Narodne nošnje

Jasna Bjeladinović-Jergić

Među tvorevinama tradicionalne kulture srpskog naroda - po ulozi u svakodnevnom životu i značenju
etničkog identiteta, kao i po likovnim i estetskim vrednostima - jedno od najznačajnijih mesta pripada
narodnim nošnjama. Poznate su mahom na osnovu sačuvanih odevnih celina iz 19. i prvih desetina 20.
veka, koje se odlikuju velikom raznovrsnošću oblika i ukrasa. Ta raznovrsnost i bogatstvo zastupljeni su i
u ženskim i u muškim nošnjama. Svaku oblast karakterisala je posebna nošnja. Po načinu odevanja
prepoznavalo se ne samo odakle je ko nego, naročito u mešovitim etničkim sredinama, i kojoj etničkoj
odnosno nacionalnoj zajednici pripada. U svom istorijskom razvoju raznovrsne narodne nošnje, kao
samosvojne tvorevine, s mnogostrukim značenjima u životu naroda, bile su izložene i mnogim uticajima.
Stoga su u njima, osim obeležja vremena u kome su rukotvorene i nošene, sadržani i drugi odevni
elementi iz proteklih vremena.

U velikoj raznovrsnosti odevnih oblika, osim posebnih oblika nošnji od jedne do druge seoske sredine,
uočavaju se i izrazite razlike u odevanju između gradskog i seoskog stanovništva. Građanska odeća na
većem delu srpskog etničkog prostora razvijala se pod tursko-orijentalnim, a docnije, kao u gradovima
panonskog podneblja i jadranskog primorja, prvenstveno pod evropskim uticajima. Građanska nošnja
balkansko-orijentalnog stila, izrađena od skupocenih tkanina i sa bogatim zlatnim i srebrnim vezom, bila
je visokokvalitetne zanatske izrade. Seoske nošnje, naprotiv, sve do početka 20. veka, i u materijalima i u
oblikovanju, bile su pretežno proizvod domaće kućne i seoske radinosti. Rukotvorile su ih žene, s tim što
su poneke delove radile i seoske zanatlije. Iskustvo i tradiciju prenosili su stariji na mlađe, s kolena na
koleno.

Već prvi pogled na raznovrsne seoske nošnje otkriva određene posebnosti u spajanju funkcionalnih,
likovnih i estetskih osobina odeće na širim prostorima. Isti ili sličan način privređivanja, uslovljen
geografskom sredinom, zatim istorijski, društveni i kulturni razvoj uticali su na stvaranje određenih
odevnih sadržaja u okviru većih kulturno-geografskih područja, kao što su dinarsko, primorsko,
centralnobalkansko i panonsko. U svakom području s obzirom na materijal za izradu i ukrašavanje odeće
koji je sredina pružala, zatim na krojne oblike i način ukrašavanja, kao i na odevnu tradiciju i kulturne
slojeve, karakterističan je osnovni tip nošnje, koji se javlja u mnogim odevnim i ukrasnim varijantama.

Nošnje dinarskog planinskog područja zahvataju predele Srpske krajine - Kordun, Liku i severnu
Dalmaciju, zatim veliki deo Bosne i Hercegovine, kontinentalne predele Crne Gore i jugozapadne krajeve
Srbije. Utom prostranom planinskom području stočarstvo, odnosno ovčarstvo, bilo je osnovna grana
privređivanja, kome je bio prilagođen čitav način življenja. Narodne nošnje bile su pretežno izrađene od
vune. Posle tkanja vunena domaća tkanina nošena je u specijalne stupe, "valjavice", kojih je nekada bilo
mnogo na manjim rekama. Ta dorađena tkanina, tj. sukno, u nekim krajevima bila je prirodno bele i
smeđe boje, a u drugim predelima bojena je u crnu, tamnomodru, ili crvenu boju. Pored mnogih delova
odeće od domaćih vunenih tkanina i sukna, u čijoj se strogoj formi naziru tragovi starobalkanske ali i
tursko-orijentalne odevne kulture, osnovu i ženske i muške odeće činila je konopljana ili lanena košulja u
obliku tunike s rukavima, obilno ukrašena vunenim vezom.

U ženskoj odeći su preko dugačke košulje neizostavni delovi bili tkani vuneni pojas i pregača, skladno
komponovanih motiva i boja. Od suknenih haljetaka najrašireniji je bio "zubun", "sadak" ili "koret" -
vrsta dugačkog prsluka, kao i haljina s rukavima, ukrašeni vezom i aplikacijama čohe u boji. Glavu
devojke krasila je crvena kapa, preko koje su udate žene polagale maramu presloženu na razne načine. U
muškoj nošnji karakteristične su uzane čakšire, a u nekim regijama prostrani "pelengiri" sa širim
nogavicama, veoma stari delovi nošnje. Uz njih su nošeni prsluci sa ravnim i preklopljenim polama
(gunjić, zubun, ječerma, džemadan) i kraći kaputi s rukavima (gunj, gunja, koporan, aljina). Obavezan je
bio tkani pojas raznih boja, a na glavi plitka crvena kapa, oko koje je u mnogim krajevima zimi omotavan
vuneni šal.

Ukrasi, bogato primenjeni na muškim, a osobito na ženskim nošnjama, odlikuju se izvanrednim skaldom
ornamenata i kolorita. Iznijansiranoj skladnosti umnogome je doprinosila prefinjena obojenost građe za
tkanine i ukrase postignuta tradicionalnim postupkom bojenja biljnim bojama. U ornamentici
polihromnog obilnog veza i u aplikacijama čohe i drugih ukrasa, koji prekrivaju gotovo sve vidljive
površine haljetaka, jednako i u tkanju, preovlađuju geometrijski i geometrizovani vegetabilni motivi. U
ostvarivanju dekorativnih i estetskih vrednosti vunene dinarske odeće značajnu ulogu imao je
raznovrstan srebrni nakit, koji je još više pojačava njenu tešku i monumentalnu celokupnu formu. Jedan
od najistaknutijih oblika bile su muške "toke" za grudi, sastavljene iz više srebrnih ploča ili pucadi, često
pozlaćenih. Bile su simbol junaštva i uz njih je nošeno oružje visokokvalitetne zanatske izrade, zadenuto
u pregrade širokog kožnog pojasa.

Nošnje primorskog jadranskog područja u odnosu na veliku rasprostranjenost dinarskih nošnji zauzimaju
znatno manji prostor. Usko priobalno područje Crnogorskog primorja i Bokokotorskog zaliva razvijalo se
u mediteranskim privrednim i kulturnim uslovima, održavajući stalne veze s planinskim zaleđem. Stoga
se u nošnjama, pored mediteranskih tragova i primesa građanske evropske odeće, susreću i elementi
dinarskih nošnji planinskog zaleđa.

Za izradu odeće korišćena su domaća platna od lana, konoplje i pamuka, kao i vunene tkanine poput
sukna i raše. Osim domaćih materijala, upotrebljavale su se, naročito za svečanu odeću, i tkanine
fabričke izrade, kao što su čoha, velur, brokat, svila. Pored skupocenih tkanina, u vreme razvijenog
pomorstva, osobito tokom 18. i 19. veka, pomorci su članovima svojih porodica donosili razne
dragocenosti i modne detalje - suncobrane, lepeze i dr. Osim veza u boji i gajtanskih našivaka, česti su
bili beli bez i čipka suptilne izrade. Zlatni i srebrni nakit, proizvod čuvenih zlatarskih radionica,
upotpunjavao je finu jednostavnost primorskih nošnji, u čijem je vizuelnom izrazu osnovnih odevnih
predmeta kolorit bio ostvaren u dve-tri osnovne boje, ponekad i u višebojnoj kombinaciji.

U ženskoj odeći karakteristična je gornja haljina u vidu dugačke suknje, složene u nabore, za koju je
prišivan prslučić. Pojedine varijante razlikovale su se u vrsti i boji tkanine, a analogno tome i u nazivu.
Preko košulje sa čipkanim umecima i suknje - "sarže", "raše", "kamižota", opasivan je vuneni ili svileni
pojas, a s prednje strane dodavana je pregača. Od gornjih haljetaka nošeni su prsluci i kaputići. Glava je
povezivana maramom, a ponegde se nosila i plitka kapa. I u muškoj odeći kapa je plićeg oboda, od čohe
je, spolja presvučena svilom. Ostali delovi nošnje su košulja s ukrasnim umecima, široke nabrane gaće,
pojas, prsluk "ječerma" i kaput dugačkih rukava. Značajan ukras čine aplikacije gajtana, a oko pojasa
kožni "ćemer" s pregradama, u koji su zaticane po dve kubure ili ledenice, izrađene u domaćim
puškarskim radionicama. U primorskim oazama dinarskog ruha zapaža se prilagođavanje odevnih odlika
planinskog zaleđa pitomini primorskog podneblja.

Nošnje centralnobalkanskog područja, osim u južnim i središnjim delovima Srbije, s komunikacijskim

jezgrom Moravske doline, rasprostiru se i u kosovsko-metohijskoj oblasti i u predelima Raške. Na ovom
širokom prostoru smenjuju se nizijski i brdoviti predeli, a nošnje predstavljaju spoj zemljoradničkih i
stočarskih elemenata, s očuvanim tragovima grčke, starobalkanske vizantijske, srpske srednjovekovne i
tursko-orijentalne odevne kulture.

U mnoštvu varijanata osnovnog odevnog tipa, s naročitom raznovrsnošću u ženskom odelu, kod
muškaraca su bili karakteristični sukneni beli a zatim i smeđi haljeci. Specifičan ukras bile su aplikacije od
crnog ili od tamno-modrog vunenog gajtana. U ženskim nošnjama, s brojnim osobinama izdužene
vizuelne forme, zapaža se izuzetno bogatstvo oblika, tkanina, veza, aplikacija raznih ukrasa, kao i
upotreba crvene boje u kombinaciji s drugim bojama, kao i zlatnim i srebrnim nitima, doprinosila je
velikoj živopisnosti ovog tekstila. Osnovni deo odeće bila je košulja, pravo krojena, s veoma bogatim
vezom na rukavima, grudima i uz donju ivicu. Vez je rađen vunenim, pamučnim i srmenim koncem na
kudeljnoj, lanenoj ili pamučnoj osnovi. Drugi karakterističan deo odeće bila je vunena ili pamučna suknja
otvorena celom dužinom, koja se od jednog do drugog kraja razlikovala po dužini, ukrasu, koloritu i
nazivu. Elegantne kosovske jednobojne "bojče" sa suptilnim vezom, kao i fina raznobojnost "futa",
"bokča" i "zaprega" iz drugih krajeva, s prugastim i sitno geometrijskim šarama dobijenim tkanjem,
veoma su skladno pristajale uz belinu izvezenih dugačkih platnenih košulja. I svi drugi delovi, a naročito
"zubun" dugačak sukneni prsluk s izvezenim cvetovima, po likovnoj izražajnosti predstavljaju izuzetne
domete narodnog rukotvorenja. Ovim osobinama treba dodati i naročitu opremu glave kod žena, s
dodavanjem umetaka u kosu i pokrivanjem ornamentima i ponekim krojnim osobinama, i u
raznovrsnom nakitu - naušnicama, ukošnjacima, počelicama, nagrudnjacima, prstenju, uočavaju se
odblesci srpskog srednjovekovnog kostima i nakita.

Nošnje panonskog područja rasprostiru se u centralnim delovima Srbije, u Vojvodini, Baranji, Slavoniji i
bosanskoj Posavini, u čijoj je populaciji znatan udeo srpskog stanovništva. U južnom graničnom pojasu
nošnje se prožimaju sa centralnobalkanskim i dinarskim odevnim sadržajima, a u ostalom okviru izložene
su srednjoevropskim uticajima i stilovima, posebno baroku, i od kraja 19. veka građanskoj modi
zapadnog i srednjoevropskog pojasa. Posebno su značajni staroslovenski elementi, koji su se na
jugoslovenskom prostoru najbolje ovde očuvali.

Na panonskom, pretežno nizijskom prostoru, sa složenim kulturnim prožimanjima, plodnost tla, s

obiljem žitarica i drugih plodova, davala je ekonomsku sigurnost stanovništvu, što se odražavalo na sve
oblasti života i što je u odevanju doprinelo bujnoj raznovrsnosti i razigranosti oblika, ukrasa i boja.
Bogato nabrana platnena odeća, koja se nosila leti i zimi, deluje lako i živo. Česti su vegetabilni motivi,
zlatovez, a boje su većinom svetle.

U ženskim nošnjama zastupljena je platnena dugačka nabrana jednodelna košulja, na kojoj je ukras
izveden u tkanju ili vezenjem u jednoj ili više boja. Na sličan način ukrašena je i dvodelna košulja, s tim
što se donji deo nosi u više slojeva. Osim platnenih, bile su uobičajene i vunene suknje, s krupnim i
sitnim naborima. Preko platnene odeće opasivani su pojas i pregača, a u nekim krajevima nošene su dve
- prednja i zadnja pregača. Osim obilne primene floralnih motiva, a u tkanju i geometrijskih ornamenata,
specifična su bila oglavlja - peškiri s podloškom, marame presložene u kape, a kod nevesta i mlađih žena
cvetne krune i zlatovezne kape. Mušku platnenu odeću sačinjavaju "rubine" (košulja i gaće) s panonskim
načinom oblačenja (košulja se, naime, obavezno nosila preko gaća). Kao i na ženskim košuljama,
ukrašavanje je bilo izrazito i na muškim. Među raznim biljnim ornamentima, posebno se isticao, kao
simbol plodnosti, motiv žitnog klasja izveden u zlatovezu.

Zimi je ženska i muška platnena odeća dopunjavana suknenim i krznenim haljecima. Na suknu bele,
mrke i smeđe boje motivi su oblikovani prišivanjem izrezanih komadića sukna i čohe u boji, a na kožnim
predmetima - aplikacijama kože na kožu. Našiveni ukrasi u kombinaciji s vezom živih boja doprinosili su
veoma živopisnom izgledu prsluka, gunjeva, kabanica i kožuha.

I pored svih raznovrsnosti odevnih sadržaja u planinskim, primorskim, blago zatalasanim i nizijskim
prirodnim sredinama, sa specifičnim uslovima narodnog života i kulture, u celini posmatrano, sve te
nošnje odlikuju se jedinstvom opšteg izraza i izgleda. To jedinstvo, zasnovano na vekovnom narodnom
iskustvu, tradiciji, potrebama i umeću, iskazuje se u vizuelnoj harmoniji osnovnih konstruktivnih
elemenata, koji čine skladnu celinu i uslovljavaju raspored ornamentalnih kompozicija. Po likovnim
svojstvima i nesumnjivo velikim estetskim vrednostima, narodne nošnje u Srba iz 19. i prvih decenija 20.
veka dosežu sami vrh tradicionalnih umetničkih ostvarenja kolektivnog narodnog duha, ne samo svoje
sredine nego i mnogo šire.

Od kraja 19. veka, otkada tradicionalan način odevanja ustupa mesto gradskom, evropskom odelu,
narodne nošnje postale su kulturnoistorijska baštinjena vrednost, s tim što su se u dnevnoj upotrebi
zadržale samo izuzetno, u ponekim zatvorenim sredinama ili u određenim svečanim prilikama.