕ σε όλη την Ελλάδα,
που βομβαρδίζονταν από τη σχετική προπαγάν-
δα και το (ενίοτε πλαστό) αποδεικτικό υλικό.
Σύμφωνα με έκθεση που υπέβαλλε το ΚΚΕ προς
τα «αδελφά κόμματα» στις 12/9/46, από τα
420.000 μέλη που είχε το ΚΚΕ, το ∆εκέμβριο
του 1944, παρέμειναν στις τάξεις του 45.000,
ενώ περίπου 250.000 πέρασαν με κομματική α-
πόφαση στο Αγροτικό Κόμμα. Από τους υπόλοι-
πους 125.000 που αντιπροσώπευαν το 30% της
αρχικής επιρροής του, ορισμένοι «αποκλείστη-
καν» ενώ οι περισσότεροι «διέρρευσαν»14.
Χαρακτηριστικά για τη νέα διαμόρφωση των
πολιτικών στρατοπέδων είναι αυτά που γράφει
η τοπική εφημερίδα Φωνή της Καστοριάς, τον
Φεβρουάριο του 1946:
«Απέναντι στο ξενοκίνητο ΚΚΕ που θέλει την
(
H αναγνώριση της σλαβομακεδονικής μειονότητας από το ΚΚΕ και
όλες οι παραχωρήσεις του απέναντι στους σλαβόφωνους κατά την
περίοδο της επικράτησης του ΕΑΜ (σχολεία, τοπική αυτοδιοίκηση,
ελευθερία γλώσσας, τραγουδιών και εθίμων), ερμηνεύτηκαν και
καταγγέλθηκαν ως απόδειξη ακριβώς της αντεθνικότητάς του και
)
άρα της επιθυμίας του για αλλαγή συνόρων.
[53]
 κομμουνιστική δικτατορία και την απόσπαση της
Μακεδονίας και Ηπείρου από την Ελλάδα υπάρ-
χει η άλλη παράταξη οι εθνικόφρονες εκείνοι
δηλαδή που θέλουν Ελλάδα ισχυρή μεγάλη και
ξασφαλισμένη μελλοντικά από κάθε κίνδυνο,
που αγαπούν τους Αμερικανούς, Άγγλους, Γάλ-
λους και όλα τα σύμμαχα έθνη. Και εθνικόφρο-
νες είναι όλοι οι Έλληνες που ανήκουν στα δυο
παλιά μεγάλα κόμματα, το Λαϊκό και το Βενιζε-
λικό. Σε αυτά τα κόμματα τα οποία κι ενώθηκαν
τώρα σε ένα μέτωπο και κόμμα πανεθνικό, είναι
βασιλόφρονες, δημοκρατικοί και σοσιαλισταί α-
δελφωμένοι για να σώσουν τη πατρίδα από τους
γύρω γύρω και μέσα εχθρούς»15.
Πράγματι, στον εμφύλιο πόλεμο που άρχιζε,
οι πρώην βασιλικοί και αντιβασιλικοί (οπαδοί ή
στελέχη), οι οποίοι κατά τον Μεσοπόλεμο βρί-
σκονταν σε έντονη πολιτική (ενίοτε βίαιη) σύ-
γκρουση, θα ξεχνούσαν τις μεταξύ τους διαφο-
ρές και θα ενώνονταν εναντίον των κομμουνι-
στών. Ο εθνικός διχασμός, ή αλλιώς η ρήξη βα-
σιλικών/αντιβασιλικών, η βασική διαιρετική το-
μή του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα αντι-
καταστάθηκε μετά την Απελευθέρωση με την το-
μή κομμουνιστές/αντικομμουνιστές. Ο ενταφια-
σμός της προηγούμενης ρήξης εκφράστηκε, συμ-
βολικά πάνω από τον τάφο του Βενιζέλου. Όπως
σημείωνε η εφημερίδα Ελληνικός Βορράς τον
Μάρτιο του 1948, για πρώτη φορά εκπροσωπή-
θηκαν όλα τα κόμματα (και μάλιστα σε πολύ υ-
ψηλό επίπεδο, με παρουσία πολλών στελεχών
σημειώσεις
1. Το παρόν άρθρο βασίζεται σε υποκεφάλαιο της ανέκδοτης
διδακτορικής διατριβής του γράφοντος με τίτλο Κοινωνικές συ-
γκρούσεις και πολιτικές συμπεριφορές στην περιοχή της Καστο-
ριάς (1922-1949) Θεσσαλονίκη, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών Α-
ΠΘ, 2005.
2. Βλ. ενδεικτικά εφ. Ριζοσπάστης, 10/8/43, 10/2/44, 20/2/44,
20/4/43.
3. βλ. Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, Παπαζήσης, Αθή-
να, 1995, τ. Α, σ. 363. Γενικότερα για τον Γκοτζαμάνη, βλ. Ιάκω-
βος Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαμάνης, ο άνθρωπος, ο πολιτι-
κός, ο μύθος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2001.
4. Γεώργιος Ράλλης, Κοιτάζοντας πίσω, Ερμείας, χ.χ., σ. 304.
5. Μιχάλης Λυμπεράτος, «ΚΚΕ και σλαβομακεδονική μειονότη-
τα στην κατεχόμενη ∆υτική Μακεδονία», Μνήμων, τ. 20, 1998, σ.
81 και Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κα-
τοχής και της αντίστασης, 1941-1944, τ. 2, Παπαζήσης, Αθήνα,
1995, σ. 91.
6. Βλ. Kofos, Evangelos, Nationalism and Communism in
Macedonia, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki, 1964, σ. 134-
135 και Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κα-
τοχής και της αντίστασης, 1941-1944, τ. Β, Παπαζήσης, Αθήνα,
1995, σ. 90-91, 139-140.
7. ΑΦ∆/104/133, Έκθεση Χρ. Χρηστίδη: σημείωμα περί της εν
∆υτική Μακεδονία καταστάσεως (19 Απριλίου 1946). Ο Χρηστίδης
ήταν μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας παρά τη μικτή επιτρο-
πή ελληνοβουλγαρικής μεταναστεύσεως μεταξύ 1925-1932.
8. ∆ημήτριος Ζαφειρόπουλος, ό. π., σ. 117.
9. Πρβλ. Βασίλης Γούναρης, Εγνωσμένων κοινωνικών φρονη-
μάτων. Κοινωνικές και άλλες όψεις του αντικομμουνισμού στη
[54]
της κυβέρνησης και πλήθος κόσμου), στο μνη-
μόσυνο του Βενιζέλου στην Κρήτη16. Αντίστοι-
χα, στο μνημόσυνο του Βενιζέλου, πάλι στα Χα-
νιά, τον επόμενο χρόνο, παρευρέθηκε σχεδόν ό-
λο το υπουργικό συμβούλιο και η τελετή «έλα-
βε την μορφήν παλλαϊκού προσκυνήματος».
Όταν, μετά την τελετή, πήρε το λόγο ο Σοφο-
κλής Βενιζέλος, ευχαρίστησε «εκ μέρους της οι-
κογενείας, τους προσκυνητάς και εξέφρασε την
ικανοποίησιν του ότι σήμερον και οι αντίπαλοι
του Ελευθερίου Βενιζέλου αναγνωρίζουν τας
προσφερθείσας προς το Έθνος υπηρεσίας του»
(Εμπρός, 22/3/1949).
Τελικά, ο αγώνας για την επιτυχημένη μονο-
πωλιακή αντιπροσώπευση του έθνους έληξε υ-
πέρ της ιδεολογίας της εθνικοφροσύνης στην ο-
ποία όμνυαν τα κόμματα της ∆εξιάς και του Κέ-
ντρου. Η απόφαση του ΚΚΕ κατά την 5η ολομέ-
λεια, που (προκειμένου να μπορέσει να συσπει-
ρώσει τους σλαβόφωνους μαχητές στο πλευρό
του ∆ΣΕ και να μειώσει τις λιποταξίες τους προς
τον Τίτο) αναφερόταν σε ανεξάρτητη Μακεδονία
αναδρομικά δικαίωσε τους κατηγόρους του. Για
πολλά χρόνια, μετά τον εμφύλιο, πολλοί Αριστε-
ροί διώχτηκαν βάσει αυτής της απόφασης από
όργανα της κρατικής μηχανής που τους πολεμού-
σαν και κατά την περίοδο της Κατοχής. Οι τε-
λευταίοι δεν θεωρούνταν πλέον δωσίλογοι αλλά
αντικομμουνιστές, που είχαν προβλέψει την
πρόθεση του ΚΚΕ για το διαμελισμό της Ελλάδας
και έγκαιρα πήραν θέση εναντίον του.
Μακεδονία του εμφυλίου πολέμου, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής,
2002, σ. 99, καθώς και Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Τα πρόσωπα του Ια-
νού. Οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις τις παραμονές του ελ-
ληνικού εμφυλίου πολέμου (1944-1946), Πατάκης, Αθήνα, 2004,
σ. 120-129.
10. Κ. Τσουκαλάς, «Η ιδεολογική επίδραση του εμφυλίου πολέ-
μου», Ιατρίδης Γ. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα
έθνος σε κρίση, μετάφρ. ∆ρίτσα Μ. και Λυκιαρδοπούλου Αμ., Αθή-
να, Θεμέλιο, 1984, σ. 575.
11. Βλ. ΑΦ∆, 104/4, 97 χειρόγραφο γράμμα του Γιώργου Λεο-
ντιάδη από τη Θεσσαλονίκη, με ημερομηνία 9/4/45, προς τον Φί-
λιππο ∆ραγούμη.
12. Παναγιώτου Γυιόκα, Καιροί εθνικής δοκιμασίας, Θεσσαλο-
νίκη, 1982, σ. 192.
13. Φωνή της Καστοριάς, 10/2/46.
14. Ηλίας Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα
και εκλογές 1946-1967, Πατάκης, Αθήνα, 2001, σ. 32. Πέρα από
τους «εθνικούς λόγους» που προκάλεσαν αυτή τη διαρροή, βα-
σική αιτία της φαίνεται να ήταν και η ένταξη πολλών από αυτούς
στα δίκτυα διανομής της ξένης βοήθειας. Βλ. Γιώργος Μαργαρί-
της, Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, 1946-1949, Πρώ-
τος Τόμος, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2000, σ. 125, 208-212, όπου και
η διαπίστωση της «διχοτόμησης της Αριστεράς» μεταξύ πόλεων
(που κατά κύριο λόγο επωφελούνταν από την ξένη βοήθεια) και
υπαίθρου (όπου πήραν μεγάλη έκταση οι διώξεις εναντίον των
Αριστερών).
15. Φωνή της Καστοριάς, 10/2/46.
16. Εφ. Ελληνικός Βορράς, σ. 4, 23/3/48, άρθρο με τίτλο: «Όλη
η Ελλάς εκπροσωπήθηκε στο μνημόσυνο του Βενιζέλου».
Oι έγκλειστοι ανήλικοι

(α) φιέρωμα
του εμφυλίου
Τασούλα Βερβενιώτη

Ο
ι ανήλικοι εμφανίζονται στο ιστορικό προ-
σκήνιο όταν οι καταστάσεις είναι κρίσιμες
ή πάρα πολύ κρίσιμες. Μια τέτοια περίο-
δος ήταν για την Ελλάδα η δεκαετία του 1940,
στη διάρκεια της οποίας διεξήχθησαν τρεις πό-
λεμοι: ο Αλβανικός (1940-41), η Αντίσταση ε-
νάντια στις δυνάμεις Κατοχής (1941-44) και ο
εμφύλιος (1946-49), η βαριά κληρονομιά της.
Στο τέλος της δεκαετίας που η κοινωνική κρίση
έχει βαθύνει και η κοινωνία οδηγείται στην ένο-
πλη σύγκρουση, τα “παιδιά” παίζουν σημαντικό-
τερο ρόλο. ∆εν είναι τυχαίο που ανήλικοι υπήρ-
χαν στις εξορίες, τα στρατόπεδα του ΓΕΣ, τη Μα-
κρόνησο, τα Γιούρα και τις φυλακές.
Οι νέοι αυτοί είχαν κοινωνικοποιηθεί σε μια ε-
μπόλεμη κοινωνία. Σε έναν κόσμο όπου η βία,
τα βασανιστήρια, οι εκτελέσεις, οι σφαγές, η ο-
μηρία, οι βίαιες μετακινήσεις, η παρανομία, αλ-
λά και η παραβατικότητα, οι κλοπές –έστω και Παιδιά
σε στρατόπεδο
για την επιβίωση– αποτελούσαν καθημερινές ε- συγκέντρωσης
μπειρίες με τις οποίες είχαν εξοικειωθεί. Είχαν
μεγαλώσει επίσης μέσα σε μια ατμόσφαιρα ανα-
σφάλειας, αποτέλεσμα και αυτή των πολέμων. παιζαν» τους αντάρτες. Ο πόλεμος αποτελούσε
∆εν έμοιαζαν με τα παιδιά, όπως τα ξέρουμε σή- μέρος των παιγνιδιών τους. Έπαιζαν με κάλυκες
μερα. Υποχρεώθηκαν –από τις καταστάσεις– να από σφαίρες που τις μάζευαν μετά τις μάχες ή α-
πάρουν πρωτοβουλίες, που πριν τον πόλεμο ή κόμα και την ώρα της μάχης, καθώς και με οβί-
ακόμα και μετά από αυτόν, μας είναι ανήκου- δες και βλήματα από τους βομβαρδισμούς. Η έκ-
στες: πέντε αγόρια, από τα οποία το μεγαλύτε- θεση στη βία –και στην πολιτική βία– αποτελού-
ρο ήταν οκτώ χρονών, έφυγαν από το Καπέσοβο σε ένα καταπληκτικό, φανταστικό παιγνίδι για
που βρίσκεται στο Κεντρικό Ζαγόρι και έφτασαν πολλά από αυτά, παρόλο που περιέκλειε άπει-
στα Γιάννενα. ∆ιήνυσαν δηλαδή μια απόσταση ρους κινδύνους για τη σωματική τους ακεραιότη-
τα2.
πάνω από 60 χλμ. μέσα από βουνά^ και ήταν χει-
μώνας1. Το ΕΑΜ, εκτός από την οργάνωση της νεο-
Ήδη από την Κατοχή κάποια παιδιά δούλεψαν λαίας, την ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση
για την Αντίσταση. Ήταν συνήθως «σύνδεσμοι» Νέων), η οποία υπολογίζεται ότι είχε περίπου
και μετέφεραν μηνύματα. Ρόλος όχι πάντα ακίν- 800.000 μέλη, αγόρια και κορίτσια, είχε ιδρύσει
δυνος. Αξίζει να αναφέρουμε επίσης ότι στις και τα Αετόπουλα, μια “παιδική” οργάνωση. Στην
πλατείες των εαμοκρατούμενων χωριών, αλλά Αθήνα είχε οργανώσει και διαδήλωση με παιδιά,
και στις συνοικίες των πόλεων, παιδιά του ∆ημο- για την επιβίωση. Και οι δυνάμεις Κατοχής, όταν
τικού παρήλαυναν σε σχηματισμούς έχοντας τα συλλάμβαναν, δεν τους φέρονταν ως παιδιά,
κρεμασμένο στον ώμο ένα ξύλινο όπλο και «έ- με επιείκεια. Αναφέρεται ότι ανέβασαν έναν

[55]
Η Φρειδερίκη εν καιρώ
εμφυλίου στήνει τις
περίφημες
Παιδοπόλεις, μέσα
στις οποίες
συγκεντρώνει τα
παιδιά των
κυνηγημένων
αριστερών, για να τους
μάθει τις «αρετές» που
διαπνέουν το
δολοφονικό καθεστώς
της Ελλάδας.
15χρονο σε μια καρέκλα, ώστε να μπορούν να
τον βρουν οι σφαίρες του εκτελεστικού αποσπά-
σματος3.
Στη διάρκεια του εμφύλιου (1946-1949), όταν
η κοινωνική κρίση πήρε τη μορφή της ένοπλης
σύγκρουσης, οι ανήλικοι ήταν παρόντες. Η συμ-
μετοχή τους δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς. ∆εν
είμαστε ακόμη σε θέση να υπολογίσουμε με α-
κρίβεια πόσοι από τους έγκλειστους ανήλικους
είχαν συλληφθεί για προληπτικούς λόγους, πόσοι
ήταν αντάρτες ή πόσοι δούλευαν στις πολιτικές
οργανώσεις. Οι πολιτικές οργανώσεις όμως λει-
τουργούσαν κυρίως στις πόλεις και είχαν εξαρ-
θρωθεί. Επιπλέον, οι περισσότεροι ανήλικοι που
βρέθηκαν σε συνθήκες εγκλεισμού κατάγονταν
από την επαρχία, όπως και η πλειονότητα των
μαχητών του ∆ημοκρατικού Στρατού. Γι’ αυτό
μπορούμε να πούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό
ανηλίκων είχε συλληφθεί προληπτικά –για να μη
βοηθούν το ∆ημοκρατικό Στρατό– ή ήταν μαχη-
τές του. Σύμφωνα με τον ορισμό του ΟΗΕ ανή-
λικος μαχητής θεωρείται όποιο αγόρι ή κορίτσι
κάτω από 18 χρονών συμμετέχει σε τακτική ή
μη στρατιωτική μονάδα, μικρή ή μεγάλη, ανε-
ξάρτητα από το έργο που επιτελεί (ταχυδρόμος
ή αχθοφόρος), ακόμα και εάν απλώς βρίσκεται
εκεί και δεν συνοδεύεται από μέλη της οικογέ-
νειάς του4.
Εκείνη την εποχή ανήλικοι θεωρούντο όσοι ή-
ταν κάτω από 21 ετών. Η ενηλικίωση συνέπιπτε
με την ηλικία στράτευσης των ανδρών και την
απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων. Οι γυναίκες,
επειδή δεν στρατεύονταν και δεν είχαν πολιτικά
δικαιώματα, θεωρούνταν ενήλικες μόνο όταν πα-
[56]
ντρεύονταν, γι’ αυτό και έχουμε λιγότερα στοι-
χεία για τις ανήλικες εξόριστες ή τις φυλακισμέ-
νες. Σε αυτό το κείμενο, στους ανήλικους, δεν
θα συμπεριλάβουμε και τα παιδιά μέχρι 12-14
χρόνων, γιατί θεωρούμε ότι συνιστούν ειδική κα-
τηγορία, παρόλο που η διάκριση μεταξύ παιδιών
και ανηλίκων είναι και ασαφής και ρευστή.
Ανήλικοι φυλακισμένοι
Ανήλικοι βρίσκονται σε όλες σχεδόν τις φυλα-
κές, από την Πελοπόννησο έως τη Θράκη, ακό-
μα και στη Σωτηρία, όπου νοσηλεύονταν οι φυ-
ματικοί. Και βέβαια στη “μεγάλη” φυλακή των
Γιούρων. ∆εν γνωρίζουμε όμως τον ακριβή αριθ-
μό τους.
Ελάχιστα γνωρίζουμε και για τη δράση τους.
Στοιχεία ενδεικτικά έχουμε από τις φυλακές Λα-
μίας. Στο τέλος του 1948, στη φυλακή «Σχολείο»
κρατούνταν δέκα αγόρια, από 14 έως 18 χρονών,
υπόδικα για «συμμετοχή σε αναρχική ομάδα»,
δηλαδή στο ∆ημοκρατικό Στρατό. Την ίδια επο-
χή, στις Κεντρικές Φυλακές Λαμίας κρατούνταν
23 ανήλικοι: 15 αγόρια και οκτώ κορίτσια. Όλα τα
κορίτσια καθώς και εννέα από τα αγόρια κατηγο-
ρούνταν επίσης για «συμμετοχή σε αναρχική ο-
μάδα», δηλαδή ότι ήταν αντάρτες.
Ο αριθμός των ανηλίκων ανταρτών (εννιά) δεν
παρουσιάζει μεγάλη διαφορά από τον αριθμό
των ανήλικων ανταρτισσών (οκτώ). Το ίδιο ι-
σχύει και για τις ποινές τους. Τα Έκτακτα Στρα-
τοδικεία δε φαίνεται να έκαναν διακρίσεις με βά-
ση το φύλο. Έναν 14χρονο τον είχαν καταδικά-
σει σε ισόβια και την ίδια ποινή είχαν επιβάλει
σε μια κοπέλα 18 χρονών, ενώ η ποινή μιας
15χρονης ήταν 19 χρόνια και δύο μήνες. Τα υπό-
λοιπα έξι αγόρια ήταν «ποινικοί», αλλά σε εκεί-
νους τους χαλεπούς καιρούς και αυτή η διάκρι-
ση ήταν ρευστή. Όλα τα παιδιά, αντάρτες και μη,
υπόδικα ή καταδικασμένα κατάγονταν από χωριά
της Φθιώτιδας, της ∆ωρίδας, της Λοκρίδας, της
Παρνασσίδας και της Ευρυτανίας.
Οι ποινές τους ανηλίκων, σύμφωνα με τα στοι-
χεία που διαθέτουμε, δεν διέφεραν από των άλ-
λων κρατουμένων, δείγμα ότι τα Έκτακτα Στρα-
τοδικεία δεν τους αντιμετώπιζαν με επιείκεια,
ως ανήλικους. Το Υπουργείο ∆ικαιοσύνης, όμως,
φρόντιζε να τρώνε παραπάνω ψωμί, 640 γρμ. α-
ντί 448 που έτρωγαν οι ενήλικες και οκτώ δρά-
μια λάδι (25,6 γρμ.) αντί για έξι, για όλα τα γεύ-
ματά τους. Επιπλέον, οι ανήλικοι κοιμόντουσαν
σε χωριστούς θαλάμους^ όχι πάντα τους καλύτε-
ρους. Στις φυλακές της Βέροιας ο θάλαμος των
ανηλίκων ήταν δίπλα στις τουαλέτες.
Ο αριθμός των ανηλίκων, σε φυλακές ενηλί-
κων, ποικίλει. Συνήθως είναι από δύο έως είκο-
σι, με εξαίρεση τις γυναικείες φυλακές. Εντυπω-
σιακό παράδειγμα μεγάλου αριθμού ανηλίκων α-
ποτελούν οι γυναικείες φυλακές Καλλιθέας, στην
Αθήνα. Το ∆εκέμβριο του 1950 από τις 419 κρα-
τούμενες πάνω από τις μισές (215) ήταν ανήλι-
κες. Εκεί οι συνθήκες ήταν «άγριες», αφού σε
κάθε κρατούμενη αναλογούσε μόλις ενάμιση τε-
τραγωνικό μέτρο. Από τις 215 ανήλικες οι 121 ή-
ταν «αμετανόητες^ δεν είχαν υπογράψει δήλω-
ση. Την άνοιξη του 1951 οι ανήλικες μεταφέρ-
θηκαν στις Φυλακές Ανηλίκων Κηφισιάς, ώστε να
είναι «μόνες» τους5.
Η τάση της κεντρικής εξουσίας να διαχωρίζει
τους ανήλικους από τους ενήλικες ήταν σαφής.
Το σκεπτικό ήταν να εμποδίσουν την «κακή» ε-
πιρροή που ασκούσαν οι ενήλικες στους ανήλι-
κους. Στις φυλακές κομματικών στελεχών, όπως
η Αίγινα, οι ανδρικές φυλακές Αβέρωφ και οι
Εγκληματικές Φυλακές Κέρκυρας δεν υπήρχαν α-
νήλικοι. Για το λόγο αυτό λειτουργούσαν φυλα-
κές, όπου κρατούνταν μόνο ανήλικοι.
Οι πιο «περιώνυμες» ήταν οι φυλακές Ανηλί-
κων Κηφισιάς, όπου στις 29 Μαρτίου 1949 κρα-
τούνταν 227 αγόρια από 13 έως 20 χρόνων. Ο
αριθμός τους ήταν υπερδιπλάσιος από τη χωρη-
τικότητα της φυλακής (110). Ένα παιδί ήταν κα-
ταδικασμένο σε θάνατο και 35 σε ισόβια6. Το κα-
λοκαίρι του 1950 πρώην κρατούμενοι της φυλα-
κής Ανηλίκων Κηφισιάς, ενήλικες πια, κατήγγει-
λαν ενυπόγραφα από τις φυλακές Καλάμι της
Κρήτης (Ιτζεδίν), με επιστολή τους στο ∆ημο-
κρατικό Τύπο (20.8.1950), άγριους ξυλοδαρμούς
και ασέλγειες σε βάρος των ανηλίκων κρατουμέ-
νων.
Στο «Αναμορφωτικόν Κατάστημα Ανηλίκων
“Κορυδαλλός”», το οποίο είχε ξεκινήσει ως ιδιω-
τική πρωτοβουλία το 1938-39 και στη συνέχεια
πέρασε στην αρμοδιότητα του Υπουργείου ∆ι-
καιοσύνης, η εικόνα ήταν εντελώς διαφορετική.
Στις 6 Ιουνίου 1951 είχε 466 νεαρούς εγκλημα-
τίες (χωρητικότητα 400) που στέλνονταν εκεί με
αποφάσεις δικαστηρίων, συνήθως για κλοπές.
Στον Κορυδαλλό δεν υπήρχαν χωροφύλακες, ε-
πιτηρητές, τείχη, αγκαθωτά συρματοπλέγματα ή
κιγκλιδώματα στα παράθυρα, αλλά ούτε και πο-
λιτικοί κρατούμενοι. Ο ∆ιευθυντής, Χαρίλαος
Προκοπίδης, έκανε αυτή τη δουλειά 22 χρόνια
και είχε μετεκπαιδευτεί στην Ελβετία7. Οι κρα-
τούμενοι θεωρούσαν ως χειρότερη τιμωρία να
μεταχθούν στην “Πτυχιά”, στη Βίδο.
Η «Πτυχιά», ήταν αγροτική φυλακή ανηλίκων
που εκτείνονταν σε όλο το νησί Βίδος, το οποίο
βρίσκεται κοντά στην Κέρκυρα. Η φυλακή ιδρύ-
θηκε τον Ιούνιο του 1949. Μπορούσε να έχει
350 κρατούμενους, αλλά είχε μόνο 110, από 17
έως 21 χρόνων και με μεγαλύτερη ποινή 20 χρό-
νια. Οι μισοί περίπου ήταν πολιτικοί κρατούμε-
νοι8. Η Βίδος είχε καταγγελθεί στον ΟΗΕ, όπως
και η Μακρόνησος, η Λέρος, η Κηφισιά και τα
Γιούρα, ως χώρος «απάνθρωπων δεινών» για
τους ανήλικους9.
Η Κασσαβέτεια, στον Αλμυρό Βόλου, ήταν και
αυτή αγροτική φυλακή ανηλίκων. Το 1947 στα-
μάτησε τη λειτουργία της αλλά άνοιξε ξανά στις
αρχές του 1951. Στις 21 Μαρτίου 1951 με χωρη-
τικότητα 170 άτομα, είχε 140. Όλοι ήταν κατα-
δικασμένοι, με ανώτερη ποινή τα 15 χρόνια και
(
Ο βασιλιάς
Παύλος σε
είχαν ηλικία από 18-21 χρόνων. Ένας σημαντικός συνέντευξη του
αριθμός ήταν πολιτικοί κρατούμενοι. Κάποιους στον ανταποκριτή
από αυτούς τους μετέφεραν, λόγω «απειθαρχίας
και πολιτικής προπαγάνδας» στις φυλακές του των Times της
Βόλου. Φαίνεται ότι οι συνθήκες ήταν πολύ ά- Νέας Υόρκης, Σ.
σχημες, γιατί λίγους μήνες αργότερα καταγράφε-
ται μια γενική απεργία και «στάση»10. Σουλτσμπέργκερ
είπε: «Είμεθα η
Ανήλικοι στα στρατόπεδα του ΓΕΣ μόνη χώρα εις
Στον ελληνικό εμφύλιο (1946-1949) ανήλικοι τον κόσμον η
στρατιώτες υπήρξαν και στα δύο αντιμαχόμενα οποία προσπαθεί
στρατόπεδα. Ο στρατός της επίσημης κυβέρνη-
σης, ως εθνικός στρατός, τους είχε λιγότερο α- ενεργώς να
νάγκη. Τους χρησιμοποίησε κυρίως στις μεταφο- επανεκπαιδεύσει
ρές, ως ημιονηγούς11. Ωστόσο ένας 14χρονος και τους
ένας 12χρονος εισήχθησαν σε παιδόπολη με έγ-
γραφα των στρατιωτικών αρχών για «εξαιρετικάς κομμουνιστάς
υπηρεσίας εις τον Στρατόν». ∆εν γνωρίζουμε σε σήμερον. Οι
τι ακριβώς συνίσταντο οι «εξαιρετικές» υπηρε-
σίες των δύο παιδιών, αλλά γνωρίζουμε ότι ένας άνδρες
ακόμα 12χρονος προτάθηκε «δια την απονομήν εκπαιδεύονται
μεταλλείου Εξαιρέτων πράξεων», τις οποίες ε-
πέδειξε στη μάχη12. εις την νήσον
Και εάν ένας τακτικός στρατός είχε ανάγκη α- Μακρόνησον και
πό 12χρονους, ο ∆ημοκρατικός Στρατός, στρα- τα παιδιά ηλικίας
τός αντάρτικος, που δεν είχε την ίδια δυνατότη-
τα στρατολόγησης και κλήτευσης εφεδρειών, εί- 15 και 20 ετών
χε ακόμα περισσότερο ανάγκη τους ανήλικους λαμβάνουν ειδικά
μαχητές. Η παρουσία τους ήταν έντονη στα πε-
δία των μαχών. Τα παιδιά αυτά, αγόρια και κορί- μαθήματα εις τα
τσια, επιστρατεύτηκαν εθελοντικά ή/και βίαια. σχολεία της
Όσα επέζησαν, είτε ακολούθησαν τους ενήλι-
)
κους μαχητές στις Λαϊκές ∆ημοκρατίες και τη Σο-
Λέρου».
βιετική Ένωση, είτε συνελήφθησαν και οδηγή-
θηκαν –αρχικά– στα στρατόπεδα του ΓΕΣ στα
Γιάννενα, στη Λάρισα, τη Λαμία, την Πάτρα, την
Κόρινθο, την Τρίπολη, όπου υπήρχαν 200 αγόρια
από 14-19 ετών και 160 κορίτσια 11-20 χρονών,
αλλά και σε άλλα στρατόπεδα «κομμουνιστοσυμ-
μοριτών».
Βασιλικές Τεχνικές Σχολές Λέρου
Στα στρατόπεδα του ΓΕΣ, το Εθνικό Ίδρυμα,
[57]
(
Οι ενήλικες και ιδιαίτερα οι στρατιωτικοί αδυνατούσαν να
προβλέψουν και να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά ενέργειες
όπως μια ομαδική επιχείρηση αυτοκτονίας, την οποία σχεδίασε
και εκτέλεσε μια ομάδα ανηλίκων, η οποία παραλίγο να τινάξει το
αναμορφωτικό σύστημα της Μακρονήσου στον αέρα. Έσπασαν τα
κουτάλια που έτρωγαν και άρχισαν να καταπίνουν τις ουρές τους.
Όταν οι «κουταλάδες» ξεπέρασαν τους 25 ο ∆ιοικητής έσπευσε
να τους υποσχεθεί ότι δεν θα υποστούν άλλους ξυλοδαρμούς.
Στην απόπειρα συμμετείχαν περίπου 30 ανήλικοι.
) «Η Λέρος συμπληρώνει τη Μακρόνησο. Και
του οποίου προΐστατο ο βασιλιάς Παύλος, «προ-
σέφερε» στους νεαρούς αντάρτες τη δυνατότη-
τα να φοιτήσουν στις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές
Λέρου. Εκεί έγινε η μεγαλύτερη «συγκέντρωση»
νεαρών μαχητών του ∆ημοκρατικού Στρατού. Ο
σκοπός της ίδρυσης των Σχολών ήταν διπλός: «η
ηθική ανύψωσις και ο επαγγελματικός καταρτι-
σμός των δύστυχων αυτών παίδων των 16-19 ε-
τών, οίτινες ανηρπάγησαν από τους ληστάς και
κατετάγησαν δια της βίας εις τους συμμορί-
τας»13.
Οι Σχολές άρχισαν να λειτουργούν στο Λακκί
το Μάρτιο του 1949, με 300 «συμμοριόπαιδες»
από την Πελοπόννησο. Τον Απρίλιο ήρθαν και
άλλοι από τη Ρούμελη και στη συνέχεια από διά-
φορα στρατόπεδα της Β. Ελλάδας. Στο τέλος του
1949 είχαν συγκεντρωθεί περίπου 1.000 νεαροί
αντάρτες και 300 παιδιά ορφανά ή/και «ανταρ-
τόπληκτα»14.
Το Εθνικό Ίδρυμα στους απολογισμούς του
θεωρεί τις Σχολές ως το σπουδαιότερο από τα
επιτεύγματά του. Ο βασιλιάς Παύλος σε συνέ-
ντευξη του στον ανταποκριτή των Times της Νέ-
ας Υόρκης, Σ. Σουλτσμπέργκερ είπε: «Είμεθα η
μόνη χώρα εις τον κόσμον η οποία προσπαθεί ε-
νεργώς να επανεκπαιδεύσει τους κομμουνιστάς
σήμερον. Οι άνδρες εκπαιδεύονται εις την νή-
σον Μακρόνησον και τα παιδιά ηλικίας 15 και 20
ετών λαμβάνουν ειδικά μαθήματα εις τα σχολεία
της Λέρου»15.
Το «θαύμα» της Λέρου οδήγησε το Εθνικό
Ίδρυμα να αναλάβει την «αναμόρφωση» όλων
των ανηλίκων φυλακισμένων, με ειδικό νόμο που
ψηφίστηκε στο τέλος του 1950. Η Σχολή για
τους ανήλικους φυλακισμένους κάτω από 19 ε-
τών, ποινικούς και πολιτικούς (καταδικασμένους
με το Γ΄ Ψήφισμα), άρχισε τη λειτουργία της στις
24 Ιανουαρίου 1951, στην Κω. Μαθητές και τε-
χνίτες από τις Σχολές της Λέρου βοήθησαν να
φτιαχτούν τα κτίρια και να στηθούν τα εργαστή-
[58]
ρια16.
Από τις Σχολές της Λέρου, της Κω και της Νε-
απόλεως Κρήτης, η οποία ιδρύθηκε για τις ανή-
λικες κρατούμενες, υπολογίζεται ότι μέχρι το
1957 είχαν αποφοιτήσει 24.000 αγόρια και κορί-
τσια17. Στο τέλος της δεκαετίας είδαν το φως της
δημοσιότητας καταγγελίες για το καθεστώς των
Σχολών της Λέρου και για βασανιστήρια. Οι Σχο-
λές έκλεισαν το 1964.
Τα ανήλικα της Μακρονήσου
πολλά θα είναι τα παιδιά και στα δυο νησιά που
θα σωθούν από τα νύχια του κομμουνισμού και
του εγκλήματος»18.
Στη Μακρόνησο υπήρχαν και παιδιά αλλά και
ανήλικοι, καταδικασμένοι, υπόδικοι και «προλη-
πτικοί», καθώς και ανήλικες πολιτικές εξόριστες
και αντάρτισσες. Οι τελευταίες είχαν έρθει από
το Τρίκερι, όταν το Ιανουάριο του 1950 μετέφε-
ραν το στρατόπεδο στη Μακρόνησο και δημιούρ-
γησαν το Ειδικόν Σχολείον Αναμορφώσεως Γυ-
ναικών (ΕΣΑΓ). Οι υπόδικοι βρίσκονταν στις ΣΦΑ
(Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών).
Όσοι είχαν συλληφθεί «προληπτικά», με τη δι-
καιολογία (αυτή ίσχυε και για τους ηλικιωμέ-
νους) ότι χρησίμευαν ή επρόκειτο να χρησιμεύ-
σουν ως «σύνδεσμοι» των ανταρτών κρατούνταν
στο Ειδικόν Στρατόπεδο Ιδιωτών, το οποίο ήταν
ενταγμένο στο ΑΕΤΟ (Α΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών).
Το Μάιο του 1949, μεταξύ των 7.000 ανδρών -
ιδιωτών (= πολιτών) υπήρχαν 150 ανήλικοι από
10 έως 20 χρονών. Φορούσαν τα ρούχα που εί-
χαν όταν τους έπιασαν και τα περισσότερα παι-
διά ήταν ξυπόλητα.
Οι «κουταλάδες»: Στρατόπεδο
Καταδικασμένων Ανηλίκων
Το Μάιο του 1949, στη Μακρόνησο, ιδρύθηκε
ένα στρατόπεδο για ανήλικους που είχαν κατα-
δικαστεί για πολιτικά αδικήματα, με το Γ΄ Ψήφι-
σμα και το ΑΝ 509/1947, οι περισσότεροι πρώην
αντάρτες. Ήταν ένα στρατόπεδο αναμόρφωσης
που εξαρτιόταν από το Υπουργείο ∆ικαιοσύνης.
Η αρχική του τοποθεσία ήταν στις ΣΦΑ, στο νο-
τιότερο άκρο του νησιού, με ∆ιοικητή τον Συ-
νταγματάρχη Θωμά Σούλη. Οι κρατούμενοι ήταν
από 14 έως 20 ετών και έμεναν σε σκηνές. Είχαν
μεταχθεί από τα Γιούρα, από τις φυλακής Ανηλί-
κων Κηφισιάς και από άλλες φυλακές της χώ-
ρας19.
Στις 28 Μαΐου 1949 είχε 210 κρατούμενους και
ένα μήνα αργότερα 500. Σχεδίαζαν να συγκε-
ντρώσουν σε αυτό 2.000 ανήλικους, πράγμα το
οποίο τελικά δεν επιτεύχθηκε, γιατί η διαχείρι-
ση των ανηλίκων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Οι
ενήλικες και ιδιαίτερα οι στρατιωτικοί αδυνατού-
σαν να προβλέψουν και να αντιμετωπίσουν απο-
τελεσματικά ενέργειες όπως μια ομαδική επιχεί-
ρηση αυτοκτονίας, την οποία σχεδίασε και εκτέ-
λεσε μια ομάδα ανηλίκων, η οποία παραλίγο να
τινάξει το αναμορφωτικό σύστημα της Μακρονή-
σου στον αέρα. Έσπασαν τα κουτάλια που έτρω-
γαν και άρχισαν να καταπίνουν τις ουρές τους.
Όταν οι «κουταλάδες» ξεπέρασαν τους 25 ο
∆ιοικητής έσπευσε να τους υποσχεθεί ότι δεν
θα υποστούν άλλους ξυλοδαρμούς. Στην απόπει-
ρα συμμετείχαν περίπου 30 ανήλικοι.
Οι στρατιωτικές αρχές φαίνεται ότι θορυβήθη-
καν και φοβήθηκαν μήπως το γεγονός πάρει διε-
θνείς διαστάσεις –επρόκειτο για ανήλικους– και
το στρατόπεδο μεταφέρθηκε στο Γ΄ Κέντρο Πα-
ρουσίας Αξιωματικών, όπου και η έδρα του Γε-
νικού Στρατοπεδάρχη Μακρονήσου (σε συζήτη-
ση στον ΟΗΕ, ο Έλληνας εκπρόσωπος έσπευσε
να διαβεβαιώσει ότι το στρατόπεδο είχε κλεί-
σει). Ο Θ. Σούλης, ∆ιοικητής των ΣΦΑ, στις 8
Ιουλίου 1949 αντικαταστάθηκε, κατηγορούμενος
για οικονομικές ατασθαλίες και ασέλγεια σε βά-
ρος ανηλίκων. Στο Γ΄ Κέντρο οι ανήλικοι έμειναν
μερικούς μήνες και στη συνέχεια, στα τέλη του
1949, τους μετέφεραν στο ΓΕΤΟ (Γ΄ Ειδικόν Τάγ-
μα Οπλιτών)20.
Το Μάρτιο του 1950, το ΓΕΤΟ είχε 1.200 στρα-
τιώτες και το στρατόπεδο των ανηλίκων 372. Ο
∆ιοικητής αισθάνθηκε την ανάγκη να απολογηθεί
στον εκπρόσωπο του ∆ΕΣ για την κακή διατροφή
τους21. Ο γιατρός διαπίστωσε ότι 50 παιδιά έπα-
σχαν από αδενίτιδα και χρειάζονταν υπερτροφία.
Η ∆ιοίκηση τους αύξησε τις μερίδες. Οι ίδιοι οι
κρατούμενοι θυμούνται ότι στο ΓΕΤΟ «χόρτασαν
φαγητό», γιατί οι ναύτες και οι στρατιώτες του
ΓΕΤΟ τους προσέφεραν από το δικό τους συσσί-
τιο. Οι νεαροί κρατούμενοι είχαν καταφέρει να
γίνουν αντικείμενο ειδικής περιποίησης και φρο-
ντίδας.
Απηλλάγησαν από τις αγγαρείες και έγινε μια
προσπάθεια να τους απασχολήσουν με γυμναστι-
κή, με διδασκαλία μαθημάτων, με τεχνική εκπαί-
δευση και χειρωνακτικές ενασχολήσεις καθώς
και με θρησκευτική κατήχηση. Για τους 50 αναλ-
φάβητους γίνονταν ειδικά μαθήματα. Κάποιοι α-
νήλικοι ζήτησαν από τον εκπρόσωπο του ∆ΕΣ έ-
να Linguaphone για να μάθουν αγγλικά ή γαλλι-
κά. Αυτός τους το πήγε και φαίνεται ότι πράγμα-
τι μάθαιναν ξένες γλώσσες, γιατί το γράφουν και
στα απομνημονεύματά τους.
Η κατάσταση όμως της ένδυσης και της υπό-
δησής τους παρέμενε τραγική. Η ∆ιοίκηση του
ΓΕΤΟ αποφάσισε να τους δώσει να φορέσουν «Οι κτιριακές
στρατιωτικές στολές. Ο εκπρόσωπος του ∆ΕΣ εγκαταστάσεις και το
γράφει ότι από κάτω έλειπαν τα εσώρουχα και κατάλληλο προσωπικό
ότι δεν είχαν όλοι παπούτσια - αρβύλες. Οι ίδιοι βοηθούν εις την
οι κρατούμενοι θυμούνται ότι έφαγαν πολύ ξύ- εφαρμογή του
οικογενειακού
λο για να φορέσουν τις στολές και ιδίως τον μπε- συστήματος στις
ρέ, γιατί είχε επάνω το στέμμα. Παιδουπόλεις».
Μετά τις εκλογές Μαρτίου 1950 και τη νίκη
των δημοκρατικών δυνάμεων, όπου πάνω από το
50% των «αναμορφωμένων» ψήφισε αριστερά ή
κέντρο, επισκέφτηκε τη Μακρόνησο ο υπουργός
∆ικαιοσύνης. Η επίσκεψη του συνέπεσε με του
εκπροσώπου του ∆ΕΣ, Α. Λαμπέρ. Εκείνη την η-
μέρα, γράφει ο Α. Λαμπέρ, το ηθικό των ανηλί-
κων ήταν εξαιρετικό. Μετά τις εκλογές νόμιζαν
ότι θα δινόταν αμνηστία και ότι σύντομα θα α-
πελευθερώνονταν. Ήταν νέοι και γι’ αυτό ανυ-
πόμονοι.
Μόλις η Αντιπροσωπεία του ∆ΕΣ μπήκε στο
στρατόπεδο βρέθηκε περικυκλωμένη από ανήλι-
κους που τους καλωσόριζαν και τους έσφιγγαν
το χέρι. Η ερώτηση που απηύθυναν στον Α. Λα-
μπέρ, «με αφέλεια», ήταν πότε θα φύγουν. Τους
απάντησε, ως σώφρων ενήλικας, ότι οι Αρχές α-
σχολούνται με το θέμα τους και εάν «είναι φρό-
νιμοι και εργάζονται καλά, ένα μέτρο επιείκειας
τη μια ή την άλλη φορά θα τους επιστρέψει σί-
γουρα στις οικογένειές τους». Τους συμβούλεψε
επίσης να έχουν κουράγιο και καρτερία και να
μην χάσουν «την ελπίδα και την εμπιστοσύνη
τους».
Μια ώρα αργότερα ήρθε ο υπουργός στο στρα-
τόπεδο και δέχτηκε από τα παιδιά την ίδια ερώ-
τηση. Η απάντησή του ήταν: «Μα την πίστη μου
παιδιά μου νομίζω ότι είστε εδώ για το υπόλοι-
[59]
 πο της ποινής σας, την οποία οφείλετε να απο-
περατώσετε». Ο νέος υπουργός ∆ικαιοσύνης α-
γνοούσε ότι το σύνολο σχεδόν των ανηλίκων ή-
ταν καταδικασμένοι σε ισόβια22.
Σαν επίλογος
Το Πάσχα του 1950, οι κεντρώες κυβερνήσεις
κατάργησαν το ΓΕΤΟ και το στρατόπεδο με τους
καταδικασμένους ανήλικους επέστρεψε στις
ΣΦΑ. Εκεί τους πήραν τις στρατιωτικές στολές
που τους είχαν δώσει στο ΓΕΤΟ^ «ξύλο για να
τους φορέσουν τις στολές, ξύλο για να τις πά-
ρουν πίσω», γράφουν στα απομνημονεύματά
τους. Τους πήραν κάθε τι που είχε χακί χρώμα,
ακόμα και «από αυτά που είχε μοιράσει στους
κρατούμενους παλιότερα ο Λαμπέρ», συμπληρώ-
νουν. Τους πήραν και τις αρβύλες και έμειναν
ξανά ξυπόλητοι και μισόγυμνοι.
Στις αρχές του 1951 τους πήραν και τα βιβλία
και τα έκαψαν μπροστά στην πύλη. Το Μάρτιο
του 1951, από τους 372 που ήταν ένα χρόνο
πριν, είχαν μείνει 220. Το Μάιο με τα μέτρα α-
μνηστίας 80 ανήλικοι απελευθερώθηκαν και 19
στάλθηκαν στις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές Λέ-
ρου. Είχαν μείνει 121. Το Νοέμβριο μετέφεραν
όλους τους ανήλικους σε «κανονικές» φυλακές23.
Αξιολογώντας την παρουσία των ανηλίκων στη
σημειώσεις
1. «Ταξίδι του Α. Λαμπέρ στην Παιδόπολι “Άγιος Αλέξαν-
δρος” Ζηρού, Ήπειρος» 17 Μαρτίου 1948, ACICR, C Sc, Grece,
Guerre Civile, τόμ. Ι, σελ. 28-63.
2. E. Cairns, Children and Political Violence, Blackwell
Publishers, Oxford, 1996, σελ. 105. Για τα παιγνίδια βλ. ∆ροσά-
κη Ελευθερία, Πού πας χωρίς σακκάκι;, Αθήνα: Εκδόσεις Εντός
2002, σελ. 37-39.
3. Ανταίος Πέτρος, Χίλια σκοτωμένα παιδιά της ΕΠΟΝ, Αθή-
να 1986, σελ. 81, 289-291.
4. UNICEF, “Fact Sheet: Child Soldiers,”
http://www.unicef.org/protection/childsoldiers, σελ. 4.
5. «Φυλακές Καλλιθέας, γυναικών, Αθήνα», Γ. Κολλαντόν, 29
∆εκεμβρίου 1950, ACICR, ό.π., σελ. 66-74.
6. «Φυλακές Ανηλίκων Κηφισιάς», Α. Λαμπέρ, 29 Μαρτίου
1949, ACICR, ό.π., τόμ. ΙΙΙ, σελ.103-111.
7. «Αναμορφωτικόν Κατάστημα Ανηλίκων Κορυδαλλού, Αθή-
να», Γ. Κολλαντόν, 20 ∆εκέμβρη 1950 και 2 και 6 Ιουνίου 1951,
ACICR, ό.π.,τόμ. ΧIV, σελ. 70-98.
8. «Επανορθωτικόν Κατάστημα Ανηλίκων “Πτυχιά”, Νησί Βί-
δος, Κέρκυρα», Γ. Κολλαντόν, 27 Μαρτίου 1951, ACICR, ό.π.,
τόμ. ΧΙΙΙ, σελ. 27- 46
9. United Nations, General Assembly, Seventh Session,
Official Records, Ad Hoc Political Committee: 23rd Meeting, 22
November 1952.
10. Η γενική απεργία ξεκίνησε, το Φθινόπωρο του 1951, για-
τί κάποιοι πολιτικοί που είχαν έρθει από τη Μακρόνησο διαμαρ-
τυρήθηκαν για την ποσότητα και την ποιότητα του φαγητού και
η ∆ιεύθυνση τους έκλεισε στο πειθαρχείο. Συμμετείχαν και οι
ποινικοί με επικεφαλής τον Τάσο Σαρανταένα, μια μυθική φι-
γούρα, που τον συνάντησαν στις φυλακές και οι πολιτικοί κρα-
τούμενοι της Χούντας και πάντα η στάση του ήταν θετική απέ-
ναντι στους πολιτικούς κρατούμενους. Οι αρχές θορυβήθηκαν
και έστειλαν τους ανήλικους, κατά ομάδες, σε άλλες φυλακές.
[60]
Μακρόνησο και τον τρόπο αντίδρασής τους στη
βία μπορούμε να πούμε ότι αποτέλεσε μια βαθιά
ρωγμή στο σύστημα αναμόρφωσης. Η «επιχείρη-
ση» ομαδικής αυτοκτονίας και η γενικότερη στά-
ση τους απέτρεψε τη δημιουργία ενός στρατοπέ-
δου που θα περιελάμβανε όλους τους ανήλικους,
κάτι αντίστοιχο με το στρατόπεδο των πολιτικών
εξορίστων στο Τρισανέμι και τον Αη Γιώργη.
Οι αντιδράσεις τους ήταν απρόβλεπτες για ό-
σους ήδη είχαν ενσωματώσει μια λογική υποτα-
γής και τυφλής υπακοής στους “ανωτέρους”, ό-
πως οι στρατιωτικοί, ή μια λογική ελιγμών και
καρτερίας στις δυστυχίες, όπως πολλοί μη έν-
στολοι ενήλικες. Επιπλέον όλοι οι ενήλικες αι-
σθάνονταν ενοχές απέναντι «στα παιδιά». ∆ικό
τους δημιούργημα ήταν ο εμφύλιος και η βαρβα-
ρότητα της Μακρονήσου.
Από τη μεριά τους οι ανήλικοι είχαν θέρμη,
ενθουσιασμό και πίστη, ως νεοφώτιστοι^ δεν ή-
θελαν να παραδεχτούν την ήττα. Η συντριπτική
πλειοψηφία τους ήταν μαχητές του ∆ημοκρατι-
κού Στρατού, παιδιά από την ελληνική ύπαιθρο
που κάποτε κρατούσαν όπλο. Ως νέοι ήταν ανυ-
πόμονοι και πεισματάρηδες, δεν ήξεραν να κρα-
τούν τα προσχήματα, δεν έδειχναν τον κοινωνι-
κά απαιτούμενο σεβασμό στις ιεραρχίες και προ-
παντός δεν ήξεραν να ελίσσονται.
Λιβανός Γιώργος, Τα ανήλικα της Μακρονήσου, Αθήνα 2003,
σελ. 87-90, 153-154.
11. Γενικό Επιτελείο Στρατού /∆ιεύθυνσις Ιστορίας Στρατού,
Αρχείο Εμφυλίου Πολέμου, τόμ. 6, έγγραφο 57, σελ. 388.
12. Αρχείο ΕΟΠ, Συνεδρίασις Επιτροπής Συντονισμού Περι-
θάλψεως ∆ιασώσεως Ελληνοπαίδων (ΕΣΠ∆Ε) 42η, 17η Μαρ-
τίου 1949^ ό.π., 4η Αυγούστου 1949.
13. Τοπικό Αρχείο Λέρου (ΤΑΛ), ΑΒΕ 7 ΑΕΕ: 5.1, «Το έργον
του ΕΙ».
14. ΤΑΛ, ΑΒΕ 15 ΑΕΕ: 2.1, Φοίνιξ της Λέρου, 1.3.50^ Σπύρος
Μελάς «Αεροπορία», Εστία, 8.4.1949^ Εμπρός, 7.4.1949^ Βρα-
δινή, 18.4.50 και 30.5.1949.
15. Εφημ. Ελευθερία, 13.9.1949.
16. ΤΑΛ, ό.π., Φοίνιξ της Λέρου, 1.2.51^ ΤΑΛ, ό.π., «Το έργον
του ΕΙ»^ Σπύρος Μελάς, «Πείραμα», εφημ. Εστία, 20.11.1951.
17. Βασιλική Πρόνοια Υπό την Υψηλήν Προστασίαν των Α.Α.
Μ.Μ. των Βασιλέων, Απολογισμός ∆εκαετίας 1947-1957, Αθή-
να χ.χ. [1957].
18. ΤΑΛ, ΑΒΕ 7 ΑΕΕ: 5.1., «Απόσπασμα αντιγράφου Αμερι-
κανικής Εφημερίδας» 11.3.1950.
19. Μάργαρης Νίκος, Ιστορία της Μακρονήσου, Αθήνα: ∆ω-
ρικός 1982, τόμοι 2 (α΄ έκδοση 1966), τομ. Β΄, σελ. 446-9^ Λιβα-
νός, ό.π., σελ. 31-49. Περισσότερα για το Θ. Σούλη στο Μάρ-
γαρης, ό,π., τ. Β΄, σ. 372, 450-451.
20. Μάργαρης, ό,π., τόμ. Β΄, σελ. 446-457^ Λιβανός, ό.π., σελ.
113-116.
21. «ΓΕΤΟ και Στρατόπεδο καταδικασμένων ανηλίκων», Α.
Λαμπέρ, 29 Μαρτίου 1950, ACICR, ό.π., τόμ. VΙ, σελ. 69-79.
22. «ΓΕΤΟ και Στρατόπεδο καταδικασμένων ανηλίκων», ό.π.,
τόμ. VΙ, σελ. 69-79.
23. «Στρατιωτικές φυλακές Μακρονήσου», Γ. Κολλαντόν, 24
Μαρτίου και 25 Μαΐου 1951, ACICR, ό.π., τόμ. ΧΙV, σ. 40- 68^ Λι-
βανός, ό.π., σελ. 62 -87.
«Συμμοριόπληκτοι»:

(α) φιέρωμα
Τα αίτια της μετακίνησης των εσωτερικών προσφύγων
από την ύπαιθρο στις πόλεις κατά τη διάρκεια
του εμφυλίου πολέμου1

Βασιλική Λάζου*

Κ
ατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου υ-
πολογίζεται ότι τουλάχιστον το ένα δέκα-
το του πληθυσμού της χώρας, περίπου
700.000 άτομα, άλλαξαν τόπο κατοικίας εξαιτίας
των πολεμικών συγκρούσεων, συνεχίζοντας το
ρεύμα μετακινήσεων που είχε αρχίσει από την
περίοδο της Κατοχής. Το μεγαλύτερο ποσοστό
των ατόμων αυτών κατέφυγε στα επονομαζόμε-
να Κέντρα Ασφαλείας, όπου έζησε σε άθλιες
συνθήκες έως τον επαναπατρισμό του. Στο πα-
ρόν άρθρο, αφού αρχικά γίνει μια σύντομη ανα-
φορά σε ζητήματα ορολογίας, αναλύονται τα αί-
τια της πληθυσμιακής αυτής μετακίνησης των ε-
σωτερικών προσφύγων από την ύπαιθρο στα α-
στικά κέντρα2.
Η διαδικασία σύμφωνα με την οποία πραγμα-
τοποιήθηκε η προσφυγοποίηση μεγάλου μέρους
του πληθυσμού, 25 μόλις χρόνια μετά την άφι-
ξη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, αποτέλε- ρούσα εργασία χρησιμοποιείται ο όρος «εσωτε- «Συμμοριόπληκτοι»
σε ζήτημα διαμάχης και προπαγάνδας ανάμεσα ρικοί πρόσφυγες», ο οποίος, απαλλαγμένος από χωριού των Σερρών
στις αντιμαχόμενες παρατάξεις του εμφυλίου πολιτική σημασία, αποδίδει ακριβέστερα την κα-
πολέμου. Οι όροι «συμμoριόπληκτοι» και οι πα- τάσταση των εκτοπισμένων πληθυσμών. Σύμφω-
ραπλήσιοι «ανταρτοδιωκόμενοι» και «ανταρτό- να με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, ως εσω-
πληκτοι» χρησιμοποιήθηκαν από τις κυβερνητι- τερικοί πρόσφυγες (internally displaced
κές και στρατιωτικές αρχές και τον «εθνικόφρο- persons) ορίζονται τα άτομα ή οι ομάδες ατό-
να» τύπο της εποχής του εμφυλίου πολέμου, με μων οι οποίες αναγκάστηκαν να μετακινηθούν ή
πρόδηλο προπαγανδιστικό και ιδεολογικό χαρα- να εγκαταλείψουν τις οικίες τους προκειμένου
κτήρα, για να δηλώσουν άτομα τα οποία επλήγη- να αποφύγουν τις συνέπειες της ένοπλης σύ-
σαν από «συμμορίτες» και αναγκάστηκαν από το γκρουσης, καταστάσεις γενικευμένης βίας, πα-
∆ΣΕ να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να α- ραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή φυ-
ναζητήσουν καταφύγιο στα αστικά κέντρα. Πηγές σικών ή ανθρωπογενών καταστροφών και που
της αριστεράς, από την άλλη, αναφέρονται δεν έχουν περάσει ένα διεθνώς αναγνωρισμένο
στους ίδιους πληθυσμούς ως «εκτοπισμένους», κρατικό σύνορο4.
«ξεριζωμένους» ή «ξεσπιτωμένους», δηλώνο-
ντας τα άτομα που εξαναγκάστηκαν από τον κυ- Τα αίτια της μετακίνησης
*Η Βασιλική Λά-
βερνητικό στρατό να εκκενώσουν τα χωριά τους πληθυσμών κατά τη διάρκεια ζου είναι ιστορι-
προκειμένου να αποδυναμωθεί το σύστημα εφο- του εμφυλίου πολέμου κός, υποψήφια δι-
διασμού, οι εφεδρείες των στρατολογούμενων δάκτωρ Παντείου
και το σύστημα πληροφοριών του ∆ΣΕ3. Στην πα- Τα αίτια των πληθυσμιακών μετακινήσεων από Πανεπιστημίου.

[61]
(
την ύπαιθρο στις πόλεις μετά την απελευθέρω-
ση και κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου
Σύμφωνα με ήταν ποικίλα. Το 1945-1946 απλά5 ή προβεβλη-
στρατιωτικά μένα μέλη εαμικών και κομμουνιστικών οργανώ-
σεων6 ή της ΟΠΛΑ7 αναζήτησαν καταφύγιο στην
έγγραφα, ο ανωνυμία των πόλεων για να αποφύγουν τη λευ-
κυβερνητικός κή τρομοκρατία που λυμαίνονταν την ύπαιθρο.
στρατός Μέρος του πληθυσμού κατέφυγε στα αστικά κέ-
ντρα για να επωφεληθεί της βοήθειας σε τρόφι-
συνειδητά και μα, εφόδια και ιματισμό που διανέμονταν εκεί8.
συντονισμένα Κάποιοι επιχείρησαν να αποφύγουν τα δεινά του
πολέμου9 καθώς με την έναρξη των στρατιωτι-
προέβη στην κών συγκρούσεων, αρκετοί κατοικημένοι χώροι
εκκένωση βρέθηκαν στο επίκεντρο των συγκρούσεων και
περιοχών που αεροπορικών επιδρομών10. Τέλος, ένας άλλος λό-
γος καταφυγής στις πόλεις, ο οποίος αναφέρεται
θεωρούσε σε γραπτές και προφορικές μαρτυρίες, ήταν ο
εχθρικές ή φόβος της υποχρεωτικής στρατολόγησης από το
∆ΣΕ11 ή της επιβολής αντιποίνων12. ∆εν είναι δυ-
ανασφαλείς νατό να υπολογιστεί πόσοι κατέφυγαν στα αστι-
προκειμένου να κά κέντρα με δική τους πρωτοβουλία εξαιτίας
αποδυναμώσει το της τρομοκρατίας, των πολεμικών συγκρούσεων
ή του φόβου της εμπλοκής στη σύγκρουση κα-
σύστημα θώς δεν βρίσκονται καταγεγραμμένοι σε καμία
εφοδιασμού, τις επίσημη στατιστική. Το ζήτημα σχετίζεται με το
γενικότερο θέμα της στάσης του αγροτικού πλη-
εφεδρείες των θυσμού απέναντι στο ∆ΣΕ. Γραπτές μαρτυρίες
στρατολογου- ανθρώπων που πολέμησαν τόσο από τη πλευρά
του Κυβερνητικού Στρατού όσο και του ∆ΣΕ κα-
μένων και το τέγραψαν την απροθυμία του πληθυσμού της υ-
δίκτυο του ∆ΣΕ παίθρου να συμμετέχει στην πολεμική περιπέ-
στην ύπαιθρο. τεια ανεξαρτήτως των πολιτικών του πεποιθή-
σεων ή της ιδεολογίας του. Σύμφωνα με την ε-
Στρατιωτικοί στις κτίμηση του καπετάν Περικλή, ανώτερου στελέ-
εκθέσεις τους χους του ∆ΣΕ και διοικητή του Αρχηγείου
Όρθρυος στη Στερεά:
τόνιζαν την
ανάγκη «ο καθένας προσπαθούσε να βρει τρόπο να μεί-
νει έξω από αυτό τον πόλεμο. Μερικοί δεξιοί και
εξόντωσης της αριστεροί έψαχναν για ευκαιρίες να εγκαταλεί-
αυτοάμυνας των ψουν τα χωριά τους, ενώ όσοι παρέμεναν προ-
σπαθούσαν να αποφύγουν κάθε συμμετοχή. Όλα
χωριών και τη
τα περιθώρια για επιστράτευση ανδρών έχουν ε-
ξαντληθεί. Από το φθινόπωρο του 1947 αρχίζου-
μεταφορά του
με και συνεχίζουμε μέχρι το χειμώνα του 1949
πληθυσμού των τη βίαιη επιστράτευση κοριτσιών. Ο αγροτικός
πληθυσμός ανεξάρτητα από πολιτικές πεποιθή-
ορεινών σεις, δεξιοί και αριστεροί, προσπαθούσε να στέ-
περιοχών στις κεται ουδέτερος και να κρατάει ίσες αποστάσεις
)
πόλεις.
απέναντι και στις δύο πλευρές. Και αυτό όχι μό-
νο γιατί δεν ήθελε να εγκαταλείψει το σπίτι του
και την περιουσία του, αλλά και γιατί και δεξιοί
και αριστεροί, η κάθε οικογένεια είχε παιδιά και
κορίτσια 1-4 που υπηρετούσαν τα μισά στον κυ-
βερνητικό στρατό και τ’ άλλα μισά στον ∆ΣΕ.
Έτσι έζησε ο αγροτικός πληθυσμός μέχρι τον Σε-
πτέμβρη 1947 που ο στρατός με σκοπό να μας
απομονώσει από τον λαό μάζεψε τον κόσμο από
[62]
τα χωριά και τον περιμάντρωσε στις πόλεις, ενώ
όσοι πρόλαβαν και παραμέρισαν, έζησαν από τό-
τε με το φόβο κρυμμένοι πότε μέσα στα χωριά
τους και πότε κυνηγημένοι μέσα στα λαγκάδια,
τα βουνά και τα δάση. Αρκετοί από αυτούς σκο-
τώθηκαν τραυματίστηκαν και αιχμαλωτίστηκαν.
Αλλά δεν είναι λίγοι και εκείνοι που έζησαν
κρυμμένοι και κυνηγημένοι και μετά τη διάλυση
του ∆ΣΕ και που παραδόθηκαν και μετά και το
1949»13.
Στην ίδια διαπίστωση καταλήγει και ο ∆ιοικη-
τής της 1ης Στρατιάς, αντιστράτηγος, ∆. Γιατζής:
«Ούτω, ο συμπαθών τον Κομμουνισμόν εκών ή
άκων ακολουθεί, ο ασθενής τον χαρακτήρα και
λιπόψυχος τον ανέχεται, ενώ ο αντιτιθέμενος ε-
θνικιστής, όταν δεν εγκαταλείψη το χωρίον του
και επιζή, σιωπά. Είναι γεγονός ότι κατά μεγί-
στην αναλογίαν οι χωρικοί είναι εθνικόφρονες, ί-
σως τινές είναι αδιάφοροι, αλλ’ οι πάντες πλήν
των βεβαρυμένων με ένοχον παρελθόν, επιθυμού-
σι την ησυχίαν και τάξιν. Αλλ’ είναι εξ ίσου γε-
γονός ότι υπό την κατάστασιν υφ’ ην τελούσιν, ε-
λάχιστοι προσφέρονται να κινηθώσιν διά την επί-
τευξιν της γαλήνης και ελάχιστα δυνάμεθα να
προσδοκώμεν παρ’ αυτών»14.
Όπως αποδεικνύεται από στρατιωτικά έγγρα-
φα σε ελληνικά και ξένα αρχεία, η πλειονότητα
των εσωτερικών προσφύγων μετακινήθηκε στα
αστικά κέντρα συνέπεια στρατιωτικών και πολι-
τικών επιλογών15. Τα στρατιωτικά στελέχη της
κυβερνητικής πλευράς είχαν διαπιστώσει ότι η
ένταξη των ομάδων των καταδιωκόμενων σε
στρατιωτικές μονάδες του ∆ΣΕ γινόταν δυνατή
μέσα από την επαφή τους με τον κοινωνικό χώ-
ρο, δηλαδή με την είσοδό τους στα χωριά, την
οργάνωσή τους και την εγκατάσταση μηχανισμών
τροφοδοσίας και στρατολογίας σε αυτά. Σύμφω-
να με τον κυβερνητικό στρατό το τμήμα αυτό
της υπαίθρου χαρακτηριζόταν ανασφαλές και εχ-
θρικό. Για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα
που προέκυπταν λήφθηκαν μια σειρά από στρα-
τιωτικά και πολιτικά μέτρα16. Το πρώτο αφορού-
σε στην περικοπή της βοήθειας σε τρόφιμα και
ιματισμό στις «αμφιλεγόμενες» ή ανταρτοκρα-
τούμενες περιοχές. Ήδη, από το 1945, καμία
βοήθεια της UNRRA δεν έφτανε στις περιοχές
αυτές17. Μια δεύτερη δέσμη μέτρων αφορούσε
στην απαγόρευση της κυκλοφορίας στα ορεινά
χωριά18, τη φρούρηση χωριών από μονάδες
Στρατού και Εθνοφυλακής και τη συγκρότηση
ΜΑΥ19. Το τρίτο και δραστικότερο μέτρο προέ-
βλεπε την αποκοπή των δυνάμεων του ∆ΣΕ από
τον κοινωνικό τους χώρο και την εκτόπιση των
ανεπιθύμητων πληθυσμών από τα χωριά τους,
με τη δημιουργία «νεκρών ζωνών»20 στις ορει-
νές και ημιορεινές περιοχές. Αν η επικράτεια του
∆ΣΕ έμενε έρημος τόπος, τότε η καταστροφή της
γινόταν εύκολη υπόθεση. Σύμφωνα με στρατιω-
τικά έγγραφα21, ο κυβερνητικός στρατός συνει-
δητά και συντονισμένα προέβη στην εκκένωση
περιοχών που θεωρούσε εχθρικές ή ανασφαλείς
προκειμένου να αποδυναμώσει το σύστημα εφο-
διασμού, τις εφεδρείες των στρατολογουμένων
και το δίκτυο του ∆ΣΕ στην ύπαιθρο22. Στρατιω-
τικοί στις εκθέσεις τους τόνιζαν την ανάγκη εξό-
ντωσης της αυτοάμυνας των χωριών και τη με-
ταφορά του πληθυσμού των ορεινών περιοχών
στις πόλεις23. Σε αυτή την άποψη συνηγορούσαν
και πολιτικοί παράγοντες24.
Το μέτρο άρχισε να εφαρμόζεται δειλά και
τμηματικά ήδη από το χειμώνα 1946-7. Αρχικά,
απέβλεπε στον έλεγχο της μετακίνησης των νο-
μάδων κτηνοτρόφων, οι οποίοι μετακινούσαν τα
κοπάδια τους προς αναζήτηση βοσκοτόπων. Την
άνοιξη έπρεπε να επιστρέψουν στα ορεινά. Αυ-
τό παρεμποδίστηκε σε αρκετές περιπτώσεις ι-
διαίτερα στις περιοχές όπου προβλέπονταν εκ-
καθαριστικές επιχειρήσεις του στρατού25. Μερι-
κές φορές ο στρατός απλά συμβούλευε τον α-
γροτικό πληθυσμό να μετακινηθεί στις πόλεις για
ασφάλεια, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ορισμένα
χωριά, τα οποία περιέρχονταν προσωρινά ή μό-
νιμα στον έλεγχο του κυβερνητικού στρατού και
θεωρούνταν ανασφαλή ή ύποπτα, εκκενώνονταν
αναγκαστικά26 ή με τη βία. Προφορικές και γρα-
πτές μαρτυρίες περιγράφουν ιστορίες ξεριζωμού
και απόγνωσης από αυτές τις μετακινήσεις:
«Ειδικά αποσπάσματα συγκέντρωναν τον κόσμο
στο κέντρο κάθε χωριού και του έδιναν τη ρητή εντο-
λή μέσα σε λίγες ώρες να πάρει όσα από τα υπάρχοντά
του μπορεί να κουβαλήσει με την οικογένειά του να ε-
γκαταλείψει το σπίτι του, την περιουσία του, τα χωρά-
φια του. Ακολουθούσαν απερίγραπτες σκηνές φρίκης.
Κοπέλες και γυναίκες αλλόφρονες έτρεχαν δεξιά και
αριστερά να συγκεντρώσουν τα απαραίτητα πράγμα-
τα του νοικοκυριού, τις προίκες τους που έφτιαξαν με
μύριους κόπους και στερήσεις, τα ζωντανά που έβο-
σκαν σκόρπια γύρω από το χωριό το βιός τα εργα-
λεία... τι να πρωτοπάρουν; Τα χωριά εκείνες τις ημέ-
ρες μοιάζαν με ναυάγια. Ο καθένας έτρεχε απελπι-
σμένος να θάψει ότι δεν μπορεί να πάρει μαζί του, χω-
ρίς να είναι βέβαιος πως θα το γλιτώσει, θα το ξανα-
δεί στα χέρια του. Κι αλίμονο σε όποιον δεν ήταν έτοι-
μος για εκκίνηση στην καθορισμένη ώρα. Κινδύνευε
να του προσάψουν την κατηγορία ότι σκόπιμα καθυ-
στερεί, για να παραμείνει στο χωριό και να ενισχύσει
τους αντάρτες... κι έβλεπε κανείς μακρόσυρτες φάλαγ-
γες από ανθρώπους κάθε ηλικίας –γέροι, γριές, μωρο-
μάνες με παιδιά στην αγκαλιά, τσούρμο μικρά παιδιά,
οι πιο πολλοί με ένα μπογαλάκι στο χέρι, άλλοι να σέρ-
νουν τα κατοικίδια ζώα τους– με θρήνους και οδυρ-
μούς να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους, παίρνοντας το
δρόμο για την πόλη, συνοδευόμενοι από ισχυρά στρα-
τιωτικά αποσπάσματα, που έκαναν το παν να μην ξε-
φύγει κανένας από τη φάλαγγα και επιστρέψει στο χω-
ριό. Όλος ο κόσμος σε αντίσκηνα και πρόχειρες παρά- Εκτοπισμός
γκες με κίνδυνο να προσβληθεί από διάφορες επιδη- πληθυσμών κατά
τη διάρκεια
μίες. Και ενώ οι φάλαγγες των ξεριζωμένων αγροτών
εγκατέλειπαν τόσο βιαστικά τα χωριά, οι μοναρχοφα- του Εμφυλίου
σιστικές συμμορίες που καραδοκούσαν ρίχνονταν α-
περίσπαστες στο πλιάτσικο, θησαυρίζοντας από το
βιός των ξεσπιτωμένων. Μέσα σε λίγες ημέρες ολό-
κληρα χωριά εκεί που πριν λίγο ήταν γεμάτα ζωή με-
ταβλήθηκαν ξαφνικά σε ερημότοπους, νεκροταφεία»27.
Αυτή η βιαστική και απρογραμμάτιστη εκκένω-
ση των χωριών, καθώς και η αδιαφορία των
στρατιωτικών αρχών για την τύχη του αγροτικού
πληθυσμού αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής τό-
σο από πολιτικούς όσο και από στρατιωτικούς
παράγοντες28.
Η εκκένωση των ορεινών περιοχών από τους
κατοίκους τους δεν περιορίστηκε σε σποραδικές
περιπτώσεις αλλά ήταν συστηματική και μαζική29.
Ως τον Οκτώβριο του 1947 είχαν εκτοπιστεί τό-
σοι άνθρωποι ώστε υπήρχε ένα δαπανηρό προ-
σφυγικό πρόβλημα το οποίο ανησυχούσε την α-
μερικανική αποστολή της AMAG30. Το σοβαρό
πρόβλημα που προέκυπτε ήταν το τεράστιο κό-
στος της επιχείρησης, καθώς οι πληθυσμοί που
μετακινούνταν ήταν απόλυτα εξαρτημένοι από
την κρατική βοήθεια31. Η απομάκρυνση ενός με-
γάλου μέρους του αγροτικού πληθυσμού από τον
τόπο κατοικίας του είχε ως αποτέλεσμα τη μείω-
ση της καλλιέργειας και την αύξηση του μη πα-
ραγωγικού πληθυσμού που έπρεπε να τραφεί.
Αυτό επιβράδυνε την οικονομική πολιτική της
AMAG και επιβάρυνε τον προϋπολογισμό της. Γι’
αυτό αμερικανοί ιθύνοντες υποστήριξαν με επι-
μονή ότι, παρά το στρατιωτικό και πολιτικό ό-
φελος, ήταν υπερβολικά δαπανηρό να κρατιέται
ο αγροτικός πληθυσμός μακριά από τις εστίες
του32. Από την άλλη μεριά, ωστόσο, οι αξιωμα-
τούχοι της AMAG έδιναν ύψιστη προτεραιότητα
[63]
 στο στρατό33. Οι συνέπειες αυτής της πολιτικής
ήταν η μεταφορά όλο και περισσότερων κονδυ-
σημειώσεις
λίων στο στρατιωτικό σκέλος της βοήθειας. Ακό-
μα και η πρόσθετη βοήθεια των ΗΠΑ, η οποία
χαρακτηριζόταν ως οικονομική, δεν χρησιμο-
ποιούνταν για την ανοικοδόμηση της χώρας αλ-
λά για στρατιωτικούς σκοπούς, όπως ήταν η
βοήθεια στους πρόσφυγες και τα σχέδια ανοικο-
δόμησης για στρατιωτική χρήση34. Παρά τις συ-
στάσεις και από ελληνικούς στρατιωτικούς πα-
ράγοντες35 και τα διαφαινόμενα προβλήματα, οι
εκτοπίσεις συνεχίστηκαν με αμείωτη ένταση κα-
τά τη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρή-
σεων του κυβερνητικού στρατού την άνοιξη του
1948, αποτελώντας ένα εξαιρετικά επιτυχημένο
μέτρο καθοριστικής σημασίας για την έκβαση της
στρατιωτικής σύγκρουσης.
Οι πληθυσμοί που εκκενώνονταν έφταναν α-
ναγκαστικά στις μεγάλες πόλεις, στα επονομα-
ζόμενα κέντρα ασφαλείας, όπου αντιμετωπίζο-
νταν ως υποστηρικτές του ∆ΣΕ36. Ο «εθνικό-
φρων» τύπος εφιστούσε την προσοχή στους
πραγματικούς πρόσφυγες και τους ζητούσε να
καταγγέλλουν καθετί ύποπτο37. Η αποδιάρθρωση
των οργανώσεων της Αριστεράς, ωστόσο, στις
πόλεις και η εκκαθάριση των δημοσίων υπηρε-
σιών και των σωμάτων ασφαλείας από οποιον-
δήποτε πραγματικό ή υποτιθέμενο αριστερό, εί-
χε δημιουργήσει χώρους υποδοχής «ασφαλείς»
από πολιτική και στρατιωτική άποψη38. Οι εκτο-
πισμένοι πληθυσμοί «κλείστηκαν» στα επονομα-
ζόμενα Κέντρα Ασφαλείας, σε περίκλειστες πό-
λεις φρούρια, υπό την άμεση επίβλεψη του κρά-
τους και του στρατού, έχοντας απόλυτη ανάγκη
βοήθειας και περίθαλψης. Εκεί έζησαν σε άθλιες
συνθήκες έως τον επαναπατρισμό τους μετά το
τέλος των στρατιωτικών επιχειρήσεων.
[64]
1. Το παρόν άρθρο εντάσσεται στα πλαί-
σια διδακτορικής διατριβής της γράφου-
σας που αφορά όψεις του Εμφυλίου Πολέ-
μου στην πόλη της Λαμίας. Η έρευνα πραγ-
ματοποιήθηκε σε τοπικό επίπεδο και βασί-
στηκε στη μελέτη τοπικών κυρίως αρχείων.
Για αυτό το λόγο οι βιβλιογραφικές παρα-
πομπές έχουν τοπικό χαρακτήρα.
2. Οι διαθέσιμες αρχειακές πηγές για το
ζήτημα των εσωτερικών προσφύγων και τα
μέτρα πρόνοιας που ελήφθησαν για την α-
νακούφισή τους κατά τη διάρκεια του εμ-
φυλίου πολέμου, σπανίζουν και είναι αποσπα-
σματικές. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με
το περιορισμένο μέχρι πρόσφατα ενδιαφέρον
των ερευνητών της περιόδου για την κοινωνική
ιστορία του εμφυλίου, είχε ως αποτέλεσμα το
θέμα να είναι σχεδόν ανεξερεύνητο στην ελλη-
νική βιβλιογραφία.
3. ∆εύτερη Κυανή Βίβλος, εκδιδόμενη από
την Προσωρινή ∆ημοκρατική Κυβέρνηση της
Ελλάδος, Λονδίνο 1949, σ. 61-66.
4. ∆εν υπάρχει νομικός ορισμός για τους ε-
σωτερικούς πρόσφυγες, όπως υπάρχει για τους
πρόσφυγες. Για το θέμα βλ. Deng, Francis, «The
guiding principles on internal displacement»,
E/CN.4/1998/53/Add.l, February 11. New York,
NY: United Nations., New York: United Nations.
5. ∆. Φούκα - Ρεζέ, Οργισμένα Χρόνια, Λαμία
1994, σ. 200.
6. Βλ. ενδεικτικά την περίπτωση του Σωτήρη
Τσιτσιπή ή Λοκρού στο Κ. Πεντεδέκας, Σωτήρης
Λ. Τσιτσιπής, Ο ηρωικός Λοκρός, Αθήνα: Εντός,
2004, σ. 143 και του Κώστα Παλαιολόγου στο Κ.
Παλαιολόγος, Από την Εθνική Αντίσταση στον
Εμφύλιο, τόμος 1ος , Αθήνα: Σύγχρονη Γνώμη,
2003, σ. 20.
7. Περίπτωση Θ.Σ, μέλους της ΟΠΛΑ Λαμίας.
Προφορική Μαρτυρία Κ.Κ.
8. ΓΑΚ Φθιώτιδος, Λαμιακή Φωνή, 16 Φλεβάρη
1947, χρόνος 1, περ. Α, φ. 11.
9. Μαρτυρία Κ. Παλαιολόγου, ο.π., σ. 402. Βλ.
και Λαμιακός Τύπος, 2 και 23 Σεπτεμβρίου 1947
και 14 Μαΐου 1949. Για το ίδιο ζήτημα Γ. Χουλιά-
ρας, Ο δρόμος είναι άσωτος... ΕΛΑΣ-∆ΣΕ-Πολω-
νία, 1941-1958, Ιωάννινα 2005, σ. 404.
10. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 7, Κείμενο 75 «Έκθε-
ση επιχειρήσεων Χαραυγή από τον αντιστράτη-
γο διοικητή Θ. Τσακαλώτο από 14-4 έως 16-5-
1948 προς ΓΕΣ», 19-5-1950.
11. Κώστας Λάζος, Ο Γολγοθάς του Καρπε-
νησίου, Αθήνα 1999, σ. 32-3.
12. Προφορική μαρτυρία Α. Καραγκούνη και
Χουλιάρας, ο.π., σ. 406, Ρήνα Χαλβατζή - Γκό-
γκου, Σελίδες από τον θρύλο και την πραγματι-
κότητα του εμφυλίου, Λαμία 1992 αυτοέκδοση,
χ.χ., Ίδρυμα Κ. Καραμανλή, Αρχείο Κ. Τσαλδά-
ρη, Φάκελος 23, Υποφάκελος 2β, «Υπόμνημα
Βουλευτή Καστορίας - Φλώρινας Α. Νταλίπη
προς Κ. Τσαλδάρη, 3 Νοεμβρίου 1947» και Ι.
Σακκάς, «Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ευρυτανία»,
στο Μ. Μαζάουερ, (επιμ.) Μετά τον πόλεμο. Η
ανασυγκρότηση της οικογένειας του έθνους και
του κράτους στην Ελλάδα, 1943-1960, Αθήνα:
Αλεξάνδρεια 2000, σ. 221.
13. Χουλιάρας, ο.π., σ. 410.
14. ΓΕΣ/ ∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 3, Κείμενο 89, «Συ-
μπεριφορά προς τους κατοίκους της υπαίθρου»,
1η Στρατιά προς Β και Γ ΣΣ, 26 Μαρτίου 1947
και Λάζος, ο.π., σ. 33.
15. Αμερικανικά αρχεία. Παρατίθενται στο: Α.
Λαΐου, «Μετακινήσεις πληθυσμού στην ελληνική
ύπαιθρο κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέ-
μου», στο L. Baerentzen, Γ. Ιατρίδης και O.
Smith, Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο 1945-
1949, ελλ. εκδ. Αθήνα: Ολκός 1992 και έγγρα-
φα ΓΕΣ/∆ΙΣ, (ΑΕΠ) Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου,
16 τόμοι, Αθήνα: εκδ.: ΓΕΣ/∆ΙΣ, 1998.
16. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 7, Κείμενο 65, «Οδη-
γίαι δια τον διοικητήν Α ΣΣ αφορώσαι τας επι-
χειρήσεις Χαραυγή», 2-4-1948 και Κείμενο 75
«Έκθεση επιχειρήσεων Χαραυγή από τον αντι-
στράτηγο διοικητή Θ. Τσακαλώτο από 14-4 έως
16-5-1948 προς ΓΕΣ», 19-5-1950.
17. Ρούμελη, 16 Ιουλίου 1946. Καταγγελίες
για τις αδικίες των διανομών σε φύλλα της εφη-
μερίδας 21 και 22 Μαΐου 1946, 9, 18 και 27 Ιου-
νίου 1946. Για τα χωριά της Υπάτης και της ∆υ-
τικής Φθιώτιδας, Παλαιολόγου, ο.π., σ. 250-1 και
σ. 401.
18. «Ανακοίνωση Ανωτέρας ∆ιοικήσεως Χω-
ροφυλακής Φθιωτιδοφωκίδος, Άρθρα 3 και 4 για
απαγόρευση κυκλοφορίας κατά τις νυκτερινές
ώρες στις ορεινές περιοχές και απαγόρευση πα-
ραμονής ποιμνίων, αιγοπροβάτων και μεγάλων
ζώων στις ορεινές περιοχές», Λαμιακός Τύπος,
9 Ιουλίου 1946 και αντίστοιχο παράδειγμα από
τα χωριά των Αγράφων Τ. Ψημμένος, Αντάρ-
τες στ’ Άγραφα, 1946-1950, Αναμνήσεις
ενός αντάρτη, Σύγχρονη Εποχή 1998,
σ. 69.
19. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 3, Κείμε-
νο 6, «Αυτασφάλεια υπαίθρου» ΓΕΣ
προς Α, Β και Γ ΣΣ και «Σχέδιον
οργανώσεως ειδικών Μονάδων
Αυτασφάλειας Υπαίθρου», υπο-
γραφή Υπουργός ∆ημόσιας Τάξης
Μαυρομιχάλης και Αρχηγός ΓΕΣ,
Π. Σπηλιωτόπουλος, 7 Οκτωβρίου
1946. Ειδικότερα για τη συγκρότη-
ση ΜΑΥ στην περιοχή της Στερεάς
και τη δράση τους βλ. Χουλιάρας,
ο.π., σ. 432-4.
20. Η τρίχρονη εποποιία του ∆ημοκρατι-
κού Στρατού Ελλάδας, 1946-1949, Ριζοσπά-
στης: Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998, σ. 461-2.
21. Λαΐου, ο.π., σ. 77-79. Στηρίζεται σε αμερι-
κανικά αρχεία.
22. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 5, κείμενο 20, ΓΕΣ
1η Στρατιά προς ΣΣ και ∆ιοικήσεις Χωροφυλα-
κής «Παρακολούθησις και εξόντωσις των αυτο-
αμυνιτών», 24 Μαΐου 1947. Και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ,
Τόμος 3, Κείμενο 83, Αρχηγός ΓΕΣ προς 1η
Στρατιά: «Προσβολή κατωκημένων τόπων υπό
Ε.Β.Α», Αθήνα, 6 Σεπτεμβρίου 1947.
23. ∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αδημοσίευ-
τα έγγραφα, Φάκελος 1406, Υποφάκελος Γ,
«Έκθεσις Πεπραγμένων 41ου Λόχου από 8 έως
20-5-1947 και διλοχίας 41ας από 21-29 /5/47.
24. Κ. Καραμανλής, Αρχείο, Γεγονότα και Κεί-
μενα. Τόμος 1ος: Η ανοδική πορεία, 1946-1956,
επιμ. Κ. Σβολόπουλος, Αθήνα: Ίδρυμα Κ. Καρα-
μανλή, Εκδοτική Αθηνών 1992, σ. 84.
25. Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του ελληνικού εμ-
φυλίου πολέμου, (1946-1949), τόμος 2, Αθήνα:
Βιβλιόραμα 2000, σ. 594.
26. ΓΑΚ Φθιώτιδος, Αρχείο Νομαρχίας Βοιω-
τίας (αταξινόμητο), «502 Τάγμα 2ος Λόχος: ∆ια-
ταγή προς τους κατοίκους της Ευαγγελιστρίας,
1η ∆εκεμβρίου 1947», ΣΤΓ 912α της 1ης ∆εκεμ-
βρίου 1947.
27. Ψημμένος, ο.π., σ. 142-3. Η ίδια εικόνα ξε-
ριζωμού και απόγνωσης περιγράφεται με βάση
προφορικές μαρτυρίες και σε ένα χωριό της Ευ-
ρυτανίας: Β. Αποστολόπουλος, Το χρονικό μιας
εποποιίας. Ο ∆ΣΕ στη Ρούμελη, γ΄ έκδοση, Αθή-
να: Σύγχρονη Εποχή, 1998, σ. 34. Ανάλογη περι-
γραφή και από τον Α. Ελεφάντη, «1947. Ανταρ-
τόπληκτοι: μια μέρα», Αρχειοτάξιο, τευχ. 2,
2000.
28. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, Τόμος 5, Κείμενο 85, «Με-
ταφορά προσφύγων χωρίου Βένετον», Βασιλι-
κόν Ναυτικόν. Ναυτική ∆ιοίκησις Βόλου, 21 Αυ-
γούστου 1947.
29. Ίδρυμα Κ. Καραμανλή, Αρχείο Κ. Τσαλ-
δάρη, Φάκελος 28, Υποφάκελος 4, «Le ministere
des affaires etrangeres Cabinet du ministre, 14 -
4-1947».
30. NAUS, SDR 868.00/10- 2747. Παρατίθεται
στη Λαΐου, ο.π., σ. 77.
31. Για τις συζητήσεις της ελληνικής κυβέρ-
νησης με Αμερικανούς για το ζήτημα της κάλυ-
ψης των εξόδων της διαμονής, διατροφής και
ένδυσης των προσφύγων: Ίδρυμα Κ. Καραμαν-
λή, Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φάκελος 23, Υποφάκε-
λος 2β, «Κρυπτογραφικόν τηλεγράφημα. Αρ.
Εμπ. Πρωτ. 59: Προς το Υπουργείο Εξωτερικών
Αθήναις, Ουάσινγκτον, 29 Οκτωβρίου 1947: Τη-
λεγράφημα αντιπροέδρου της κυβερνήσεως
σχετικά με συζήτηση στο State Department
για το σύνολο ελληνικού προβλήματος εν
πλάτει» και «Topics of discussion», 27
Οκτωβρίου 1947.
32. «Η Έκθεση της Επιτροπής
Porter, Υπουργείο Εξωτερικών προς
τον Τύπο, 30 Απριλίου 1947», στο
P.Porter, Ζητείται ένα θαύμα για
την Ελλάδα. Το ημερολόγιο ενός
προεδρικού απεσταλμένου, 20 Ια-
νουαρίου - 27 Φεβρουαρίου 1947,
Αθήνα: Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις,
2006, σ. 186.
33. FRUS (1948), vol.IV, Telegram
868.00/1-1448, “The Chief of the
American Mission for Aid to Greece
(Griswold) to the Secretary of State”,
Athens, 14 January 1948, σ. 28. Σχετικά με την
προτεραιότητα της καταστροφής των αντάρτι-
κων δυνάμεων και της αποκατάστασης της εσω-
τερικής ασφάλειας ως εξαιρετικής σημασίας και
απαραίτητη προϋπόθεση για μια επιτυχημένη
βοήθεια προς την Ελλάδα Βλ. FRUS (1948),
vol.IV, Telegram 868.00/1-948, “The Secretary of
State to the American Mission for Aid to Greece”,
Washington, 12 January 1948, σ. 26.
34. W. H. McNeil, Greece: American Aid in
Action, 1947-1956, New York: The Twentieth
Century Fund, 1957, σ. 40.
35. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 6, κείμενο 67, ΓΕΣ
προς 1η Στρατιά «Περιορισμός εκκένωσης χω-
ρίων», 14 Νοεμβρίου 1947.
36. Λαμιακός Τύπος, 11 Οκτωβρίου 1949.
37. Λαμιακός Τύπος, 10 Αυγούστου 1947.
38. Λαμιακός Τύπος, 1 Ιανουαρίου 1949 και
μαρτυρία ∆ημήτρη Τζουβάρα, στο ∆. Τζουβά-
ρας, Ψηφίδες μιας ζωής. Η αγροτική ζωή προ-
πολεμικά, η κατοχή, ο εμφύλιος, Λαμία: Οιωνός
2009, σ. 89. Βλ. ακόμα ΓΕΣ/ ∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 8,
Κείμενο 27, «Οδηγίαι δια επιχειρήσεις μετά την
τοιαύτην Ρούμελης», ΓΕΣ προς ∆ιοικητές Α και
Β ΣΣ, 8 Μαΐου 1948, Λαμιακός Τύπος, 13 Απρι-
λίου 1949 και ανακοινώσεις της ∆ιοίκησης Χω-
ροφυλακής Λαμίας στον τοπικό τύπο: Λαμιακός
Τύπος, 23 και 30 Μαΐου 1948, 8 Ιουλίου 1948, 5
Νοεμβρίου 1948 και 9 Αυγούστου 1949. Για τα ί-
δια μέτρα στο Καρπενήσι βλ. Λάζος, ο.π., σ. 37.
[65]
 Πολιτικοί κρατούμενοι
(α) φιέρωμα
του Εμφυλίου:
ο πολιτικός αποκλεισμός ως προϋπόθεση
της κρατικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης1
∆ήμητρα Λαμπροπούλου
Τ
ο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, η αν-
θρωπότητα –και ειδικά η ευρωπαϊκή ήπει-
ρος– έζησε μία αλληλουχία πολέμων που ο
ολοκληρωτικός τους χαρακτήρας επέφερε δομι-
κές συνέπειες στις κοινωνικές σχέσεις και πρα-
κτικές, τη συγκρότηση του κράτους και το πολι-
τικό φαινόμενο εν γένει. Ο ελληνικός εμφύλιος
πόλεμος ήταν μέρος αυτής της αλληλουχίας: έ-
νας ολοκληρωτικός πόλεμος. Αποτέλεσε το πε-
δίο πάνω στο οποίο μεθοδεύτηκε μία διπλή
στρατηγική στην οποία συναντιούνταν οι εγχώ-
ριες και διεθνείς καθεστηκυίες δυνάμεις. Ο πρώ-
τος άξονας της στρατηγικής ήταν η εκρίζωση
των πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών αλ-
λαγών τις οποίες είχε επιφέρει η Αντίσταση στην
κοινωνική και πολιτική εμπειρία, δηλαδή η απο-
εαμοποίηση της ελληνικής κοινωνίας^ ο δεύτε-
ρος ήταν η εμπέδωση της πειθάρχησης των κοι-
νωνιών, την οποία επέβαλλε ο Ψυχρός Πόλεμος
[66]
διαμορφώνοντας πολιτικές διχοτομίες που ανα-
χαίτιζαν τη δυναμική της μαζικής αντιφασιστι-
κής κινητοποίησης της πολεμικής περιόδου.
Προϋπόθεση για την επιτυχία αυτής της στρα-
τηγικής ήταν ο πολιτικός αποκλεισμός των αντι-
πάλων του καθεστώτος, ο οποίος συντελέστηκε
μέσα από συστηματικές απαγορεύσεις, διώξεις
και τιμωρητικές πρακτικές που εκτείνονταν από
τη στέρηση κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμά-
των μέχρι τον εκτοπισμό, την κάθειρξη και την
αφαίρεση της ζωής2. Η τεχνική δεν ήταν καινο-
φανής. Μέσα από μία μακρά εξέλιξη των τιμωρη-
τικών πρακτικών στην Ευρώπη των νεότερων
χρόνων, ο πολιτικός εγκληματίας είχε αναχθεί
στον απόλυτο «άλλο» της κοινότητας που όριζε
η πολιτική εξουσία. Το πρώτο μισό του εικοστού
αιώνα γνώρισε μία πρωτοφανή έκταση και έντα-
ση των διώξεων των πολιτικών αντιπάλων των
καθεστώτων, καθώς οι πόλεμοι, οι επαναστάσεις
και ο εθνικισμός σφράγιζαν τις κοινωνικές συ-
γκρούσεις3. Στην Ελλάδα του Εμφυλίου Πολέμου,
η τρομοκρατία, οι διώξεις, οι φυλακίσεις, οι ε-
κτοπίσεις, οι εκτελέσεις των αντιπάλων του κα-
θεστώτος, υπαγορεύθηκαν από ένα σύνολο νο-
μοθετικών μέτρων τα οποία επαναπροσδιόριζαν
τα όρια της πολιτικής και εθνικής κοινότητας,
καθώς και την ιδιότητα και τα δικαιώματα του
πολίτη. Το νομοθετικό αυτό οπλοστάσιο, συνυ-
φασμένο με ένα ολόκληρο πλέγμα θεσμικών και
άτυπων πρακτικών, έδωσε μία συγκεκριμένη
μορφή στον αντικομμουνιστικό χαρακτήρα του
μεταπολεμικού ελληνικού κράτους: την «εθνικο-
φροσύνη» και τη διάκριση των πολιτών και της
δράσης τους σε «εθνικόφρονες» και «αντεθνι-
κώς δρώντες»4. Αυτή ήταν η φυσιογνωμία του
ελληνικού κράτους έως τουλάχιστον το 1974 και
είναι φανερό ότι καθόριζε όχι μόνον τον απο-

κλεισμό των «μη εθνικοφρόνων» αλλά και την
πολιτική και κοινωνική συμμετοχή των «εθνικο-
φρόνων». Αποδεκτή και νόμιμη κοινωνική δράση
(συνδικαλιστική, καλλιτεχνική, εκπαιδευτική, α-
θλητική κ.ο.κ.) ήταν η εθνικόφρων, ενώ συγχρό-
νως αναβαθμιζόταν δραματικά ο ρόλος και η α-
ποδοχή των θεσμών που διαφύλασσαν και εγ-
γυούνταν την εθνικοφροσύνη: του στρατού, της
αστυνομίας, του παλατιού5. Επομένως, η διαίρε-
ση της ελληνικής κοινωνίας και ο αποκλεισμός
ενός σημαντικού μέρους της στη βάση της πολι-
τικής αντίθεσης προς το καθεστώς αφορούσαν
όχι μόνο την εμπειρία των αριστερών και όσων
εν γένει είχαν λάβει μέρος στο κίνημα της Αντί-
στασης, αλλά την ίδια τη διαδικασία της κρατι-
κής ανασυγκρότησης και της αναδιάρθρωσης των
κοινωνικών σχέσεων μετά τον πόλεμο.
Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ήταν λοιπόν έ-
νας ολοκληρωτικός πόλεμος, ένας πόλεμος που
στόχευε στην απόλυτη υποταγή και την άρνηση
του «άλλου» που επίσης είχε κατασκευάσει. Και
ήταν συγχρόνως ένας πόλεμος πάνω στον οποίο
οικοδομήθηκε ο σκληρός ταξικός κόσμος της με-
τεμφυλιακής Ελλάδας. Πώς εκδηλώθηκε αυτός ο
ολοκληρωτικός χαρακτήρας στο πεδίο της οργά-
νωσης της υποταγής, της άρνησης και του απο-
κλεισμού των πολιτικών αντιπάλων στον κόσμο
των φυλακών, των εξοριών και των στρατοπέ-
δων συγκέντρωσης; Με ποιους τρόπους αυτός ο
αποκλεισμός συνδέθηκε με την ευρύτερη διαδι-
κασία κοινωνικών αποκλεισμών που πυροδο-
τούνται τα χρόνια του εμφυλίου και λειτουργούν
τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες; Αυτά τα ε-
ρωτήματα θα προσπαθήσω να προσεγγίσω στη
συνέχεια, επιχειρώντας παράλληλα έναν προ-
βληματισμό σχετικά με το αποτύπωμα του Εμφυ-
λίου στις άμεσες ή έμμεσες αναφορές των μετα-
πολεμικών δρώντων υποκειμένων.
Από το 1946 και καθώς ο εμφύλιος πόλεμος
εξαπλώνεται στην ελληνική επικράτεια, ο αριθ-
μός των πολιτικών κρατουμένων διογκώνεται.
Φυλακές σε όλη την Ελλάδα γεμίζουν με πολιτι-
κούς κρατουμένους και νησιά μετατρέπονται σε
τόπους εξορίας. Στο πλαίσιο της συστηματο-
ποίησης και της διεύρυνσης των συλλήψεων και
των φυλακίσεων εντάσσονται επίσης η ίδρυση
και η λειτουργία των στρατοπέδων της Μακρονή-
σου και της Γυάρου, μολονότι το πρώτο εξυπη-
ρετούσε και τον ειδικό στόχο της «αναμόρφω-
σης» των στρατιωτών που ήταν ύποπτοι για αρι-
στερά πολιτικά φρονήματα. Σύμφωνα με τη βρε-
τανική νομική αποστολή, 50.000 άνθρωποι εί-
χαν συλληφθεί στην Ελλάδα το 1945. Το 1947,
μια σχετική έκθεση του ΚΚΕ καταγράφει 19.620
πολιτικούς κρατουμένους που βρίσκονταν σε φυ-
λακές και 36.948 σε εξορίες. Οι βρετανικές πη-
(
γές αναφέρουν ότι, το 1948, 21.853 άτομα βρί-
σκονται στις φυλακές, 10.365 σε τόπους εξορίας
και 15.242 στη Μακρόνησο. Λίγο μετά το τέλος Ιδιαίτερο
των εχθροπραξιών (Σεπτέμβριος 1949), η ελλη- κεφάλαιο στην
νική κυβέρνηση κάνει λόγο για 19.000 πολιτι-
κούς κρατουμένους και 31.400 πολίτες και στρα-
ιστορία της
τιώτες στη Μακρόνησο και σε άλλα στρατόπεδα. εμφυλιο-
Υπολογίζεται ότι κάθε στιγμή, από το 1947 έως πολεμικής
το 1949, 40.000-50.000 άνθρωποι βρίσκονταν
έγκλειστοι σε φυλακές και στρατόπεδα, ενώ εί- καταστολής
ναι βέβαιο ότι ο συνολικός αριθμός όσων εξέτι- αποτελεί η
σαν κάποια ποινή στη φυλακή ή την εξορία είναι
ακόμα μεγαλύτερος. Ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ι- λειτουργία των
στορία της εμφυλιοπολεμικής καταστολής απο- εκτάκτων
τελεί η λειτουργία των εκτάκτων στρατοδικείων στρατοδικείων σε
σε όλη τη χώρα, τα οποία με χαρακτηριστική ευ-
κολία καταδίκαζαν μαζικά σε θάνατο τους κατη- όλη τη χώρα, τα
γορουμένους. Υπολογίζεται ότι περίπου 36.920 οποία με
άνδρες και γυναίκες δικάστηκαν από έκτακτα
στρατοδικεία, εκ των οποίων 8.000 καταδικά- χαρακτηριστική
στηκαν σε θάνατο και τουλάχιστον 3.500 οδη- ευκολία
γήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα6.
καταδίκαζαν
Ένα διόλου αμελητέο κομμάτι του πληθυσμού
είχε επομένως την εμπειρία του εγκλεισμού για μαζικά σε θάνατο
πολιτικούς λόγους. Εξίσου σημαντική, όμως, με τους κατηγορου-
την ποσοτική διάσταση του προβλήματος είναι
εκείνη που αφορά τους τρόπους άσκησης και ε- μένους.
μπέδωσης της εξουσίας σε αυτό το τμήμα του Υπολογίζεται ότι
πληθυσμού. Οπωσδήποτε οι στερήσεις που συ-
νέθεταν την καθημερινή ζωή των κρατουμένων περίπου 36.920
ήταν ποικίλες, γεγονός βέβαια που ισχύει για κά- άνδρες και
θε σωφρονιστικό μηχανισμό. Όμως εδώ πρέπει γυναίκες
να σκεφτούμε πέρα από το αυτονόητο του πράγ-
ματος. Γιατί δεν έχουμε να κάνουμε με τους σω- δικάστηκαν από
φρονιστικούς μηχανισμούς γενικά, αλλά με την ι- έκτακτα
διαίτερη άσκηση της κατασταλτικής εξουσίας
πάνω σε εκείνους που έχουν καταστεί, όχι μόνον στρατοδικεία, εκ
ηττημένοι, αλλά και αποκλεισμένοι, ως αποτέ- των οποίων
λεσμα της ολοκληρωτικής τους ήττας. Αυτές που 8.000
θα μπορούσαμε συμβατικά να ονομάσουμε υλι-
κής φύσης στερήσεις –όπως του φαγητού, των καταδικάστηκαν
ρούχων, των χρημάτων, των τσιγάρων, της ια- σε θάνατο και
τροφαρμακευτικής περίθαλψης– εντάσσονταν σε
ένα σύνθετο πλέγμα πιέσεων, οι οποίες αποσκο- τουλάχιστον
πούσαν στο να επιβεβαιώνουν διαρκώς τις θέ- 3.500
σεις που η έκβαση της σύγκρουσης είχε επιφυ-
λάξει για τον καθέναν. Οι πιέσεις αυτές έπαιρναν
οδηγήθηκαν στο
)
τη μορφή των απαγορεύσεων στην αλληλογρα- εκτελεστικό
φία, στο επισκεπτήριο, στην επικοινωνία ακόμα απόσπασμα.
και μεταξύ των ίδιων των κρατουμένων, των πει-
θαρχικών ποινών, των σωματικών και εκφραστι-
κών εξευτελισμών, των παρατάσεων του χρόνου
της κράτησης, ιδίως υπό τη μορφή της παράτα-
σης της εκτόπισης ή των μετεκτοπίσεων.
Ωστόσο, τα δύο περισσότερο εμβληματικά
στοιχεία με τα οποία η εξουσία ασκούνταν πάνω
[67]

στους κρατουμένους ήταν οι εκτελέσεις και οι
Μακρόνησος
δηλώσεις μετανοίας. Η εκτέλεση ως ποινή απο-
τελεί, όπως και το βασανιστήριο, μία από τις τε-
λετές με τις οποίες η εξουσία «επιδείχνει μπρο-
στά σε όλους μιαν αήττητη δύναμη. […] Πρέπει
να δίνει την εντύπωση όχι του ορθού μέτρου,
αλλά της δυσαναλογίας και της υπερβολής^ στην
τελετουργία της ποινής πρέπει να υπάρχει μία
εμφαντική επιβεβαίωση της ισχύος και της ου-
σιαστικής ανωτερότητάς της»7, ώστε να ενισχύει
την εξουσία. Αυτού του είδους ο θάνατος είναι
ένας δημόσιος θάνατος^ τον καθιστά τέτοιον α-
φενός ότι επιβάλλεται από την εξουσία και ότι
πραγματοποιείται ως δημόσιο γεγονός, αφετέ-
ρου ότι, αν και προσωποποιείται σε συγκεκριμέ-
νους ανθρώπους, αφορά τελικά το σύνολο των
πολιτικών κρατουμένων, επιδιώκει να λειτουρ-
γήσει πάνω τους ως στοιχείο παραδειγματισμού.
Ο παραδειγματισμός αυτός στοχεύει ακόμη στην
αποδιάρθρωση, τόσο με φυσικούς όσο και με
ψυχολογικούς όρους, της συλλογικότητας των
κρατουμένων, εγκαθιδρύει το βασίλειο του τρό-
μου αλλά και της απόλυτης εκμηδένισης, της κυ-
ριολεκτικής αλλά και συμβολικής άρνησης του
δικαιώματος ύπαρξης. Ο κίνδυνος του θανάτου
μπορούσε να αποσειστεί, αν και όχι πάντα με
βεβαιότητα, με τη υπογραφή μίας δήλωσης με-
τανοίας. Και εδώ ερχόμαστε στο δεύτερο εμβλη-
ματικό στοιχείο άσκησης της εξουσίας.
Μία τέτοια δήλωση είναι αυτή που ακολουθεί:
«Κατά την Κατοχήν παρεσύρθην από τα απατη-
λά συνθήματα του ΚΚΕ και των παραφυάδων του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ-ΕΑ και οργανώθηκα εις την Ε-
ΠΟΝ. Ταχέως όμως διεπίστωσα ότι αι ως άνω ορ-
γανώσεις είναι ξενόδουλοι, προδοτικαί και επι-
βουλεύονται την Ελευθερίαν και Ανεξαρτησίαν
της Πατρίδος μας. Κατόπιν τούτου αποκηρύσσω
μετά βδελυγμίας και αποτροπιασμού το ΚΚΕ και
[68]
τας παραφυάδας αυτού και τάσσομαι παρά το
πλευρόν του λαοφιλούς Βασιλέως μας και της
Εθνικής ημών Κυβερνήσεως. Ζήτω το Έθνος! Ζή-
τω ο Στρατός!»8. Ποια είναι τα στοιχεία μιας τέ-
τοιας δήλωσης; Η άρνηση της αυτοτελούς και
συνειδητής απόφασης και δράσης του υποκειμέ-
νου, καθώς και η αποκήρυξη των συλλογικοτή-
των στις οποίες είχε ενταχθεί, με άλλα λόγια η
απάλειψη της ατομικής και της συλλογικής ιστο-
ρίας, το σβήσιμο του παρελθόντος ως στοιχείου
ταυτότητας του υποκειμένου^ η αποδοχή της
προδοτικής τους δράσης, σύμφωνα με την κυ-
ρίαρχη ρητορεία της εποχής^ ο όρκος πίστης
στους ακρογωνιαίους λίθους της εθνικοφρο-
σύνης, στο βασιλιά, το στρατό και την εθνική
κυβέρνηση.
Η δήλωση προϋπέθετε, επομένως, όχι μόνον
τον πολιτικό αλλά και τον ηθικό και επιπλέον ε-
ξατομικευμένο εκμηδενισμό του κρατουμένου.
∆ημοσιοποιούνταν στον Τύπο και στον τόπο κα-
τοικίας του κρατουμένου που την είχε υπογρά-
ψει, διαβαζόταν δημόσια στην ενορία ή στο χω-
ριό του, ενώ μετά την υπογραφή της ακολου-
θούσαν επιστολές, υπομνήματα και συμπληρω-
ματικές καταθέσεις (ή και νέες δηλώσεις), τις ο-
ποίες ο μηχανισμός εξουσίας απαιτούσε από τον
κρατούμενο ως τεκμήρια της ειλικρινούς και έ-
μπρακτης μεταμέλειάς του. Έτσι, η δήλωση συμ-
βόλιζε τις νίκες του καθεστώτος και έθετε σε
αμφισβήτηση όχι μόνον το σύστημα των πολιτι-
κών ιδεών των αντιπάλων του αλλά και το σύ-
στημα της ηθικής τους συγκρότησης. Συγχρόνως
λειτουργούσε παραδειγματικά στη στενότερη ή
στην ευρύτερη κοινότητα ως ψηφίδα ενός νέου
δημόσιου χώρου που συγκροτούνταν στο έδα-
φος της κατάφασης προς το καθεστώς και της
άρνησης προς τον ανακηρυγμένο εχθρό, δηλα-
δή ενός δημόσιου χώρου με πολύ πιο οριοθετη-
μένες και άκαμπτες διαχωριστικές γραμμές αλλά
και με νέα περιεχόμενα κοινωνικής συναίνεσης.
Η δήλωση ήταν «η απόδειξη του αναμορφωτι-
κού ρόλου του εγκλεισμού και η πιστοποίηση
του βαθμού αφοσίωσης στο καθεστώς^ ήταν μία
απρόσωπη, γραφειοκρατική διαδικασία των μη-
χανισμών κοινωνικού ελέγχου, αλλά και μια προ-
σωπική, δημόσια χειρονομία με αποδέκτες τόσο
το περιβάλλον του κρατουμένου όσο και την κοι-
νωνία». Ήταν το τεκμήριο που αποδείκνυε στη
δημόσια σφαίρα τις ιδιότητες του μεταμεληθέ-
ντος: νομιμόφρων πολίτης, αξιόπιστος στρατιώ-
της, παραπλανημένος που μέσα από τη δοκιμα-
σία αναγνωρίζει τα σφάλματά του στο παρελθόν,
εθνικόφρων που μάχεται κατά των εσωτερικών
και εξωτερικών εχθρών της χώρας9.
Μπορούμε να πούμε ότι, παρακολουθώντας
τους πολιτικούς κρατουμένους, παρατηρούμε

την περισσότερο αδρή και απροκάλυπτη άσκηση
της κατασταλτικής βίας η οποία εφαρμόζεται ε-
ναντίον της Αριστεράς την περίοδο εκείνη. Επι-
χειρείται εδώ κάτι βαθύτερο από τη φυσική ε-
ξουδετέρωση του πολιτικού αντιπάλου. Η εξου-
σία που ανασυγκροτείται στα χρόνια του Εμφυ-
λίου φέρνει κοντά της, στο εσωτερικό της, αυ-
τούς τους πολιτικούς αντιπάλους, τους εμπλέκει
ως «ηττημένους» στην άσκησή της. Οι παρατη-
ρήσεις τις οποίες εκθέτει ο Μισέλ Φουκώ σχετι-
κά με τη μετατροπή του παραβάτη του νόμου σε
κατάδικο μπορούν, ως ένα βαθμό, να φωτίσουν
τη σημασία ετούτης της ιδιαίτερης εμπλοκής:
«Ως κατάδικος πια, και σαν σημείο της εφαρμο-
γής των κολαστικών μηχανισμών», σημειώνει, «ο
παραβάτης του νόμου μετατρέπεται σε αντικεί-
μενο εφικτής γνώσης», το σώμα του μετατρέπε-
ται σε «σημείο αγκυροβόλησης της εκδήλωσης
της εξουσίας», από αυτό αντλείται και παράγε-
ται μια ορισμένη γνώση και μια κυριαρχία πάνω
στις δυνάμεις του. Αυτή η γνώση και αυτή η κυ-
ριαρχία (το φουκοϊκό δίπολο γνώση/εξουσία) α-
ποτελούν εκείνο που θα μπορούσε να ονομαστεί
η πολιτική τεχνολογία του σώματος. Πρόκειται
για μία «μικροφυσική της εξουσίας, που ενεργο-
ποιείται από τα συστήματα και τους θεσμούς,
αλλά που η εγκυρότητά της τοποθετείται ανά-
μεσα στις τεράστιες αυτές λειτουργίες και στα ί-
δια τα σώματα με την υλικότητά τους και τις δυ-
νάμεις τους» 10. Ο κρατούμενος αποσυντίθεται
για να επανασυντεθεί σε ένα πειθήνιο και υπο-
ταγμένο υποκείμενο. Κοντολογίς, αναμορφώνε-
ται.
Αυτή η διαδικασία αναμόρφωσης του κρατου-
μένου μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σαν μια με-
ταφορά για τον τρόπο αναδιαπραγμάτευσης του
περιεχομένου του έθνους στη βάση του Εμφυ-
λίου, καθώς το πρόβλημα, όπως τίθεται πλέον,
δεν είναι η οριοθέτηση απέναντι σε κάποιον ε-
ξωτερικό «άλλο», αλλά στον εσωτερικό «άλλο»,
τον εσωτερικό εχθρό. Και αυτή η διευθέτηση,
με μαζικούς πλέον όρους, αποτελεί συστατικό
στοιχείο του εθνικισμού της ψυχροπολεμικής πε-
ριόδου. Εντούτοις, υπάρχει μια άλλη λειτουργία
της διαδικασίας αποκλεισμού των ηττημένων και
αναμόρφωσης όσων από αυτούς εμφανίζονται
πιο δεκτικοί, που είναι ίσως πιο ουσιαστική, και
αυτή είναι η κοινωνική της διάσταση, η χρήση
της στη διαμόρφωση νέων κοινωνικών ισορρο-
πιών. Η γνώση που αποκτά και παράγει ο εξου-
σιαστικός μηχανισμός στο πεδίο των πολιτικών
κρατουμένων είναι μια γνώση αξιοποιήσιμη έξω
από τους τοίχους των φυλακών και τα συρματο-
πλέγματα των στρατοπέδων, μια γνώση που,
στοχεύοντας στην απόλυτη υποταγή, μπορεί να
εφαρμοστεί σε κάθε εν δυνάμει αντίπαλο και τε-
(
Η γνώση που αποκτά και παράγει ο εξουσιαστικός
μηχανισμός στο πεδίο των πολιτικών κρατουμένων είναι μια
γνώση αξιοποιήσιμη έξω από τους τοίχους των φυλακών και
τα συρματοπλέγματα των στρατοπέδων, μια γνώση που,
στοχεύοντας στην απόλυτη υποταγή, μπορεί να εφαρμοστεί
σε κάθε εν δυνάμει αντίπαλο και τελικά σε ολόκληρη την
)
κοινωνία.
λικά σε ολόκληρη την κοινωνία.
Το ίδιο το νομοθετικό πλέγμα που τέθηκε σε
ισχύ κατά τον εμφύλιο περιελάμβανε μια εξαι-
ρετικά διασταλτική θεώρηση των ύποπτων και ε-
πικίνδυνων ατόμων. Μια σειρά από διατάγματα
που θέσπιζαν ένα είδος συλλογικής ευθύνης (ό-
χι δηλαδή μόνον των κομμουνιστών αλλά και του
οικείου περιβάλλοντός τους) συνηγορούν υπέρ
αυτού. Εξίσου διασταλτικά λειτουργούσε και η
καθιέρωση της δίωξης και της τιμωρίας όχι α-
πλώς των πράξεων αλλά των προθέσεων. Συγ-
χρόνως, τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημά-
των που επικύρωναν την ταξινόμηση μεγάλου
τμήματος του πληθυσμού σε εθνικόφρονες και
αντεθνικώς δρώντες προδιέγραφαν τα όρια των
κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων και καθι-
στούσαν σαφές ότι οι ελευθερίες είχαν ένα συ-
γκεκριμένο ιδεολογικό προσανατολισμό. Παράλ-
ληλα όμως είχαν και πολύ πρακτικές απολήξεις.
Από αυτά εξαρτώνταν η διατήρηση και η κατά-
ληψη θέσης στη δημόσια διοίκηση αλλά και σε
μια σειρά επιχειρήσεις επιχορηγούμενες άμεσα ή
έμμεσα από το κράτος, η εκλογή σε συνδικαλι-
στικά όργανα, η εισαγωγή στο πανεπιστήμιο, το
δικαίωμα απόκτησης εργατικής κατοικίας. Μέσα
από αυτόν τον ασφυκτικό έλεγχο, το κράτος
προστάτευε τον εαυτό του και το κυρίαρχο πλέγ-
μα κοινωνικών συμφερόντων, ενώ συγχρόνως α-
ναπαρήγε το πλαίσιο κοινωνικής ενσωμάτωσης,
εξαρτώντας την τελευταία από το βαθμό πολιτι-
κής υποταγής.
Ο πολιτικός αποκλεισμός ήταν, συνεπώς, το ό-
χημα για τον κοινωνικό αποκλεισμό ή, για να το
διατυπώσουμε καλύτερα, για τον έλεγχο των κοι-
νωνικών σχέσεων και τη διατήρησή τους εντός
των ορίων που οι κοινωνικές, οικονομικές και ι-
δεολογικές ισορροπίες του Εμφυλίου είχαν οικο-
δομήσει. Το περίπλοκο νομοθετικό πλέγμα των
έκτακτων μέτρων, που προσδιόριζε τις μεθόδους
αυτού του αποκλεισμού, παρέμεινε σε ισχύ πα-
[69]
 ρά τις όποιες αντιφάσεις με το σύνταγμα του
1952, συνιστώντας το περίφημο «παρα-σύνταγ-
μα». Έως το 1962 ίσχυε στη βάση του σχήματος
«διαρκούσης της ανταρσίας», ενώ όταν αυτό α-
παλείφθηκε, μια σειρά από τις σχετικές διατά-
ξεις παρέμειναν υπό περισσότερο αυστηρή δια-
τύπωση και χωρίς να συνδέονται πλέον με το
πλάσμα της συνέχισης του εμφύλιου πολέμου. Ο
κίνδυνος της ανταρσίας είχε διαγραφεί και από
τα χαρτιά, όχι όμως και ο κίνδυνος των ανεξέλε-
γκτων κοινωνικών σχέσεων. Και αυτός ο τελευ-
ταίος αφορούσε ένα ευρύ φάσμα της ελληνικής
κοινωνίας. Συνεπώς, η πολιτική χειραγώγηση συ-
νέχιζε να είναι προϋπόθεση του κοινωνικού ε-
λέγχου.
Η τελευταία διαπίστωση αποκαλύπτει κάποια
πράγματα για τη δυσπραγία του μετεμφυλιακού
καθεστώτος να χειριστεί επιδέξια και να αναπτύ-
ξει τη νίκη του. Βέβαια, η νίκη αυτή, η νίκη σε
έναν πόλεμο ολοκληρωτικό, λειτούργησε ως το
βασικό κεκτημένο για την εισαγωγή της χώρας
στη φάση του μεταπολεμικού εκσυγχρονισμού,
έθεσε τις προδιαγραφές του. Πρωτεύουσα θέση
ανάμεσα σε αυτές κατείχαν η χάραξη και η ε-
μπέδωση ευκρινών κοινωνικών διαιρέσεων, οι ο-
ποίες επιβάλλονταν από τα πάνω ως βασικό
προϊόν μιας βίαιης διαδικασίας που κατέστρεψε
πλήθος δυνάμεων στην εξέλιξή της. Εξ ου και
τα ασαφή όρια μεταξύ πολιτικού και κοινωνικού
αποκλεισμού. Ωστόσο, η ρευστότητα αυτή είχε
και μιαν άλλη συνέπεια: η πολιτική ήττα της α-
ριστεράς να αποκτά ένα έντονα συμβολικό φορ-
τίο, να λειτουργεί ως ένα είδος κατόπτρου για
το κόστος που οι από κάτω πλήρωναν στο όνο-
μα αυτού του επιβεβλημένου εκσυγχρονισμού.
Η διαδικασία δεν ήταν εύκολη ούτε βέβαια αυ-
τόματη. Βασιζόταν όμως στην ύπαρξη μιας αντί-
φασης: από τη μια πλευρά, ο Εμφύλιος και οι ι-
σορροπίες που αυτός δημιούργησε να είναι η
μήτρα των κοινωνικών δεδομένων στις δεκαε-
τίες του 1950 και του 1960, από την άλλη, η ο-
σημειώσεις
1. Το άρθρο βασίζεται στο μεγαλύτερο μέρος του στο βι-
βλίο ∆ήμητρα Λαμπροπούλου, Γράφοντας από τη φυλακή.
Όψεις της υποκειμενικότητας των πολιτικών κρατουμένων
1947-1960, Νεφέλη, Αθήνα 1999.
2. Για μία ολοκληρωμένη ιστορία του φαινομένου των πολι-
τικών κρατουμένων κατά την περίοδο του Εμφυλίου, βλ. Πολυ-
μέρης Βόγλης, Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας. Οι
πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο, Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 2004, μετάφραση Γιάννης Καστανάρας.
3. Βόγλης, ό. π., σελ. 19.
4. Βλ. την κλασική μελέτη του Νίκου Αλιβιζάτου, Οι πολιτι-
κοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπει-
ρίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1986.
5. Στρατής Μπουρνάζος, «Το κράτος των εθνικοφρόνων: α-
ντικομμουνιστικός λόγος και πρακτικές» στο Χρήστος Χατ-
ζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ. ∆2:
Ανασυγκρότηση-Εμφύλιος-Παλινόρθωση 1945-1952, Βιβλιό-
[70]
ποιαδήποτε ξεκάθαρη αναφορά στην καταγωγή
αυτή να αποσιωπάται στο θεσμικό επίπεδο. Με
άλλα λόγια, το φορτίο του παρελθόντος έπεφτε
βαρύ πάνω στο παρόν χωρίς το δεύτερο να είναι
σε θέση να διατυπώσει επαρκείς ερμηνείες γι’
αυτό. Η διερεύνηση και η εξήγηση αυτής της
διαδικασίας ξεφεύγουν από τα όρια ετούτου του
άρθρου. Είναι, ωστόσο, δυνατό να διατυπωθεί
ότι η ίδια αυτή αντίφαση δημιούργησε κάποιες
ρωγμές, μέσα από τις οποίες η γενιά που ήταν
φορέας ενός νέου ριζοσπαστισμού στη δεκαετία
του 1960 μπόρεσε να ξαναβρεί κάποια από τα
βίαια κομμένα νήματα, να εντάξει το παρελθόν,
ή έστω μέρος του, σε νέες συλλογικές ταυτότη-
τες. Φαίνεται πως η διαδικασία συντελέστηκε
μέσα από μια μετατόπιση: το κενό της ερμη-
νείας, της δυνατότητας δημόσιας επεξεργασίας
του πρόσφατου παρελθόντος, αναπληρώθηκε α-
πό την αναφορά σε κάποιες μεταφορικές διαστά-
σεις του. ∆όθηκε μια μάχη στο επίπεδο των συμ-
βόλων. Ο Επιτάφιος του Ρίτσου και του Θεοδω-
ράκη ήταν μια ευκαιρία να μιλήσει κανείς για το
1936 και μέσα από το θρήνο για το δολοφονη-
μένο εργάτη να θρηνήσει για τους χαμένους της
γενιάς του σαράντα. Η υψωμένη σημαία με το
114 στην Ακρόπολη και η αντίστοιχη φωτεινή ε-
πιγραφή στα Τουρκοβούνια τον Ιούλιο του 1962
διεκδικούσαν, μεταξύ άλλων, τη δημόσια μνήμη
της Αντίστασης, στο πλαίσιο της οποίας είχαν α-
ναπτυχθεί αντίστοιχες πρακτικές. Της Αντίστα-
σης βέβαια και όχι του Εμφυλίου. Όμως η από-
σταση, τουλάχιστον στο συμβολικό επίπεδο, δεν
ήταν μακρινή.
Όλα αυτά βέβαια συνέβαιναν σε ένα περιβάλ-
λον εντελώς διαφορετικό. Το 1962 δεν έμοιαζε
με το 1948 και σε μεγάλο βαθμό δεν έμοιαζε ού-
τε με το 1955. Τα διακυβεύματα των νέων μα-
χών ήταν άλλα από εκείνα των μαχών του Εμφυ-
λίου. Όμως τα αποτυπώματα του τελευταίου
στην εμπρόθετη δράση των ανθρώπων ήταν πα-
ρόντα, έστω και ως φαντάσματα.
ραμα, Αθήνα 2009, σελ. 9-49^ Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, «Η ι-
δεολογική επίδραση του Εμφυλίου Πολέμου», στο Κράτος,
κοινωνία, εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα, Θεμέλιο, Αθήνα
1986, μετάφραση Μαργαρίτα ∆ρίτσα-Αμαλία Λυκιαρδοπού-
λου, σελ. 15-52^ Βασίλης Γούναρης, Εγνωσμένων κοινωνικών
φρονημάτων. Κοινωνικές και άλλες όψεις του αντικομμουνι-
σμού στη Μακεδονία του Ψυχρού Πολέμου, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη 2002.
6. Βόγλης, ό.π., σελ. 87, 93-99, 228-230.
7. Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και Τιμωρία. Η Γέννηση της Φυ-
λακής, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1984, μετάφραση Καίτη Χατζη-
δήμου-Ιουλιέττα Ράλλη, σελ. 67.
8. Παρατίθεται στο Βαρδής Βαρδινογιάννης, Παναγιώτης
Αρώνης, (επιμ.), Οι Μισοί στα Σίδερα, Φιλίστωρ, Αθήνα, 1996,
σ. 260.
9. Βόγλης, ό.π., σελ. 115.
10. Φουκώ, ό.π., σελ. 327, 74, 39.
Η εργατική τάξη

(α) φιέρωμα
προς τον εμφύλιο
Συνέντευξη του ∆ημήτρη Λιβιεράτου*
στον Πέτρο Ψαρρέα

Α
πό τα ∆εκεμβριανά μέχρι την έναρξη του εμφυλίου μεσολάβησε ένα χρονικό διάστημα κατά
το οποίο παρά τη λυσαλέα τρομοκρατία που επιβλήθηκε, τις καθημερινές διώξεις αλλά και τις
άθλιες συνθήκες διαβίωσης της μεγάλης πλειοψηφίας της εργατικής τάξης, αυτή κατάφερε να
ανασυγκροτηθεί ταχύτατα συγκλονίζοντας τη χώρα με μια πλειάδα απεργιών και αγωνιστικών κινη-
τοποιήσεων. Με αιτήματα οικονομικά αλλά και πολιτικά, καθώς και την ίδρυση του ΕΡΓΑΣ, ο ο-
ποίος κατέκτησε τη συντριπτική πλειοψηφία στο 8ο συνέδριο της ΓΣΕΕ, η εργατική τάξη των πόλεων
έδειχνε ότι δεν είχε ηττηθεί και ότι βρισκόταν στο δρόμο του μαζικού και δυναμικού αγώνα. Συνε-
πώς, στην εξέταση της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου και των συνθηκών που επικρατούσαν σε
ποικίλα επίπεδα, εμπεριέχεται ένα τμήμα της απάντησης για τη δυνατότητα μιας άλλης πολιτικής ε-
ξέλιξης με επίκεντρο την οργανωμένη εργατική τάξη.

∆ιαδηλωτές
στην οδό Σόλωνος
Π.Ψ: Μετά τα ∆εκεμβριανά και μέχρι τις 11-
12 Φεβρουαρίου του 1945 που υπεγράφη η συμ-
φωνία της Βάρκιζας, ποια ήταν η κατάσταση που
επικρατούσε στο εργατικό κίνημα και ποιες οι
θέσεις των οργανώσεων και των κομμάτων της
αριστεράς μέσα σε αυτό;
∆.Λ: Σε όλη την αριστερά και τα γραπτά εκεί-
νης της εποχής δε δίνεται μεγάλη σημασία στους
αγώνες της εργατικής τάξης. Το Αντάρτικο φαι-
νόταν πιο εντυπωσιακό με τα όπλα, γένεια, φυ-
σεκλίκια. Ο καθημερινός αγώνας στις πόλεις, η
συνομωτικότητα, η αφάνεια των αγωνιστών και
στελεχών δεν έδιναν μια ωραία, εντυπωσιακή,
ρομαντική, αν θέλεις, εικόνα του αγωνιστή.
Όμως τα μέλη και στελέχη του Εργατικού ΕΑΜ
είχαν ατσαλωθεί σ’ αυτόν τον παράνομο, αλλά
και ημιπαράνομο πολλές φορές αγώνα των σω-
ματείων, συνεταιρισμών, επιτροπών επιβίωσης.
Παρά τις μεγάλες απώλειες και θυσίες που υπέ-
στησαν, μπόρεσαν πρώτοι να συνέλθουν μέσα
στο καθεστώς τρομοκρατίας της δεξιάς μετά την Και ενώ με τη συμφωνία της Βάρκιζας διελύε-
ήττα του ∆εκέμβρη. Προπαντός στην τρομοκρα- το όλο το Αντάρτικο, αλλά και οι θεσμοί που εί-
τία των παρακρατικών στοιχείων, των Ταγμάτων χε καθιερώσει στην Ελεύθερη Ελλάδα την εποχή *Ο ∆ημήτρης Λι-
Ασφαλείας, των παντός είδους συνεργασθέντων της Κατοχής, οι ομάδες του Εργατικού ΕΑΜ πα- βιεράτος είναι ι-
με τους κατακτητές στις υπηρεσίες του Κράτους. ρέμειναν σχεδόν ακέραιες, παρά τις οποιεσδή- στορικός και ε-
Αλλά και του υποκόσμου ο οποίος ανεδύθη με ποτε απειλές, και συνέχισαν τον αγώνα στα πλαί- ρευνητής της ι-
στορίας του ελλη-
τη μορφή του υπερ-εθνικιστή. Αυτόν τον τύπο σια της αστικής νομιμότητας για τα ζητήματα της νικού εργατικού
του χυδαίου τρομοκράτη τον οποίο κάλυπταν οι εργατικής τάξης. Πολλές φορές, στην πραγματι- κινήματος.
τότε αστικές ηγεσίες. κότητα, η σύγκρουσή τους με την εξουσία τους

[71]
 έφερνε σε καταστάσεις μισοπαρανομίας. Αλλά α-
γωνίζονταν μέσα στο πλήθος των εργαζομένων,
σαν συνδικαλιστικά στελέχη, έχοντας την προ-
στασία των συναδέλφων τους.
Αμέσως μετά τα ∆εκεμβριανά δεν μπορούσε
να σταθεί η ηγεσία της ΓΣΣΕ. Αυτή είχε κατέβει
από τα βουνά και ήταν η συνέχεια του Εργατικού
ΕΑΜ. Όλοι οι εργατοκάπηλοι της Κατοχής, ακό-
μα και συνεργάτες των δυνάμεων Κατοχής, έτρε-
ξαν να πιάσουν θέσεις στα Σωματεία. Είχαν όλη
την υποστήριξη της κυβέρνησης, των αγγλικών
υπηρεσιών, αλλά και των πρωτοεμφανιζομένων,
σαν συνδικαλιστές, αμερικανών.
Στις 15 Μαρτίου 1945 αρχίζουν πρώτοι τον α-
γώνα οι τσαγγαράδες της Αθήνας. Παλαιός και
αγωνιστικός κλάδος. Στις 4 Απριλίου Πανεργατι-
κή απεργία στη Θεσαλλονίκη κατά του διορισμού
δωσίλογων της Κατοχής στη διοίκηση του Εργα-
τικού Κέντρου. Στις 24 Απριλίου οι τσαγγαράδες
της Θεσσαλονίκης. Αυτή ήταν η αρχή των εργα-
τικών αγώνων σε όλη την Ελλάδα.
Π.Ψ: Ποιες ήταν οι διεργασίες εκείνες που ο-
δήγησαν στη συγκρότηση του ΕΡΓΑΣ, ένα περί-
που μήνα μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας και
ποιες οι βασικές συνδικαλιστικές αλλά και πολι-
τικές στοχεύσεις του προγράμματος του μετώ-
που.
∆.Λ: Στις 11-12 Φεβρουαρίου 1945 υπεγράφη
η Συμφωνία της Βάρκιζας.
Στις 30 Μαρτίου 1945 ιδρύθηκε ο Εργατικός
Αντιφασιστικός Συνασπισμός - ΕΡΓΑΣ. Τη διακή-
ρυξη υπογράφουν στελέχη της παλαιάς Ενωτικής
ΓΣΕΕ, κυρίως μέλη και συμπαθούντες του ΚΚΕ.
Επίσης άλλοι προερχόμενοι από το Ενωμένο Σο-
σιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος - ΕΣΚΕ, παράταξης
που είχε ηγέτη τον Γιάννη Καλομοίρη. Εκ μέρους
των Ανεξαρτήτων, ο ∆ημοσθένης Αποστολίδης,
αδερφός του εκτελεσθέντος από τις δυνάμεις
Κατοχής Θωμά Αποστολίδη, συμπαθών του Επα-
ναστατικού Σοσιαλιστικού Κομμουνιστικού Κόμ-
ματος Ελλάδος-ΕΣΚΚΕ, τροτσκιστικής κατεύθυν-
σης. Λίγο αργότερα προσχώρησαν και οι σοσια-
λιστές της σοσιαλιστικής Ένωσης Λαϊκής ∆ημο-
κρατίας -ΕΛ∆-ΣΚΕ με ηγέτη το ∆ημήτρη Στρατή.
Ο ΕΡΓΑΣ από την αρχή δηλώνει ότι δεν επι-
διώκει τη δημιουργία νέας ΓΣΕΕ. Θα εργαστεί για
τη δημοκρατική λειτουργία των συνδικάτων. Θα
αγωνιστεί για τα δικαιώματα των εργαζομένων.
Κατεύθυνση θα έχει την πραγματοποίηση του
8ου Συνεδρίου της ΓΣΕΕ. Στο Σύνδεσμο συγκε-
ντρώθηκαν εργατικά στελέχη διαφόρων ιδεολο-
γικών κατευθύνσεων.
Μετά τη συγκρότηση της ∆ιοικούσας Επιτρο-
πής του ΕΡΓΑΣ, εκπρόσωποι των Σωματείων σε
όλη τη χώρα συγκρότησαν τις Τοπικές Επιτροπές
[72]
του ΕΡΓΑΣ. Παρά τα πάμπολλα εμπόδια, τις ανα-
βολές, τις τρομοκρατικές επεμβάσεις, οδήγησαν
με υπομονή στις εκλογές κάθε Σωματείο, Εργα-
τικό Κέντρο, Ομοσπονδία. Οι υποψήφιοι του ΕΡ-
ΓΑΣ σε όλη τη χώρα έπαιρναν μεγάλη πλειοψη-
φία, κέρδιζαν τις εκλογές, παρά τις οποιεσδήπο-
τε αντιξοότητες. Η εργατική τάξη έδειχνε σαφέ-
στατα ότι δεν είχε ηττηθεί. Έφθασαν μέχρι το
8ο Συνέδριο με την τεράστια πλειοψηφία των α-
ντιπροσώπων.
Οι ξένοι παρατηρητές της Παγκόσμιας Συνδι-
καλιστικής Ομοσπονδίας –Άγγλος, Γάλλος, Ρώ-
σος– αποδέχτηκαν το αποτέλεσμα. Η Παγκόσμια
Ομοσπονδία ήταν ακόμη ενωμένη. ∆εν είχε ακό-
μη επιβληθεί η αμερικανική πολιτική της διά-
σπασης που προώθησαν οι αντιπρόσωποί της τα
επόμενα χρόνια.
Π.Ψ: Μετά από την τόσο πρόσφατη και οδυνη-
ρή, κατά ποικίλους τρόπους, πρώτη ήττα του ερ-
γατικού και λαϊκού κινήματος της αντίστασης, τη
διάλυση πλειάδας οργανώσεων και τη διάχυση
της τρομοκρατίας και των διώξεων, ποιοι ήταν οι
παράγοντες που συνέτειναν στην ανασυγκρότη-
ση της εργατικής τάξης και του συνδικαλιστικού
κινήματος;
∆.Λ: Η τρομοκρατία των κρατικών οργάνων,
αλλά και χειρότερα των παρακρατικών δεν άφη-
νε κανέναν ήσυχο εκείνη την εποχή.
Η κατάσταση της ελληνικής εργατικής τάξης
αυτή την περίοδο ήταν τραγική. Η άθλια οικο-
νομική περίοδος, ο πληθωρισμός, οι χαμηλές α-
μοιβές, αλλά και η τρομοκρατία κρατικών και πα-
ρακρατικών, που δρούσαν με την ανοχή των κυ-
βερνητικών αρχών έδειχνε το δρόμο των διεκδι-
κήσεων του ΕΡΓΑΣ.
Η 5μελης διοικούσα επιτροπή συγκροτήθηκε
με Γραμματέα τον ∆ημοσθένη Αποστολίδη, τους
Σταμάτη Μαστρογιαννάκο και Γ. Γαβαλά των συ-
νεργαζομένων και τους Βασίλη Νεφελούδη, Κώ-
στα Θέο που αντιπροσώπευαν την παράταξη του
ΚΚΕ –και οι δυο αμφισβητούμενοι από το κόμμα,
αλλά συμπαθείς σε μεγάλο μέρος της εργατικής
τάξης. Ο πρώτος, διαγραμμένος από γραμματέας
του κόμματος επειδή συγκρούστηκε με το Ν. Ζα-
χαριάδη τη περίοδο Μεταξά, ο δεύτερος επειδή
ανέχθηκε να του βαφτίσουν το παιδί στην Ασφά-
λεια. Ο Θέος απηλλάγη της κατηγορίας και έγινε
μέλος του κόμματος. Όχι όμως ο Νεφελούδης.
Γενικά οι σχέσεις Κόμματος και συνδικαλιστών
δεν ήταν πάντα ομαλές. Τα στελέχη των Σωμα-
τείων ήξεραν πολύ καλλίτερα να προσαρμόζο-
νται στην πορεία του Ενιαίου Μετώπου διεκδική-
σεων των εργαζομένων και ερχόντουσαν αντιμέ-
τωποι με τον κομματικό σεχταρισμό που απαι-
τούσε την υποταγή στην πολιτική του ηγεσία.
 Π.Ψ: Από το Μάρτη του 1945, με πρώτους του
τσαγγαράδες της Αθήνας και τη Θεσσαλονίκη να
ακολουθεί είκοσι ημέρες αργότερα, αρχίζει ένα
κύμα απεργιών που σαρώνει τη χώρα μέχρι την
1η Μαρτίου του 1946 που διεξήχθη το 8ο και ί-
σως το σημαντικότερο συνέδριο της ΓΣΕΕ. Η ερ-
γατική τάξη φαίνεται ότι συνεχίζει στο δρόμο
του αγώνα και μάλιστα όχι μόνο με συνδικαλι-
στικά και οικονομικά αιτήματα. Συγκεκριμένα, το
ψήφισμα της συγκέντρωσης της πρωτομαγιάς
του 1945 καταλήγει: «Η εργατική τάξη […] Αγω-
νίζεται για να ανοίξει το δρόμο που φέρνει στην
πρόοδο και τον πολιτισμό, στο δρόμο που φέρ-
νει στην κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώ-
που από άνθρωπο, στο σοσιαλισμό». Πόσο ισχυ-
ρή ήταν στο εργατικό κίνημα η ιδέα της επανά-
στασης;
∆.Λ: Η Πρωτομαγιά του 1945 έμεινε ιστορική
για το εργατικό κίνημα. Η συγκέντρωση πραγμα-
τοποιήθηκε στο Καλλιμάρμαρο στις 10 Μαΐου
1945. Μια μεγάλη έκπληξη για όλους. Η εργατι-
κή τάξη της Αθήνας - Πειραιά - Περιχώρων, με
πάνω από 40.000 μαχητικούς διαδηλωτές, έδει-
χνε ότι δεν ηττήθηκε και βρίσκεται πάλι στην
πρωτοπορία των αγώνων. Αυτό φαινόταν καθα-
ρά και στα ριζοσπαστικά συνθήματα του ψηφί-
σματος.
Ακόμα έδειχνε ότι η συνδικαλιστική οργάνω-
ση, η συνέχεια του Εργατικού ΕΑΜ δεν είχε σπά-
σει στην ήττα. Τα μέλη της, βρίσκονταν στο ίδιο
σωματείο. Αμέσως μετά τα ∆εκεμβριανά βρέθη-
καν μαζί, ανασυγκρότησαν της επιτροπές της και
άρχισαν δράση. ∆εν τους επηρέασε τόσο η ήττα
του κινήματος στα ∆εκεμβριανά. Αυτοί εξακο-
λουθούσαν να είναι στελέχη της εργατικής τά-
ξης και θα συνέχιζαν για μια ζωή.
Π.Ψ: Σε μια περίοδο κρατικής και παρακρατι-
κής τρομοκρατίας, βασανισμών, συλλήψεων και
εκτελέσεων αγωνιστών/στριών, το 8ο συνέδριο
της ΓΣΕΕ διεξήχθη κανονικά και μάλιστα αναγνω-
ρίστηκε τόσο από τους ξένους παρατηρητές της
Παγκόσμιας Ομοσπονδίας, όσο και από τον τότε
υπουργό Εργασίας Ανδρέα Ζάκκα, καταγράφοντας
τη συντριπτική στήριξη της εργατικής τάξης
στην Αριστερά και ειδικότερα στον ΕΡΓΑΣ. Πώς
εκφράστηκε αυτή η εξέλιξη στο πολιτικό επίπε-
δο και πώς εξηγείται η στάση του ΕΑΜ στις επι-
κείμενες εκλογές;
∆.Λ: Η πορεία του ΕΡΓΑΣ προς το Συνέδριο ή-
ταν θριαμβευτική παρά τα εμπόδια του κρατικού
και παρακρατικού μηχανισμού. Στις 26 Αυγού-
στου 1945 αποκτά τη μεγάλη πλειοψηφία στο
Εργατικό Κέντρο Αθήνας με 370 ψήφους επί 396
ψηφισάντων. Σε 168 Σωματεία όπου είχαν ψη-
φίσει 46.688, ο ΕΡΓΑΣ πήρε 33.500 ψήφους και
οι άλλοι 13.168. Στις 16 Σεπτεμβρίου κερδίζει
το Εργατικό Κέντρο Πειραιά με 80 Σωματεία. Επί
20.300 ψηφισάντων ο ΕΡΓΑΣ συγκέντρωσε
15.539 ψήφους, ενώ οι υπόλοιποι 2.860. Στις 20
Φεβρουαρίου 1946 πήρε τη μεγάλη πλειοψηφία
στο Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης. Στην Πάτρα
επί 4.469 ψηφισάντων ο ΕΡΓΑΣ συγκέντρωσε
3.856 ψήφους.
Το 8ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ, που ήταν από τα ση-
μαντικότερα στην ιστορία του εργατικού κινήμα-
τος της χώρας μας, συνήλθε, όπως αναφέραμε,
την 1 Μαρτίου 1946, ημέρα Παρασκευή. Οι ερ-
γασίες του πραγματοποιήθηκαν στο θέατρο Ο-
ΛΥΜΠΙΑ της οδού Ακαδημίας, εκεί όπου σήμερα
βρίσκεται η ΛΥΡΙΚΗ ΣΚΗΝΗ. Μετείχαν 1.790 α-
ντιπρόσωποι με ψήφο και 121 με συμβουλευτι-
κή. Εκπροσωπούσαν 258.000 εργαζομένους από
50 Εργατικά Κέντρα, 1259 πρωτοβάθμια Σωμα-
τεία, 17 Ανεξάρτητες οργανώσεις και 8 Ομο-
σπονδίες.
Όλες οι εισηγήσεις και απολογισμοί που έγι-
ναν από τους εισηγητές των διαφόρων παρατά-
ξεων αναφέρονται στη συνέχεια της ΓΣΕΕ της
Απελευθέρωσης που προήλθε από το Εργατικό
ΕΑΜ. Τη ΓΣΕΕ που είχε πάρει μέρος στον Απε-
λευθερωτικό αγώνα. Στο τέλος εξελέγη 7μελής
∆ιοίκηση με Γραμματέα τον Μήτσο Παπαρήγα.
Τότε δεν υπήρχε Πρόεδρος. Μέλη οι Γ. ∆ημη-
τρίου, Κώστας Θέος, Ν. Αραμπατζής, Σταμάτης
Μαστρογιαννάκος, ∆ημ. Στρατής και Γιάννης Κα-
λομοίρης.
Στις 10 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε συγκέ-
ντρωση στο γήπεδο του Παναθηναϊκού για να α-
νακοινώσουν τις αποφάσεις τους. Έτσι συνηθί-
ζονταν τότε μετά από κάθε σημαντικό γεγονός.
Η συγκέντρωση ήταν πολύ μεγάλη για την επο-
[73]
 χή. Όλο το στάδιο-γήπεδο γεμάτο. Οι απέξω έ-
φθαναν μέχρι την οδό Ιπποκράτους από τη μια
πλευρά και μέχρι Αμπελόκηπους από την άλλη.
Η αστυνομία σε τέτοιες μαζικές συγκεντρώσεις
δεν είχε ακόμα τη δύναμη να επέμβει. Το Συνέ-
δριο και η συγκέντρωση έδειχναν τη μεγάλη
δύναμη αλλά και δυναμική του εργατικού κινήμα-
τος εκείνη τη στιγμή στην Ελλάδα.
Ο Μήτσος Παπαρήγας ήταν παλιό μέλος του
ΚΚΕ, συνδικαλιστής του Βόλου, με καλή φήμη α-
γωνιστή - συνδικαλιστή, αλλά και συνεργαζόμε-
νου με τις άλλες παρατάξεις. Αργότερα, όταν η
κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος κατάργησε την
εκλεγμένη ∆ιοίκηση της ΓΣΕΕ από το 8ο Συνέ-
δριο, συνέλαβε τον Μήτσο Παπαρήγα. Βρέθηκε
κρεμασμένος στις 20 Φεβρουαρίου 1949 στο κε-
λί της Ασφάλειας Αθηνών όπου εκρατείτο.
Πολλοί συνδικαλιστές οδηγήθηκαν στις φυλα-
κές, στις εξορίες, σε κάθε είδους ταλαιπωρίες
για πολλά χρόνια. Στημένες δίκες μέχρι θάνατο-
εκτέλεση, συκοφαντίες, απολύσεις από τις δου-
λειές και γενικά χρήση κάθε μέσου που μπορού-
σαν να χρησιμοποιήσουν οι κρατικοί και παρα-
κρατικοί για να συντρίψουν το εργατικό κίνημα
ΠΨ: Οι δεξιές παρατάξεις απείχαν από το συ-
νέδριο, διοργανώνοντας μια καρικατούρα αντι-
συνεδρίου. Σε τι αποσκοπούσε αυτή η τακτική
και από ποιους εκπονήθηκε;
∆.Λ: Απέναντι στον ΕΡΓΑΣ υπήρχαν δυο αντί-
παλες παρατάξεις της δεξιάς. Η ΕΡΕΠ με ηγέτη
το Φώτη Μακρή και η ΕΜΕ με τον Χατζηδημη-
τρίου. Αυτοί οι παρακρατικοί, άλλοι δωσίλογοι,
αλλά και άνθρωποι της αστυνομίας συγκεντρώ-
θηκαν σε ένα θέατρο. Εκείνοι που τους καθοδη-
γούσαν, ακόμα και οι πρώτοι αμερικάνοι εμφανι-
ζόμενοι σα συνδικαλιστές, δεν ήθελαν να δε-
χτούν τη νομιμότητα του 8ου Συνεδρίου. Προε-
τοίμαζαν ήδη τη διαλυτική τους επέμβαση στα
Σωματεία.
Να σημειώσουμε ότι ο τότε Νόμος περί Σωμα-
τείων προέβλεπε τη δυνατότητα συγκρότησης
Σωματείου με 7 μέλη, δημιουργώντας έτσι Σωμα-
τεία σφραγίδες από τα οποία επωφελείτο η δε-
ξιά. Σύμφωνα με το τότε Καταστατικό της ΓΣΕΕ
ήταν δυνατόν ένα σωματείο με 26 μέλη να εκλέ-
ξει έναν αντιπρόσωπο για το Συνέδριο. Το ίδιο
δικαίωμα είχε και ένα Σωματείο μέχρι 250 μέλη.
Εκείνον τον καιρό οι αντιπρόσωποι πήγαιναν κα-
τ’ ευθείαν στο Συνέδριο από τα πρωτοβάθμια
Σωματεία. Μετά το 1974, τη Μεταπολίτευση και
αργότερα, έγινε αλλαγή του Καταστατικού το ο-
ποίο καθόριζε την έμμεση εκλογή από τις συνε-
λεύσεις των Εργατικών Κέντρων και Ομοσπον-
διών.
Οι υποστηριζόμενοι από τη δεξιά εμφανιζόμε-
[74]
νοι συνδικαλιστές Φώτης Μακρής και ∆. Θεοχα-
ρίδης έγιναν βουλευτές του Λαϊκού Κόμματος
στις 31 Μαρτίου 1946. Τότε που η αριστερά έκα-
νε αποχή από τις εκλογές.
Π.Ψ: Από τη συγκρότηση του ΕΡΓΑΣ μέχρι την
έναρξη του εμφυλίου και την καθαίρεση της ε-
κλεγμένης διοίκησης της ΓΣΕΕ τον Ιούλιο του
1946 και την ουσιαστική διάλυσή του, υπήρξαν
οι προϋποθέσεις για την απόκρουση της αντε-
πανάστασης και για το άνοιγμα ενός σοσιαλιστι-
κού δρόμου με πυρήνα το ίδιο το εργατικό κίνη-
μα;
∆.Λ: Ενώ το Εργατικό Κίνημα έδινε μια πρώτη
και μεγάλη νίκη, αυτή την εποχή αρχίζει ουσια-
στικά η μεγάλη ήττα του Εμφυλίου.
Ο πολιτικός Συνασπισμός του ΕΑΜ επηρεαζό-
μενος από το ΚΚΕ είχε αποφασίσει την αποχή α-
πό τις εκλογές της 31 Μαρτίου 1946. Μετά το
τέλος του Συνεδρίου πολλοί περίμεναν ότι θα ή-
ταν δυνατόν να αλλάξει η γραμμή και να λάβουν
μέρος στις εκλογές. Το Εργατικό Κίνημα άνοιγε
ένα δρόμο για την αντιμετώπιση της τρομοκρα-
τίας. Θα μπορούσε να στηρίξει μια πολιτική προς
τη ∆ημοκρατία. Θα ήταν δυνατόν γύρω από τα
60 Εργατικά Κέντρα, τις 8 Ομοσπονδίες και τα
1259 Σωματεία να συγκεντρωθεί η αντίσταση σε
όλη την Ελλάδα κατά της τρομοκρατίας και της
εκμετάλλευσης και θα μπορούσε να ανοίξει το
δρόμο για μια επιστροφή των κυνηγημένων από
τα βουνά. Ήταν δυνατόν να συγκεντρωθεί η
Αντίσταση του λαού γύρω από την οργανωμένη
Εργατική τάξη. Και δεν ήταν όλοι οπαδοί του
ΚΚΕ αλλά και των άλλων παρατάξεων που συμμε-
τείχαν τότε στο 8ο Συνέδριο και στην ΓΣΕΕ.
∆εν ήταν σίγουρη μια απόλυτη νίκη. Τέτοιες
δεν υπάρχουν εύκολες. Θα ήταν δυνατόν να α-
ποφευχθεί η μεγάλη σφαγή του Εμφυλίου. Ακό-
μα οι απέραντες υλικές καταστροφές που προ-
κάλεσε. Αλλά και το βαθύ ρήγμα στην ελληνική
κοινωνία που συνέπειές του ακόμα ζούμε σήμε-
ρα.
Π.Ψ: Εν τέλει ποιά ήταν η σχέση του ∆ΣΕ με
την εργατική τάξη των πόλεων μετά το 1946 και
τα όσα μεσολάβησαν στην περίοδο που εξετάσα-
με και πώς αυτή επηρέασε τη συνολική έκβαση
του εμφυλίου;
∆.Λ: Οι σχέσεις του ∆ημοκρατικού Στρατού με
το Εργατικό κίνημα των πόλεων ήταν ελάχιστες
αν όχι ανύπαρκτες. Από όσα γνωρίζω, δεν έγινε
καμία σοβαρή προσπάθεια συνδυασμού. ∆εν
συνδυάστηκε αυτός ο αγώνας. Αν κανείς εξετά-
σει τις αποφάσεις και τις ενέργειες της εποχής
εκείνης θα καταλάβει, νομίζω, ότι δεν υπήρξε
καμία σοβαρή προσπάθεια σύνδεσης.
∆ύο μελέτες για την ένοπλη

(α) φιέρωμα
Αντίσταση στα Βαλκάνια: 1941-1944
Γιώργος Μαργαρίτης*
Kennedy Robert M.
Hold the Balkans! German Antiguerrilla
Operations in the Balkans, 1941 - 1944
White Mane Books, Pennsylvania, 2000

τιωτικές υπηρεσίες των

Condit D.M. ΗΠΑ επένδυσαν με μεγα-
Case Study in Guerrilla War: Greece λύτερη ζέση στη μελέτη
During World War II των ιστορικών προηγού-
The American University, μενων των «λαϊκών πο-
Special Operations Research Office, 1961 λέμων». Όπως η μετέπει-
τα πραγματικότητα επι-
βεβαίωσε, δικαίως ανη-

Τ
ον Αύγουστο του 1954 ο Στρατός των ΗΠΑ συχούσαν οι ιθύνοντες
περιέλαβε στις δημοσιεύσεις του ένα εγ- της Ουάσιγκτων για τις
χειρίδιο –με αριθμό 20-243– που επιχει- συνθήκες εμπλοκής αμε-
ρούσε μία στοιχειώδη πρώτη μελέτη του στρα- ρικανικών στρατευμάτων
τιωτικού προβλήματος, που αποτέλεσε για τις σε καταστάσεις κατοχής
δυνάμεις του Άξονα η δράση μεγάλων στρατιω- ξένου εδάφους, κατα-
τικών σχηματισμών της αντιφασιστικής Αντίστα- στολής εθνικών και κοι-
σης στα κατεχόμενα Βαλκάνια. Τη μελέτη διεκ- νωνικών κινημάτων και
περαίωσε ο ταγματάρχης τότε Robert M Kennedy αντιμετώπισης αντάρτι-
(απλή συνωνυμία φυσικά με τον αντίστοιχο γνω- κων στρατών και πολέ-
στό πολιτικό), στέλεχος της ∆ιεύθυνσης Στρα- μων. Σε αυτό το πλαίσιο
τιωτικής Ιστορίας των ΗΠΑ και επιφορτισμένος η μελέτη του αντιστασια-
από το 1950 με τη μελέτη των στρατιωτικών ε- κού κινήματος ενάντια
πιχειρήσεων στα Βαλκάνια στη διάρκεια του στον Άξονα στα Βαλκάνια
∆ευτέρου Παγκόσμιου Πολέμου. Ο πόλεμος στην του ∆ευτέρου Παγκο-
Κορέα και οι πόλεμοι της αποαποικιοποίησης σμίου Πολέμου επανήλ-
–«ανάσχεσης» του κομμουνισμού– επέβαλαν ε- θε στο προσκήνιο και μα-
κείνη την εποχή μία πιο προσεκτική εξέταση του ζί με αυτή η μελέτη της
τρόπου με τον οποίο οι δυνάμεις του Άξονα α- ελληνικής ένοπλης Αντί-
ντιμετώπισαν παρόμοιας μορφής απειλές στη στασης. Το βιβλίο του
διάρκεια του δικού τους πολέμου. Ας μην ξεχνά- D.M. Condit, συντάχθηκε σε αυτήν ακριβώς τη
με ότι το 1954 ήταν ακριβώς το έτος της στρα- συγκυρία. Στον πρόλογο μάλιστα, ο συγγραφέας
τιωτικής συντριβής των γαλλικών στρατευμάτων του συγκρίνει καταστάσεις του τότε πρόσφατου
στην Ινδοκίνα από τις δυνάμεις που καθοδηγού- αντάρτικου πολέμου στην Κούβα με την ελληνι-
σε το εκεί Κομμουνιστικό Κόμμα. Η επανέκδοση κή περίπτωση.
*Ο Γιώργος Μαρ-
του βιβλίου στα 2000 οφειλόταν, όπως αναφέρει Η συγκυρία μέσα στην οποία εκδόθηκαν τα γαρίτης είναι Κα-
ο επιμελητής της έκδοσης στον πρόλογό του, δύο εγχειρίδια επηρέασε οπωσδήποτε την οπτι- θηγητής Ιστορίας
στην εμπλοκή αμερικανικών και νατοϊκών στρα- κή τους. Τα γεγονότα αντιμετωπίζονται από την στο Τμήμα Πολιτι-
τευμάτων στους πολέμους για τη διάλυση της πλευρά του κατακτητή ή, επιπλέον, στην περί- κών Επιστημών
Γιουγκοσλαβίας στη δεκαετία 1990 - 2000. πτωση του βιβλίου του Condit, από την πλευρά του Αριστοτέλειου
Πανεπιστήμιου
Στα 1961, καθώς οι πόλεμοι της αποαποικιο- επίσης του «διαχειριστή» της ανταρτικής δρά- Θεσσαλονίκης.
ποίησης πλησίαζαν προς το τέλος τους, οι στρα- σης, δηλαδή των Βρετανών. Το πρόβλημα είναι

[75]
 το πώς αντιμετωπίζονται καταστάσεις αντίστα-
σης, ανυπακοής και λαϊκού πολέμου και όχι το α-
ντίστοιχο της εμφάνισης τέτοιου είδους κινημά-
των και της στρατιωτικής τους συγκρότησης –η
θεώρηση των πραγμάτων γίνεται «από τα πάνω».
Οι πηγές που χρησιμοποιούνται, προέρχονται,
φυσικά από την ίδια κατεύθυνση. Απουσιάζουν
ολότελα πληροφορίες από το εσωτερικό των κι-
νημάτων ενώ περισσεύουν όσες προέρχονται α-
πό την πλευρά του κατακτητή. Στην περίπτωση
του Kennedy, όπου δεν είχε, στα 1954, ακόμα ο-
λοκληρωθεί η ταξινόμηση και η μεθοδική επί-
σκεψη των ιταλικών και γερμανικών στρατιωτι-
κών αρχείων που είχαν μεταφερθεί στις ΗΠΑ, το
κενό συμπληρώνεται από συνεντεύξεις Γερμα-
νών, κυρίως αξιωματούχων, που κατείχαν θέσεις
ευθύνης στα τότε Βαλκάνια. Ο διοικητής του
ΧΧΙΙου Ορεινού Γερμανικού Σώματος Στρατού,
στρατηγός Hubert Lanz, ήταν ακόμα ο κύριος
πληροφοριοδότης των αμερικανικών υπηρεσιών
για τα όσα συνέβησαν στα Βαλκάνια και στην
Ελλάδα στην κατοχή. Όπως γνωρίζουμε και από
την περίπτωση του Σπέερ, τέτοιες πηγές πληρο-
φοριών διακρίνονται για την ικανότητα «προσαρ-
μογής» των γεγονότων σε όσα οι συνομιλητές
τους επιθυμούν να ακούσουν. Στο κάτω κάτω
δεν ήσαν λίγοι οι Γερμανοί ιθύνοντες στα Βαλκά-
νια της περιόδου που είχαν ήδη εκτελεστεί για
εγκλήματα πολέμου –σε αυτούς συμπεριλαμβα-
νόταν ο ανώτερος διοικητής της νοτιανατολικής
Ευρώπης, στρατηγός Λέρ– οι υπόλοιποι ήταν λο-
γικό να προσέχουν...
Η στρατιωτική κατοχή
Το πρώτο χαρακτηριστικό του στρατιωτικού
συστήματος που εγκατέστησε ο Άξονας στα Βαλ-
κάνια ήταν η μαζική παρουσία κατοχικών στρα-
τευμάτων. Η Ιταλία, το πιο χαρακτηριστικό πα-
ράδειγμα, παρέταξε στα πεδία των μαχών τον
Απρίλιο του 1941 ένα σύνολο 45 περίπου μεραρ-
χιών. Στην πρώτη φάση της κατοχής, τον Αύγου-
στο του 1941, μόλις 13 μεραρχίες είχαν αφαιρε-
θεί από τα στρατεύματα εκστρατείας. Τριαντα-
δύο μεραρχίες και πολλοί ανεξάρτητοι σχηματι-
σμοί εγκαταστάθηκαν στα κατακτημένα και
–θεωρητικά– μη εμπόλεμα πλέον Βαλκάνια. Από
αυτές τις δυνάμεις, έντεκα μεραρχίες –με την
προσθήκη μιας ενισχυμένης ανεξάρτητης μεραρ-
χίας στα ∆ωδεκάνησα– ανήκαν στην 11η Στρατιά
που απλώθηκε στις ιταλικές ζώνες κατοχής στην
Ελλάδα.
Σε μικρότερη κλίμακα, ποσοτικά και κυρίως
ποιοτικά, κυμάνθηκαν οι γερμανικές δυνάμεις
κατοχής. Τον Απρίλιο του 1941 το γερμανικό εκ-
[76]
στρατευτικό σώμα –η 12η Στρατιά– που ανέλα-
βε το κύριο βάρος της εκστρατείας ενάντια στην
Γιουγκοσλαβία και στην Ελλάδα είχε 12 μεραρ-
χίες από τις οποίες τέσσερεις μεραρχίες αρμά-
των. Ο ίδιος σχηματισμός, που από τις 9 Ιουνίου
1941 αποτέλεσε τη Στρατιωτική ∆ιοίκηση Νοτιο-
ανατολικής Ευρώπης, περιέλαβε οκτώ μεραρχίες
από τις οποίες όμως οι πέντε ανήκαν στη σειρά
700 (οι 704, 713, 714, 717, 718), εφεδρικές μο-
νάδες των οποίων μεγάλο ποσοστό των στελε-
χών ήταν υπερήλικες, βετεράνοι του πρώτου πα-
γκοσμίου πολέμου, ακατάλληλοι για υπηρεσία
στις μονάδες εκστρατείας. Ο αριθμός των Γερ-
μανών στα Βαλκάνια –στη Σερβία, στη ζώνη της
Θεσσαλονίκης-Κεντρικής Μακεδονίας, στην Αθή-
να-Πειραιά, σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρή-
τη– συμπληρώθηκε όμως από μονάδες της αερο-
πορίας και του ναυτικού αλλά και από σχηματι-
σμούς αστυνομικού χαρακτήρα ή των Ες Ες. Στην
ουσία, ως προς την αριθμητική τουλάχιστον
πλευρά, οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής στα
Βαλκάνια δεν υπολείπονταν από τις αντίστοιχες
της αρχικής εκστρατείας. Και αυτό παρά το γεγο-
νός ότι οι εδαφικές ζώνες κάτω από τον άμεσο
γερμανικό έλεγχο ήσαν σαφώς περιορισμένες.
Επιπλέον ισχυροί στρατιωτικοί σχηματισμοί και
σώματα ασφαλείας προήλθαν από τον ίδιο το
βαλκανικό χώρο. Ο βουλγαρικός στρατός, για πα-
ράδειγμα, έστειλε το Ε’ Σώμα Στρατού με τρεις
μεραρχίες στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία και το
Σώμα Στρατού «Αιγαίου» –το Β’ αργότερα– στην
ελληνική Ανατολική Μακεδονία και Θράκη. Πρό-
σθετα βουλγαρικά στρατεύματα ανέλαβαν αργό-
τερα έργο κατοχής: το Α’ Σώμα Στρατού στη νό-
τια Σερβία, λόγου χάρη. Παράλληλα στην Κροα-
τία δημιουργήθηκαν «εθνικές» στρατιωτικές δυ-
νάμεις, τμήμα των οποίων χρησιμοποιήθηκε ως
δύναμη κατοχής. Οι εθνικιστές Ουστάσα συγκρό-
τησαν ως και μεραρχίες, ενώ ο εθνικός στρατός
της νεοδημιουργημένης χώρας παρέταξε εννέα
ταξιαρχίες. Οι γερμανο - κροατικές στρατιωτικές
μονάδες των Ες Ες, οι 269η, 373η και 392η Με-
ραρχίες Πεζικού, οι 13η και 23η Ορεινές Μεραρ-
χίες προστέθηκαν στα στρατεύματα κατοχής.
Στη Σερβία, επίσης, οι κατοχικές δυνάμεις ε-
νισχύθηκαν από τοπικά επιστρατευμένες μονά-
δες. Η συνοριακή φρουρά με 5.600 άνδρες από
τους οποίους οι 600 Γερμανοί ήταν μία από αυ-
τές. Τα «σώματα εθελοντών» –ανάμεσά τους και
εκείνο των «Ρώσων Εθελοντών», παλαίμαχων
του τσαρικού στρατού και φυγάδων από τη Σο-
βιετική Ένωση– ισοδυναμούσαν αριθμητικά με
μία τουλάχιστον μεραρχία.
Να παρατηρήσουμε, εδώ, ότι η μόνη χώρα η
οποία, φαινομενικά, σε πρώτη τουλάχιστον φά-
ση δεν δημιούργησε εγχώριες ένοπλες δυνάμεις

με σκοπό να συνδράμουν το έργο της κατοχής,
η Ελλάδα δηλαδή, δεν βρέθηκε τόσο έξω, όσο οι
Αμερικανοί μελετητές νομίζουν, από το γενικό
κλίμα. Η στρατολόγηση ανδρών, η πύκνωση των
δυνάμεων της Χωροφυλακής και η προοδευτική
στρατιωτικοποίησή τους κάτω από τη διοίκηση
του στρατηγού Σπηλιωτόπουλου (μετέπειτα
στρατιωτικού διοικητή της Αθήνας μετά την απε-
λευθέρωση!), ήταν μεγαλύτερη σε κλίμακα απ’
ό,τι οι αντίστοιχες δυνάμεις τάξης που αναπτύχ-
θηκαν στη Σερβία. Η Χωροφυλακή της Ελληνικής
Πολιτείας του Τσολάκογλου, Λογοθετόπουλου,
Ράλλη ξεπέρασε σε ορισμένες φάσεις της Κατο-
χής, πριν εμφανιστούν τα Τάγματα Ασφαλείας,
τους τριάντα χιλιάδες άνδρες... Η σχετική σιω-
πή των Αμερικανών μελετητών οφείλεται μάλ-
λον στις μεταγενέστερες πολιτικές τους εκτιμή-
σεις.
Το συμπέρασμα πάντως είναι, ότι η γρήγορη
εξάπλωση ενός αντιστασιακού ρεύματος στα
Βαλκάνια, αλλά και η σχεδόν ταυτόχρονη με την
εγκατάσταση του κατοχικού καθεστώτος εκδή-
λωση εξεγέρσεων και ανταρτικών στρατιωτικών
πρωτοβουλιών, δεν μπορεί να αποδοθεί σε ένα
κενό εξουσίας, ή σε κάποια αδυναμία της στρα-
τιωτικής παρουσίας των δυνάμεων του Άξονα.
Κάθε άλλο μάλιστα, καθώς οι δυνάμεις που ανέ-
λαβαν τη διαχείρηση του κατακτημένου εδάφους
ήσαν ισοδύναμες ή και ανώτερες αριθμητικά α-
πό τις αντίστοιχες που ανέλαβαν το έργο της κα-
τάκτησης!
Οι πρώϊμες εξεγέρσεις
Η πρώτη μεγάλων διαστάσεων εξέγερση στα
Βαλκάνια έγινε στο Μαυροβούνιο. Από τις 13
Ιουλίου 1941 πολλαπλασιάστηκαν οι επιθέσεις
εναντίον των ιταλικών δυνάμεων κατοχής της ο-
ρεινής αυτής ζώνης. Πολλές από τις φρουρές
των κατακτητών εξοντώθηκαν και ακόμα περισ-
σότερες υποχρεώθηκαν να καταφύγουν στις με-
γαλύτερες πόλεις. Η σχετική αποκατάσταση της
ιταλικής κυριαρχίας στην περιοχή έγινε μετά α-
πό δύο σχεδόν χρόνια συγκρούσεων με τη συμ-
μετοχή ισχυρών ιταλικών στρατιωτικών δυνά-
μεων. Η τελική έκβαση οφειλόταν μάλιστα στην
ενεργή ανάμιξη των Τσέτνικς στο πλευρό των
Ιταλών. Οι απώλειες του πληθυσμού ανήλθαν ί-
σως στους 15.000 νεκρούς και τραυματίες, ενώ
περίπου 10.000 άτομα φυλακίστηκαν ή εκτοπί-
στηκαν από την περιοχή –πολλοί από αυτούς σε
στρατόπεδα εργασίας.
Στη Σερβία, η ένοπλη δράση ενάντια στις κα-
τοχικές δυνάμεις άρχισε σχεδόν αμέσως μετά
την κατάκτηση της χώρας. Σε αντίθεση με τους
(
εθνικιστές Τσέτνικς του στρατηγού Ντράζα Μι-
χαΐλοβιτς –που ονομάστηκε υπουργός στρατιω-
τικών της εξόριστης στο Λονδίνο κυβέρνησης Το συμπέρασμα
του βασιλιά Πέτρου– οι οποίοι περιορίστηκαν πάντως είναι, ότι
στην οργάνωση τοπικών πολιτοφυλακών και σε η γρήγορη
περιορισμένη δράση, οι Παρτιζάνοι που οργάνω-
σε το Κομμουνιστικό Κόμμα επέδειξαν από την εξάπλωση ενός
αρχή μεγάλη μαχητικότητα. Τον Αύγουστο του αντιστασιακού
1941, η ηγεσία του Κόμματος με Γραμματέα τον ρεύματος στα
Jozip Broz, τον Τίτο, εγκαταστάθηκε στα βουνά
και ανέλαβε την ηγεσία του ένοπλου αγώνα. Βαλκάνια, αλλά
Οι διαδοχικές αποστολές ενισχύσεων για την και η σχεδόν
αποκατάσταση του ελέγχου στη Σερβία ενόχλη- ταυτόχρονη με
σαν τη γερμανική πολιτική και στρατιωτική ηγε-
σία, η οποία εκείνο τον καιρό ήθελε να είναι α- την εγκατάσταση
ποκλειστικά απασχολημένη με την εκστρατεία ε- του κατοχικού
νάντια στη Σοβιετική Ένωση. Σήμερα, χάρη στο
έργο του Browning, γνωρίζουμε ότι η οργή των
καθεστώτος
ιθυνόντων του Βερολίνου για τις βαλκανικές εκδήλωση
«περιπλοκές» οδήγησε στη ριζοσπαστικοποίηση εξεγέρσεων και
των πολιτικών τους απέναντι στους «διαύλους
της μπολσεβίκικης συνωμοσίας», τους Εβραίους ανταρτικών
ανάμεσά τους, και στην υιοθέτηση της «Τελικής στρατιωτικών
Λύσης» τον επόμενο χειμώνα. Το φθινόπωρο του πρωτοβουλιών,
1941 πάντως ισχυρές γερμανικές στρατιωτικές
μονάδες που προετοιμάζονταν για το ανατολικό δεν μπορεί να
μέτωπο –οι 113η και 342η Μεραρχίες Πεζικού– αποδοθεί σε ένα
χρειάστηκε να «λοξοδρομήσουν» προς τη Σερ- κενό εξουσίας, ή
βία για να αναλάβουν μεγάλης έκτασης επιχει-
ρήσεις εναντίον των Παρτιζάνων. Μόλις οι δυ- σε κάποια
νάμεις αυτές αναχώρησαν για τη Ρωσία, τον Ια- αδυναμία της
νουάριο-Φεβρουάριο του 1942, οι Παρτζάνοι α- στρατιωτικής
νακατέλαβαν θέσεις και περιοχές που είχαν μό-
λις απωλέσει. παρουσίας των
Το 1942 η βορειότερη δυτική πλευρά των Βαλ- δυνάμεων του
κανίων είχε πλέον όλα τα χαρακτηριστικά ενός
Άξονα. Κάθε
ανοικτού πολεμικού μετώπου. Τον Ιανουάριο,
δύο γερμανικές μεραρχίες είχαν πεντακόσιους άλλο μάλιστα,
άνδρες εκτός μάχης –25 νεκροί, 131 τραυματίες, καθώς οι
300 κρυοπαγημένοι– σε επιχειρήσεις στη «φιλι-
δυνάμεις που
κή» παρόλα αυτά Κροατία! Πεντακόσιοι Γερμα-
νοί εκτός μάχης ήταν, επίσης, το κόστος επιχει- ανέλαβαν τη
ρήσεων στην περιοχή του Σαράγεβο τον επόμε- διαχείρηση του
νο μήνα. Οι ιταλικοί, κροατικοί και «εθελοντι-
κατακτημένου
κοί» σχηματισμοί υπέφεραν σαφώς περισσότε-
ρο, γεγονός που φόρτωνε τις γερμανικές μονά- εδάφους ήσαν
δες με πρόσθετα καθήκοντα. Οι συγκρούσεις στη ισοδύναμες ή και
Βοσνία διατηρήθηκαν με ένταση όλόκληρο το
πρώτο εξάμηνο του 1942. Στο δεύτερο εξάμηνο
ανώτερες
απλά οι επιχειρήσεις επέστρεψαν στις προγενέ- αριθμητικά από
στερα «εκκαθαρισθείσες» περιοχές... τις αντίστοιχες
Στην Ελλάδα, αντίθετα, οι δραστηριότητες της
ένοπλης Αντίστασης καθυστέρησαν χαρακτηρι- που ανέλαβαν το
στικά. Η τρομερή επιχείρηση, που κατά τον έργο της
)
Kennedy, έγινε στις 16:00 μίας άγνωστης ημέρας κατάκτησης!
του καλοκαιριού του 1942 (sic), όταν εκατό α-
[77]
 ντάρτες του Ε∆ΕΣ παγίδεψαν υποδειγματικά και
κατέστρεψαν ιταλική εφοδιοπομπή με συνοδεία
εξήντα Ιταλών ανάγεται μάλλον στο χώρο του
φανταστικού και μάλλον δανείζεται στοιχεία από
τις συγκρούσεις στο Μακρυνόρος, που όντως έ-
δωσε ο Ε∆ΕΣ πολλούς μήνες αργότερα. Στα
1954, μία από τις «επίσημες» πηγές της ιστο-
ρίας της Κατοχής ήταν οι αυτοβιογραφικές ανα-
μνήσεις των πρωταγωνιστών και οι εκθέσεις των
αξιωματικών οι οποίοι, στην προσπάθειά τους
να αποδείξουν ότι η ένοπλη Αντίσταση οφειλό-
ταν στους πάντες πλην του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ,
συχνά εφεύρισκαν επικές μάχες με πανίσχυρους
δράκους σε άγνωστες ημερομηνίες και χωρίς
πολλές πολλές λεπτομέρειες.
Η άφιξη του στρατηγού Alexander Loehr στις
8 Αυγούστου 1942, στη θέση του ∆ιοικητή Νο-
τιο-ανατολικής Ευρώπης, η μετακίνηση της 22ης
αερομεταφερόμενης Μεραρχίας στην Κρήτη και
της 11ης Μεραρχίας της Λουφτβάφε στην Αθή-
να, συνέπεσαν με την έναρξη των πρώτων στρα-
τιωτικών ενεργειών της Αντίστασης στην Ελλά-
δα. Οι τελευταίες έγιναν γνωστές με την ανατί-
ναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, τις τελευ-
ταίες ημέρες του Νοεμβρίου, εγχείρημα ελάχι-
στα χρήσιμο στρατιωτικά αλλά εξαιρετικά σημα-
ντικό πολιτικά –ως προς τη διάδοση της παρου-
σίας και την «επισημοποίηση» της ένοπλης Αντί-
στασης.
Η εμπιστοσύνη που δείχνουν οι Αμερικανοί α-
ναλυτές στις γερμανικές πηγές –ως στρατιωτικοί
προς στρατιωτικούς αλλά ίσως και ως αμοιβαία
ταγμένους στην αντιμετώπιση του ίδιου προβλή-
ματος: της αντιμετώπισης του κομμουνισμού και
του λαϊκού πολέμου– τους οδηγεί σε πλήθος
λανθασμένων εκτιμήσεων. Για παράδειγμα, η α-
δυναμία αντιμετώπισης του αντάρτικου αποδί-
δεται μάλλον σε «τεχνικούς» λόγους, στην αριθ-
μητική ανεπάρκεια των δυνάμεων καταστολής ή
στην απουσία ειδικά εκπαιδευμένων για το στό-
χο αυτό στρατιωτικών μονάδων, παρά σε κοινω-
νικούς ή πολιτικούς παράγοντες. Η άφιξη μιας
«εκλεκτής» μονάδας, όπως η 1η γερμανική Ορει-
νή Μεραρχία το καλοκαίρι του 1943 στην Ελλά-
δα ή η 4η Μηχανοκίνητη Μεραρχία Αστυνομίας
των Ες Ες το 1944, προκαλεί κατ’ αυτούς μία
σχεδόν αυτονόητη ανατροπή των συνθηκών και
των ισορροπιών. Τα γεγονότα δεν φαίνεται να
συμφωνούν. Απέναντι στους 20.000 περίπου α-
ντάρτες στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1943,
στους 60.000 Παρτιζάνους της Γιουγκοσλαβίας,
τους 20.000 ίσως αντάρτες της Αλβανίας, οι Γερ-
μανοί και οι επιτόπιοι σύμμαχοί τους διέθεταν
σαφέστατη αριθμητική υπεροχή ακόμα και αν α-
φαιρούνταν οι πολυπληθείς ιταλικές δυνάμεις οι
οποίες επρόκειτο σύντομα να καταθέσουν τα ό-
[78]
πλα. Η 1η Ορεινή Μεραρχία, η 100η, η 1η Με-
ραρχία Αρμάτων, η 117η Μεραρχία «Κυνηγών»
που έφθασαν στην Ελλάδα σε αυτήν την περίο-
δο, πολλαπλασίασαν τα αντίποινα και τις τυφλές
ακρότητες ενάντια στον άμαχο πληθυσμό, βού-
τηξαν τη χώρα στο αίμα και τον τρόμο (Κομμέ-
νο Άρτας, Καλάβρυτα κλπ. κλπ.), χωρίς όμως να
πετύχουν στρατιωτικό και πολιτικό αποτέλεσμα
διαφορετικό από εκείνο που μονάδες δεύτερης
σειράς είχαν προηγουμένως πετύχει. Στην κα-
τάρρευση της Ιταλίας ο ΕΛΑΣ βρέθηκε κυρίαρ-
χος της Πελοποννήσου παρά την εκεί παρουσία
ισχυρών γερμανικών μονάδων μηχανοκινήτων
και καταδρομών στην περιοχή.
Στις αρχές Οκτωβρίου 1943, η εμπλοκή εκλε-
κτών γερμανικών μονάδων στις επιχειρήσεις για
επανάκτηση του ελέγχου στα Βαλκάνια δεν εί-
χαν οδηγήσει πουθενά. Οι γερμανικές δυνάμεις
στην περιοχή ανέρχονταν σε μία πλήρη Στρατιά
–14 Μεραρχίες με 600.000 άνδρες– ενώ οι σχη-
ματισμοί και οι δυνάμεις που συνεργάζονταν με
το γερμανικό στρατό πρόσθεταν μερικές δεκά-
δες ή και εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες (συμπε-
ριλαμβανομένου του βουλγαρικού στρατού).
Απέναντί τους οι διακόσιες περίπου χιλιάδες α-
ντάρτες είχαν ήδη παγιώσει απρόσβλητες «ελεύ-
θερες περιοχές» και διαρκώς αύξαιναν τη δύνα-
μή τους.
Η επίγνωση της γενικής αδυναμίας των στρα-
τιωτικών τακτικών που χρησιμοποίησαν οι δυνά-
μεις του Άξονα για να νικήσουν την ένοπλη Αντί-
σταση διατρέχει τις αμερικανικές μελέτες. Ο τα-
κτικός στόχος συνίστατο στη μετατροπή ενός
«ανορθόδοξου» πολέμου σε «ορθόδοξο», όπου
θα μπορούσαν να μετρήσουν οι στρατιωτικές α-
ρετές του στρατού κατοχής: η οργάνωση, ο ε-
φοδιασμός, η αριθμητική υπεροχή κλπ. Για να γί-
νει αυτό έπρεπε οι ανταρτικές δυνάμεις να κα-
θηλωθούν και να υποχρεωθούν να δώσουν μάχη.
Για να πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο χρειαζόταν
είτε η περικύκλωση των ανταρτών, είτε η απο-
κοπή τους από τις ζώνες εφοδιασμού έτσι ώστε
να υποχρεώνονται να διεκδικήσουν τα της επι-
βίωσής τους με μάχη.
Πλήθος επιχειρήσεων αναλήφθηκαν με αυτούς
τους στόχους. Τα ανακοινωθέντα που τις έκλει-
ναν περιελάμβαναν συνήθως εντυπωσιακούς α-
ριθμούς «απωλειών» στην πλευρά των ανυπότα-
κτων: επιχείρηση «WOLF» στην Μακεδονία, 254
νεκροί αντάρτες, 400 συλληφθέντες, επιχείρη-
ση «HORRIDO» σε ΧΧΙΙο Σ.Σ., 310 νεκροί, 15
συλληφθέντες (έναντι 18 Γερμανών εκτός μά-
χης), επιχείρηση «GEMSBOCK» τον Ιούνιο του
1944 με Γερμανούς και Τάγματα Ασφαλείας, στη
βόρεια Πίνδο, 2.500 αντάρτες νεκροί και συλλη-
φθέντες έναντι 120 νεκρών και 300 τραυματιών
του Γερμανικού Στρατού, κλπ. Αν και το άθροι-
σμα των απωλειών που προκαλούνταν στους α-
ντάρτες ήταν δυσανάλογα υψηλό ως προς την υ-
πολογιζόμενη δύναμή τους, στην ουσία, ποτέ
και πουθενά μία επιχείρηση αυτού του είδους
δεν προκάλεσε την καταστροφή ή έστω την απο-
φασιστική συρρίκνωση των αντάρτικων σχηματι-
σμών. Οι διοικητές στο πεδίο της μάχης είχαν
την τάση είτε να υπερβάλλουν ως προς τις απώ-
λειες του εχθρού, είτε, το συνηθέστερο να α-
θροίζουν σε αυτές τον οποιοδήποτε άμαχο ή έ-
στω αμέτοχο έπεφτε θύμα των πολεμικών ή κα-
ταστροφικών τους επιδόσεων. Οι αριθμοί γίνο-
νταν με τον τρόπο αυτό αποκλειστικά και μόνο
προπαγανδιστικά επιχειρήματα ενώ έχαναν κά-
θε στρατιωτική σημασία...
Απολογισμοί
Στο βιβλίο του ο Condit παρατηρεί ότι σε γε-
νικές γραμμές οι εκτιμήσεις του στρατηγού Στέ-
φανου Σαράφη, στρατιωτικού διοικητή του ΕΛΑΣ,
ως προς τη δύναμη των αντιπάλων του στα 1944
είναι ακριβείς –με βάση τη σύγκριση με τα γερ-
μανικά στρατιωτικά αρχεία– και μάλιστα ίσως κα-
τώτεροι της πραγματικότητας. Οι εκατό χιλιάδες
Γερμανοί, 40.000 Βούλγαροι και 40.000 άλλοι
(Ιταλοί, Ρώσοι, Μαροκινοί κλπ.) εθελοντές, α-
ποτελούσαν το ελάχιστο όριο των στρατευμάτων
του Άξονα στην Ελλάδα και τα κενά συμπληρώ-
νονταν από τις 30 ως 40.000 ενόπλων των Ταγ-
μάτων Ασφαλείας, των αντι-κομμουνιστικών
συμμοριών και της ελληνικής Χωροφυλακής. Το
σύνολο των 220.000 σχεδόν χιλιάδων δεν μπο-
ρούσε να υποτάξει την Ελεύθερη Ελλάδα και οι
στόχοι του περιορίζονταν στον έλεγχο των βα-
σικών συγκοινωνιακών αξόνων, των στρατηγικών
σημείων στις ακτές και στην κυριαρχία πάνω στις
μεγάλες πόλεις της χώρας. Από τη μεριά του ο Ε-
ΛΑΣ των 40.000 περίπου μαχητών δεν μπορού-
σε στη φάση αυτή να πετύχει τίποτε περισσότε-
ρο από τη διατήρηση των ελεύθερων ζωνών και
τη διαρκή τριβή του αντιπάλου στις «γραμμές
διαχωρισμού».
Κατά μήκος των τελευταίων αυτών γραμμών οι
συγκρούσεις ήσαν περίπου ισόπαλες χωρίς κα-
μία από τις δύο πλευρές να μπορεί να πετύχει
διατηρήσιμα στρατιωτικά –και πολιτικά– αποτε-
λέσματα. Στην καλύτερη περίπτωση οι επιτυχίες
είχαν τη μορφή επιδρομών στην αντίπαλη ζώνη.
Αυτό δεν σήμαινε ότι ο αγώνας δεν ήταν έντο-
νος. Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1944
–πριν δηλαδή γενικευθούν οι επιχειρήσεις του
σχεδίου ΚΙΒΩΤΟΣ– οι Γερμανοί έχασαν, σύμφω-
να με τις δικές τους πηγές, 936 νεκρούς, 1.235
τραυματίες και 275 αγνοουμένους, δηλαδή ένα
σύνολο σχεδόν 2.500 ανδρών. Ένα μικρό ποσο-
στό αυτών των απωλειών μπορεί να αποδοθεί
στον Ε∆ΕΣ που, ενόψει της απελευθέρωσης και
κάτω από τις ισχυρές βρετανικές πιέσεις, διέκο-
ψε την κατάσταση «ανακωχής» που χαρακτήριζε
τις σχέσεις του με τους Γερμανούς για έξι περί-
που μήνες το 1944, το μεγάλο όμως μέρος οφεί-
λεται σε συγκρούσεις με τον ΕΛΑΣ. Οι αριθμοί
βεβαιώνουν μία εξαιρετική πολεμική «παραγωγι-
κότητα» του τελευταίου, ειδικά αν προστεθούν
σε αυτούς οι απώλειες των ελληνικών σωμάτων
στην υπηρεσία των Γερμανών και της κυβέρνη-
σης Ράλλη. Να προσθέσουμε ότι μόνο οι απώ-
λειες των δύο αυτών μηνών είναι κατά τι βαρύ-
( Σε εποχές,
πάντως, όπου η
τερες από αντίστοιχες που είχαν οι Γερμανοί τον ελληνική
Απρίλιο του 1941, στην εκστρατεία τους ενάντια ακροδεξιά
στο Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα των 50.000 επιχειρεί, με
ανδρών και του ελληνικού στρατού για την κατά-
ληψη της χερσαίας Ελλάδας... «εκσυγχρο-
Αν και η εκτίμηση του Σαράφη ότι ο ΕΛΑΣ προ- νισμένους» είναι
κάλεσε συνολικά 25.000 απώλειες στο γερμανι- αλήθεια τρόπους,
κό στρατό μπορεί να θεωρηθεί υπερβολική, ο
Condit καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι γερμα- μέσω Γέηλ, να
νικές απώλειες στην κατεχόμενη Ελλάδα δεν εξαφανίσει την
μπορεί να είναι μικρότερες των 5.000 και μεγα- Αντίσταση, τον
λύτερες των 15.000, με το ποσοστό των νεκρών
σαφώς υψηλότερο του συνήθους λόγω της ιδιο- αγώνα των λαών
μορφίας του πολέμου. Αναλογικά, η εκτίμηση ενάντια στον
του Σαράφη ότι οι απώλειες του ΕΛΑΣ στις επι- Άξονα, η
χειρήσεις ανήλθαν σε 4.500 νεκρούς και 6.000
τραυματίες –από τους οποίους 2.000 ανάπηροι– υπόμνηση τού τι
υποδεικνύει χονδρικά παραπλήσια επίπεδα απω- είχαν ανακαλύψει
λειών στις γερμανικές δυνάμεις. Για τις αντίστοι- –για τους δικούς
χες των Ιταλών ας μη γίνεται λόγος καθώς, σε
αυτή την περίπτωση, η «φονικότητα», η αποτε- τους λόγους– οι
λεσματικότητα δηλαδή του ΕΛΑΣ, φαίνεται να εί- Αμερικανοί
ναι σαφώς πολλαπλάσια. ερευνητές, δεν
Στη δεκαετία του 1950 και του 1960, όταν
στην Ελλάδα απαγορευόταν ακόμα και η απλή είναι ίσως
νύξη στην Εθνική Αντίσταση, στο ΕΑΜ και τον περιττή και
)
ΕΛΑΣ, για τους Αμερικανούς ο σπουδαίος αγώ- άχρηστη!
νας του ελληνικού και των άλλων βαλκανικών
λαών ενάντια στον Άξονα ήταν ήδη αντικείμενο
σοβαρών μελετών με σκοπό να μη συμβούν στα
στρατεύματα των ΗΠΑ όσα συνέβησαν στους
στρατούς του Άξονα. Το Βιετνάμ έδειξε ότι τα
μαθήματα ελάχιστα οφέλησαν... Ας είναι.
Σε εποχές, πάντως, όπου η ελληνική ακροδε-
ξιά επιχειρεί, με «εκσυγχρονισμένους» είναι α-
λήθεια τρόπους, μέσω Γέηλ, να εξαφανίσει την
Αντίσταση, τον αγώνα των λαών ενάντια στον
Άξονα, η υπόμνηση τού τι είχαν ανακαλύψει –για
τους δικούς τους λόγους– οι Αμερικανοί ερευ-
νητές, δεν είναι ίσως περιττή και άχρηστη!
[79]
 Το ∆όγμα Τρούμαν και
(α) φιέρωμα
το Σχέδιο Μάρσαλ, 1947-1952
Γιώργος Σταθάκης*
H εξαγγελία του ∆όγματος Τρούμαν
«M
όνο δύο μεγάλες δυνάμεις έχουν
μείνει στον κόσμο, οι Ηνωμένες
Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση.
Έχουμε φθάσει σε μία πρωτοφανή κατάσταση.
(...) Από την εποχή της Ρώμης και της Καρχηδο-
νίας, έχει να γνωρίσει ο κόσμος τέτοια πόλωση
εξουσίας πάνω σ’ αυτή τη γη. (...) Kαι είναι φα-
νερό ότι οι Σοβιετικοί είναι επιθετικοί και επε-
κτατικοί. Για τις HΠA, η λήψη μέτρων προκειμέ-
νου να ενισχύσουν τις χώρες που απειλούνται α-
πό την σοβιετική επιθετικότητα ή την κομμουνι-
στική υπονόμευση, δεν είναι ενέργεια που απο-
βλέπει στο «να βγάλουμε τα βρετανικά κάστανα
από την φωτιά”. Αντίθετα πρόκειται για την υπε-
ράσπιση της ίδιας της ασφάλειας των HΠA^ πρό-
*Ο Γιώργος Στα-
θάκης είναι Καθη- κειται για την υπεράσπιση της ίδιας της ελευθε-
γητής Πολιτικής ρίας».
Οικονομίας του Mε τα λόγια αυτά ο Άτσινσον, υφυπουργός
Πανεπιστημίου Εξωτερικών τότε, παρουσίασε την αναγκαιότητα
Κρήτης. της αμερικάνικης επέμβασης στην Ελλάδα, σε
[80]
μια ομάδα δημοσιογράφων που είχε καλέσει στο
Λευκό Οίκο, λίγες ημέρες πριν από την εξαγγε-
λία του ∆όγματος Τρούμαν. Eν προκειμένω, το
ελληνικό πρόβλημα εντασσόταν στο νέο δόγμα
περί «περιχαράκωσης του παγκόσμιου κομμου-
νισμού». Όποια χώρα κινδύνευε από κομμουνι-
στική απειλή γινόταν αυτόματα δόκιμη για αμε-
ρικάνικη βοήθεια. Μάλιστα, στις συζητήσεις που
επακολούθησαν στο Κογκρέσο για το ∆όγμα
Τρούμαν, έγινε διεξοδική ανάλυση των συνε-
πειών του νέου αυτού δόγματος, ενώ κατονομά-
στηκε η Κορέα ως η πιθανότερη νέα εστία έντα-
σης.
H επίσημη ανακοίνωση της αποχώρησης της
Βρετανίας από την Ελλάδα έγινε το Φεβρουάριο
του 1947, και δύο μήνες αργότερα έγινε η εξαγ-
γελία του ∆όγματος Τρούμαν. Εντούτοις, οι ε-
νέργειες αυτές δεν ήταν αιφνίδιες. H Βρετανία
είχε ήδη από τα μέσα του 1946 κάνει σαφές στις
HΠA ότι αδυνατούσε να συντηρήσει την οικονο-
μική και στρατιωτική βοήθεια που παρείχε στην
Ελλάδα και την Τουρκία και οι HΠA, ήδη από τα
Χριστούγεννα, είχαν στείλει στην Ελλάδα την
Αποστολή Πόρτερ προκειμένου να εξετάσει επι-
τόπια την οικονομική κατάσταση της χώρας.
H Έκθεση Πόρτερ
“H Ελλάδα είναι η πιο παράξενη χώρα στον κό-
σμο. Eίναι η μόνη χώρα όπου η καταστροφή των
υλικών αγαθών συνεχίζεται ενώ όλες οι άλλες
χώρες ανασυγκροτούνται. (... ) Eίναι η μόνη χώ-
ρα, η οποία αδυνατεί να πληρώσει τους μισθούς
των υπαλλήλων της και παρόλα αυτά προσλαμ-
βάνει νέους. Eίναι η μόνη χώρα όπου το βάρος
των καταστροφών που έχουν γίνει μεταφέρεται
στους ώμους αυτών που είναι οικονομικά φτω-
χοί, ενώ η οικονομική ολιγαρχία παραμένει χω-
ρίς βάρη. H μόνη γη που δεν έχει συνείδηση των
προβλημάτων της και ούτε σκέφτεται γι‘ αυτά.
(...) H μόνη χώρα όπου όλα γίνονται χωρίς πρό-
γραμμα και το κοινό συμφέρον δεν υπολογίζε-
ται”.
Mε τον παραπάνω τρόπο ένα μέλος της απο-
στολής Πόρτερ αποτύπωνε στο ημερολόγιο του
τις πρώτες του εντυπώσεις από την Ελλάδα. H
Έκθεση που υπέβαλε η Aποστολή, ένα εξαιρετι-
κά σημαντικό κείμενο της εποχής, ισχυρίστηκε
πως το πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας θα έ-
πρεπε να συνδυαστεί με βαθιές πολιτικές και οι-
κονομικές μεταρρυθμίσεις, προκειμένου να συ-
γκροτηθεί ένα βιώσιμο πολιτικό και οικονομικό
σύστημα στην Ελλάδα. Tο ισχύον πολιτικό-οικο-
νομικό σύστημα κρίθηκε ως μη βιώσιμο και η
στρατιωτική νίκη στην εμφύλια σύρραξη δεν θα
ήταν ικανή να αποτρέψει την αναβίωση του κομ-
μουνισμού στο μέλλον. Mε άλλα λόγια η Έκθεση
θεώρησε, σε αντίθεση με τη ρητορική των ημε-
ρών περί σοβιετικού επεκτατισμού, πως την
κομμουνιστική εξέγερση την τροφοδοτούσε έμ-
μεσα ή άμεσα το ισχύον πολιτικο-οικονομικό
status quo. Αυτό περιέγραψε η Έκθεση με τα πιο
μελανά χρώματα.
H Έκθεση χαρακτήρισε το «καθεστώς της Αθή-
νας» απερίφραστα ως «αντιδραστικό» και «αυ-
ταρχικό»^ τους πολιτικούς τους παρουσίασε σχε-
δόν αδιάκριτα ως «διεφθαρμένους», καθώς μερι-
μνούσαν περισσότερο για το ατομικό τους συμ-
φέρον και την εξυπηρέτηση «φίλων» και ψηφο-
φόρων, παρά για το δημόσιο συμφέρον^ τις επι-
χειρηματικές τάξεις τις κατηγόρησε για κερδο-
σκοπικές δραστηριότητες στις οποίες είχαν επι-
δοθεί τα προηγούμενα χρόνια και για την προ-
κλητική ευμάρεια στην οποία ζούσαν εν μέσω
της φτώχειας και των στερήσεων που βίωνε η
μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού^ την ελληνι-
κή γραφειοκρατία τη θεώρησε ως εντελώς ανα-
ποτελεσματική, καθώς ήταν διαβρωμένη από τα
επιχειρηματικά συμφέροντα, δεν είχε στοιχειώ-
δεις κανόνες ανεξαρτησίας και αξιοκρατίας και
ήταν υποχείριο των πολιτικών. Tέλος, η Έκθεση
καυτηρίαζε τον πληθωρισμό των υπουργείων α-
φού ήταν σύνηθες το φαινόμενο κυβερνήσεων
που έφθαναν μέχρι και 40 υπουργούς.
Μετά τα παραπάνω, η Έκθεση απέκλεισε το εν-
δεχόμενο η αμερικάνικη οικονομική βοήθεια να
δοθεί στην ελληνική κυβέρνηση προς διαχείριση
και εισηγήθηκε η διαχείριση του προγράμματος
να παραμείνει εξολοκλήρου στην Αμερικάνικη
Οικονομική Αποστολή. Mε το «καθεστώς άμεσου
ελέγχου» το εξωτερικό εμπόριο της χώρας, η νο-
μισματική και η δημοσιονομική πολιτική θα βρί-
σκονταν υπό την άμεση επιτήρηση της Αποστο-
λής, ενώ αμερικάνοι σύμβουλοι θα εγκαθίσταντο
σε κάθε υπουργείο ή μεγάλο δημόσιο οργανισμό.
Στο επίμαχο θέμα της εκβιομηχάνισης, η Έκθε-
ση Πόρτερ, αποδέχθηκε πλήρως τα επιχειρήμα-
τα της Αριστεράς και συνηγόρησε με τους θια-
σώτες της ανάπτυξης των εγχώριων πηγών ενέρ-
γειας, της αξιοποίησης του ορυκτού πλούτου και
της καθετοποίησης της βιομηχανίας μέσω επεν-
δύσεων μεγάλης κλίμακας.
Eν κατακλείδι, η Έκθεση, έθεσε απερίφραστα
το ζήτημα της αντικατάστασης της τότε κυβέρ-
νησης του Λαϊκού κόμματος. H Έκθεση θεωρού-
σε πως οι «φυσικοί πολιτικοί σύμμαχοι» στο α-
μερικάνικο εγχείρημα θα ήταν “πολιτικές δυνά-
μεις με ζωντάνια και δημοκρατικότητα” που θα
μπορούσαν να αναδειχθούν στην πολιτική σκη-
νή, ..., “εφόσον τους δινόταν η ευκαιρία ή βελ-
τιώνονταν οι πολιτικές συνθήκες”. Μάλιστα η
Έκθεση υπογράμμιζε: “Έως ότου βρεθεί τέτοια
ηγεσία και μετατραπεί σε πραγματική δύναμη
στην Ελλάδα, η ξένη οικονομική βοήθεια θα εί-
ναι δύσκολο να εξυπηρετήσει οτιδήποτε άλλο ε-
κτός από τη διαιώνιση του θλιβερού status
quo”.
H πολιτική της AMAΓK: 1947-1948
H Αμερικάνικη Οικονομική Αποστολή (AMAΓK)
εγκαταστάθηκε στην Αθήνα προς τα τέλη του
Ιουνίου του 1947. Tο προσωπικό της έφθασε
τους 700 υπαλλήλους, 300 από τους οποίους ή-
ταν Αμερικάνοι. H AMAΓK οργανώθηκε σαν «πα-
ράλληλη κυβέρνηση» με τμήματα δηλαδή τα ο-
ποία αντιστοιχούσαν στα κύρια πολιτικά υπουρ-
γεία της κυβέρνησης.
Tο πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας για το
1947-1948 ήταν της τάξης των 300 εκατομμυ-
ρίων δολαρίων και ήταν ισόποσα κατανεμημένο
στην εξυπηρέτηση στρατιωτικών και πολιτικών
στόχων. Tο Σεπτέμβριο του 1947, η AMAΓK,
προχώρησε στην πρώτη αναθεώρηση του προ-
γράμματος με τη μεταφορά πόρων από το πολι-
τικό στο στρατιωτικό σκέλος.
Βασική μέριμνα της AMAΓK ήταν η κατάρτιση
προϋπολογισμού. Tο Σεπτέμβριο του 1947, η ελ-
ληνική κυβέρνηση παρέδωσε στην AMAΓK ένα
σχέδιο προϋπολογισμού που προέβλεπε έλλειμ-
μα της τάξης του 45%. Tο σχέδιο της AMAΓK, το
οποίο αποτέλεσε και τον προϋπολογισμό που κα-
τέθεσε τελικά η ελληνική κυβέρνηση στη Bουλή,
εξαφάνισε το έλλειμμα και πρακτικά ισοσκέλισε
τον προϋπολογισμό. H AMAΓK προέβη σε δρα-
στικές περικοπές των δαπανών και αύξησε τα
φορολογικά έσοδα με την επιβολή έκτακτων φό-
ρων στις εμπορικές και βιομηχανικές δραστηριό-
τητες. Mε το συγκεντρωτικό έλεγχο της AMAΓK
ο προϋπολογισμός εφαρμόστηκε χωρίς παρεκκλί-
σεις.
Στον τομέα της εισοδηματικής πολιτικής, η
[81]
 AMAΓK προχώρησε στη “συμφωνία του Νοεμ-
βρίου” του 1947, που έδωσε σημαντικές αυξή-
σεις στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα. Ταυτόχρο-
να, όμως, εξορθολόγησε το μισθολόγιο του ∆η-
μοσίου και περιέκοψε τον αριθμό των δημοσίων
υπαλλήλων. H διατήρηση των μισθών στα επί-
πεδα του Νοέμβριου του 1947 ενισχύθηκε με
την ψήφιση του αντιαπεργιακού νόμου (παρά τις
ισχυρές επιφυλάξεις της AMAΓK ).
Στο νομισματικό τομέα, η πολιτική της AMAΓK
ήταν επίσης αυστηρή. Tο ∆εκέμβριο του 1947
πάγωσαν οι πιστώσεις προς τη βιομηχανία και το
εμπόριο και μειώθηκαν οι πιστώσεις της Αγροτι-
κής Τράπεζας. Tα παραπάνω μέτρα διατήρησαν
σχετικά σταθερή την κυκλοφορία του νομίσματος
και συνεπώς διατήρησαν τον πληθωρισμό υπό έ-
λεγχο. Όμως, ο έλεγχος του πληθωρισμού δεν έ-
γινε τελικά δυνατός χωρίς την επανεισαγωγή της
πολιτικής του χρυσού. H τιμή της χρυσής λίρας
μετά τα Χριστούγεννα πλησίαζε τις 230.000
δραχμές, το σύνηθες ψυχολογικό όριο της επο-
χής, και προκειμένου να αποφύγει την κατάρρευ-
ση του αντιπληθωριστικού προγράμματος, η
AMAΓK ενέδωσε στην επαναφορά της πολιτικής
του χρυσού.
Tα έργα ανασυγκρότησης είχαν αφαιρεθεί από
τον προϋπολογισμό και η AMAΓK υπέδειξε στην
κυβέρνηση να αναστείλει όλα τα έργα του προ-
γράμματος των δημοσίων επενδύσεων. Τελικά,
το 1947-48 ενεργοποιήθηκε το δραχμικό ισόπο-
σο περίπου 33 εκατομμυρίων δολαρίων σε βα-
σικά έργα αποκατάστασης του οδικού και σιδη-
ροδρομικού δικτύου, των λιμανιών και της διώ-
ρυγας της Κορίνθου. Όλα τα έργα έγιναν υπό την
επίβλεψη της αμερικάνικης στρατιωτικής υπηρε-
σίας κατασκευών (Corps of Engineers) που στάλ-
θηκε στην Ελλάδα για το σκοπό αυτό.
H διαμάχη AMAΓK και Πρεσβείας
H Πρεσβεία των HΠA με σαφώς μειωμένες αρ-
μοδιότητες στις νέες συνθήκες, κράτησε από
την αρχή κριτική στάση απέναντι τόσο στην πο-
λιτική της αμερικάνικης κυβέρνησης όσο και της
AMAΓK. Ήδη, στα τέλη του 1947, η Πρεσβεία σε
κείμενο της προς το Υπουργείο Εξωτερικών επε-
σήμανε:
“H ουσία του θέματος φαίνεται να είναι το κα-
τά πόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι έτοιμες να
δουν τη «δουλειά να γίνεται», να υπερασπιστούν
δηλαδή την ελληνική ανεξαρτησία από την κομ-
μουνιστική (σοβιετική) απειλή (...) Aν η απά-
ντηση μπορεί να είναι μόνο θετική, (...), τότε
οι παροχές στο μέλλον δεν θα πρέπει να περιο-
ρίζονται από το αρχικό πρόγραμμα βοήθειας
στην Ελλάδα ή η αποτελεσματικότητά μας να ε-
[82]
μποδίζεται από το τι εμείς ως χώρα μπορούμε
να κάνουμε, αλλά θα πρέπει να προσαρμόζεται
στις απαιτήσεις της κατάστασης όπως αυτή εξε-
λίσσεται”.
Λίγους μήνες αργότερα, το Φεβρουάριο του
1948, σε νέα έκθεση η Πρεσβεία επισήμανε για
την πολιτική της AMAΓK.
«H AMAΓK έχει μετατραπεί πρακτικά σε αόρα-
τη κυβέρνηση της Ελλάδας. (...) Αντί να έλθει
στην Ελλάδα να βοηθήσει το ελληνικό κεφάλαιο
και την ιδιωτική πρωτοβουλία να ξαναλειτουρ-
γήσει, η AMAΓK φαίνεται να ήρθε αποφασισμέ-
νη να θεσμοθετήσει μια πατερναλιστική, ελεγ-
χόμενη από το κράτος, οικονομία που θα τη
διευθύνουν Αμερικανοί σύμβουλοι και τεχνικοί,
θεωρώντας τους Έλληνες επιχειρηματίες, βιομή-
χανους και κυβερνητικούς υπαλλήλους, σχεδόν
χωρίς εξαίρεση σαν διεφθαρμένους και διαβολι-
κά έξυπνους καταπιεστές των φτωχών».
Έτσι η Πρεσβεία πρότεινε να εγκαταλειφθεί το
«καθεστώς του άμεσου ελέγχου» και η διαχείρι-
ση του προγράμματος της οικονομικής βοήθειας
να αφεθεί στους «παραδοσιακούς ελληνικούς
φορείς» και τις παραδοσιακές «ελληνικές μεθό-
δους». Τελικά θα έπρεπε να αποφευχθεί «οποια-
δήποτε προσπάθεια να χρησιμοποιηθεί η βοή-
θεια για να “μεταρρυθμίσει” την Ελλάδα ή να α-
ναδιανείμει τον πλούτο».
Eν κατακλείδι, η Πρεσβεία θεωρούσε πως η α-
ποτελεσματικότητα προσωρινών προγραμμάτων
όπως του ∆όγματος Τρούμαν και του Σχεδίου
Μάρσαλ μειωνόταν, εφόσον «στη διαδικασία αυ-
τή, παρακάμπτεται και υποβαθμίζεται η εξωτε-
ρική υπηρεσία των Ηνωμένων Πολιτειών η οποία
έχει τη διαρκή ευθύνη υλοποίησης της αμερικα-
νικής εξωτερικής πολιτικής». Tο θέμα της ανά-
ληψης του συντονισμού της πολιτικής και στα
τρία επίπεδα, το στρατιωτικό, το οικονομικό και
το πολιτικό, θα έπρεπε να επανέλθει στον Πρέ-
σβη.
H οργάνωση των αμερικανικών υπηρεσιών
στην Ελλάδα πήρε νέα μορφή με την ένταξη της
Ελλάδας στο Σχέδιο Μάρσαλ. H EKA/E, η νέα οι-
κονομική αποστολή θα λειτουργούσε στο πλαίσιο
της ιεραρχίας που θεσμοθετήθηκε για το Σχέδιο
Μάρσαλ. Kατ’ εξαίρεση η EKA/E διατηρούσε τα
προνόμια που είχαν παραχωρηθεί στην AMAΓK
με το ∆όγμα Τρούμαν. To στρατιωτικό σκέλος
των δραστηριοτήτων των HΠA στην Ελλάδα αυ-
τονομήθηκε με την ίδρυση της TZAΣMAΓK. O ρό-
λος της πρεσβείας στον πολιτικό τομέα αναβαθ-
μίστηκε.
H EKA/E, 1948-49
Oι προσδοκίες για αύξηση των πόρων της βοή-

θειας μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ αποδείχτηκαν
λαθεμένες. Στις αρχές Mαρτίου, ο Κλέι, ο οικο-
νομικός σύμβουλος του αρχηγού της AMAΓK, κα-
τά την επιστροφή του από την Ουάσινγκτον επε-
σήμανε:
“Tο πρόγραμμα για την Ελλάδα, στη διάρκεια
του επόμενου δημοσιονομικού έτους, θα πρέ-
πει, κατά πάσα πιθανότητα, να είναι κυρίως
στρατιωτικό, προβλέποντας πόρους για την οικο-
νομία που θα καλύπτουν μόνο τις ελάχιστες ανά-
γκες, προκειμένου αυτή να συγκρατηθεί, μέχρι
να αποκατασταθεί η ασφάλεια και η δημόσια ε-
μπιστοσύνη”.
Tο μέγεθος της οικονομικής βοήθειας του
1948-1949 απογοήτευσε διαδοχικά, τόσο την
ελληνική κυβέρνηση όσο και την ίδια την EKA/E,
τη νέα οικονομική αποστολή που αντικατέστησε
την AMAΓK. Tο ύψος της οικονομικής βοήθειας
οριστικοποιήθηκε μόλις στα 213 εκατομμύρια
δολάρια, από τα οποία μόνο τα 146 ήταν άμεση
χρηματική βοήθεια. Tα υπόλοιπα ήταν έμμεση
βοήθεια, είχαν δηλαδή τη μορφή διακρατικών ε-
μπορικών συμφωνιών ανάμεσα σε ευρωπαϊκές
χώρες, τα ελλείμματα των οποίων θα κάλυπτε η
αμερικάνικη βοήθεια.
H διαχείριση του νέου συστήματος απέβη ι-
διαίτερα χρονοβόρα και τα προβλήματα που εμ-
φανίστηκαν στις εισαγωγές στη διάρκεια του ε-
πόμενου χρόνου ήταν εξαιρετικά έντονα. Mε δε-
δομένους τους περιορισμούς που δημιούργησε
το ύψος της οικονομικής βοήθειας και το νέο σύ-
στημα εισαγωγών, η EKA/E είχε ελάχιστες επιλο-
γές στον τομέα της οικονομικής πολιτικής. H
διατήρηση της σχετικής ισορροπίας, στην οποία
είχε οδηγήσει την οικονομία η AMAΓK, προέκυ-
πτε ως ο μοναδικός ρεαλιστικός στόχος. Mόνο
που οι συνθήκες είχαν επιδεινωθεί εξαιτίας των
αμυντικών δαπανών και των δαπανών συντήρη-
σης των 700.000 προσφύγων. Ταυτόχρονα, κάθε
αύξηση των φόρων ήταν εξωπραγματική καθώς
η AMAΓK είχε εξαντλήσει όλες τις πιθανές πηγές
φόρων. O νέος προϋπολογισμός ήταν ελλειμμα-
τικός και το έλλειμμα του, εν πολλοίς απρόβλε-
πτο, έφθασε τελικά στο 30%.
Έτσι οι πιέσεις μεταφέρθηκαν στη νομισματι-
κή και την εισοδηματική πολιτική. H EKA/E δεν
επέτρεψε καμία χαλάρωση στην περιοριστική νο-
μισματική πολιτική και με ιδιαίτερη αποφασιστι-
κότητα αρνήθηκε οποιαδήποτε αύξηση των μι-
σθών και ημερομισθίων πάνω από τα επίπεδα
της «συμφωνίας του Σεπτεμβρίου» του 1947. Σε
όλη τη διάρκεια του 1948 και μέχρι το καλοκαί-
ρι του 1949 οι ονομαστικοί μισθοί έμειναν στα-
θεροί, ενώ την ίδια περίοδο ο δείκτης τιμών κα-
ταναλωτή αυξήθηκε περίπου κατά 60%.
Tο πρόγραμμα ανασυγκρότησης αναβλήθηκε εκ
(
νέου. Tο πρόγραμμα βιομηχανικών δανείων πε-
ρικόπηκε σε λιγότερα από 10 εκατομμύρια δο-
λάρια. Tέλος, το Τετραετές Πρόγραμμα 1948- Tο μέγεθος της
1952, στο οποίο προβλέπονταν μεγάλες επεν- οικονομικής
δύσεις της τάξης των 100-150 εκατομμυρίων βοήθειας του
δολαρίων οριστικά εγκαταλείφθηκε.
Εντούτοις από τις αρχές του 1949 υπήρχαν ο- 1948-1949
ρατές ενδείξεις για βελτίωση της οικονομικής απογοήτευσε
κατάστασης. Oι πωλήσεις χρυσού σταδιακά απο- διαδοχικά, τόσο
δυναμώθηκαν, καθώς τα κεφάλαια στράφηκαν
στις εισαγωγές και η βιομηχανική παραγωγή άρ- την ελληνική
χισε να παρουσιάζει σημαντική ανάκαμψη. Mε το κυβέρνηση όσο
τέλος του εμφυλίου πολέμου η εγχώρια παρα-
γωγή είχε ανακάμψει στο 90% της προπολεμι- και την ίδια την
κής. Oι προοπτικές της ελληνικής οικονομίας ό- EKA/E, τη νέα
μως θα συναρτώνται πλέον από ένα νέο κύκλο οικονομική
συζητήσεων περί σταθεροποίησης και ανάπτυ-
ξης. αποστολή που
αντικατέστησε
Oι στρατιωτικές προτεραιότητες την AMAΓK. Tο
του Σχεδίου Μάρσαλ, 1950
ύψος της
Tο οικονομικό ζήτημα εμφανίστηκε ως ζήτημα οικονομικής
άμεσης προτεραιότητας το φθινόπωρο του 1949, βοήθειας
αμέσως μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου.
οριστικοποιήθηκε
Τότε η σταθεροποίηση και ανάπτυξη της οικο-
νομίας αντιμετωπίστηκε ως συνάρτηση του πε- μόλις στα 213
ριορισμού των αμυντικών δαπανών. O πρεσβευ- εκατομμύρια
τής Γκρέιντι είχε χαρακτηρίσει το 1950, σαν “έ-
τος μεγάλων ευκαιριών για την Ελλάδα”, εφόσον
δολάρια, από τα
το τέλος του εμφυλίου επέτρεπε τη δραστική οποία μόνο τα
μείωση των στρατιωτικών δαπανών και την απο- 146 ήταν άμεση
δέσμευση οικονομικών πόρων που θα μπορού-
σαν πλέον να κατευθυνθούν σε αναπτυξιακά έρ- χρηματική
γα. Tον Ιανουάριο του 1950, ο Γκρέιντι είχε ζη- βοήθεια. Tα
τήσει από το νέο πρωθυπουργό Θεοτόκη να δώ- υπόλοιπα ήταν
σει την πλήρη υποστήριξή του στο πρόγραμμα
«αποστρατιωτικοποίησης», που προέβλεπε τη έμμεση βοήθεια,
μείωση των ενόπλων δυνάμεων στο μισό της δυ- είχαν δηλαδή τη
ναμικότητάς τους σε διάστημα 14 μόλις μηνών. μορφή
Tην ίδια περίοδο, στις αρχές του 1950, στην
Ουάσινγκτον ορίστηκε μια Επιτροπή Εμπειρογνω- διακρατικών
μόνων των Υπουργείων Εξωτερικών και Οικονο- εμπορικών
μικών, της EKA/Ουάσινγκτον και της Κεντρικής συμφωνιών
Τράπεζας, η οποία ανέλαβε να σχεδιάσει ένα με-
σοπρόθεσμο πρόγραμμα που θα αντιμετώπιζε, ανάμεσα σε
σε μόνιμη πλέον βάση, τα ζητήματα της σταθε- ευρωπαϊκές
ροποίησης και ανάπτυξης της ελληνικής οικονο-
μίας. Oι προτάσεις της Επιτροπής περιελάμβα-
χώρες, τα
ναν, ανάμεσα στις ιδέες περί θεσμικών αλλαγών ελλείμματα των
και άλλων μεσοπρόθεσμων μέτρων, την κατάρτι- οποίων θα
ση ενός «νομισματικού σχεδίου», που θα αποτύ-
πωνε τους πληθωριστικούς και αντιπληθωριστι- κάλυπτε η
κούς παράγοντες της οικονομίας, και θα αποτε- αμερικάνικη
)
λούσε τον οδηγό στη λήψη των αποφάσεων ανα- βοήθεια.
φορικά με τη δημοσιονομική και τη νομισματική
[83]

πολιτική.
Μέρος των προτάσεων της Ουάσινγκτον απο-
τέλεσαν το περιεχόμενο της περίφημης «Επιστο-
λής Γκρέιντι» προς τον Σοφοκλή Βενιζέλο το
Mάρτιο του 1950, με την οποία οι HΠA έκαναν
σαφείς τις προθέσεις τους, αμέσως μετά τις ε-
κλογές, να αποτρέψουν το σχηματισμό της κυ-
βέρνησης Βενιζέλου (ως συνασπισμού του
Λαϊκού κόμματος και των Φιλελευθέρων), που ε-
πεδίωκε το Παλάτι, και να υποστηρίξουν μια κυ-
βέρνηση των τριών κομμάτων του Κέντρου υπό
τον Πλαστήρα. Tο κυβερνητικό πρόγραμμα της
κυβέρνησης Πλαστήρα περιέλαβε τις περισσότε-
ρες από τις υποδείξεις για θεσμικές μεταρρυθμί-
σεις τις οποίες είχε προτείνει η Επιτροπή στην
Ουάσινγκτον.
H κατάσταση άλλαξε απότομα με την έναρξη
των εχθροπραξιών στην Κορέα. ∆ύο μήνες μετά,
η EKA ενημέρωσε τις Οικονομικές Αποστολές
στις ευρωπαϊκές χώρες για το νέο πλαίσιο των
κατευθύνσεων και προτεραιοτήτων του Σχεδίου
Μάρσαλ:
“Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο στόχος να
φθάσει η Ευρώπη στο σημείο της δικιάς της ά-
μεσης αυτοάμυνας είναι ένας στόχος που υπερ-
βαίνει σε άμεση σπουδαιότητα οποιονδήποτε α-
πό τους οικονομικούς στόχους που θέσαμε εμείς
και οι Ευρωπαίοι ηγέτες στη διάρκεια των δύο
περασμένων χρόνων”.
Oι νέες κατευθύνσεις προέκριναν την προτε-
ραιότητα των στρατιωτικών έναντι των οικονομι-
κών στόχων και τη μεταστροφή από τους μακρο-
χρόνιους στους βραχυχρόνιους οικονομικούς
[84]
στόχους. H πολιτική της «επαναστρατιωτικο-
ποίησης» απαιτούσε την αύξηση των αμυντικών
δαπανών και την άμεση επέκταση της πολεμικής
βιομηχανίας. Tο 1951 η προτεραιότητα της άμυ-
νας στους προσανατολισμούς του Σχεδίου Μάρ-
σαλ επισημοποιήθηκε με τη μετεξέλιξη της EKA
σε MΣA (MSA, Mutual Security Association).
Tο Σεπτέμβριο του 1950 έγινε η συνάντηση
των Αρχηγών των Οικονομικών Αποστολών στο
Παρίσι και εκεί οριστικοποιήθηκαν οι νέες κα-
τευθύνσεις του Σχεδίου Μάρσαλ και εξετάστη-
καν τα συγκεκριμένα προγράμματα κάθε χώρας.
H Ελλάδα, αν και αρχικά είχε θεωρηθεί ως ειδι-
κή περίπτωση και είχε εξαιρεθεί από το γενικό
κανόνα που προέβλεπε τη σταδιακή μείωση της
αμερικάνικης βοήθειας στις ευρωπαϊκές χώρες
κατά τα δύο τελευταία έτη του Σχεδίου Μάρσαλ,
τελικά αντιμετωπίστηκε όπως και οι άλλες χώ-
ρες. Έτσι, περικόπηκε η βοήθεια κατά 25% σε
σχέση με τον προηγούμενο χρόνο. Ταυτόχρονα
αποφασίστηκε να ανασταλεί το πρόγραμμα απο-
στρατιωτικοποίησης και οι ελληνικές ένοπλες
δυνάμεις να παραμείνουν στα τρέχοντα επίπε-
δα.
Tο Σταθεροποιητικό
Πρόγραμμα, 1951 και 1952
Tον Ιανουάριο του 1951, με την Επιστολή του
νέου Αρχηγού της EKA/Ελλάδα Λάπαμ, προς τον
Πρωθυπουργό Βενιζέλο, εγκαινιάστηκε η περίο-
δος της σταθεροποιητικής πολιτικής. H κοινή α-
νακοίνωση της ελληνικής κυβέρνησης και της
ECA/G, το Φεβρουάριο του 1951, δημοσιοποίη-
σε τα μέτρα της Επιστολής Λάπαμ. H συνολική ε-
πεξεργασία του προγράμματος είχε μόλις ολο-
κληρωθεί στην Ουάσινγκτον, στις αρχές Ιανουα-
ρίου και σκιαγραφούσε τέσσερα στάδια στη δια-
δικασία της σταθεροποίησης.
H πρώτη φάση περιελάμβανε τη διεύρυνση
του συστήματος της διανομής με το δελτίο ού-
τως ώστε να περιλάβει το σύνολο των βασικών
αγαθών, την επιβολή φόρων στη χρήση συναλ-
λάγματος για εισαγωγές και τη σημαντική μείω-
ση της χρηματοδότησης της οικονομίας. H δεύ-
τερη φάση περιελάμβανε την κατάργηση της πο-
λιτικής του χρυσού, της μετατρεψιμότητας δηλα-
δή της δραχμής σε χρυσό. H τρίτη φάση περιε-
λάμβανε την υποτίμηση της δραχμής και την α-
νάκληση του φόρου επί της χρήσης συναλλάγ-
ματος. Tέλος, η τέταρτη φάση περιελάμβανε την
κατάργηση του συστήματος της διανομής με
δελτίο και των άλλων έκτακτων μέτρων της πρώ-
της φάσης. Tα μέτρα στις αρχές του 1951 αφο-
ρούσαν στο πρώτο στάδιο του προγράμματος.
Παρόμοιες προτάσεις περιελάμβανε και η
Έκθεση της Αποστολής του ∆ιεθνούς Νομισματι-
κού Ταμείου, που είχε επισκεφθεί την Ελλάδα
στα τέλη του 1950 και ανάμεσα στα άλλα είχε
προτείνει την υποτίμηση της δραχμής κατά 30%.
Tο θέμα της οικονομικής βοήθειας του
1951/1952 αποδείχθηκε για δεύτερη συνεχή
χρονιά ιδιαίτερα κρίσιμο. Kαι αυτή τη χρονιά αρ-
χικά οι κεντρικές υπηρεσίες του Σχεδίου Μάρ-
σαλ στην Ουάσινγκτον και το Παρίσι έβλεπαν θε-
τικά την «ευνοϊκή μεταχείριση» της Ελλάδας και
πρότειναν τη διατήρηση της οικονομικής βοή-
θειας στα επίπεδα του προηγούμενου χρόνου.
Σύμμαχος της ιδέας, αντίθετα με τον προηγού-
μενο χρόνο, ήταν και ο Πιουριφόι. Τελικά, όμως,
η Ουάσινγκτον περιέκοψε τη βοήθεια στα 182 ε-
κατομμύρια δολάρια, προκαλώντας τις έντονες
αντιδράσεις του Πιουριφόι και της EKA/Ελλάδας.
H ιεράρχηση των στόχων της αμερικάνικης πο-
λιτικής στην Ελλάδα βρέθηκε στο επίκεντρο των
διαφωνιών της EKA/Ελλάδας και της EKA/Ουά-
σινγκτον. H τελευταία προσδιόρισε με σαφήνεια
το στόχο: «Νομισματική σταθεροποίηση που να
συντηρεί την αμυντική προσπάθεια». H
EKA/Ελλάδας επέμενε ότι η νομισματική σταθε-
ροποίηση δεν ήταν αυτοσκοπός, αλλά μέρος της
«γενικότερης οικονομικής σταθεροποίησης που
θα προωθούσε παράλληλα την κοινωνική και πο-
λιτική σταθερότητα και θα συντηρούσε την αμυ-
ντική προσπάθεια».
Στις αρχές του Ιανουαρίου του 1952 εγκαινιά-
στηκε η δεύτερη φάση του σταθεροποιητικού
προγράμματος. Tο Νομισματικό Πρόγραμμα ήταν
έτοιμο και ήταν ένα ισοζύγιο των πληθωριστι-
κών (έλλειμμα προϋπολογισμού, κρατικές προ-
μήθειες, εξαγωγές, άδηλοι πόροι, αύξηση πι-
στώσεων της Τράπεζας της Ελλάδος) και των α-
ντιπληθωριστικών παραγόντων (κρατικές πωλή-
σεις εμπορευμάτων, εισαγωγές, άδηλες πληρω-
μές, μείωση πιστώσεων της Τράπεζας της Ελλά-
δας, αύξηση καταθέσεων δημόσιων οργανι-
σμών). H διαφορά ανάμεσα στα δύο σκέλη του ι-
σοζυγίου προσδιόριζε το «πληθωριστικό ή αντι-
πληθωριστικό κενό», κατ’ ουσίαν προσδιόριζε
την ποσότητα του χρήματος σε κυκλοφορία. Mε
βάση αυτό θα κρινόταν εάν θα έπρεπε να απο-
δεσμευτούν πόροι για το επενδυτικό πρόγραμ-
μα από το Ταμείο Αντικαταβολών. Oι συγκεκριμέ-
νοι ποσοτικοί στόχοι του προγράμματος είχαν γί-
νει αντικείμενο συμφωνίας μεταξύ της
MΣA/Ελλάδας και της ελληνικής κυβέρνησης τον
Ιανουάριο του 1952.
H κρίση εκδηλώθηκε πολύ σύντομα και συγκε-
κριμένα το Mάρτιο του 1952. H διατήρηση των
νομισματικών στόχων προϋπέθεται την πλήρη ε-
γκατάλειψη του επενδυτικού προγράμματος. Oι
Πιουριφόι και Λάπαμ πίεσαν την Ουάσινγκτον να
επιτρέψει την πιο ελαστική χρησιμοποίηση των
πόρων του Ταμείου Αντικαταβολών ούτως ώστε
να προχωρήσει το επενδυτικό πρόγραμμα. Όμως
η απάντηση της MΣA/Ουάσινγκτον ήταν αρνητι-
κή. O Πιουριφόι εξοργισμένος έγραφε: «H πρε-
σβεία, μελετώντας τις επιπτώσεις της απόφασης
της MΣA/Ουάσινγκτον, (...), έφτασε στο συμπέ-
ρασμα ότι πριν παρθεί η απόφαση αυτή έγιναν
βασικές αλλαγές στην πολιτική των HΠA απένα-
ντι στην Ελλάδα, για τις οποίες η πρεσβεία δεν
έχει συγκεκριμένα ενημερωθεί». Kαι παρακάτω
αποδοκίμασε την πολιτική που μετέτρεπε την
«κυκλοφορία του νομίσματος σε σιδηρού νόμο
επικαθορίζοντας όλες τις άλλες οικονομικές,
στρατιωτικές και πολιτικές παραμέτρους».
H απάντηση του Λάπαμ ήταν ακόμα πιο έντο-
νη και ειρωνική. Σε επιστολή του προς το Υπουρ-
γείο Εξωτερικών έγραφε:
«Έχοντας πάρει τις οδηγίες του, ο συγκεκρι-
μένος αρχηγός της οικονομικής αποστολής έχει
φορέσει το καπέλο του αρχηγού της πυροσβε-
στικής, έχει ακονίσει το τσεκούρι του και ετοι-
μάζεται να γκρεμίσει όσο από το ελληνικό σπί-
τι, το οποίο μάλιστα κτίστηκε με τη συμβολή της
αμερικάνικης βοήθειας, είναι αναγκαίο για να ε-
ξοστρακίσουμε τον πληθωρισμό».
O Λάπαμ υπέβαλε την παραίτησή του ενώ η
σύγκρουση MΣA/Ουάσινγκτον και MΣA/Ελλάδας
είχε πάρει τέτοιες διαστάσεις που ήταν δύσκο-
λο να παραμείνουν κρυφές. Σύντομα δημοσιο-
ποιήθηκαν, ενώ το υπουργείο Εξωτερικών απέ-
στειλε την ίδια περίοδο ομάδα εμπειρογνωμό-
νων (Welldon Group) για να εξομαλύνει τις αντι-
θέσεις.
Για την επόμενη χρονιά 1952/1953 η βοήθεια
περικόπηκε και έφθασε σε ασήμαντα πλέον πο-
σά (από 182 σε 80 εκατομμύρια δολάρια). Το
πρόγραμμα σταθεροποίησης ολοκληρώθηκε με
την υποτίμηση της δραχμής κατά 50% την άνοι-
ξη του 1953.
 Amen M.M. (1978), American Foreign Policy in Greece: 1944-
βασική βιβλιογραφία
1949, Frankfurt: Peter Lang.
 Ιατρίδης Γ. (επιμ) (1984), H Ελλάδα στη δεκαετία του 1940-
1950. Ένα έθνος σε κρίση, Aθήνα: Θεμέλιο, (αγγλική έκδοση
1981).
 Lykogiannis A. (2002), Britain and the Greek Economic Crisis,
1944-1947, Columbia and London: University of Missouri Press.
 McNeil W. H. (1957), Greece: American Aid in Action, 1947-56,
New York: The 20th Century Fund.
 Munkman C. (1958), American Aid to Greece, A Report on the
First Ten Years, New York: Frederick Praeger.
 Σταθάκης Γ. (2004), Το ∆όγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρ-
σαλ. Η ιστορία της αμερικάνικης βοήθειας στην Ελλάδα, Αθήνα:
Βιβλιόραμα.
 Sweet-Escott B. (1954), Greece: A Political and Economic
Survey 1939-1953, London: Royal Institute of International Affairs.
 Wittner L. (1991), H αμερικάνικη επέμβαση στην Ελλάδα,
Θεσσαλονίκη: Βάνιας, (αγγλική έκδοση 1982).
[85]