4. Kultura i zarzadzanie staan ttGwigc 0 kulture, mowimy cheac nic cheae zarazem o 1a _ 6 “ AULA dvaniu. Sam fake, 4 pr rozumicmy tyle 17 z jedno i to samo stowo — kultura” — 0 tak oxdmiennych nasvach: filozofig i religg, nauke i sztuke, formy stylu Z sic, ia i obyeaje, a wresycie obickeywne ducha epoki, zdradva juz nicjako administracyjne spojzenic, ktore wszystkie te rzcezy odgirnic picra, rozdzi la, analizuje i organizuje. Samo slowo ,kultura” w tym specyficznym zastosowaniu nie jest jednak starsve: niz filozofia Kanta, a ulubione wwe stwo, ,cywili s W Niemezech ja”, zadomowilo sig w jgzyku na dobre ku, a sloganem stalo si Dliskic sobie sq dis poj jego precciwi dopicro w xix wi pengleral, Jak nia, Swiadezy wzus jery kowy = rezerwuje on w radiu pewicn scktor dla ,,Slowa 0 kulturze”, gdvic jest nadawane wszystko, co odpowiada mnicj lub bardziej doktad nemu wyobrazeniu pewnego pozi omu i wyrafinowania, i praceiwstawia , zastrzczonemu dla ducha, to sferve gnifsraj”, obszarowi administra ladry wogdle nie ma byé duchem, lec sluzbq klientom, esti FeRkie) kim i dramaturgicznym odpowiednikom. jest jednak ara muzyce oraz jej litera Kultura, wlasnie w je) niemieckim pojeciu ten pric a bye ergs ciwichstwem zarzqdzania, Chee on © ‘goign, Zaniaen a Latta. Zangs tology bon WOMAN Wize Wolrnisia Yoriora, tum 1preadin JS Mareychi, Wy liaeqe than 5 157 t=THEODOR W. ADORNO mé niedosigznym, a nie praykrawanym odpowiedn; nig iezys nych, N: do jakich$ racji taktycanyeh czy techni " WASIE LO UCZEnig umieniu czesto kojarzy 7g S02 jej auconomia, aw porocznym £07 owoseia, Kultura ma byé manifestacia ezystego eclowicezcrgey hep wreledu na sw6j spoleczny kontekst, Fake, Ze mimo winston, cevdavigku stowa ykultura” nie jestesmy w stanie go uniknaé, dog, +t bardzo ta po stokro€ slusznie krytykowana kategoria vapry. jest, czyli Swiatu zarzadzanemy ; nik, kto ma choéby odrobing i jak Scisle mu odpowiada. A przeci wrailiwosci, nie moze pozbyé sig dyskomfortu wywolanego tym, ie kultura sie zarzadza. Im wigce) dzieje sig w imig kultury, tym dla nic) gorzej, jak to ujal Eduard Stcucrmann, Paradoks 6w nalcZaloby rozwinaé: kulturze szkodzi, gdy sig ja planuje i nig zarzadza, kiedy jednak pozostawia sig ja same} sobie, Zagraza to nie tylko funkejono- waniu, ale wrecz.istnicniu wszelkie} kultury, Nie nalezy bezkrytycanie przyjmowaé jej naiwnego pojecia, dawno juz nasyconego sektorowymi wa¢ przy konserwatywnym potrzasaniu wyobradeniami, ani ted ob: glow nad tym, co sie dzieje z kultura w epoce integralne) organizacj Niecheé do samego stowa, niewolna skqdinad od barbarzy Astwa i od sklonnoéci do odbezpieczania rewolweru, nie powinna przesta- niaé tego, Ze niesic ono réwnicd pewng prawdg. Pozwala traktowaé kulture jako catosé w takim sensie, w jakim zwykle robia to wydzialy kultury urzed6w miejskich, taczac w rekach jednego referenta szereg zagadnicn, ktére poki co faktycznie maja ze soba cos wspolnego. Owa cecha wspélna jest sprzecznosé z tym, co suzy reprodukeji zycia materialnego i w ogéle dostownie samozachowaniu ludzi, ezyli pod- trzymaniu ich bytu, Kazdy wie, ze granice sq tu plynne. Od zawsze toczono spory 0 to, czy sfere prawa lub polityki nalezy zaliczyé do kul tury, ale nie spotyka ich sig w kaddym razie w wydziatach kultury wadministracji publiczne}. Ponadto trudno zapraeczyé, ze 2g0unie zaktualng ogélng tendencja wicle aspektow tradycyjn nych kulturze zbliza sig raczej do produkeji matcrialne} nauki prayrodnii zich najbardzigj eeoretycznymi 2g" 7 dawna konweneja jezykowg — najbardziej yfilozoficanym!s dysey” plinami, ktore stanowily przeci é kuleurry, W Cone wicks tye praypisyr Na prayklad ¢, hacz icodlaczna czys ‘m stopniu warunkuja realny los ludzi, az kolei postsP 158kuru, At aR: ZADzA) nie mak? ppostednio od sit 4 sath ik etaje nam przed oan ater 10, co dis staje nam przed ocryma j hartge nes Od niceheacy przcoczyé, zbyt duzo nl niepokij, monn jjawiskom przcjsciowym, Nalezy in ¢ “hy negowania Zenujacych sprze pojeciowyeb dystynkeji i manipulagj ej epistemo : a wae ep vlog - Trzeba najpierw stwierdvié awulgaryre pur peeyicne es whan, comer a 7 iyciowe). vane od nagie . i potrzeby Nie zwalnia nas to od pytania, czym sq zarzadzaniej lece nie w sensie instytucji wyradnie oddziciong tone et a ziclonej od ’ wspolecze ss 34 ad : J od swobodng; g: sit polce nstwie, jak administracja paristwowa lub sa Ine} gry gklonnosé takiej administracji do ekspangji ilosciowe| aeiieaie sii ilosciowe} i i r jakoseiowe zostala opisana w dzicle Maxa Webera Gospadarka i spoleccen one stevo?, zgodnic z formalna metoda definiowania stosowana w tej poring pra jako jej immanentna wlasciwosé: biurokracje mialyby sig rozrastaé ot tej tery wzasa racjitypu organizacyjnego nad administracja w typic tradyejonalistyeznym: same z siebie, postuszne wlasnemu prawu. W niedawne) hi dzicje SS dostarczaja najstraszliwszego dowodu trafnosci tej Weber uzasadnia ja w istocie technicana wydszoscig admin Decydujaca prayezyna rozprzestrzcniania sig biurokrayyeznel O88" nizacji byta zawsze jej czysto techniczna przewaga nad wszyst- 5. W pelni rozwiniety mechanizm biurokras2*s anych sposobos kimi innymi formam ma sie do nich tak, jak maszyna do niezmechanizow: szybkosé, jednoznaczno oe, rygorystyezne pouporZadkonsn ia dé é, jomose wytwarzania débr. Precyz)a, , unao igglosé, dyskrecja, jednolit owych i 0 ake, = ebowsyeh oszcdw sags 8 zmniejszanie taré 17€c7 biurokratyezne}, szezegdlnie mone wang) przez wysekolonych pojedyne ich form koles cie ubacane®s ristracii, SPIN? ratyezne) admin re urzeaiy soi ove ch Inyel lub urzdous Hoe wstosunku do wszclki i traktowanych jako zaje ydawucro NBN achowsha Whi 2 M.Weber, Gospodarka ispoleczenstwo, Hu" pl PWN, Warszawa 2002 3 Ibidem,s. 706. 159qHeopoR W. ADORNO horse wwypadkur 8S widé, jak bare ‘onalnosei form: kow, utrud nogei Webera mozna sig é é pewne} porostalogei myster, rae oriach administracyjnyeh. Mechanizm usamodzictniani gi siji nalezatoby okreslié bardzic} specyficznie nity Weber, jologii Simmla, ktory pracciwstawienie iseig polegajacych na petryfikacji trakeyje po prosey jiko mevafizzvang ezecrywistose. Organizacje celowe w antagen, ve vcanym spoleczedstwie musza 7. Koniecznosei sluzyé partykular worn celom, kosztem interesow innych grup, dlatego ted preyezyniaja sie do utrwalania i uprzedmiotawiania. Gdyby byly one przez ealy czas.w pelni otwarte od dotu —na swoich cztonkéw i ich bezposred- nie dadania, stalyby sie niezdolne do dzialania, Im szezelnie} sq zin- tegrowane, tym latwie} im przeciwstawié sig innym., To, co dzis widas wstosunkach migdzynarodowych, gdzie totalitarne, ,monolity: parisewa maja przewage nad liberalnymi, stosuje sig take do struktur organizacyjnych w mniejszcj skali. Ich skutecznosé zewnetrzna jest funkcja ich wewnetrznej szczelnosci, ta zaé zalezy od tego, czy tak zwana calosé zyskuje prymat nad interesami jednostki, ktorych micj- sce zajmuje organizacja jako taka, Usamodzielnienie sig wymusza na organizacji samozachowanie, lecz jednoczesnie alienuje sig ona utek usamodzielnienia sig takée jej celéw i ludzi wehodzacych W jej sklad. Wreszcie, by moc adekwatnie dazyé do swojego celu, z koniecznos nal organiz: cay w formalnej Soc} zjawisk spolecenych zane” popada 2 nim w sprzecznosé. Immanentna tendeneja do ckspansji i usamodzielniania sic administracji jako formy panowania bynajmniej nie wyjasnia sam przez. si¢ praejécia aparatow administracji w dawnym tego slow mmacveniu w formy charakterystyczne dla swiata zarzydzancs™ ich wkroczenia na obszary dotqd nicobjgre zarzqdzaniem Odpowiedzialna za to mialaby byé ekspansja stosunku wymiany sii. MySle- nej monopoliza pewna a samo @ sicbie cj administe 'aucjonalnosé, pokrewna co do 7 cyjnej, kebra i motliwose sady racjonalnos i zaktada wspolmiernosé wszystkich przcdmio’™ stosowania do nich tych samych abstrakeyjnyeh 8" 160 Sa to w9 zarowno jakosciowe rozn: nasi 6 © TOznice a i mi hie poszezegi ic ibe © ObFEDIE POSZEZEEDINVH ogy any 1S Obsratamy pee administrowania, Narastajgcs pao” 6° Zmnigins Sit soe i takicl oe Oncemer nitive ich 0 Myaosthi takich TOZMIATGW, Ze piggy et ro i ctody me coelt ae eetezaiacs Y Pray py aspadku metody eradveyine, exytj sitracjoy os Sia sig wien k payM Wraz Ze ZWicksy Malne” ic Cote vy k Ze ewickszaniom sig 44 Pod wale a cz ryzyko, co wy Sig rozmiariy rosnie tez FY73 wymusza Planowanie. a iednostk wesmaga typu panowania zdefiniowanegs prey we PO Wi dries monokratyc2ny . Juz sama niepropore ¢7 Maxa Weber jako cjonalna wWielkoce picnastawionych Na Wypracowywanie zysku, ¢ illodt instytugi 0 nt aKch jak ‘i jub radiofonia, promuje praktyki administracy; sekolnicewo do organizacyjne} hierarchii. Wspomaga jerorwe, ich dazeniem na przyklad w radiofonii 0, co ma zostaé zahomen nee centruje sie 2decydowanie na tym, co zewnetrzne vest one bardzo szeroko. Weber mogt sie jeszcze ograniczyé do ailninsrek w wedszym sensie, do hierarchii urzedniczych, Analogicme won dencje doserzegt on — w czym zgadzal sie z Robertem Michelsem — w organizacji partyjnej i oczywiscie take w sektorze wychowania i nauczania. W migdzyczasie owa tendencja pozostawila juz to wszystko dalcko za soba i rozwinela sig do postaci totalne), ktora nie ograniczata sig bynajmniej do monopoli ekonomicznych. Pray- rost ilogciowy aparatow administracyjnych wyeworzy! nowa jako: administracja nie jest juz nakladka ani przybud6wka do mechan zmow wyobrazanych sobie dotad wedlug modetu liberalnezo, less osiagnela taka przewage nad obszarami wolnosci, 1% adaje sit is sq one wlagciwie jedynic tolerowane. Karl Mannheim ancycypow to juz w erze poprzedzajacej nastanie fas7y7 Kultura takze nie jest tabu dla tej tende w odniesieniu do sektora gospodarczego> ony ° ‘i nistratorow odpowiada zrozum! nie obiektywnych P maja do rozwigzania. mu. ngji. Weber rozwaza mi- prawnieniom ad plemés, Ore yaaa tylko, Fachowg wiedgbiurokrac Pt ywatnd dviatalnoss , *veych si¢ PLY" iyo wiedrafachowa osdb zajmulaeve)® Pek St eel z Jada wiedza 0 RK cig urzatlone dareza..] [dla nich dokladna wie 9° yah jee przesadzajqca o ich gospodare? 101 — i |searsice nie maja dla urzednika winnego ich popetnieniaZadnyey hezposrednich gospodarczych skutkéw, bledy w kalkulacj kepisa seycrneyo preedsicbiorstwa pociagaa 7a soba straty, a moga je nave, enicnict. kosztowa Zagadnienic kompetencji biurokracji, ktére Weber sformutong, wv odniesicniu do gospodarki, w miedzyczasic rozpowszechnity sig w spoteczeristwie w rownym stopniu, co sama biurokracja, W sf rze kultury ma ono pierwszorzedne znaczenie. Weber wspomnia} vejednym zdaniu o tym, co dopiero majaczyto na horyzoncie, a prred ponad ezterdziestu laty nie mogl oczywiscie przewidzieé, jak dalek. i¢zna bedzic to obserwacja. W bardzo specjalistycznym kontekscie uwag z zakresu socjologii edukacji w rozdziale 0 biurokracji mowi on o tym, Ze posiadanie patentow wyksztatcenia wypiera stopniowo uzdolnienia — ,charyzmg” — poniewad ,«duchowe» koszty patentéw ykszeatcenia sa 2awsze niewielkie i wraz z masowoscia nie rosna, lecz maleja’S. W efekcie duch traci coraz wyraéniej t¢ irracjonalna, niedajaca si¢ zaplanowaé swoistosé, ktéra cechowala go w tradycyj- nym ujeciu. Weber zwraca na to uwage w nastepujacym wywod: Za wszelkimi wsp6t esnymi debatami doryczacymi podstaw ksztal- cenia skrywa sie w jakims decydujacym punkcie, uwarunkowana przez nicustanng ekspansje biurokratyzacji wszystkich publicanych i prywat- nych stosunkéw panowania oraz stale rosnace znaczenie wiedzy fachowej, wnikajaca we ws: ystkie najintymniejsze kwestie kulturowe, walka typu »fachowca” z dawnym , Swiatem ludzi kulturalnych”®, Weber praeciwstawia sig tu ,,fachowosci”, podobnie jak bylo to oby czajem pOznoliberalnego spoteczeristwa od czasu Heddy Gabler Iosena. Z koniecznosci wiaze sie z tym jednak nierozlacznie przyrost upraw- nich administracyjnych tam, gdzie nie odpowiada im Zadna rze- czowa whasciwosé, Fachowcy musza sprawowaé wladze w dziedzinach, 4 Ibidem,s. 721 5 Ibidem, s. 725, 6 Ibidem,s.726. 162nicano-zarzadeze przygotowanie po funkejonowal i pozostawat w ruchy Dialckeyka kuleury i administra, tak duzym stopniu uswigcone| irr, daiej irracjonalng uwazaja j ieni aja ja skadinad ludzi do ezynienia. Idzie raczej oto ad Indi igi obiektywnych kategorii, jak i skladu osot obi najbar- mnie} rowno © Majacy 7 nia nay fa —W zakresie za a izdo nistoty rzeczy”. Migd, “onl credlenia Fe actors niezbywalnym okresleniem kultury a niezbywatng racjon ide 4 alnoscia administrac} , tozsamej ze scjentystyeznym rozumem, zachodz ria, To, co zasadnie nazywamy kultura, musi rejestrowaé w amir wszystko, co pozostawil na swojej drodze proces postepujacego ons: nowywania natury, ktdrego odbiciem sa w2rost racjonalnoseii cone bardziej racjonalne formy panowania. Kultura stanowi wiecznotrwaly sprzceiw szczegdlowosci wobec tego, co ogdlne, o tye, 0 ile ta ostatnia nic daje sig pogodzié ze szezegdtowoscia. Tak w kazdym razie ujmo- wala omawiang kwestig szkola neokantyzmu badeniskiego ze swoim filozoficznym rozréznicniem na podejscie nomotetyczne i idiogra- ficzne, ktérego zwolennikiem byl takée Weber. Administracja jednak reprezentuje z koniecznosci, bez zadnej subicktywne} winy i woli, elke) parcykularnosci. Na tym zasadza i w relagji miedzy wlagnie ogdlnogé przeciwko ws poezucie pewnej pokretnos istracja. Potwierdza ono, Ze Swiat, choé stale ulega istyczny charakter. Zadania sit nieuzgadnialnos kultura a admin ujednoliceniu, ma jednak weia? antagon: ¢ 2 istragji wobec kultury sa zistoty swojej heteronomiczne: musi kulture — czymkolwick by ona byla—miara norm, ke6re koscia jako przed- nikiem. admini ona mierzy do kultury nie naleza, nie maja nic wspélnego 25) akimé abstrakeyjnym, zewngtrznym m . si przy tym, zgodnie z wlasuymi przepisami adnienia immanentnej jakosei, prawdy ig Ww 2aga y ywne| ragj. Take rozciggnigeie komperenci miotu, lecz sq tylko j Lees administracja J swoja natura, wdawac mej i jej obieke rZet 163 |ch na obsrar, kt6rego sama idea przeezy wszelkiego rodyaiy jest samo w sobie irracjonalne, obce i pr, zarzadcr) a przecietne} ogélnosci, jest samo ¥ padkowe wobec immanentnej raj r2ee7S, na przyklad jakosci dziel veuki, Samoswiadomosé tej autonomii i wyciagniecie 2 nic} konse- avengji to pierws7e, czego nalczatoby oczckiwaé od prakeyki admi- ej dojrzalej i oswieconej w sensie kantowskim. awno, w polowie x1x w., kultura zaczela sig burzyé przecinko te racjonalnosci ze wagledu na cel. Jej Swiadomosé sprawita, ze arty doby symbolizmu i secesji, tacy jak Wilde, prowokacyjnie nazywali stwie mieszezariskim istnieje kulture bezuzyteczna. W spole jednak, i to bynajmnicj nic od dzi pozytkiem a tym, co bezuzyteczne. Pozytek z tego, co uzyteczne, nie jest zupelnie niewatpliwy, a bezuzytecznosé wypiera wszystko, ezego zysk nie deformuje, Znaczna czesé tego, co kwalifikujemy jako dobra uzytkowe, wykracza poza bezposrednia biologiczna reprodukcje zycia, kedra zresztq nie jest bynajmniej poza historia, lecz zal , nader ztozona relacja miedzy od tego, co zaliczamy do kultury: gdyby ludzie doby industrialnej micli wegeto- waé w takich warunkach, jakie pozwalaly bytowa¢ ludziom w epoce kamicnia lupanego, sczedliby z pewnoscia. Krytyczna teoria spole- czefistwa wyraza ten poglad za pomoca twierdzenia, Ze reprodukeja sily roboczej nie jest statyezng kategoriq naturalna, lecz nastepuje zawsze w 7godzie z osiagni¢tym w toku rozwoju historycznego stan- dardem kulturowym. Ma on potencjal prowadzacy do antagonizmu. Nic musimy nawet braé przykladu z amerykaniskiego ekonomisty Veblena, ktéremu przypisuje sig stworzenie pojecia ,technokracji”, a ktory z zasady uwaza wszystkie dobra nicbgdace absolutnie niezbed- nymi za przejaw panowania, statusu i ostentacji, czyli cata kulture ma za to, co w niechlujnym zargonie zarzadzanego swiata okresla sig jako rzeczy ,na pokaz”. Nie mozna jednak zamykaé oczu na fakt, ze w calym systemic uzytck jako taki — nigdy zreszta nicbedacy cayms bezposrednio przydatnym ludziom — staje si¢ w porowna- niu z zyskiem czymé drugorzednym, ubocznym skutkiem dzialania maszynerii. A przeciez w rzadko ktérym innym punkcie swiadomos¢ spoleczeristwa reaguje tak alergicanie, jak wlasnie tutaj. Z uwagi na swoja dwuznaczng Pozycj¢ wobec pozytku z tego, co uzyteczne, SParat przywiqzuje dwakroé wicksza wage do zaprezentowania sicbic 164jako czegos preynoszacego posytck j qs: montow. Dlatego te2 idcologia wens cyjna pomiedzy tym, cou yanacz, nosci. Intronizacji kuleury j niczaleanego od warunkéw materians, raktowanic ich 7 obojetnoscia, tox nych, i OSE teg . a tak wy, arzys ; 9, CO przynosi p 7 ae zy nosi ma byé zupelnie nieuzytkowa, a pry 1 por metodami planowania j zarzadz: m rialnej, przez co rosz Hg i wa. Rozziew ten przer nee ee Wlasciwy administracj odium wobce nizszej, uzytkowe}, czyli po prostu czysto fizycane| pracy w starozytnosci. Tymezasem zawsze bylo watpliwe srtvene myslowe przecivstawienie kultury i administaeh, nasepseo po P 'y i administra te znego i duchowego polozenia, ktére nagina je do siebie nawza- jem. Zwhas historia sztuki wie dobrze, Ze w przeszlosci nie tylko wszedzie tam, gdzie artefakty wymagaly pracy zbiorowej, lecz takée w indywidualncj produkcji znanych architektow, rzedbiarzy i mala- rzy, administracja miala cos do powicdzenia. Jej wplyw nic pozosta- wal czysto zewnetrany, lecz mial przelozenie na meritum. Przy tym administracja rownic? w przesztosci bynajmnie} nie znajdowala sic zawsze w tak blogiej harmonii z wszystkimi, kt6rzy dzi6 okreslaja samych sicbie bez skrupulw mianem ,tworcow kuleury” jak wo 22 nadto skwapliwic projektuje 04 przeszlosé romantyczne Zyczenic. Pod tym wagledem Koscidl, a potem wlodarze wlo ich ase pate i wladcy doby absolutyzmu stanowili instytucje aaa ch stosunck do produkeji kuleuralnej byt praypuszezalnie Dod NT" ami bardziej substancjalny nid relacia miedzy daisicjsea one a a zarzqdzang kultura. Ni « we j migdzy kultura a prakt Ja sprzec: nosei u ! onenci, czyli wieley panowie is ji Ieciutki posmak igno- pokrewny, nie tylko pod wrgledem ezysto filologicanyn |, Nastepstwo spo- wagled: me yeznym Zyciem, a mic~ cie CzEStO — oczywi 165THEODOR W. ADORNO kondotierzy ~ byli byé moze blige} kultury ni% wielu SeChaAligtiy 0 wli hy nal zavzadzania w spotcezenisowicg W KOrymn podzial pracy perylysp od zarzadrania i 7 jednak bezposrednio i ryge YStYezie ial na prreszhudly W postag: postac radykalng, ‘Tym bavdzic kontrolowali oni kulturg, gdy nic nate " podzialu kompeteneji i racjonalnych procedur, Kelicja immancntne) pravdy ewordyy kultury do texo, co zis nazywamy dwuznacaie wieniem”, byla w kazlym razic nic mnie] ueigaliwa nid deixiy yartysei, nawet = jak Bach ~ reprezcutujacy typ, ktory zdaje lage i¢ x obicktywnie obowiqzujacym duchem swoich sig wlaseiwie godzi saw, Zyl w permancntnym konflikeie ze swoimi zarzqdeami, Nie tyle o podobnych antagonizmach w okresie rozkwitu no j red / géry na ory wiemy a4 niowieeza, poniewaz w owym crasi¢ rozstr7zy Roszezenia, ktore w pelni wyrazily sig naprawde ddzajacej wlads dopiero w nowoczesnym pojecin jednostki, nie mialy Zadnyeh sans wobec takiej wlhadzy Mimo to doszlo jednak do istotngj zm a zorganizowang wladza. Kultura — jako clement wykraczajqcy poza stem samozachowania rodzaju ludz! ‘A zawsze moment any w relaeji migalzy kultury awie! 8 krytyczny wobec w: zystkiego, co istnicje, i wszelkieh instytueji, Cho ia kultury, lecz tak preeciwstawia sig jakosciowemu zrdznicowaniu: w pewnyn sensic dotyczy to sprzeciwu wobec samej idei ujednolicenia, Juz rozkwit tu nie tylko o czystq tendencjg ucielesniang przex pewne twory ie © protest przcciwko integracji, keora gwaltem egos, co jest inne i ezego nie da sig skapica na problematyeznosé dominujqce] praktyki. Zak pewien rys polemiczny, a pray tym skrycie praktyezny, ito nie dopieto dzieki jawnym praktycznym intengjom, lez przez samo swoje istnic nie, wlasnie przez sw zowad, rzuca swiatlo zeuika ma niepraktycznose, Rysu tego nie da sig jednak pogodziéz tym, Ze kultura staje sig scktorem dominujace) praktyki jako cultural activities tak bez veszty, jak to wideimy w dvisiejsze) sytuagji, Nicgdys linia demarkacyjna migsley Teeczywistosciq a kulturg nie byla tak wyrazna i gleboka: dzicta s7cuhi nie poddawaly jeszcze refleksji wlasne) autonomii i rzadzqcyeh nimi asad formalnych, lez dysponowaly pewnym a priori takize-w posta Kontckstu swojego miejsca, w ktdrym to kontekscie petnily pewn, chocby nawet bardzo zapostedniczong funkejg. Whasnie fake, Ze nic anynn w totalnose 1k8 popodkreslaly potem uwazano za nicmal oczywisey, yydt i zasicgowi ich sukcesu, a wreer decyl Paul Valéry zbadal to 7 : jakoby wszystko, co istnicje, wmodzie dopiero od dais choéby zywory art © wynosi on jako szezegélny tytul do chwaly nasladowania natury, c7yli tworzenia podol y malarzy renesansu. Od czasu wynal gadnicnic, nie Caytajac Zegamy ze zdumicnicm umigjgtnosé padobnych portretiw, prez Zicnia fotografi ita spleciona canymi Stawala sig w malarstwie — takie starszym — coraz mnig) istotna. Juz. jednak Valéry iy #¢ wszclkie malarstwo zawdzicera swo whasnic temu, Ze ni il podejrzeni ia estetyezna autentyeznosé zaprzysicglo wiary chemicznie 1 estetyki: tak jakby sztuka jako sztuka mogla ostate tylko tam, gdzic nie przejawia ona ambicji bycia + tego rodzaju niewinnosci nie da sie odtwor ginowanej woli zbiorowej. Pojecie kuleury uleglo w kazdym razie daleko idace} neutralizac} wskutck oderwania si¢ od realnych proces6w ayciowych, jakie nasta- pilo wrazz awansem mi zystemu pojeciu canie rozkwitaé tuka, pray ezym zyé moca jakic wyima- aczatistwa i oswieceniem. Stepito sig ostrze jej sprzeciwu wobec tego, co istnieje. Teoria poénego, zrez Hegla, ktéry — inaczej niz. w Fenomenologii [ducha| — rezerwowak pojecie ducha absolutnego wylacznic dla wasko rozumianej sfery kuleury, to pierwszy, a po dig dziet zapewne najbardziej znaczacy teoretyee- nie wyraz tego stanu rzeczy. Proces neutralizacji, przemiana kuleury W cog samoistnego i oderwanego od zwiqzku z modliwa praktyka pozwala z kolei na wpasowanie jej bez oporu i bez adnego zagro- Zenia w uklad, z ktorego niczmordowanie sig ona wydobywa. To, skrajne manifestacje artystyczne sq dzis finansowane i prezentowane przez ofijalne instyeucje, 2 po prostu musi cak bye, jes w og0ke majq one zaistnieé i dotrzeé do publicanos zie pracct sano wig one donos na wszystko, co inseytucjonalne i oficjal ne ~Swiad il iekgd 0 neutralizacji kultury, jak rownie# o tym, Ze zneutral Fan siuhura mo: ig zgodna z administracja. Gdy pojecie xowana i swoj samo staje sig kuleury traci swoje mo7 ygnowanego , jesli w ogdle iwe odniesienie do prakty 167THEODOR W. ADORNO escig ubladu: bezutytecenose, ora Bsa wyzwwaniem, zmienia sie “ . s rnicosé lub znajduje zly waytek jako smar, byt zastepezy ww eolerowa Saholeural y fae. obliczony na klienta towar prremysty kulturalneyo, Dzis odo, rowujemy ten wlasnie wymiar dyskomfortu w relacji miedzy kultura aadministracja. TLatwo zilustrowaé to, ze radykalnie uspotecznione spoteczeristwo mie wypuszeza nic na zewnatrz iw cen sposdb wplywa na kulture, nad kedra przcjelo kontrole. Jakis ezas temu ukazala sie mala ksiazeczka, pamfict powstaly najwido turystyke kulturalng po Euro} Opisano w nie} przystepnie ws letnie i jesienne. Latwo dostrzec funkeje tego zwiezlego zestawie- stom podziclié sw6j czas, wyszukaé to, co ich mnie) na potrzeby osob uprawiajacych (crudno odgadnaé w jakim celu), kie wazniejsze arty cane imprezy nia: pozwala on tur zajmuje, c7yli, krotko mowige, zaplanowaé to, jak jakas organizacja awierzchnia moglaby ujaé i rozdysponowaé wszystkie wymicnione imprezy. Jednak idea imprezy, nawet festiwalu artystycznego, ma wsobic przeciez, chocby w wersji zeswiecezong) i ostabionej, pewna pretensje do jednorazowosci, do niefunkcjonalnos , do emfatyeznej chwilowosci. Swigta powinno sig obchodzié wtedy, kiedy pr daja, a nie rozdzielaé je tak, by uniknaé kolizji terminéw. Rozum zadzajacy, ktory sig nimi postuguje i je racjonalizuje, odbiera im odgwigenosé. Cos z tej tendeneji — w tym wypadku groteskowo przerosnigte} — osoby 0 subtelnie; jednak we wszystkich tak zwanych wydarzeniach kulturalnych, takZe awan- gardowych. Pozwala sig wprawdzie j cygaris em, co stanowi jaskrawe przeciwienstwo streamliningu’, ale sekret polega na tym, Ze ws ‘kie wozy cygariskie tocza sie, nie majac o tym pojecia, wok6t jednej monstrualne} hali, Wyjasnialoby to w nicmalym stopniu utrate napigcia wewnetrznego, ktéra mozna mych obszarach nawet progresywnej produk- gji kulturowej, nie wspominajge nawet o calej reszcie. To, co ros sobie pretensje do autonomii, krytycznosci i antytetycznos yeh nerwach wyczuj xe kulturze jeédzié po swiecie im woz ci, a co ocrywiscie nigdy nie bedzie w stanie tego roszezenia w petni zreali- zowaé, musi zmarnieé, jesli jego impulsy sq jué elementem czegos 7 Zob.s.126, prayp. 30 [prayp. tum). 168kuur VETURA I ZaRzaozaNie wrgledem nich heteronomicznego i preeduse by zaczerpnaé oddechu, moze znalezé tylko » anne keorym sig buntuje. Nie chodzi tuo przerost zdziczate do krytykowania matym kosztem, W ENB. Prresteren, laski tych, przceiwko 80 Menedyeryzmu, vat tak hatwego panujace} idcologii. woju sytu: a Ogélna tendencja spotecy baz materialng tradycyjnej kultury indyiduaisgcenym, Poste ana saagtee iberaym nili sig z procesu zarzadzania i traymali see dare on ey HO i zymali sig z dala od admi Nie tylko pozbawiloby to ich mozliwosei zarobieni: man Jeca take odebralo wszelka motliwoxé oddity saris wenn " i] cialywania, utrudnito kon- take migdzy driclem a spoteczeristwem, 2 ktdrego nawet najbardie) nieskazitelne dziclo nie moze zrezygnowaé, jesli ma nie zwiednaé, Ludzi chlubiacych sie swoja czystosciq wobec ukladu, owych ,spoko}- nych w kraju”8, z pewnoScig mona podejrzewaé o prowincjonalizm i drobnomieszczariska reakcyjnosé. Mocno juz wyswiechtana jest ztakim upodobaniem wypowiadana uwaga, iz baza materialna twor- czego ducha ~ czyli ducha stale sig niepodporzadkowujacego —zawsze byla niepewna, a mimo to zdolat on potwierdzié swoja site, uparcie przeciwstawiajac sie okolicznosciom. To, Ze zla sytuacja istnicje nie od dzis, nie daje prawa do jej przedluzania, jesti nie jest konieczna: przekonanie, Ze lepszy przebije sie i wlasnymi sitami, jest madroscia ludowa rodem 2 bajek. ,Cos sie zatraci nocq”®. Praypadkowe olsnienia, jak odkrycie Georga Biichnera przez Karla Emila Franzosa, pozwalaja jak wiele sie zmarnowalo w dziejach nam czasem zdaé sobic sprawe, : t ludzkosci, takze sit produkeji duchowej. W tej sferze dokonala sig ponadto zmiana jakosciowa. Nie ma jud gdzic sig schronié, nawet biedacy ueracili godnosé, a ten, kto wypadnie 2 zarzadza- seanie nawet skromnie przezimowaé. Wystarezy w Europi nego éwiata, nie jest W werset 20 [tu 2a Biblia Tsiactecia, prayp. tum} von Eichendorffa w preektadzie A. Lama: Elipsa, Warszawa 2004, dostepne na stionie: 8 Zob.Psalm 35, Cytat z wiersza Polmrok Josephs ww: idem, Wiosna i milosé. Poezie, http://www.kepk ab.edu.p! [prayp. um.) 169THEODOR W, ADORNO pomnicé sobie taki los, jak Paula Verlaine’a pod konive xx y., ane cdnak, bedac ju na dnic, znalay ycklasowancgo alkobolika, keory we paryskich szpitalach presjaznych i pelnych zrozumienia lekaryy ai w skrajnej sytuacji uchronili go od skrajnego nieszezescia, Dyie cos podobnego byloby nic do pomyslenia, Nie dlatego, Ze brakuje takich Iekarzy oxy w ogdle dobrych ludzi: w pewnym sensic humanj. varradzanym wzrasta, jeSli rozumieé go jako troske nie micliby prawdopodobnie taryzm w Swi wsvystkich 0 wszystko, Jednak ci lekar7 prawa udziclié bezdomnemu geniuszowi schronienia, uhonorowaé go i oszezedzié mu upokorzch bez zezwolenia swoich administratordw, ‘Zamiast tego stalby sig on przedmiotem dzialai opicki spolecznej zaopickowano by sig nim, objeto uwaga i troska, to jasne, ale wyrwano ia i pozbawiono przypusz icbie, co Verlaine - ostatecznie jego formy alnie zarazem by got modliwosci wyrazania zdeklasowany i odrzucony ~ odbicrat jako swoje powolanie w éwiecie, niezaleénic od tego, jak pelne watpliwosci bywalo nastawienie do jego produkgj, Pojgcia uzytecznej spotecznie pracy nie da sie oddzielié od integral- nego uspolecznienia: przedktada si¢ je takZe temu, czyja u: ujawnia sig w negacji uspotecznienia, a przez to ocalenie weale nie jest dla ocalonego blogostawieristwem. By uswiadomié sobie tego rodzaju zwigzki, nie musimy bynajmnic) ytecznosé mysleé o tym, co od czasu 1 wojny Swiatowej 2wyklo sie okreslaé fatalnic ncutralizujacym mianem ,sytuacji granicznych”, choé wiem ze takie sytuacje i w ogéle ekstremalnosé sama w sobie sa po dzis daieh nicodlaczne od substangji kultury: w jej obszarze nie ma miejsca dla pojecia przeci¢tnosci. Lecz przemiany podstawowej dla kultury warstwy spolecznej, 0 kt6re tutaj chodzi, siegaja tego, co mnicj szkod- liwe. W kregu Schénberga w Wiedniu w latach dwudziestych [xx w.] ‘2dumiewajaca byla sila tradycji posrdd antytradycjonalistow: tradvcii artystyczn¢), ale i tradycji stylu zycia, Duch stanowigey o atrakeyjno- Sci tego Srodowiska by! nader artystyczny, clitarny, wrazliwy: nidst e soba znajomos¢ historiii wyrafinowanie. Areysci, gotowi rozsadzié zastane idee i normy, cgzystowali zupetnie zwyczajnie i z pewna cenistwie austriackim, nawet po upadku monar- . ietym i feudalnym, Wasnie temu spoteczenstwu ali oni kulture zmystow i nieznosna subtelnosé, ktora dzi¢ki naiwnoscia w spotec chii na wp6t zamkni zawdzi 170 pit ye st i nis te saNOWTURA I AR AD ZANE nim starla sie 7 wiedesiskim Konformismem nych innowaciilaersta sig z dumna niedbuveg iseeprseyzmu akeeptowano wile kategori wens} niewzruszenie ladu spolecznego i duchowege i nic tak nicistotny warunck wyisciowy ich czute tecznie zanegowaé tradycje, treba ty moina zwr6cié swoje sily Zywoene samozadowolenia. Tylko tam, MiAlosé artysey Mimo cate ironi eszeze trwajacego anowily one weale 'g0 buntu. Aby sku. i yconym ~ wowenas Przeciw temu, co sdzie to, co juz byto, Imiotu, z ve nia pez zastale i pelne ma dostateczng razem sig im przeciwseawi jae, mozliwa wydaje sie produkeja ezegos, co jeszcze nie Konstruktywizm i szklane domy moina vw, ple, zamicszkujac w ps: moc, by uksztaltowaé sily pod istniato, ‘ykoneypowaé tylko w cie- zamis/k chologicznie bezpiecznych warunkach ~ ito bynajmniej nie eylko w sensie dostownym. Odesuwalny dis spadek napigcia miedzy kuleurg a jej obiekty- nymi uwarunkowaniami grozi jednak kulkurze duchowa émiereig cienia. Jej stosunck do rzeczywistosci cechuje pewna dialele tyka nierownosci, Estetyczna nowoczesnosé, czyli awangarda, kwitnic tylko tam, gdzic rozw6j zarzadzanego swiata w kicrunku nowoezes- nosei j ie calkicm sig dokonal, jak we Franeji cey w Austr, Tam jednak, gdzie racczywistosé w pelni odpowiada wspélezesnemu standardowi, Swiadomosé ma tendencj¢ do splas tarcia wystepuje podezas jej dopasowywania sig do integralngj r czywistosci, tym wigksza niecheé do wykraczania poza to, co ju jest. Naturalnic nie wszystkich obszarw kuleury dotyczy owa dialek- tyka nierownosci: w czesci z nich najnowszy standard zarzadzania jest wrecx potrzebny. Calosé nauk przyrodniczych, pochlaniajgeych deis zapewne i wytwarzajacych najwigee| sil wytwérerych, nie moglaby -m realizowaé swoich aktualnych zadan inaczcj niz pod : ich wlasna racjonalnosé odpowiada ich przypad- ania sig. Im mnie} z powodzeni rzqdami planujacej administra racjonalnosei zarzadzajacych. To samo dotyezy wszys re kw, w kedrych nitezbedna jest praca zespolowa, a takie szeroko = we jone studia, jak chocby w empiryeznych badaniach spolec ye te ostatnie nie eylko wyszkolily sie w kategoriach adminiseracyjnych, ale be administracji popadlyby w chaos, a avlaszcza w penpals owigzujacy partykularyzm. Rownied. i sztuki nie nalezatoby zystkicmu przcciws awiaé en bloc. Taki scktor jak architektura, 20b¢ anTHEODOR W. ADORNO ania w praktycznym zapotrzcbowaniy ¢ gatunki sztuki, zawsze powodu swego ugruntow ma sig dzié ponickad epic) nid au bel nie do pomyslenia bez administracii, Wreszcic fil " ina skale wymaganych kosztéw inwestyci nie moze sie obese he, planowania analogicanego do wystepujacceo w administracji public, hej. W wypadku filmu sprzecanosé miedzy nicodzownym clementem kalkulacj a prawdla raeczy rysuje sie zreszta x przerafliwa wyraristy. x: niedorzecrnos¢ filmu wynika nie z indywidualne} nicudolnosei, dq jest planujacy zamiar, ktory stonomi ji. Wreszcie film ze wrgledy ory a wlasnie z owe] sprzecznosci. Jego zasa H 5 w efekcie przynosi to rozstré, uwzglednia widza jako ezeSé kalkulac) Jednak zarzadzanie nic jest tylko czymé, co dotyka rzekomo pro- dukeywnego czlowieka z zewnatrz. W nim samym ulega ona zwie- lokrotnieniu. To, ze sytuacja wytwarza odpowiadajace je} podmiory, naledy rozumieé najzupelniej dostownie, Nawet ludzie produkujacy kulture nie sq wolni od zagrozenia ,wzrostem organicznego sktadu czlowicka", czyli tym, 2e udzial aparatury w stosunku do spon- tanicznosei rozrasta sig w nich samych podobnie jak w produkeji materialne}. Ten, kto ma talent do tropicnia takich tendencji, moze napotkaé zamaskowane kategorie administracyjne nawet w skrajnie awangardowych produkejach artystycznych i w najbardziej zniuan- sowanych poruszeniach osoby, takze w tonie i gestykulacji. Nalezy zwrdcié uwage na dajace sic stwierdzié w wielu miejscach tendencje estetyczne do integralne konstrukeji, Zakladaja one pewien typ odgérnego planowania, kt6ry nasuwa analogie do zarzadzania. Tego rodzaju twory zmierzaja do totalne} predeterminacji. Zgodnie z tera Maxa Webera administracja z istoty swojej wyklucza indywidualna arbieralno$é na rzeer obicktywnie uregulowane| proceduty. Idea tego rodzaju sztuki podobnie potgpia podejécie indywidualne. Stosowane procedury nie sa jednak pray tym narzucane arbitralnie —i to wlanie nnadaje temu zjawisku taka wage — lecz rozwija sie je konsekwentni¢ W sposoh immanenenie areystyczny: ich poczatkiw nalezy szukac W odlegle) historii‘Iyle Ze t0, co na pozdr indywidualne i praypad- kowe, a co odtad ezcka pogarda, takie estetye q AMA, jEst W SZEUCE, 10 20h, T. Adorno, Minima moralia, 55. cape, um. M. tukasiewice, Wydawnictwo Literackie, Wars wa 172peor, ogblnic r7ce2 biorac, wayerg poseepuace) integracji, czyms pay administracji. Prze: ch rzcezywit ganic, oslugiwanie sig ludémi, ne : ’ poslug ic hepotyzm i upezywile Polityhi Nrystotclesa wiadomo, Ze cies, ; i Riesprawiedliwose) wWiedliwosei t w porzadku Swiata racjonalnemu pravu, eke ee adminiseracji wymaza korekty ze strony requ, eg Snes aban slusznoscia. Drielo satuki takze nie moze bebe eS Pozostaje ono skazone momentem zew netrznego oe dee ustanowienia uktytego subickeywizmu, na kesmee ina Pole napigcia wszelkie} postepowe} szeuki jest detisire bieguny racjonalnej konstrukejii Marzysry nazywa anarema, cis ane prez Beewnra iej rownie radykalnego odrzucenia: jedno nader ¢zesto a i vie. J . S i esto preechodzi w drugie. Dla przykladuswlasnie 7 ee perspektywy nalezy interpretowaé ta zm! |, Nastepuje oto negacja samego pojec a kuleury, Kasuje sig jej kone a. jak auronomia, sponta: nicanosé, krytyka, Utrata autonomii wynika z fake, %e podmiot stytutywne skladniki, czyli takie poje zamiast Swiadomie decydowaé, musi ichce wpasowacsie w to, eo dane i zastane; Ze duch, ke6ry zgodnie z tradyeyjnym pojeciem kultury sam mial byé swoim prawodawea, odezuwa w kaze} chwili wlasna adati tego, co istnieje. Znika sponte niemoc wobec przemoznych niczno$é, bo planowanie calosci staje sie wazniejsre niZ posvezegolne poruszenia i predeterminuje je, a porem zmienia je w pozor, nie tolerujac juz w ogéle takicj gry sil, po kedre] mozna spodziewaé sig wolnej calosci. Wreszcie krytyka wymiera, poniewaz duch krytyeany jest jak piasek w trybach proces modelujacezo obeenie huleure Jawi si¢ on jako przestarzale armchair shinking!?, nicodpowiedialne je i koleni e ules, iwacznemu i bezwartosciowe. Relacje migdzypokoleniowe ulesaja dvivace ick powoluje sig na zasude reczywistosci, pod iatach idei, Narodowi socjalisei, sity anty jako parodig, zapowiadali odwréceniu: mlod: czas gdy starosé buja w cypujacy to wszystko i kompromitujacy setroatat oa has 244 pros Powojenny kierunek w malarstwie abstrakeysnyi" Iprzyp. tluen sore obyws Myslenie 2 perspektywy fotela,caylitakie, tore by Ipezyp. tum). " atau 2 /20C2 060581 wg bet Kontakt ra 173THEODOR W. ADORNO akurat — jesli chodzi o kategori¢ krytyki ~ poimicisey obrot spraw: zastapili oni krytykeswoim wlasnym ogladem szeuki, sti po prostu informe’ each, cor wyra/nie) wypierajged krytyeznego duch Pewne vdecydowanie awangardowe casopismo nosi juz dzis danny podtytul Information”. W¥ pownych sektorach rachunck weiad sig wprawdzie nie zgadza sq one odizolowane lub oddalone od najsilniejszych tendeneji spotecs- nie wychodzi im tylko na korzySé—ale w ofigjalng; nych, co nickonic na kor ewol kulturze zgadza sig tym dokladniej. Pocci, w keérych weielil sig duch by po deszezu i wpadaja w zachwyt nad , mnoza sie jak gr : tym, jak to lud7kosé rozkwita nawet w nieludzkich sytuacjach. W imig humanizmu, niewdajacego sie w Zadne controversial issues, wypisuja oni wwlasna krwia serdeczng hasla gremiow zarzadzajacych, nie wspomina- jac juz nawet o tej infantylnej tandecie, do ktdrej urzedowe, partyjne czynmiki terrorem zmuszaja artystéw w krajach bloku wschodnicgo, Nikogo by nie zdziwilo, gdyby na Zachodzie finansowano projekty sluzace badaniu powszechnie obowiazujacych, niczmiennych wartosci, przy okazji majac na uwadze kraje rozwijajace sic. Latwo znajda sig spolegliwi intelektualigci, ktérzy podadza w watpliwosé krytycznego ducha intelektualistéw za pomoca afirmacji Zycia rodem z ogtoszen matrymonialnych. Oficjalny humanitaryzm uzupetnia to, Ze kazdy 7mu nicoficjalnego oskarza sig o brak ludzkich uczué. Krytyka odbiera bowiem ludziom ich szczuple duchowe zasoby, zastone, kt6rq oni sami odbieraja jako pomocna. Gniew, zamiast zwracaé si¢ przeciwko temu, co przestonigte, kieruje si¢ ku zdzierajacym zastone. glos humanitary a, i prawda nigdy nie szkodzi nikomu poza tym, kto ja wypowiada, Nic- howe bynajmni¢j spostrzetenie, iz takée rzeczy nie zgodnie ze zdaniem starego oSwieceniowego filozofa Helwecjus ypowe nie sq wolne od standaryzacji, wykorzystuje sig ostarnio opa kredytowaé polemiczne uaycie pojgcia konformi to, 2¢ istnicjc konformizm drugiego stopni akt oporu, konformizm pierws nie po to, by 7 zmuy, jak edyby przez kor ego stopnia — czyli poruszanie pradem bez Zadnego spraceiwu, zaciqgnigcie sig pod szeandaty s niejsac) armii ~ stawal sig w czymkolwiek lepszy, Zgodnie ze slowami Heinricha Regiusa, tak naprawae fulka sig na stowo , konformizm”, bo calkowivie sig akceptuje rzecz przez nie nazywang, wsze poprzedza 174Tak7e specyficznie niemieckie zmu” (das Musivebe) lobuje sie w zarzady z punkeu widzenia psycholo, prez zarzadzanie spontanicznosei 2a sig w tych kregach naz : to sic w tych kregach nazywa — korekty Kursu’: w jak wsferze ducha odpowiada na ten dezvderat. Wi to seelka pedagogika naa . . y - Widoczny 7 est regresja, Slepa jot Mnastey jest regres} Pa ulegtosé podmiotow zachecanych di eh do spontanicz- nosci. Nie przypadkiem w tej sferze méwi sie d Z e ws7ze aucentycznosci. Zargon 6w nie jest identyczny » jerky niseracji w starym stylu, ktdry dzié jeszcze strane ne subordynowanych wpisach w aktach. Ten stary je zakurzony i skoltunialy, éwiade: aul administracji i kultury i ty si si ; Z akowani 7 nicanych elementow do jednego worka. Zasysa on inst mtcjorale srodki jezykowe z obszaru indywidualnego, 7 tradycji teologiczne) filozofii egzystencjalne}, ruchéw mlodziezowych, armii, ckspresjo- nizmu, a potem je, w pewnym sensie, reprywatyzuje i praywraca Poszezegélnym osobom, ktére oto moga Iekko, swobodnie iradosnie mow i¢ o misji i spotkaniu, o prawdziwym przckazic i o trosce; wydaje méwia samodziclnie, choé w istocie strosza tylko piérka, jak gdyby kazda z tych osob byla swoim wlasnym spikerem radiowym, Jesli na przyktad w liscie padaja stowa ,za, powiedzmy”, to mozna byé pewnym, Ze kilka wierszy dale) przcezytamy, iZ autor listu ma zamiar nicdlugo ponownic si¢ zwrécié do adresata, Naw w ten sposob kontakt osobisty to jednak nic innego, jak tylko maska procedury administracyjnej, ktora zagadni¢ta w ten sposob osobe kkcjonowanie: tak wlaczone ludzkie uezueia maja Taczej 0 wzglednym rozdziale ywany wprzcga w swoje fun! sklonié adresata do nicodptatnych swiad yen. Podobne modele nie maja jednak demonstrowaé butnego obciae ania administracji — w stosunku do nic} mozna sig zavsze pociessae skadingd bardzo filozoficznie podejr2s istoty czy tez ezystej, autentycane) kultury guja, zwykle jako pierwsi ravcaja sig ‘ towane. ‘Tak naprawdy zas rachunck wystawia s Nawet wyrastajac ponad r: nym pojeciem wewngtr7ne] ¥. Ci, keorzy sig nimi postu wszystho, co niereglamen- i¢ same} huleurz sywistosé, nie jest ona przecie? ol tic} 175 iquroooR W. ADORNS saakarzuje, choy eytko w spossb odlegly i zaposrey Ine uraeczywistnienic. Jesti sig ten momeng m. Administracja dopuszez, ivolowana, lee niczony nie odetnic, kultu je sig ni vy wystepku, ke6ry ona sama popclnila juz preventacji, mechanizacji, a wreszcie sc. " Iewania na masy, propagandy i kontroli ruchu ludnose;, ( uje sig kulture jako wyzwolenic od barba- mupel «po prostu wobec kultur stajae sig czeseia re dawno, torem odd Jesli konsekwenenic trake astwa ludzi wyrywanych 7 mu, a nie przedlufa nastepnic ucisk wywierany » kulcura w ogélnosci poniosta kleske Nie zdolata ona wniknaé w ludzi, dopoki brak im bylo warunkow konieemych do godnego bytowania: nie na darmo jeszcze dvis oni wei? gotowi do barbarzytiskich wybuchow wywolanych wsciel lym gniewem na Ios, na gleboko odczuwane zniewolenie. ‘To, 7 ulegaja tandecie przemystu kuleuralnego, choé sami ponickad o nie} wiedza, stanowi kolejny aspekt tego samego stanu rzeczy, ktdry jest tylko powierzchownie nieszkodliwy. Kultura od dawna stanowi swoje tanu prymitywizmu, ale tylko 0 tyle 1 se, 0 ile prymicywizmu tego t przemoca, to trzeba uzna wlasne przeciwienstwo, zakrzepla tresé przywileju edukacyjncgo: to dlatego wlacza sig ona teraz w matcrialny proces produkeji jako zarzadzany dodatck do nicgo. Ten, kto sig nie da przckonaé, jakoby trzcba byto w te} sytuacji natychmiast wykazaé sig czymé zlowieszez niczy sig do tego, 7 sig na bok, wzruszajge ramionami, uzna, Ze obicktywna mozliwos¢ poprawy zostala zablokowana, Radykalizm, ktory wszystkiego sig spo- dzicwa po przeksztalceniu calosci, j abstrake}; sztal- cone} calosci problematyka tego, co jednostkowe, z uporem powraca zytywnym, nic ogra- Radykalizm tego rodzaju traci na znaczeniu, jego idea rozplywa s w fantasmagoriach i > do poprawy stanu proc ic /walnia z.wszelkiego wysilku majacego prowadzic eczy, W ten sposdb on sam zaczyna sabotowae Poprawy. Prvesilenie jest subtelng forma sabotazu. Z jedne} strony nic da sig zaprzeezyé, Ze pytanic 0 to, co jest do zrobienia cu Zawicra wyobrazenic pewnego ogdlnospolecznego podmiott, Pewne) wspélnoty Iudlzi dobre| wali — wy, sigantycznym stole, a praywrdei sig kad tam tak, jak nal y. Ale trudnosei kuleur starezy, by zasiedli: przy am, gdzi , Ktorych od dawna nic odda sprawy poszly nic 176NUTURAL anzanr, PTA + poigcie Kryzysuy siggaj tani pos » Sica CK Eeboko, Je ing govluntatit® zabrestone 2ostag wy Nie tidatne| doze ie moda sf fi Wynika 7 obieke AEFOZCHIC, Kedre akres! id Waskic granice, jednomysine} Woli tam, gdzie nieszer, isubicheywnyeh antagonizmin, Wresseie y dach ze strony racjonalizacji wskaraie ngowag YWwnyeh » domnaje SC calosei " Na toy Fe ie qrva niezmieniona, a kazda poszczeyy mal ilna racjonalizacig ZzMAKAIIC Nacisk wreer tej irracjonalnosei na dobre, w ublagane} ogdlnosei na partylularnog Antynomia planowan Vi kultury daje poczatek di yé w proces planowania t lektyczne} myst kz €0, co nieplanove i sponta trzeHt i wzmocni€ jogo modlivosei, wyzbywa sig przy tym idei spoleeznej podstawy prawne). Wychodza jej naprzeciw mozliwosei decentraliongy tne by why niczne, po to, by seworzyé mu przes Owa antynomia nie w1 pen heen: ji, ktore sa do przewidzenia przy rozwinietym do utopiinego poviomu see nie technicznych sit wytwérezych. Planowanie tego, co niephinowe kolnictwie, wprost bylo zalecane przez Hellmuta Beckera: take w innych sektorach wrste- puja analogie. Przy calej ich atrakcyjnosei nie da sig jednak calkiem uciszyé uczucia nierealnosci: Ww pewnym speeyficznym sektorze, czyli w to, co nieplanowe, st nym przebraniem, a wolnosé— fikeja, Wystarezy pordwnaé szeuczna tyczna, Greenwich Village, z paryskim rive W nowojorskiej aje sig swoim whas- nowojorska dziclnice arty gauche'* z czaséw sprzed dojécia Hitlera do wlad7 dzielnicy swoboda kwitnie nieprzerwanie jako oficjalnic tolerowana instytucja i przez to staje sie, jak to méwia po amerykatisku, pho- ney!5. Co wigce}, kryje sig tu szwindel po raz pierwszy zuzytkowany zapewne w Scenach 2 2ycia cyganerit Murgera: rezerwuje sic dla artystow pewien szczegélny styl Zycia i pozwala im sie na to, co jest wykrocze- niem w mieszczariskim spoleczeristwie, 2 keorego ayia. - Planowanie nieplanowego wymagalo naprzéd_rozeznania sig w tym, na ile planowanie daje si¢ pogodzic sespenybemeten tego, co nieplanowe, a zatem na ile jest ona 4 fajon na Ns wynika pytanie o bezosobowy podmior: Keo est instance 13 Dobrej woli [przyp. tum.) 14. Lewym brzegier [przyp tur]. 15 Falseywa, hochsztapierska [pryp: tum 1 77THEODOR W. ADORNO Iniejszych sprawach, Z poczatku nie wolno bedzie domagag w najerud 1 jel ‘go innego niz refleksyjna, Swiadoma wszystkich tych tru. nosei polityka kuleuralna, kedra nie prayimuje urzeczowiajgcegy, dogmaryeznego pojgcia kuleury jako utrwalonego zasobnika wargy. zerai prowadzi krytye pwah aka polityka mej sicbie - blednie = 7: iu kulturalnemu, ani te i, Jeez dopus kulturalna ani nie uwaza sa nie daje slepego placet % emu, a funkeja ezystego organu administracyjnego. Ze) na alosé i pr iwnosci kultury, janie w s to naprawdg jako wiary wto, Slepej na swoje uwik! awigzane}, odpowiadalaby zla naiwnosé administrac 4e komu Bog dal urzad, temu dal tez rozum, Adminiseracja pragnaca i¢ sama sicbie. Potrzebuje ona pogardzanej postaci eksperta. Zaden urzad miejski nie jest na przy- Klad w stanie zdecydowaé, od ktorych malarzy powinien zakupié wykonywaé swoje zadania musi wyrzec s obrazy, bez wsparcia ludzi majacych prawdziwa, obicktywna i zaawan- sowana wiedze 0 malarstwie, Dopuszczajac potrzebg ekspertow, admi- nistracja wystawia si¢ jednak na wszelkie mozliwe do pomysleni: zarzuty, a zwlaszcza na zdyskredytowane w mied? jakoby wyrok eksperta byt wyrokiem dla cksp © wspélnocie, od ktérej, zgodnie z nowomodna fraza, instytucje publiczne otrymaly sw6j ,mandat”. Inny zarzut odnosi sig do tego, ze ekspert, sam bedacy z koniecznosci ezlowickiem administra decyduje odgérnie i dlawi spontanicznosé; czasem ted, ze zakres jego kompetencji nie zawsze jest zagwarantowany i ze nickiedy erudno odréznié eksperta od aparatczyka, Na czgsé z tych raeczy modna by przystaé, ale oczywiscie nicufnosé budzi argument dotyczqcy dobra calej wspdlnoty, zgodnie z ktérym kuleura musi w koricu co z ta linia argumentacji tz §ludziom cba by sig orientowae na taki stan Swiadomosci, ktéry kultura godna tego miana powinna Praclamywaé, Atakom na wystawiang sztuke wspdlezesna towarzys/a azbyt czesto napasci na administracje, rzekomo trwonigeg cig2ko zarobione picniadze pod jatnikow na eksperymenty im obojgene lub praez nich odrzucane, Argumentac uta mat pozory demokratyzmu: Stanowi wykwit totalitarne) techniki, ktra wykorzystujac plebisey- tarne formy demokratyezne, chee si i¢ dobraé do Zycia. ‘lego rodzaju Tzecznicy ducha narodu nicnawidza nade wszystko wolnego ducha: 178 <4rmpatyZaia Oni 7% Koleutiska reakejg, ¢ arantuje formalng rownosé Praw, ale, wsrelkicgo postepu okopaé sig pry wykluczonym Z moZliwosci dania swojej wlasnej sprawie, Wolna od sp. ralna musi przeniknaé to Powiazani szosci. Sprze plecznej naiwnos Ie, Nie Iekajac sie x, y fadem demokratyeznyn soi Sprzeczei miety fen ma rzeczywistg Swiadomoscia tych, ktdrzy w Stmicjacych warunkach utrzymywanj tak jak dotad w stanie nicdojrzalosci, nie oxtangoenmice przez sama polityke kulturalng. Demokracja pracy rep wszak takze el ic usunigte Z teprezentacje — Spercl w zarzadzaniu sprawami kuleury zawdzigeraja je} swoja Icgitymizacje — umofliwia jednak pewng rownowage: pozwala zapobiec manewrom sluzacym barbarzyristwu pra / pokopywanie mysli 0 obicktywnej jakosci za pomoca szezwanych apeli do volonté de tous'®, Do polityki kulturalnej zastosow: ana slowa Waltera Benjamina o krytyku, ktéry ma reprezentowaé interesy publicznosei przeciwko publicznogci. Od tego sq cksperci. Tesknota za ludémi st zwykle oznaka wstecznic- wykraczajacymi poza cksperckos¢ j twa lub Zyczenia, by pojawili sig technicy komunikagji, z ktorymi — wlasnie dlatego, 2 umyka im zrozumienie rzeczy samej — mozna latwiej dojéé do Jadu, a ktérzy przy tym w swojej wlasne) polityce zachowuja sig bardzicj konformistycznie, Nie istnicje Zadna exysta bezposredniogé kultury: tam, gdzie mozna ja dowolnie konsumonaé jako dobro konsumpeyjne, manipuluje ona luda. Podmiot staje sig podmiotem kultury jedynie dzighi zaposrednievenia nae dyscypliny, a jego rzeeznikiem w zarzqdzanym Swiccte Jest 79% ckspert. Oczywiscic, daloby sig znal jest rzeczywiscie autorytetem same) © prestizu i sily sugestii, By decydowac, jednak samemu byé ekspertem: to bl¢dne kolo. le26 ckspertéy, Kedrych aucoryeet reezy, a nie tytho osobistego kto jest ekspercem, arzeba 16 Woli wszystkich [przyp tum.) 170HEODOR W. ADORNO Relacia miedzy administracja i ekspertami to nie tyIko Konic nosé, lecz takze cnota. Otwiera ona perspektywe ochrony spraw Lultury preed sfera Kontroli rynku lub pseudorynku, ktéry je dvig Je nicodwracalnie deformuje. Duch w swoj prawic : j autonomies. hej postaci est nie mnie] obey sterowanym i pomalu zastygajaeym potr7ebom konsumentée, co sam administracfi.Jego autorytarne pe modvieInienie sig pozwala im wprowadzaé korckty do dyktatu wach potrzeb przez wlaczanie tych, ktorym rzecz-nie jest obca. beloby w gadnym razie modliwe, zeby sfera kultury pozostawala ber oporw wydana wladzy mechanizmu popytu i poda?y, nie wspomi- najac jué 0 bezposrednie} przemocy na rozkaz.totalitarnych wlodar To, co budzi najwiece] watpliwosci w zarzadzanym éwieci modviclnienie sie instant poprawy: instytucje wzmocnily sig tak, Zc jesli one same i ich funkcje dla sicbie przejrzyste, to 2dolaja przclamaé owo cz e, czyli usa. i wvkonawezych, jest potencjalnie Zrddlem stana si € bycie dla kogos innego i dostosowanie sig do oszukariczych, plebiscytarnych z to was zen, bezlitosnie tamszacych wszelka kulture pr ie, de wydobywaja ja z je] domniemanej izolac rzadzany Swiat rozumicmy jako rzeczywistosé, w ktdrej znikaja ciemne zaulki, to znow umodliwia on w ten sposdb wytworzenic osrodkow wolnosci moca dyspozy¢ji ludzi obdarzonych przeni lepemu i nicSwiadomemu procesowi ich climinacji w drodze czysto spoleczne) selekeji, Wszelka irracjonalnosé wyrazajaca si¢ w usamodzielnieniu sig administracji w relacji do spoteczenstwa stanowi ostoje tego, co w kulturze pozostaje w zastoju. ‘Tylko odstepstwo od dominujace| racjonalnosci dajc j¢j racjg bytu. Takie nadzieje sq jednak uzaleznione od stanu Swiadomosei zarzadzajacych, ktorego nie modna bynajmnic) tak po prostu przewidywaé: od ich krytycznej niezalezno dzy i od ducha tego spoleczenistwa konsumpcyjnego, identy va: Swiatem varzadvanym jako takim, W wysuwanych propozycjach tkwi jeszeze jeden blad myslowy ktdry moze bye prayezynq ich mizcrii. Zbyt latwo przyjaé dominujace ckonanic, jesli potrakeuje sig kategorie kultur bo prostu jako to, ezym — historyeznic rzeez biorge — rzeczywiseie Ww anacznym stopniu sig one staly, czyli jako statyezne, poumieszezane osobno klocki, jako ezyste dane, Znajdujemy sig przez to pod urokicm liwoScia, wbrew ci od wha snego i administracjt 180KUUTURAI ZaRZaDzAMIE amego urzeczowieni ktorego kry rego , go krytyka wypetni 2 y ypetnia y co bardzie) zasadne refleksje nad kultura i admi karegorie sa faktyeznie urzeczowione, podmioty niczvm jahas fantastyczna maszyna cybernetyczna, Spontaniczna, jesecze nie calkiem kontrolowana Swiadomosé zmienia ciagle funkcjonowanie j, W ramach ktorych sie wyraza. Niegdys, w okresie tadu liberalno-demokratycznego, jednostka miala dostatecznie dudo prze- serzeni, by wnosié sw6j niewielki wklad w korekte instytueji— rownie z jej pomoca. Postugujac sig bezbtednie, krytycznie i Swiadomie srodkami administracyjnymi i instytucjami, mozemy weiaz urze- czywistnié cos, co nie bytoby tylko zarzadzana kultura, Minimalne zroznicowanie takozsamego, ktére jest nam dostepne, reprezentuje — chocby nawet beznadzicjnie — réénice dotyezace calosci: nadzieja skurczyla sie wlasnie do roznicy i odstepstwa. 19605 Freudowska teo,;. i model propagandy faszystowskiej! autora Max + Antykul ten powstat w ramach stale) wsPolPracyciagu ostatnich dziesicciu lat socjolody ii Wy iaceceertansiercheesinasieed ie ms ¥ bad merykariskich agitatorw faszystowskich, Nicktére x tych badari, prowadzonych w nurcie analizy tresci, przyniosty w koficu obszerng prezenta- cjg w postaci ksiaZki Leo Lowenthala i Norberta Gutermana Prophets of Deceit, CatoSciowy obraz, jaki otrzymali autorzy, ma dwa glowne rysy. znych i calkowicie nega- Po pierwsze, z wyjatkiem pewnych dzi tywnych zalecen w rodzaju: zamknaé cudzoziemcéw w obozach kon- centracyjnych albo wydalié kraju syjonistw, material propagandy faszystowskic] w tym kraju ma niewicle wspdlnego z konkretnymi i uchwytnymi zagadnieniami politycznymi. Zdecydowana wigksz0s wszystkich twierdzen agitatordw jest adresowana aad bominem. Opiraja sig one ewidentnie na kalkulacjach psychologicznych, anie na intencji pozyskania zwolennik6w za pomocg racjonalnych twierdzei na ech" “aui®! aieaieda= racjonalnych celéw. Wyrazenie ,prowodyt motlochu”, choé nicdo: pogardliwy stosunek do mas puszczalne z uwagi na zawarty W nim Pp «, atmosfere irracj0- jako takich, jest jednak o eyle erafne, Ze Wyn Mi nalne] agresji emocjonalne), keéra rozmysinie DUR TT ate hitlerzy, Okreslenie ludu jako ymotlochu” to prZey e Gurerman, Potait oF Léwenthal,N-Guterenan. P akie: L ba jesien 417 inast ob. 2 Harper & Brothers, New York 1949-20b ake Ag the American Agitator, ,Public Opinion 185THEODOR W. ADORNO alcenie tegoz udu w ,.mottoch” celem agitatora jest wlasnie prz adnego sensownego celu pol. czyli w tlum sklonny do przemocy be: tycznego, i wytworzenic atmosfery pogromu. Uniwersalnym celem, tych agitatordw jest metodyczne podzeganie tego, co od czasu stynng; ksiq#ki Gustave’a Le Bona zwane jest ,psychologiq thumu”, Po drugie, podejécic agitatorow cechuje systematyeznosé j Obej- muje ono sztywny es lonych ,,metod” Dotyczy to nic tylko ostatecznej wspélnoty cclu polityeznego, zniesicnia demokracji przez masowe poparcie przeciwko zasadzie demokratycznej, lecz bardzicj jeszcze wewngtrznej natury tresci i prezentacji same} propagandy. Podobicnistwo wypowiedzi réznych agitatorow, poczawszy od bardzo popularnych postaci jak Char- les Coughlin i Gerald Smith a% po drobnych prowincjonalnych burzycicli, jest tak wielkic, z¢ wystarczy wlasciwie przcanalizowaé twierdzenia jednego z nich, by poznaé ich wszystkich*. Co wigcej, same przeméwienia bywajq czesto tak monotonne, ze gdy tylko zaznajomimy si¢ z bardzo ograniczonym zestawem podstawowych metod, natychmiast natykamy si¢ na nickoficzace si¢ powtorzenia, W gruncie rzeczy ciagla powtarzalnosé i ubdstwo ideowe stanowia niezbywalne sktadniki calej tej techniki. Mechaniczna sztywnosé modelu jest wprawdzie oczy stanowi wyraz pewnych psychologicznych aspektow faszystowskic} aw jas oharzedzi", ywista i sama 3. Trreba tu poczynié pewne zastrzeienie. Istnieje niejaka réinica migdzy tymi, ktérzy - Viczge stusznie czy niestusznie na pozyskanie wsparcia finansowego na wielka skale ~ st2 raja sig podtrzymaé wrazenie przyzwoitosci i obstaja pray tym, Ze nie sq antysemitar, Zanim praystapia do szczucia na Zydéw, a jawnymi nazistami, chegcymi driataé samodzel: nie, a przynajmnie] sprawiaé wrazerie, jakby tak wlasnie bylo, i uzywajacymi nad wyraz brutalnego i wulgamego jezyka. Co wigce), moina by rozrdénié agitatordw udajacych starych, dobrych chrzescijariskich konserwatystéw, a tych tatwo rozpoznaé po wrogo- $¢i wobec ,kasy’ i takich, ktéray-w zgodzie z nowa linia -staraja sie dotrzeé gtéwnie do mtodzieiy i niekiedy udaja rewolucjonistéw. Znaczenia tych roinic nie nalezy jednak Przeceniaé. Podstawowa struktura ich przeméwien oraz zasdb uzywanych techrik jest identyczny pomimo starannie podkreslanych réénic w zabarwieniu, Stajemy tu w oblic2u Podzialu pracy, a nie prawdziwych rozbieinosci. Warto podkreslig, #e Narodowosocjali: stycana Niemiecka Partia Robotnik6w sprytnie podtrzymywata podabne zr6znicowanie, ‘t6re jednak nigdy sie na nic nie przetotylo ani tez nie doprowadzito do powaznego sporu ideowo-politycznego w tonie parti. Przekonanie, Ze ofiary 30 czerwea 1934 r. [,nocy dtugich noéy” majacej na celu eliminacje praeciwnikéw Adolfa Hitlera w NSDAP: Prayp. tum.] byly rewolucjonistami, jest myine. Krwawa czystka wynikala z rywalizacji Miedzy réznymi awanturnikami i nie miata znaczenia dla konfiktow spolecznych. 186o kazdym wypowiadanym slowie. ‘Ty struk ™m, sie wystepowaé tak na poziomie doron neta j ink psychologicane} isto. Jae dota vo) Eee oderwana iw pewnym sensie odizolowang a podliedlano i rozpracowywano psychoanatenne 2nich 2 osobna. Dzis, edy poszevegsine element kad Neepciipolityeme), ZalMowano sie tytky tura kazdej x metod nia powinna obejmowaé zastosowanie szerszej, podstawowe| teori psychoanalitycznej do ogélnego podejécia agitatorsw, Sam Freud dostarczyt takiej ramy odniesienia w swojej pracy Prychologia zbiorowoici i analiza ego, kt6ra ukazala sie po angielsku ju w roku 1922, dlugo pracd tym, zanim groZba niemieckiego faszy- 1‘, Nie przesadzilibysmy, twierdzac, yna faza zmu zaczela sig wydaw: 2e Freud, choé niemal w ogéle nie interesowat sig polity Problemu, bezsprzecznie praewidziat rozw6j i charakrer faszystow- skich ruchéw masowych w kategoriach czysto psychologicanych. Jest 4 W1p2t« ksgika ta ukazaa sie pod niemieckim tytutem Mosserpsychoteg und fe analyse, Tuma, ames Strachey, susznie podria tterin rupees 649 wiednikiem foule [pol. tum” (przyp. tum )]u Le serge jo won dod, te w te kagice tein ego ni oznczs specyeenegn cana Rise nego, ktdry Freud opsywatw porieszyh pismach prscwstnions oo eA «90, lex po prostujednostke Tojedraz nawosniieych wea em _biorowosci: Freud nie uanajeistnienia smentainosi dure! 40 9 lece reduluje sawiska obserwowane |p M ane oer sche nah) ‘McDougall do regres Ate zachodea w kate =e mayne i anjduacych pod jego wrote [Pls wa moi vr 8 zbiorowose'i analiza ego visa sie w sbari ee A pede czeniv Jerzego Prokopiuka nakladem Wydaw 23 wydaniem sz6stym z roku 2005 (PP tum 187THEODOR W. ADORNO psychoanalityka pozwala na poster, pravda jest, Ze nieswindomos posal na po snta, mo/na tex zalozyé, Ze jego intuicje tog. nie nieswiadomosei pa a6 antyeypowaé tendeneje weig? ukryte na poziomi retyezne sq wstanic racjonalnym, lez przejaw nieprzypadkowo po T wojnie Swiat ! i wasko rozumianymi problemami eg, Mechanizmy te i awigzane 7 nimi konflikty popedow niewatpliwie odgrywaja coraz wigkszy role w obecnych czasach, podezas gdy — jak ewierdza prakeykujacy psychoanalityey— ,klasyezne” neurozy, takic jak histeria dysocjacyjna, ktore byty modelowe dla calej metody, 7 wevasach, gdy Freud sam sig rozwijal, Jean-Martin C a Ibsen uczynil z niej remat czeSci swoich ie na glebszym poziomic. Byé moze aviatowe] Freud zajat sig nareyzmem darzaja sig dzis raadziej ni ot zajmowal sig histeria Klinicznic sztuk. Wedlug Freuda problem psychologii mas jest blisko zwiqzany znowym typem psychologiczng) dolegliwosci, tak charakterystyezne} dla cpoki, ktéra z przyczyn spoleczno-gospodarezych jest Swiadkiem upadku jednostki i je) poniejszej stabosei. Sam Freud nic ajmowal ch sig zmianami spolecznymi, mozna powied: monadologicanych ograniczen jednostki slady jej glebokiego kryzysu i do poddania sig bezwarunkowo potedze zewngerznych kolektywnych wplywow. Choé Freud nie poswigeal sig nigdy badanin wspélezesnych przemian spolecznych, wska ryczne przez ro7 ied, zglebil w rama i gotowos wal na erendy histo- v6j wlasnej pracy, wybor jej przedmiotu i ewolucjg zawartych w niej glownych pojed Metoda przyjgta w ksiazce Freuda stanowi dynamiczna inter- pretacje opisu Swiadomosei umu Le Bona i krytyke kilku dog- matycznych koncepeji — magicznych pojgé — stosowanych przez Le Bona i innych psychologow sprzed czasow psychoanalizy tak, jak gdyby byly one kluczowe dla jakiché zaskakujacych zjawisk. Posrad tych koncepeji pierwszorzedne znaczenic ma trop, ktdry, nawi sem méwiac, weiaz odgrywa zasadniczs reflel c role wytrychu w potoczne} ji na temat uroku, jaki potrafiq rzucaé na masy Hitler i jemu podobni. Freud nie kwestionuje trafnogci dobrze znanej charakte- rystyki thumu sformulowangj przez Le Bona: tlumu w znacznym stopniu odindywidualizowanego, irracjonalnego, katwo poddaja- cego si¢ wplywom, sklonnego do gwaltu i pi Sci regresywnego. Badaczy ré: emocy iw ogdlno- u Freuda nie ma glownie to, 2 188| | : 2c mas ° i pravdopodobnie tak juz zastanie, Hon 8M 8 e7ym oswieceniowym: co sprawia, Ze rm pray tym latwa hipoteze instynktu jego zdanicm opi i om in sig Masami? a Spolecznego ¢, Hie ona problem, a nie jeg won Ze Poza Czysto _ ‘Sto psychologi aje jake vd joj sicznymi wegledami. kes padele ja ‘0 powéd Jej odrzuccnia, rOwnied 2 socjol 7gledami, kore widzenia stawia go to w bezpiceznym ol Socjologicznego punkty nie wsp6lezesnego mechanizmu tworzenia si biologicznymi trudno Postrzegaé jako uzasad: kowie wsp6lez ‘as jednostkami, dz: “BO €2y te sadnegy — TOZWiazanie, Moana powiedzie ‘niu. Proste Poréwna- © Mas ze zjawiskami Inione, j ge Gi has prey el cn. jednostkami, dzicémi spoteczeistwa liberalnego, konkurencsinas i indywidualistycznego, nastawionymi na utrzymanic samych se bie jako niezaleznych, samowystarcealnych jednostck, kite cage napomina sig, by byly ,twarde”, i ostrzega, by si¢ nie poddawaly. Nawet przy zalozeniu, ze archaiczne, przedjednostkowe popedy przetrwaly, nie wystarczyloby jedynie wskazaé na to dziedzictwo, lecz nalezaloby wyjaénié, dlaczego wspolezesni ludzie powracaja do wzoréw zachowari jawnie sprzecanych z ich wlasnym poziomem racjonalnoéci i z aktualnym stanem ogwiecone} cywilizacji tech- nologicznej. To wlasnie pragnie zrobié Freud. Probuje on ustalié, jakie czynniki psychologiczne skutkujq przeksztalceniem jednostck w mase. , Jesli jednostki w zbiorowosei polaczone sa w jednosé, to musi istnieé cog, co taezy je ze soba, i 6w element wiszacy méglby byé wlagnie tym, co charakteryzuje zbiorowose"®. Wspomniany zamiar jest jednak rownoznaceny 2 ujawnieniem zagadnienia fund mentalnego dla faszystowskie) propagandy. Faszystowski demas ktéry musi zdobyé poparcie milionow udzi dla eclow oem stopniu niemodliwych do pogodzenia 2 ich racjona WM wlasnym, moze tego dokonaé tylko popene? a wigzi poszukiwanej przez Freuda. Jest podejse acjo 2 SAtuucZne " demagogow jest asada prayjernnoseh. tam 5 Preedmiot dowodu [przyp. tum wwii 6 S.Freud, Psychologia zbiorowoscii analiza 290, "2005, 5175: 4J.Prokepiuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, War 189ruropoR W. ADORNO chog troche realistyczne — co do ezego ich powodzenie u ludu nie pozostawia watpliwosci ~ mozna postawié hipoteze, ze omawiana ver nas wicd jest ta sama, ktéra demagog probuje wytworzye sada jednoczaca rozmaite metody. godnie 2 ogdlna teoria psychoanalityczng Freud sadvi, 4c wigs yma nature Libidinalna. Wezesnicj w psy. Jaczaca jednostki w mas © chologii natrafiano nickicdy na ten aspekt psychologii mas. McDougall sadzi, ze mo#na powiedzieé, iz wlasciwie w Zadnych innych warunkach afekty ludzi nie osiqgaja takiej skali, jak w grupie, a taki bezgraniczne oddanie sig swym namigtnosciom polaczone z roztopi cia indywidualnej odrebnosci stanowi calonkéw wreez rozkoszne doznanie?. niem sig w tlumie i utrata pocs dla j Freud wychodzi poza tego rodzaju obserwacje, wyjasniajac spojinosé mas w kategoriach zasady przyjemnosci, to znaczy rzeczywistego lub zastepezego zaspokojenia, uzyskiwancgo przez jednostki, gdy poddaja sie masic. Nawii m méwiac, Hitler doskonale zdawal sobie sprawe z libidinalnego Zrddla tworzenia sig mas poprzez poddanie sig; przypisywal on uczestnikom swoich wi ow specyficzna dla kobiet biernosé, w ten spos6b sygnalizujac rownie? role nicswiadomej homo- seksualnosci w psychologii mas, Najwazniejsza konsckwencja wpro- wadzenia przez Freuda libido do psychologii grupowe jest to, Ze cechy generalnic praypisywane masom traca swoj zwodniczy prymordialny charakter, kt6rego odzwierciedleniem byt arbitralny konstrukt szeze gélnego instynkeu masowego czy stadnego. ‘To wlasciwie sq skutki, anie przyczyny. Dla mas specyficzna jest, wedlug Freud: nowa wlasciwosé, ile przejawianie sig cech starych, 2 nie tyle jakas le ukryeych. 7 Ibidem,s.183. 8 Freud nie rozwija w swojej pracy tego zagadnionia, ale fragment w Usupelnieniach ‘wskazuje, te doskonale zdawal sobie 2 niego sprawe: .W podobny sposdb mitosé do kobiety rozrywa kolektywne wigzi rasowe, narodowe i klasowe, a tym samym staje sig prayczyna istotnych osiagnigé kulturowych. Natomiast wydaje sig rzeczq pewna, 2¢ milogé homoseksualna o wiele lepiej da sig pogodzic z wigziami kolektywnymi,takie tam, gdzie wystepuje jako pozbawione hamulcéw dazenie seksualne (...)(ibidem, s. 225). Zpewnoscia tak wlasnie bylo pod rzqdami faszyzmu w Niemczech, gdy granica migdzy jawna a tlumiona homoseksualnoscia, tak jak migdzy jawnym a thimionym sadyzmem, byte 0 wiele bardziej plynna niz w liberalnym spoleczeristwie klasy Srednie 190"sci pojawwieniu sic nowych cech Wee Pisy a6 ty dnostka znajduje sig w sytuacji Ys jedn yduyje sig spac Pozwalajace|j¢j od 12. tlumie i UrZUCié Cie Wyparcia omocni- "9. Pazby ir - Pozbywamy sie caych bipotez ad boc, a do tego ililecints Ie W ten sposity p . my nalezye tudzie, ktorych zalewaja mass, oka7uja prymiy nalezycie pros mityw y fake, 7 i rT ne zich normalnym racjonalnym zacho Postawy spree; nalniejse opisy nie pozostavina statpli veg anak mae naj whsciwosei mas sa pokrewne rysom archaiczym, Wee eee nalezy szczegdlnie o potencjalnym krétkim snied spontnieé tu emocjz. gwaltownymi dialaniami, podkreslanym prere vee auror6w zajmujacych sig psychologig mas, W pismach Frecds ae kultur pierwoenych zjawisko to prowadzi vee ojca howdy nierworne nie jest by ae ieee : " i , lecz odpowiada prehistoryczne) rzeczywistosci. W kategoriach teotii dynamicanc) odnowe takich rys6w nalezy pojmowaé jako skutek konfliktu. Mose to takée poméc wyjasnié pewne praejawy faszystowskie] mentalnosci, ktore trudno pojaé, jesli nie zaklada sig antagonizmu miedzy réénymi czynnikami psychologicznymi. Trzeba tu pomysleé przede wszyst- kim o psychologiezne} kategorii destruktywnosci, bedace) tematem rozwadait Freuda w Kulturze jako érodle cierpiei'®, Jako bunt przecivko cywilizacji faszyzm nie jest prostym powrotem czegos archaicznceo, yacje. Trudno ne jba- lecz jego odtworzeniem w cywilizacji i przez cy uznaé za trafing definicje sit stojacych za faszystowskim buntem jako po prostu poteénych energii id, ktdre wy2walyja sic spod nacis istnicjacego porzadku spotecznego. Bunt ten czerpie se sot zinnych sil psychologicaznych zmuszanych do sluaby nieswiad . Skoro libidinalna wig# migdzy calonkami zbiovow519°" ma nieskrepowanego charakteru sc alnego, powstaje P jakie mechanizmy psychologicane przcowaraay alna w uczucia spajajace masy. Freud rida sobic oni lizujge zjawiska, do krorych odinosaa sig term ST hey na sugesti¢”. Uznaje on sugesti¢ 4 © i oczywikcie nie lem tego. pierworna energig Sekt" 1 problemen, an apodtaenose Jurong” e2y 2 wf 9 Ibidem, 5.174. 10S. Freud, Kultura jako drodto cierP’ 491THEODOR W. ADORNO pray tym, Ze yrelacja milosna” skrywang przez sugesti¢ pozostaje nieswiadomal!, Freud srezegétowo analizuje fikt, 2c w grupach zorganizowanych, takich jak armia czy Kosei, nig mow sig wogéleo milosci migdzy ich czlonkami, albo tez wyraza si¢ ong tylko w sposib wysublimowany i nie wprost, aa posrednictwem jakiegyg wyobrazenia religiinego, do kedrego milose jednoczy catonkow i ktorego 8 ladowaé w swoim nastawieniy relacje milosne”, Kluczowe wszechogarniajgca milosé maja oni na do siebie nawzajem. Istone wydaje sie, 2 jego sztucznie zintegrowanymi faszystowskimi masami, odnicsienie dlo milosc jest nicmal calkowicie wykluczone!?, Hitler wedraga se przy- jaé tradyeyjna role kochajacego ojca i zastapil ja bez reszty negatywng rola gro‘inego autorytetu. Pojecie milosci relegowano do abstrakeyjng; koncepgji Niemiec irzadko wspominano o nie} bez epiteeu ,fanatyczna”, zabarwiajgcego to uczucie wrogoscia i agresja wobec tych, ktdrych nie obejmowalo. Jednym 2 podstawowych dazen faszystowskiego przywodz- twa bylo utrzymanie pierwotnej energii libidinalnej na poziomie nieswia- domym, tak by mozna bylo przckierowaéjej przejawvy w sposdb stosowny do celow politycznych. Im mniejsza role w tworzeniu masy odgrywa idea obiektywna, taka jak zbawienie religiine, i im bardziej manipulacja zbio- Towoscia staje sie edynym celem, tym staranniej trzcba wyprzeé nieskre- powang milos¢ i przemodelowaé ja w postuszeristwo. W tresci ideologii faszystowskicj jest zbyt malo rzeczy, ktére mozna byloby pokochaé. Libidinalny model faszyzmu cechuje autorytarnosé, podobnie jak cala technike faszystowskich demagogow, Techniki demagoga ihipnotyzera sq tu zbiezne z psychologicznym mechanizmem, ktory zmusza jednostki do poddawania sig regresjom, przez co redukuje sig je do zaledwie cztonkéw zbiorowosci, ze w drisicjszym spolecretistwie, 1 ls] 2wigrk mitosne[..] Owniez stanowiaistote psychiki tumu. Pamigtajmy jednak, 2¢ rmanych nam autoréw nie ma o nich mowy/,S. Freud, Poza zasada pryjemnoscl op ct. 12 _scina z przyezyn tego uderzajacego zlawiska jest byt moze to, Ze masy,ktdrym musi Stowi€ czolafeszystowski agitator, nim obejmie wladze, sq na ogét niezorganizowanym Przypadkowymi tumami wielkiego miasta. Rozproszenie tego rodzaju mottochu spravwia 2 biersz0rzednego znaczenia nabiera podkresianie dyscypliny i spdjnosci kosatem odtrodkowego nieskanalzowanego pedu do miosci Cepiei radania agitators est 97 wlenie, by tm uwierzy) de jest zorganizowany tak, jak armia czy Kosciol. Std tondenc Go prreorganizowania. Organizacja jako taka zaczyna stanowicfetyse:saje nie celern, Arie frodkiem -tendencja ta praebija sig we wszysthich przeméwieniach ag ttora. 192 a8 ‘Tak wigc za pomoca tych srod kow fiagment jego archaicznegg dyin sie rodzice, i ktére dvieki hipnotyzer bug dzicewa, 7 wiazkowi z oicem Wyobrag, osobowosei, wobec ktérej mos; -masochisty« ce; fragmentem tym jest a znalezienic s precjawia sig w Ig ®7 jeg pochodzeniem od hordy pierwot tlumu jest ciagle jeszeze praojcem, ktdrego wei lade niczym nie ogi wydszym stopniu zqdny autorytetu, slusznie powia: Ne}. Preywidca SCY sie obawiaja; thum Taniczona, jest on w naj- spragniony ~7godniez okresleniem Praojciec jest ideatem thumu, kéry raadi ego zamiast ideatu ego, Hipnoza ma prawo do okteslenia: dyuoso- bowa zhiorowosé; sugestie z Le Bona — podporzadkowania sie, § mo 1a zdcfiniowaé jako przckonanie, ktdre nie opiera sig na postrz ccicniu i pracy mysti, lecz na wiezi erotycznej!3, S. Freud, Psychologia zbiorowokci... op. cit, 6.215. To kluczowe twierdzenie Freudow ste] tor psyhologizbiorowosci yin pe oka tvcowe obsemace dence orobowoteiferystowski» mianonicieeksternliasssperego-Wyreene. desloge te wezenieszy termin Freudo na obesinie ego, co potem nal superego W esobo woteach fanzyetonsic zachodal ist satpienie go 290 gupown’ cows te ne wykszaaa niezaleinegoindywidvlnegosumien zat deri zautorterem rbicrowosci ory jest tkiacjonany. jako opie rus-heweny micry nieugieie opresywny w dude) mere obey wosreme mysens hosts ‘mena = mimo sno) strane niesastyeroso To ote Zwei CO wyrata nan stowska formula gloszca te dobre jestio,co doe de Neen Gu wrér powraco w praeméwieniach amerarskch demegoam yore me odwolja si oni do sumieniaswoich potencainyen worn braywolygzewngtene,Konwenconane seroma ch ue ktore rake sig jako autoraynie waite 10 nnn ee rocesewi doswiadczani tciowego ani dysursynnede Sh) wom lem rcregdlowo kgice soban0 2107 a ga Naukowe PWN, Warszawa 2010], osoby uprzet vodejmowania decyat Ne _ wencjonaine wartotei zamiast samodzieinego Peder, asecesiee urnawanie za stuszne tego, «ik s1¢ Hah aa alewa sig, identyfikage - kosztem wlasnego ideal 290, Zewneteznymi. Rowniet ktdry calkowicie 193THEODOR W. ADORNO c definiuje naturg i tresé faszystowskie} Propagandy ; je) irracjonalnych autorytarnych ‘To whasc' H Jest ona psychologiezna, ponicwa : ‘ t moana osiagngé za pomoca racjonalnych przckonat, lee, eylko przez regeane buudzeni¢ fragmenta archaiczncyo dicdrictya obickeu. Faszystowska agitacja skupia sig na idet przywidey ~ nig valeinic od tego, czy faktycznic przewouzi on, c7y tc jest jedynie mandatariuszem grupy intereséw — poniewaz, tylko psychologiczny reanimowaé idee wszechpote/nego i groznegy pierwotnego ojca. To najglebsze korzenie skadinad zagadkowe) per- sonalizacji propagandy faszystowskiej, joj nieustannego werqcania nazwisk rzekomo wielkich Iudzi, zamiast dyskusji o obicktywnych prryczynach, Ksztaltowanie sig zbioru wyobrazen 0 wszechmoeng} i niczym nieskrepowane] figurze ojea, dalece przckraczajace} ojca indywidualnego i przez to podatne} na powiekszenie do ,ega gru- powego”, to jedyny sposdb na promocjg ,postawy pasywno-maso- chistyezne), ktérej trzeba bez reszty podporzadkowaé swa wole”, Postawy takiej wymaga sig od zwolennika faszyzmu w tym wi¢kszym stopniu, im bardviej jego polityczne zachowanie staje sig nie do pogo- dzenia z jego wlasnym racjonalnym interesem jako osoby prywatne), jak rownied z interesem jego grupy ezy klasy!8, Rozbudzona irracjo- nalnosé zwolennika faszyzmu jest wige catkiem racjonalna z punktu celow nit wizerunek lidera moz widzenia przywodcy: musi to byé ,prckonanie, ktore nie opiera si¢ ha postrzezeniu i pracy mysli, lecz, na wiezi erotycznej"™, 14 S.Freud, Psychologia zbiorowosci... op. cit, s. 28. 15 _Falt, 4e masochizmowi zwolennika faszyzmu nieodtacanie towarzysza sadystyczne impulsy, zgadza sig 2 og6lng teoria ambiwalencji Freda, pierwotnie wypracowana w2wiazku z kompleksem Edypa. Faszystowska integracja jednostek w masy zaspokaja je zaledwie zastepczo, wigc ich resentyment wobec frustracji kulturowej trwa, lecz 20staje skanalizowany, tok by byl zgadny z celami praywédcy: nasyca sig on psychologicen © autorytama ulegloscia. Freud nie porusza wprawdzie problemu tego, co potem zosten'e nazmane »Sadomasochizmem’, ale by! go oczywiécie bez watpienia éwiadomy, co Potwierdzs jego akceptacja idei Le Bone, zgodnie z ktéra {tum nigdy [..] ne ma wat liwofci co do prawdy lub foszu, a ze pray tym ma éwiadomodé swe) wielkc) si, przeto Jest unio nietolerancyiny, co gotowy podporeadkowaé sig kasdemu autorytetowi, Ma ‘respekt da sity, a wplywom dobra, kiére dla niego jest jedynie ocmiang slabosci,ulega ‘ylko w umiarkowanym stopniu, Od swych bohsteréw domag sig sil, a nawet guatow pale chew »y ‘nad nim panewano i go uciskano, chce ba¢ sig swych wladcow' (cyt 22 16 Ibidem, 5.215, 194 ~Y Uibide Ww wing “ sam i mst De CASE KiNG Hing omy tu omawiaé f rozréAnienia n; a nwolennikami oraz migdzy fikacja. Duss Nic me awvlasz nannaczye, ; “YAN, pyr MACUFY UtOZsamicnia | ambiwalentn a jako py . ganizac) 18 j a fary organizacji libido’ 5 rortyudowat ia. do pose tcorii antysemityzmu, Poprzestanic ZOStALOSC oral. ai analityezngj Py Cutaj na kilku obserwag} doketryna utozsamienia odnosi sig do Propaga stowskicj, Kilku autordw, w tym zwlasvera f th dotyczacych tego, jak indy i mentalnosei faszy- ke He tik Homburger Erikson zauwadylo, ze specyficzny faszystowski SYP praywodcy nic wydaje sig figura ojea, taka jak na przyklad dawni krélowie, Ni eSpojnos€ migdzy 9 obscrwacja a Freudowska teoria przywddey jako Pierwotnego ojea jest jednak tylko powierzchowna, Wywéd Freuda na temat idents- fikagji moze nam pomde zrozumivé w kategoriach subicktywne) dynamiki pewne przemiany, kedre w istocie wynikaja z obicktywnych uwarunkowari historyeznych, Identyfikacja to »najwezeSnicj objaw!? wiz i odgrywa ,pewng role w prehistorii kompleksu Edypa”?”, Bardvo motliwe, 7¢ ten preedypalny skladnik utosamienia pomaga dokonaé rozdziatu wyobra: echpoteznego pier wor nego ojea od rzeczywistego wizerunku ojea. Skoro urozsamienie cys ‘ecavol dpowiedzi na kompleks Edypa jest jaw sig dziecka z jego ojcem w odp' 4 « ewyiéé poza wyobrazenic m weornym, to infantylna regresja mor WPT Pie andre tego ojca i dotrzeé na drodze procesu sanalslicy a ' archaicznego wyobrazenia. Co wigee), prymity uczuciowej laczacej jednego cztowicka x drugim” nia przywodcy jako w narcystyezny 17 Ibidem, s.197 inast. 18 Ibidem, s.198. 19 Wyrdtnienie Adorna [przyp. tum. ido od in 20 Ibidem, s.197. fe zalozno8ci lib " analizie sytvach saueby 21 Termin ,anaklityczny” oznacza W paychosr ea Shiekt zaspokajsiaey Par=ePY popedu, skutkujace ukierunkowaniem oe ‘pep tu aine, np. potrzebe pokarmu lub bezpie userHEODOR W. ADORNO aktu pozarcia, polegajacego na uezy " ' Nicnj gpekt identy fikacji jako , ; ae ig samego sicbie, moze dostare ukochanego obickcu c7¢s " ‘4 76 Gos Wska. r jw zrorumicniu fakeu, 4 wspdlezesny wizerunc zowki pomoenc} ; : ; rvweadley wydaje sig czasami rozszerzeniem wlasne} osobowosg; ee iat, jegu: kok i PET Glee: eed F » kolektywna projekeja, a nie obrazem ojca, ktdreyy stwa tego podmiotu mogla w dy. podm rola w pozniejszych fazach dziecit po rch spoleezeristwach zostaé ograniczona??, Wszystkie te aspeky ja dalszego wyjasnienia. ‘cud uznal w swojej teorii id ealizacji kluczowa role narcyzmy w 2wiqzku z identyfikacja zachodzaca podezas tworzenia sig grup ich: {...Jobiekt traktujemy tak, jak wlasne ego, co znaczy, Ze wstanie zakocha- pnego libido, W ry fakt, Ze obickt sluzy do zastapienia wlasnego, nicosiagnigtego idealu ego. Czlowick kocha obiekt ze wzgledu na doskonatosei ye nia przenosimy na obiekt znaczna ilos¢ narcy: ielu formach doboru mitosnego rzuca sig nawet w 0 , krorych oczekiwat od wlasnego ego, i ktére teraz cheialby —na tej okreznej drodze —zdobyé dla zaspokojenia swego nareyzmu”?3, Identyczna idealiz ie samego sicbie faszystowski przywodea stara sie wbudzié w swoich zwolennikach, a wzmacnia ja ideologia Fiihrera. Ludzie, z ktorymi musi sig on liczyé, na ogdt przechodza charak- terystyczny dla wspolezesnosci konflikt migdzy silnie rozwiniera, racjonalng, samozachowaweza instancjq ego?4 a ciaglymi niepowo- dzeniami w spelnieniu ich wlasnych oczekiwan wobec niego. Konflikt ten skutkuje silnymi impulsami narcystycznymi — moga one zostaé przyswojone i zaspokojone tylko przez idealizacje jako ezesciowe 7 Zab. Horkheimer, Authoritarianism and the Family Today, [w:] The Family: Its Functor and Desuiny, fed. RIN, Anshen, Harper & Brothers, New York 1949. 25 S.Freud, Psychologia ehiorowosci.., op. cit, 8.203 24 Angielshie tumaczense ksigeki Freuda oddaje tern (2dolnote), ktére to stowo nie ma jecnak hierarchic alu. Sh in Instanz (instancja) przez faculty -nych konotac|i niemieckiego orygi Howo agency wydsje sig odpowiednie)s-ce (it 1 tez slowem postuguje sig Adorno wangiels Bea hen oryginate niniejseeqgo tekstu, w polskim thumaczeniu wiacam jediah do ne tmechego terminu Freuda, poniewat slowo ,instancja" ma w polszczyznie mugday «ay snacrenve odpomade)ace, jak sadiey, itoncy. autora (przyp. tem }} 196FREUDOWSKA 11 FORA MODEL pRopag ANDY Fy ASRS, preenesienie NaTerstye7neR0 hid na obieky fez podobieisewem wyobrazen ; seniem podmiotu: gdy ¢; icbie, ale pozbywa sig plam frusery jogo obraz wlasnego empitycznego . idealizacie, harykacura prawdiwe), 6 sbiorowy. Real ska wspolnota Indu dokladnie odpowiads rbiorowosci jako ,pewne) ilosei jednostek idealu ego postawily ten . srodsamily signaw: Teudowski ja pi pr swoja picrwotna, podobna do ojcows! iej wszechmoe z si Freudowska konstrukcja psychologiczna wyobrazet zviavamch z praywodca zyskuje potwierdzenic w jej uderzajace| rgodnoxei zty- pem przywodcy faszystowskiego, przynajimnie| o tvle, 0 ile chodsi 0 je} publiczna strukture. Opisy takiego przywodey pasuja rownie dobrze do Hiclera, jak i do idealizacji, pomagajgeych sig kreowaéame- rykanskim demagogom. Aby umozZliwié narcystyczne utozsamienic, sam przyw6dca musi sig wydawaé absolutnym nareyzem ~ na tym Freud buduje portret ,,picrwotnego ojca hordy”, ktory réwnie dobrze mégtby byé portretem Hitlera. ow ludzkosci byt on nadcstowiekiem?®, krorego nae} i¢ dopiero w przystlosei.Jesecze dis ludsie Na poczatku d Scia Nietzsche spodziewal K kolektywni potrzebuja zludzenia, Ze sa przez wodza kochani na ni i sprawiedliwie, on sam jednak nie mus kochaé nikogo innego— wolno mu mieé naturg pana, absolutnie narcystyc ana, przy tym pewna sicbic nareyzmowi, i moglibysmy Kiem kulcurow ym> i niezaledng. Wiemy, Ze milosé ktadzic kres nare dowicsé, w jaki sposdb stala sig przez co e2ynn" 26 Nie od rzeczy bedzie byé moze nadmiené, en vazeniert, COE yin wy yiko 018.8 wieka ma rownie niewiele WI praysclosci z faszyernem. Aluzje Froude es anadcrtowiek" [ang Superman, pr2yp: tu 27 Ibidem, s. 212. 197THEODOR W. ADORNO na jedna % najbardzi¢j ruea W ten sposab wyjas " cig w ovzy cech mowy agitatora, cZyli brak pozytywnego pro by on dae”, jak rown acy ch, stay paradoksalng dom sig kocha, tylko jest on samy WE INNERO aspekry nic} zaprzeezajacego temu picry, i eregokolwick, co mé rofby i zaprzeczenia: przywodce naci¢ nie kocha nikogo. Freud zdaje sobie jednak spr: yywodcy, najwyt ako supermen, przyw6dea musi jednak cudownym sposobem zdawaé sig zarazem osoba przecigtna, tak jak Hitler, keiry pozowal na kombinacjg King Konga i fryzjera z przedmicscia. Takje tcorii narcyzmu. Wedlug niego: wizerunku pr szemu, Jawiac s i to Freud objasnia w swo} jednostka rezygnuje ze swego idealu ego i zamienia go na ideal zbiorowo. Sci uciclesniony w prywédcy. Dodajmy jednak od razu, Ze wydarzenie to nie we wszystkich przypadkach ma réwnie wielki zasieg. Rozdziak migdzy ego a idealem ego u wielu ludzi nie posunat sig zbye daleko, oba Jatwo sig jeszcze pokrywaja, ego bowiem czesto zachowuje wezesnie s2q narcystyczng zarozumialosé, Sytuacja ta bardzo ulatwia wybér pr ywédey. Czesto wystarcd y, by posiadat on typowe cechy tych ludzi mane -g6lnie mocnej i czystej formie i by robit wra? obdarzonego wick za sila i libidinalng wolnoscia, a juz wychodzi mu naprzeciw potrzeba silnego pr: potegi, do ktérej wodcy i stroi go w vaty przemozne) adingd moze on nie mieé Zadnej pretens i. Ini ludzie, ktérych ideal ego bez korektury nie weielilby sie w jego osobe, ulegna wtedy sugestii, to 2: identyfikacji?’, ¥y zostana porwani skutkiem dzialania ‘Teoria Freuda antycypuje wige nawet zdumiewajace symptomy niz szosci faszystowskiego przywédcy, jego podobienstwo do nedznych aktorzyn i aspolecznych psychopatéw. Dla dobra tych ezesei 14 cystycznego libido 2wolennika, kore nie zostaly wrzucone w obra przywédcy, lecz nadal sq polyczone z jego wlasnym eg, nadeztow ied musi weigd przypominaé swojego zwolennika i jawie sig jako jez? nbowigkszenic”, W konsckweneji jednym z podstawowyeh narzedZi spersonalizowane) propagandy faszystowskicj jest pojgcie wielkicge 28 Ibidem, 5.216 198 ishFREUD OWSEATEORIAL Moe ™ TOP ACAD, malego c/lowicka”, osoby syenali jak i £0, 2€ jest po prostu kims 7 hy Amerykaninem, nieska; LOnYM bopac wym, Ambiwaleneja psychologiczng cud. Obraz, preywode Ace} zane) aKa CU ad © Pragnic byé autory Hia}ae spotecsny nic z¥wolenniks tetem, P. Weige dziata, chog Wewnetrzne przckonanie. ie wyczuwaja, 46 Pomoca zalozeni powszechneyo oswiecenia utracila soje Ludzie postuszni dyktatorom jednoone, zbedni. Radza sobie z tq Sprzecznoscia za sami sq bezlitosnymi tyranami, Worystkie standardowe metody agitatorsw sa pomsstane 2 Freudowshim wykladem na gemat tego, co pone fn wowg strukeura faszystowshicj demagogi: technihi pers i ide ,wiclkiego matego czlowieka”. Ogranicvamy losowo wybranych przykladow, . . Freud daje wyezerpujacy opis elementu hierarchicaneyo w itt cjonalnych zbiorowosciach, Sa oni ze oni zgodnie ¢ podsta- nalizacgji2? i¢ tu do kilku Jest oczywiste, ze zolnierz obiera sobie za ideal swego przctozonego, a wi¢e wlasciwie wodza armii, podczas gdy z rownymi sobic identsfi- ujace kolezerisewo kuje si¢ iz tej wspalnory ego wyprowadza charaktery zobowigzania do weajemnego nicsienia sobie pomocy i do dziclenia sig wlasnoscia. Narazilby sic on jednak na posmiewisko, gdyby zecheial A é si m3”. identyfikowaé sig z naczclnym wodzem*", fe sig u Freuda (Sychologia b.0/0 29 Wigce) szczegélow na temat personalizac) znaiduie si wos. op. ch.) 5180 dae w prays polskin wars ne dato mis Codnalesé tego praypsu,prayp- thm |. gaze omanraon ace G8 woscionn prayeidcéu, 0707 nas 194, te define 0.» 2 toty smojejwragionaine idee, More spa} gue ON Jest orinve zane berpostedne prgmeiene 0 PNT Zarmiast tego zachodii reqresywne personalizocs® reomduye ty moshwose: of. Heeb 1° reneyald we tworty >) dry ear a 0800 wy ths 0 abstakcynego |...) zy te) narnien 7 hen a Dstiakcyjna wiew 6 : yo prayed ie yeerne WY PLOY ley naitatay we 27m Jakas znacena lic2ba ude. Te f rigyako wtsrney doskonaly sposdb preybrat postae 1) 50. ibidern,¢ 219 220, 199)THEODOR W. ADORNO . Wezyscy faszysei, rece jasna swiadomie i bezposred “Bo ose nego najbardzie niepozornego demagoga, nicustannic podkresis : zroznicowanie hicrarch rytualistyezne ceremon cane. Wim mij trukeure wysoce req 0 spoleezeristwa przemystowen, ci budduja i ewardo narzuca;, st vapewniona prize sym stopniu hicrarchi cjonalizowanego i skwantyti tym wigce] stucenych hie bez obickeywnej ragji bytu, z powoddw ychotechnicznych Modna jednak dodaé, Ze nie jest to jedyne Zrddlo libidinalne, ktire wehodizi tu w gre, Struktury hierarchiczne sa wige doskonale 7g0dn¢ 7 pragnieniami 0 charakterze sadomasochistyeznym, Stynna formula Hitlera: Verantscortung nach oben, Autoritat nach unten (odpowiedzial- nosé w gore, wladza w dol) Swietnie racjonalizuje te ambivalencje rehii fas: charakteru3!, Tendencja do deptania tych, ktérzy sq na dole, tak straszliwie przejawiajaca sig w przesladowaniu slabych i bezbronnych mnie: svosci, jest rownie wyraéna, jak nienawisé wobec ludzi W praktyce obie tendeneje dosé cz Swiatio na przenikajace ws ewnatrz, esto sig Iqeza. ‘Teoria Freuda rzuca stko sitywne rozrdanienie na ukochang grupe wlasna i odrzucana grupe zewngerzna, W catej nase) kulturze praywyklismy uwa/aé ten sposéb myslenia i zachowania za oczywisty, do tego stopnia, ze rzadko zadajemy na serio pytanie, dla ego luizie Kochaja to, co jest takie jak oni, a nienawidza ezegos, co jest inne. W tym wypadku, podobnie jak iw wielu innych, produktywnosé podejscia Freuda wyraza sig w podwazaniu przezeri tego, co og przyjete. Le Bon zauwa‘yl, Ze irracjonal "32, J dlnie y chum , posuwa sig do osta- zuje, Ze dychoromia ymi jest tak gleboko zakorzeniona, Ze dotyka nawet tych grup, ktérych ,idee” na pozor wykluezaja podobne reakeje. Juz w roku iar Breud byl wige gotéw rozpravi¢ sig z liberalng iluzja, jakoby postep cywilizacji automatycznie mial preyniesé werost tolerane}i i spade tecznosei Freud rozwija te obserwacj¢ i ws! migdzy grupami wlasnymi i cud: przemocy migdzygrupowci 31 Niemiecka moma potocene dysponuye wyranistym symbolem tego tysu, Mowge © Radlaluernaturen, charakterach rowurtystow. u gory siy Alama), & oxt doh $2 Ibidem,s. 178 200FAEUDOWSKA THOMA: wong Or) MSAMOY PASTS Ow Jednakve wie? ta nic obcimuie — row nics « ke THlestwie Ch rysta Judi. Morey nic nale7a do spe ‘i hrorey ay FO Me hi Hecenosei wicenye i ktorvch on nic hocha: dlate ‘20 te? teligia ie‘linaween milosci, musi traktowaew spossh surowy BAW Sere Deatitosny tych, kei tosunku do wsrys é wymnaja. W gruncie rzec7y hafda religia w « wyznawciw jest religia milosci, ale kapda » cje wobec Iudzi nicpodzielajaeve pravchodzi nam toz trudem ~robié wiernym wyrzurawz psrchologicznie rec, biorac ludzie niewierzacy i oboietni mn, pod tym w: gledem w sytuacii o wiel duia sig ' le lacwiejsze. Jesli nawer nic cja religiina nie praejawia sie drisiajw take jak to sic dzialo we wezesniciszych stuleci toleran waltowny i okrutny spossh, iach, to jednak nie mazemy wevaje ludzi ulegly zhagodre icle wicksym stopniu nalezy sie dovuhinag ‘m ostabieniu ue stad wnioskowaé, Ze od tamtych czas ob niu. Prey n tego wo w niewatpli religiinyeh oraz zale?nych od nich wiezi libidinalnych. Jesli micjsce wiezi religiinych zajma inne wigri zhiorowosci — jak to obccnie adaje si¢ micé micisce w pezspadhu wievi socjalnych ~ to dojdzie do takicj samej nictolerang}é wobee innye jaka istniala w cpoce walk religijnych [. znej Freuda, wi » ,socjaliseaw™ Biad w prognozic polity: co robig ich nicmice , jest rownie uderzajacy, jak arcywrogowi stowskiego zniszczenia, pedu do wyeliminowa- jego prorocewo fai nia grupy cudzej34, W istoci neutralizacja religii doprowadzita, jak zwolen- fistwa tego, co antycypowal bedacy jal na wierzacych i niewie- racych utrzymat sig i zrcifikowal, Stal sig jednak strukeurg sama : ‘ -yjnvch, i jest broniony w sobic, niezaleznie od wszelkich tresei ideacyjnych, i jest bronie i jewad ueracil wewngtrzne przchonanic 7 tym wi¢kszym uporem, poniewaz utracil wewng cligijne| miloset. Jednoczesnie zanikl lagodzacy wplyw religijne) dokeryny 45 Ibidem, 4.195, 194. . 464 Jesh chodzto roly .zneutralizowaney’, 1oxwod? nie, tob, Osobowose autorytorra tot BY ; agene und det Hern’ shie) propay voney lay Wt gsi td fn hoanl wai Jo Gort Heo problemowy wnosea Der ©! Gosellschah Paula Fedora 201THEO0OR W. ADORNS wice i Koslow" 5, stosowane} e (Ono stata techni omiee i horton 5 stosowane pr7e7 ws sekigg favvastonshich demagogow. PoniewaZ nic uzna oni Zadnego ducho. wego kryterium rozserzygajacego, keo jest wybrany, a kto odrucy ony, zastepuia je heyterium pseudapr7yrodnie7ym, takim jak esa yoo wydaje sic nicodparte i ktére mozna wobec tego stosowaé iesrere bardvie] bezlitosnic niz pojecie here7ji w sredniowieczu. Freudoy; udalo sie zidentyfikowa€ libidinalna funkeje tej techniki, bazujace ywne] sile jednoczace). Jako Ze pozytywne libido zostaje przclane w pelni na picrwotnego ojca, ezvli przywirdee, i do dyspo. zycii pozostaje niewiele tresci pozytywnyeh, trzeba znalezé tres atywna. Wodz lub idea wiodaca mogliby rowniez jesli mozna tak powiedzieg, przybraé charakter negatywny; nienawisé przeciwko jakicis okrestone| osobie czy instytucji moglyby dzialaé rownie unifikujaco i prryezynié sic do powstania podobnych wiezi uczuciowych, co pozytywne przy- wiazanie37_ Rozumie sig samo przez sie, Ze ta negatywna integracja Zywi sig pope- dem destrukeji, do ktérego Freud nie nawiazuje wprost w Pychologi zhiorrwasci, ale ktorego decydujaca role rozpoznat w pracy Kultura jako Eridlo cierpien. W tym kontekscie Freud tumaczy wrogosé do cudze} grupy narcyzmem: W otwarte) niccheci i wstrecie w stosunku do obeych z naszego otoczenia moemy rozpoznaé wyraz mitosci wlasnej, narcyzmu ezlowieha, keory dazy do samoafirmacj i zachowuje sig tak, jak gdyby odchylenie od jego Zob. Mt 25, 31-46 [prayp. tum.) Wrto zauwatyé, 2e wedlug Freuda ideologia rasy wyrainie odzwierciedia idee prernotoego braterstwe poprzer specyficzna regresje, do ktére) dochodsi w wore’ fu tig mary Koncepcja rasy dzieli ze wspélnota braci dwie cechy: stanow rzekomo eaturalng wigi kre” | zostala cdeseksualizowana, Podobieristwo to w haszyziive jest 829 sn yuane ne posiornie pods, iadomyin, Weglgdnve readho mow sig tam 0 braterstwe zafele w kontekscve Nieincow camuesckujacych poza gianicarn Reeszy (.nast Whey bracie"). Wymika to oceywidcie po ceyéci z pamigct o fraternite rewolu) dla naaistow stanow! tabu. ncushie), Movs 37S Freud, Prychologia zbiorowosci...op. cit, 8.194, 202inds widualne} postaci i charahte MWomnace za soba Zadanic ich prrcks aera stlcenia's Nareystyezny 7 agandy fasyy W nader prrchiegly nikowi mysl, Ze przez sam fakt prove lepszy, wyaszy i c7: ? ustannic, nickiedy 2N08ci dev wasn 7 nici wykhuezeni, tera sig zarazem neg, gniew, Wy . : niz ludzie krytyke samoswiadomosei odbiera ¢ cystyezna strate, a to budzi wszystkich faszystow skierowane za zersetzend’®, 2a demistyfikacje i h wlasnych upore: mywanych wartosei, Thumaczy to rivwnicd wroues ost aych wobec jakiegokolwick rodzaju intospeheh Mek wrogosci na grupie cudzej znosi nictolerang b sbiorowosei, z ktGra w przeciwnym razie wysoce ambiwalentna. 1} BeUPY jeve Jakakolwiek an atyWhie jako nar. FaSnia to gwaltowne reakeje rzecivko ter Praeciwko temu, co uznaiy oni Poderzy prvedz0- Kupicnie je W obrebie whasne} Jnezytaby jednostke relacja Jednakée cala ta nictoleraneja znika —crasowo lub trwale ksztaltowania sie zbiorowos Ww procesie ii wzbiorowosei. Dopaki proces ten trwa i dokad siega — jednostki zachowuja sig tak, jak Iyby byly idemtyezne, toleruja odrebnosé innych, uwazaja inne za rwne sobie i nie cvuia wstretu wobec nich, ‘Takiemu ograniczeniu nareyzmu moze ~ 7goulnie z naszymi teoretycznymi pogladami ~ daé poczatek tylko jeden czy. : : 0 nik — libidinalna wied z innymi osobami* standardowy agitatorski_,trik jednosei”, Polega inni niz udzie z zewnate2, prZy wwewngtrz wlasne} zbiorowoset grupy. ‘Tym tropem poda: on na podkreslaniu, jednoczesnym umniejszaniu roinic i tendeneji do wyrownywania cech istocnyed Maen na th % wyjatkiem réznic hierarchicanych. Ws2yse an sacexeuil samym wozku", nike nic powinien mice lepieg sna Podshorny Ute sta, wygodnicki zawsze sa preedin! ze slucl how tonic wlayne jorem atahow. 38 Ibidem, 5.195.196 39 Demorelizujace {preyp- tum} 40. Ibidem, $.196. 203 sa saanieng a sea‘THEODOR W. ADORNO mu, braterstwa we wszechogarniaj zawistnego egalitary . 7 ACY Upoke. rzcniu, stanowi skladnik propagandy faszystowskigj§ samego tay, ‘amu, Jego symbolen byla niestawna hitlerowska pochwaka Linipfiy richt*l, Im mnic) chea zmienié wewngtrzng strukture spoleczerisey liwor spolecznej, co ona aja 0 Sprawic: tym wigeej rozpraw 18, te Jaden 7 crlonkow ,wspolnoty ludu” nie powinien pozwalaé sobie . Represywny egalitaryzm — zamiage ynicsicnic ucisku —stanowi na indywidualne przyjemnos ywistniag prawdziwa rownosé przez stowskicj mentalnosci. Jego odbiciem jest sto- nicodlacana cz¢se fi sowana przez agitatoréw technika ,gdybyscie tylko wiedzieli”, obiecu- jaca méciwe ujawnienie wszelkiego rodzaju zakazanych przyjemnosci ktérym oddaja sig inni, Freud interpretuje to zjawisko w katcgoriach transformacji jednostek w czlonkéw psychologicane} ,,hordy baci ch spéjnosé stanowi formacj¢ reakcyjna wobec picrwotne| drosci o siebie nawzajem, kt6ra welacza sig w sluzbg spdjnosci grupowe}. To, co péznicj spotykamy w spoleczeristwie jako aktywny duch wspol- noty, esprit de corps itd., nie w zazdrosci. Nikt nie powinien chcieé byé leps: ypiera sie swego pochodzenia od pierwotne| ry od innych; ws powinni byé rowni, Sprawiedliwosé spoteczna polega na tym, 2¢ kay odmawia sobie wielu rzeczy, ale zarazem inni take musa z nich zre- zygnowaé lub tez — co na jedno wychodzi — nie moga tego Zadaé?. Moéna dodaé, ze ambiwalencja wobec brata znajduje uderza- jacy, powracajacy wiclokrotnie wyraz w technice agitatora. Freud i Rank zwrécili uwage, Ze w bajkach mate zwierzeta, takie jak mrowki i pszezoly, ,to bracia z hordy picrwotnej, podobnie jak w symbolice sennej owady i robactwo oznaczaja rodzenstwo (pogardliwie: jako mate dzieci)"*3, Poniewaz calonkowie grupy wlasne) ,moga sig naw Z- o obicktu" jem zidentyfikowaé we wspdlne} milosei do tego s nie wolno im prayznaé sig do wzajemnej pogardy. Zamiast tc sig ona w calkowicie negatywnej kateksji tyeh nidszych zwierzat, me} pwyraZa 41 Danie jednogamkowe, synonim bardzo prostego posithu [przyp. tum] 42. Ibidem, 5.209, 210. 43. Ibidem, 6.221 44 Ibidem, 5.209. | pe sh “ KeFREUDON WSKATEORAI Mone L PRO a. CANDY Fas, 2 ¥810 polgezone] 7 nicnawik snes 3 do grupy cudye tak naprawdg jedna z ulubionych techy Vinania y nil Projcktey . oman rary zbadal bardzo szezegdlowo Le a ”YStOWSKICH agian LO Lowey 2 TH tatorey innych grup, wszystkich 1 . wenthal ts. Qo TOs ic innych grup ystkich cudzoziemedy. al: Dordw nye ch i obacems, Aawhasvera uc hd propagandy faszystowskiej z mechanizmami Freuda w Pychologit zbiorowosci, to usin 3 Wypracow: uniknione pytanic: jak faszystows y zad. douezeni, zdolali posiasé wiedze 0 t stnigje NIE ZBOUNOSE bod sedy anymi przez lag sobic niemal nie Prymitywni i nie ch mechani: ma 8 anizmach? Wekavuj na wplyw wywarty przez Mein Kampfna amerykaisk s 7 see rykarishich dema nie zajdziemy dalcko, poniewa’, wydaje sig niemodi ydaje s we, agitators; icles “holowi hi, cby wied: Hitlera na temat psychologii zhiorowosci wykracrala pova naibanal a naybanal- niejsze obserwacje 7: erpnicte % popularnych wersji Le Bona, Nie tei 2 Goebbels byl wielkim mérgiem propagandy w pelni Swiadomym najnowocresniejsrych odkeyé wspailezesne) psy chologii glebi. Przeglad jego przeméwien, podobnie jak wybor zjego niedawno wydanych dz mofna ted utrzymywaé, ennikow, pozwala stwierdzié, 7e sprawia on wrazenie osoby dostatecznie spryene), by graéw polityezna gre whalzy ale absolutnie naiwnej i powierzchowne;, jesti chod spoleczne i psychologiczne skrywajqce sie pod powierzchnia jexo wlasnych haset i artykuldw prasowych, Pomyst, jakoby Goebbels byt alnym” intelektu: o zagadnienia sta, t0 c7gsé svataiskic| wyrafinowanym i yrady legendy otaczajace) jego nazavisko, a podsyeane} gorlivie praca diene nikarzy; legenda ta, nawiasem mowiac, wymagalaby psychoanalityez- nego wyjasnicnia. Sam Goebbels myslat stercorypowe ! pozostawal | pod wladza personalizacii. ‘Yrzeba wige sukad innych po tylebrog podkrestana 949° nie psychologicanycl cechaik manne) Jaje sig wspomniana ju najzupelni przyezyn niz erudycja, by w: stowska kompetencje w dviedi jszym jej Zrodlem wx nika, ktdrg opisuie ielen siete manipulaeji, Najwazn' fundamentalna to#samosé przywouk Praywidea moze otis pwlacryels na jes PIPES zwolen udywac pyychol zaspektéw identyfikacji- nly, pone pragnicnia i potrzcby osob waz jest do nich pod waglede . , Jobny, a eZ psychologic! an podobnys 5 Zob. Prophets of Deceit 205THEODOR W. ADORNO S708, | go od nich nic jakas istorowa wy/s c wyravanig A spovilr nieskrepowany toga, co jest w nich ubryte, Pray widey gy na ogil typami oralnymi, owladnietymi przymusem ni iia nych, Slawetny urok, jaki rzu n rze funkeja ich oralnosei mowienia i zwodzenia “avolennikaw, jest w znaceng] mi pozbawiony swojego racjonalnego zat h archaicznym regresjom, kt6re redukuja jednostki do cztonk6w thumy, Jako Ze ta wlasnie wlascivosé pozbawionego zahamowan, ale raczgj jmniej czasowy brak kontroli eg, sile. F enia, dziala magicznic i sprasja asocjacyjnego mowienia zaklada co na moze on wskazywaé na stabosé, a nie n: pyszniacy sig swoja sila czesto daja sygnaly owe; stabosci, a edy pros7a o datki pieni¢zne, a sygnaly te oczywiscie zrecanie kacza idea sily. Aby skutecznie wyjsé naprzeciw nieswiadomym dyspozycjom swoich stuchaczy, agitator — by tak rzec — po prostu zwraca ku nim swoja nieswiadomosé. Jego szczegdlny syndrom charakterologiczny pozwala mu tego dokonaé, a doswiadczenic nauczyto go wykorzysty- yeek z wlasne} stowscy agitatorzy las waé owg umicjetnosé swiadomic, robié racjonalny uz; irracjonalnosci — jak aktor albo ten typ dzicnnikarza, ktéry umie sprzedaé swoje zdcnerwowanie i wrazliwosé. Nic wiedzac o tym, potrafi on zatem mowié i dzialaé zgodnie z tcoria psychologi ZN PO prostu dlatego, Ze teoria ta jest prawdziwa. Wszystko, co musi zrobi¢ agitator, by jcgo publicznosé ,zaskoc ie, to zrgcznie v raystaé wlasna psychologig. Jeszeze jeden do psychologi nnik wzmacnia adckwatnosé narzedzi agitatorow znych podstaw ich cel6w, Jak wiadomo, fa agitacja stala sig w migd vasie zawodem, sposobem na dlem utrzymania, Miala mndstwo c7 jekeywno) réznych swoich przckazow ina drodze czegos, co mozna by okre: vast, by przctesto jako dobér naturalny, przctrwaly tylko najbardziej chwytliwe spostdd nich, Skutecanosé tych prackazow efektywnosé sama w sobie jest funk ja psychologii konsumentow. W procesie yzamrazania®, dostezegal nym we wszysthich technikach stosowanych we wspolezesnie] huleurze masowej, pra kazy, ktdre prectrwaly, ulegly standaryacji, jak slogany rcklamowe najlepic) sprawdzajqce sig w promocji przedsigbiorsewa Lholci standaryzacja idvie w parze z mysleniem stereotypowym, esi »stereopatiq” osdb podatnych na propagandg, z ich infantylng potrzcba 206pavcholo} narzedei agitatorow wskutck nadmie cjalistyeznyeh Niemezech wszy se propagandowy awane Zartobliwie Blubo, albo tee 2 kon rej wyprowadzono parodystyezny czas Prick: ikrew), 4.7 kts den (unordyerni Ncepeji rasy nordyckie * . ownik ay 7 xen nie tracil jednak atrakeyjnogei, wi ifter rach ten ne eae " ej crerpanoeynie isady - satysfakcj¢ z owego shochszeaplersewan jako wskaz wha s Tinectes Be skazni fakeu, Ze w Trzecie} Rzeszy 0 losach hui decydowals elke wwolna od hamuledw racjonalnej obicktywnoée Sh? Ss Mozna wreszcie 7 vina wreszcie zapytac: dlaczego stosowana paychologia shio- rowosci, 0 ktorej tutaj méwimy, jest charakterystyezna la fase zmu, a nic dla wigkszosci innych ruchiw starajacych sie 0 masoue poparcie? Dowodzi tego nawee najbardziej pobiczne porswnanic propagandy faszystowskicj z propaganda partii liberalnych i poste powych. A jednak ani Freud, ani Le Bon nie przewiduja podobnego zréénicowania. Méwiq oni o elumach ,jako takich”, co przypomina konceptualizacje uZywane w formalngj socjologii, bez, uwzglednienia politycznych celéw grup, 0 ktorych mowa. Tak naprawde obaj mili na mysli raczej tradycyjne ruchy sogjalistycane niz ich praceiwieriseo, choé nalezy zauwa’ é, ae Koscidt i armia — prayktady wybrane przez Freuda dia zilustrowania jego teorii — saz istoty swoje) konserwa- tywne i hierarchiczne. Le Bon z kolei zaimuje sig glownie dumami niezorgan spoleczeristwa dalece wykraczajaca poza 2asies psychologii moze udziclié pelnej odpowiedzi na postawione t pytania. My zadowolimy si¢ zaledwie kilkoma sugestiami. Po pierwszc, pomime preedvoje a nego boomu gospodarczego pierwszych lat radon Hitlera obicktywne ymu sq w znacane] micrze irracjons aoa om 2 praceza materialnym interesom wielt spostdi ‘ eich raja sig uwzglednié, Ciagle zagrozcnic Wor bgdace he enie, a masy CO 11" szyan nic mow WEE aypetnel salniyel meds krona ideale: yowanymi, spontanicznymi, efemeryeznymi, Tylko tora Ine, do cego stopnia, cele faszy’ i nig) przeddsastaddontte ya 7nises faszyzmu, oznac zdajq sobie z tego sprawe. kiedy nawiqzuje do swoich wl nic od tego, jak falszywa moze Ingj nicprands, ii nicsales jasnych irracjon ienti¢ byé mitologiss 207THEODOR W. ADORNO racjonalizuje irra masa pomoca racjonalnych argumentow, jego propagand szona 7 koniecznosci odchodzié od mySlenia dyskursyy cjonalnosé, Poniewa’ fas2y2m nie mogthy 1 hag my Neg: my Ory A jese y ni Y iran, byé ukierunkowana prychologicanic i mobilizowaé proces nalne, nieswiadome, regresywne. Ulatwicniew tym zadani loby nie tylko poza spoleczne, ale i ps ona lud zautonomii i spontanicznos reprodukowaé istniejaca mentalnosé dla Propaganda faszystowska musi jedynie swoich wlasnych celéw, bez koniecznosci wprowadzania zmian, a kompulsywne powtarzanic, ktére stanowi jedng z je) najwasniejszych wlasciwosci, bedzie sluzylo owe) koniecznosci ciaglej reprodukeji. Opiera sie ono bez wyjatku zarowno na totalnej strukturze, jak i na kazdym poszczegélnym rysie osobowosei autorytarnej, rownied bedacej produktem internalizacji irracjonalnych aspektow nowoczesnego spoleczeristwa. W zaistnialych warunkach irracjonalnosé propagandy faszystowskiej staje sig racjo- nalna w sensic gospodarki popedowe). Jesli uznajemy status quo za usta- Jone, potrzeba 0 wiele wickszego wysitku, by je przejrzeé, nid by sie dont dostosowaé i uzyska¢ jakies zaspokojenie w drodze identyfikacji Z tym, Co istnieje ~ to kluczowy moment fas Moja w ten sposob wy} stowskiej propagandy Snié, dlaczego ultrarcakcyjne ruchy masowe ym stopniu niz ruchy stosuja ,psychologig mas” w znacznie wiel okazujace wigce] wiary w masy. Nie ma jednak watpliwosci, Ze nawet najbardzie postepowy ruch polityczny moze stoczy€ sig do poriomu opsychologii umu” i jej manipulacji, jesli jego wlasna racjonalna eres Jegnie w gruzach wskutck zwrotu ku slepej wladzy: ‘Tak zwana psychologia fasz: Praez manipulacje. Racjonalnie wykalkulowane ceelnihi shuckuja enn, ,przyrodzong” masom irracjonalnose, ‘Taka obserwacja pomaga wyjasnié problem tego, ¢zy faszyzm jako Zjawisho iach psychologicznye /mu generowana jest w znaczne) mire co naiwnic uwaza sig masowe modna w ogéle dumac Ew kacege 208asy st wprawdzic z pewnoseig nase - PeWNOCIa poeng; aledy wana ; ale casi taka s cud wa} nych, je powna dla aktualizag ‘To 7 kolei stanowi potwierdzenie » nie jest zagadnieniem psychologi micnia w kategoriach p: NEL Porencjaty, fas 4M jako taki Proby zrozu Alozenia, je YM, a wszelkie “nych jego korze iomic ideologii, taki na “ ; takich jak gl pr sam cologia ,,irracjonalnych sil”, Woraya,n - 4 sam faszyzm idcologia ,irracjonalnych sit”, Prawdzic fa Sys zystowski agitator niewatplivie podchiyuje penne rendeneg nee rych sig zwraca, czyni to jednak jako mandatatiusy pote a gospodarezych i politycznych, Dyspozycje psychieme vient t fasayzmu: to racze)faszyzm defniuje obszar paychicmy meee z powodzeniem wykorzystywany przez sly promuiace gor ecken niepsychologicanych powod6w aw’ roli weiad pozostaja na po: ce go z mupelnie ryzanych z interesem wlasnym.'To, cosi¢ dzieje, gdy masy dostang sie wplyw sfere wplywu faszystowshie} propagandy, nie jest spontaniczna pierwotna ekspresja instynktow i potrzeb, lecz niby-naukowym oZywieniem ich psychologi, sztuczna regresjq opisywang przez Freuda na przykladzie zorganizowanych zbio- rowosci. Psychologia mas zostala przechwycona przez ich prz wodcow i przetworzona w Srodek dominagji. Nie wyraza sig ona bezposrednio wruchach masowych. To zjawisko nie jest calkiem nowe, zapowiadaly je juz wszystkie ruchy kontrrewolucyjne w dziejach. Psychologia, nie vamu, stata sig jednym z elementow jest podyktowana y. bedac bynajmniej Zrédiem fas narzuconego z gory systemu, ktdrego toralnosé j wlasnie potencjalem masowego oporu: wlasna racjonalnoscia m TreSé teorii Freuda, zastapienic indywidualnego narey2mu ide tyfikacja 2 wyobrazeniami praywidey, prowl w Kieran” tak rzee — zawhaszczenia psychologii mas pre ich ty tani wee dw ma oczywiscie sw6j wymiar psychologiczns, ste “ ra : na nasilajqcq sig tendenej¢ do odrazucenia moty wae} PS vce W jc starym, liberalnym znaczeniu. Motys role e § konerolowana i wehlaniana przez. mectsanizny 51° i saceynait “gory. Ki Guley staja sig Swindon “gory. Kiedy przywodcy stajat sie SW Pe Ww pewnym sensic praestaie odstawowym konstruke psyechoanalliZys . a aly WIM vO ym konstruke t logic ne) agja ta jes syseem cron tl nay poyehologil MoZlinese GE i so ile nig sterowa ogo! 209THEODOR W. ADORNO -m negatywnym, J wistocie pojeci fininje xz dominacje nieswiadomego i postulyje é sig ego. Wyzwolenie sig celowiekg dla Freuda psychologia jest pr7 on domeng psychologii po isenienic czegos, co powinno S pod heteronomiczne] wladzy nicsw se macenicin jego spsyehologii™ Faszyam sprzvja takimu orice. ve oxhwrotnym sensic: uerwala podleglos€ zamiast urzecry wistniag yer kontrole spoleczna wywlaszeza nicswiado.- adomego bytoby rownoznaczne potencjal wolnosei, pr ; ia¢ ja podmiotom. Psychika wprawdvie zawsre mosézamiast uswiadam klada takZc jej wolnose anie jednostki, lee. alnosé i autonomic. ‘To nic prypadck, ze em mysli psychologicane). W gruntownie wie, w ktérym nie ma w oznacza jakics skrepow jako pewna samowystarc wick xrx byt zlotym wi zrcifikowanym spolec7ctist bezposrednich relagji migdzy lud/mi, a kaZda osoba vostala zreduko- wana do spolecznego atomu, zaledwie do funkgji zbiorowosei, procesy psychologiczne, weigd trwajace w kazdej jednostee, pra ig jawi jako sily decydujace 0 procesic spolecznym. Psychologia jednost kowa stracila w ten sposdb cos, co Hegel nazwalby jej substancja. ‘To ‘reudla, 2 choé ograniczyt sie on asciwie zadnych taly sig jawil zapewne najwigksza wartosé ksiqZki do pola psychologii jednostkowej i madrze powstrzymal od wprowa- dzania zewnctrznych czynnikow socjologicznych, dotarl do punktu vrotnego — punktu abdykowania psychologii. Psychologicane ,zubo- zenic” podmiotu, kt6ry ,poswigcil sig obicktowi” i ,pozwolif mu zajac is micjsce swego najwaznicjszego skladnika”*, czyli superego, anty puje niemalze wakcic jasnowidzenia postpsychologiczne alezin- dywidualizowane atomy spoleczne, skladajace sig na faszystowskic . W tych spolecznych atomach psychologiczna dynamika tworzenia sig grup okazala sig niewystarczajqca i nic jest juz rzcczy- zbiorowos wistoscia. Kategoria ,hochsztaplerstwa” odnosi sig i do przywodcow, ido aktu identyfikacji po stronie mas oraz ich rzckomego szabu i histe- i 1c Zydzi sa diablami, i nic wierza ti tak zupelnie w swojego wodza. Nic utozsamiaja sig 2 ni w pelni, lecz odgryw: sii, Ludzic w glebi serea nie wierza w to, 31 OWO UtOZSaMicnic, Brajq swO) wlasny ENCUZ)Z01 iw ten sposoh uczestnicaa w wystgpie swojego preywouley. Dzichi temu osiagaja rownowagy migdzy swymni n ustannie mobilizowanyat 46S Froud, Prychologia shiorowose).., op. Cit,» 204FREUDOWSKA TEORIA | Money PROPAGANDY Faszysrowsniey porrzebami popgdowymi a osi 7 P ENiCtYM prye, stadium oswiecenia, ktérego nie mane eek” Nebie es historyeznym, * arbitralnic odwolad, Pray Mteru whasne) .pyychologii my sa tak bevlitosne zatrzymal dopodobnie podejrzenie fikeyj nego ch, * sprawia, Ze faszystowskie tly prrejednane. Gdyby choe na chwile awienie by s zbiorowosei i nic " y sig, by pomysteg, cake WAC je na lup paniki i ; shochsztapler cie, a mianowieie prey nia sig jednostck do rel ’ preeds Freud natkn kiwanym konteks ena ten clement twa" W nicocze- omawianiu hipnozy jako cof acji migdzy horda pierwotn: 4.8 pragj Jak wiemy 2 innych zachowati, rézne jednoscki w réznym sopniu przejawiaja zdolnosé do ponownego ozywiania takich dawnych svtu . Jednakze wiedza o tym, ze enor pnoza jest tylko zabawa, pozornym arych wrazeri, moze zostaé zachowana i poméc przeciwstawieniu sig aZ nadto powaznym konsekwencjom likwwidaci woli pod wplywem hipnozy’ ‘Tymezasem zabawa ta zostala uspoleczniona, a jej nastepstwa okazaly sig bardzo powaane, Freud wprowadzil rozréznienie na hipnoze i psy- chologig zbiorowosci, definiujac te pierwsza jako cos, co zachodi tylko miedzy dwiema osobami. Jednakie zawlaszczenie psychiki mas przez przywodc6w i udoskonalenie ich techniki pozwolito im skolektywizowac hipnotyczny urok. Nazistowski okrzyk bitewny: ,Obudicie sie, Niemey" skrywa swoje wlasne przcciwienstwo. Kolekeywizacja i instytucjonali- zacja uroku sprawily z kolei, Ze przeniesienie stalo sig coraz bard posrednie i niepewne, wige zdecydowanie wzrosto znaczenie axpektu przedstawicnia, ,hochsztaplerstwa” entuzjastycanc} ideneyfikacji icale| tradycyjnej dynamiki psychologii grup. Ten wzrost move va zakoneryé sig naglym usw! ‘adomicniem sobie fatszu uroku, aw honeu go zal . ak thine lamaniem sig. Uspolecamic noza rodzi sily pozwa spoleczniona hipn : aw koncu zbudai cel, na zazegnanic widma zdalnic sterowane) regres}t, ve erwajy 2 zanabnigey i oe/9 18 kedrzy wprawdvie juz nie Spia, lees weit ysl 47 Ibidem, 5.235,