1.

PREDMET I CILJEVI PSIHOLOGIJE

Termin psihologija cije je doslovno znacenje proucavanje duse, postoji od 16.vijeka. Do izdvajanja psihologije kao
posebne nauke doslo je u drugoj polovini 19.vijeka. Razudjenost pojava kojima se psihologija bavi otkriva se vec pri
pokusaju klasifikacije pojava psihickog zivota. Uobicajeno je da se psihicke pojave prema sadrzaju dijele na:
- kognitivne (sadrzajne)
- emotivne (osjecajne)
- motivacione.
Svaka od ovih pojava moze postojati u razlicitim oblicima: kao proces, trenutno stanje ili trajnija dispozicija. Ucenje,
pamcenje, opazanje, inteligencija I misljenje su primjeri za kognitivne pojave. Emotivnim pojavama pripadaju
elementarna osjecanja prijatnosti I neprijatnosti, slozenije emocije kao sto su gnijev, iznenadjenje I dr., ali I neke trajnije
osobine emocionalnog ispoljavanja, kao sto je temperament. U motivacione pojave spadaju razni fizicki ili organiski
motivi, kao sto su glad ili zed, licni kao sto je radoznalost I socijalni motivi, zelje, svjesne namjere I dr.
Sve ove pojave psihologija pokusava da opise I objasni. U objasnjavanju razlicitih psihickih pojava psihologija analizira
njehove bioloske I drustvene uslovljenosti. U zavisnosti od toga o kojoj je pojavi rijec nekada se vise istice njena bioloska,
a nekada njena socijalna uslovljenost. Kada se istrazuju vrijednosti ili staviv, u prvom planu su socijalni faktori – uticaji
drugih pojedinaca I grupa, a kada se analiziraju culni osjeti bitniji su bioloski uslovi – gradja culnih organa, aktivnosti
odredjenih mozdanih oblasti I dr. zbog toga psiholoska istrazivanja mogu imati drustvenonaucni I prirodnonaucni aspekt.
Savremena psihologija je zainteresovana za psihicke procese I njihova ispoljavanja kod ljudi, takodje se bavi I
istrazivanjem ponasanja I psihickih pojava kod nizih zivotinja. Neki psiholozi proucavaju zivotinje zato sto ih zanimaju
razlike izmedju pojedinih vrsta I zato sto su sebi kao krajnji cilj postavili razumijevanje evolucije psihickih funkcija.
Psihologija nastoji da sto bolje predvidi buduce psihicke pojave I promjene. Od psihologa se ocekuje da procijeni kakve
posljedice razvod roditelja moze da ima na psihickih razvoj kod djece. Na osnovu saznjanja do kojih dolazi, pokusava da
kontrolise ili usmjerava ponasanje I dozivljaje pojedinca. Psihologija se moze definisati kao nauka koja se na sistematski
nacin bavi opisom, objasnjavanjem, predvidjanjem I kontrolom kognitivnih, emotivnih I motivacionih pojava, njihovim
bioloskim osnovama I razvojem, kao I posledicama koje psihicke aktivnosti I osobine nekog pojedinca imaju na druge
osobe, fizicku sredinu I kulturu.

RAZNOVRSNOST PSIHOLOSKIH TEORIJA

Sistem uzajamno povezanih iskaza o odredjenoj vrsti pojava jeste teorija. Teorija nije samo sistem postojecih znanja, ona
I predvidja nove, nepoznate cinjenice koje ce tek biti otkrivene u istrazivanjima koja treba sprovesti. Kada se uporedjuju
naucne teorije kako bismo procijenili njihovu vrijednost sluzimo se razlicitim kriterijumima na osnovu kojih mozemo da
zakljucimo da li je jedna teorija bolja ili losija od druge. U psihologiji postoji veci broj medjusobno sukobljenih teorija,
koje nastoje da objasne iste pojave.

GLAVNI TEORIJSKI SISTEMI I ORIJENTACIJE U PSIHOLOGIJI 20. VIJEKA

Psihologija se kao posebna nauka razvija u drugoj polovini 19.vijeka. prema tome, rijec je o relativno mladoj nauci.
Poseban znacaj za njenu pojavu imaju istrazivanja u fiziologiji koja proucava razlicite tjelesne funkcije. Od pocetka
19.vijeka fiziologija se okrece eksperimantalnim istrazivanjima I ispitujuci culne funkcije, otkriva da izmedju fizickih drazi I
svjesnih utisaka o njima postoje neki pravilni odnosi. Na taj nacin su fiziolozi pokazali da je moguce koristiti eksperiment I
mjerenje u proucavanju psihickog. Na pojavu psihologije uticala su I bioloska shvatanja o evoluciji.

Psihologija kao nauka o svijesti I strukturalizam

Kljucnu ulogu u nastanku psihologije kao posebne nauke imalo je otvaranje psiholoske laboratorije na Univerzitetu u
Lajpcigu 1879.godine. Istoricari psihologije ovu godinu najcesce navode kao godinu nastanka naucne psihologije. Osnivac
laboratorije bio je filozof Vilhelm Vunt. U lajpciskoj laboratoriji se ispituju vizuelno I auditivno opazanje, analiziraju se
asocijacije na neku rijec, izvode se eksperimenti jednostavnog pamcenja I dr. U njoj Vunt i njegovi saradnici pokusavaju
da istraze stanja svijesti pretezno se oslanjajuci na introspekciju (samoposmatranje, tj.izvjestavanje o toku I karakteru
sopstvenih psihickih procesa). Ispitivac kontrolise spoljasnju draz ili postavlja neki zadatak I zahtijeva od ispitanika da
govori o svojim utiscima I dozivljajima. Ispitanik mora da bude dobro uvjezban u verbalizovanju svojih utisaka. Ovakva
psihologija za svoj predmet ima svjesne mentalne procese, tj.ono sto nazivamo unutrasnjim iskustvom (osjete, osjecanja,
predstave). Vunt eksperimentalna istrazivanja svjesnih procesa oznacava kao fiziolosku psihologiju. Vunt je vjerovao da
misljenje, nije moguce eksperimentalno ispitvati koriscenjem introspekcije I ostro se suprotstavljao pokusajima nekih
tadasnjih psihologa da na taj nacin ispituju misaone procese.
Jedan od Vuntovih ucenika bio je engleski psiholog Edvard Ticener koji u SAD osniva svoju laboratoriju I promovise
sopstveno strukturalisticko stanoviste. Prema strukturalizmu osnovni cilj psihologije jeste analiza svjesnih psihickih
procesa. Analiza treba da otkrije osnovne elemnte psihickog zivota u svakom od procesa koji se odigravaju u svijesti. Ti
osnovni elementi jesu osjecanja prijatnosti I neprijatnosti, razliciti osjeti I predstave.
Vilijem Dzejms u SAD pise da je psihologija nauka o mentalnom zivotu, njegovim fenomenima I uslovima, od nje se
ocekuje da pruzi opise I objasnjenje stanja svijesti kao takvih. Tako se, zahvaljujuci Vuntu I Dzejmsu psihologija na
prelazu izmedju 19. I 20.vijeka odredjuje kao nauka o svijesti.

Funkcionalizam
Funkcionalizam se suprostavio strukturalizmu, oslanjajuci se na Dzejmsovu kritiku analiticke orijentacije u psihologiji.
Vilijem Dzejms je mislio da vise paznje treba posvetiti toku svijesti, a ne elementima svjesnih dozivljaja. Dzejms je bio
preteca funkcionalisticke skole koja se razvila na Cikaskom univerzitetu. Svijest se javlja onda kada urodjeni mehanizmi I
navike nisu dovoljni. Svijest se u evoluciji vrste razvila sa nekom bioloskom svrhom, da bi pomogla boljoj adaptaciji. Zato
psihologija mora da se okrene pitanjima razvoja I djelovanja svijesti na sredinu. Funkcionalisti se istovremeno zalazu za
metodolosku raznovrsnost. Podaci se ne prikupljaju jedino introspekcijom u eksperimentalnim uslovima, nego svim
metodama I tehnikama koje stoje na raspoloaganju: posmatranjem, testovima, upitnicima I dr. strukturalizam I
funckionalizam su odigrali vaznu ulogu u prvnim danima radjanja psiholoske nauke. U istoriji psihologije oni su
zabiljezeni kao dva prva sistema ili skole u psihologiji.

Dzejms o toku svijesti

Dzejmsov opis toka svijesti, misli ili subjektivnog zivota istice cetiri karakteristike svijesti kao kljucne.
1.Svako stanje svijesti je dio licne svijesti. Vasa trenutna pomisao pripada Vasim drugim mislima. Ona uvijek ima to licno
obiljezje, I to vazi ne samo za misli vec I za sve druge pojave psihickog zivota.
2.Svijest je u procesu stalne promjene. Nase emocije ili misli se mijenjaju, ali I nasa opazanja, cak I kad je rijec o
najjednostavnijim osjetima.
3.Svaka licna svijest je kontinuirana, u njoj nema prekida. Cak I posle budjenja, posto je svijesti bila prekinuta spavanjem,
probudjena svijest se osjeca kao da pripada istom ja. Covjek moze da se uzivi I da razumije stanje svijesti druge osobe, ali
to znanje je sasvim druge vrste u odnosu na znanje o sopstvenim subjektivnim stanjima. Dzejms razlikuje supstantivna I
tranzitivna stanja svijesti, koja uporedjuje sa pticicom na grani I brzim letom. Supstantivna stanja su mirna, obicno
popunjena culnim utiscima I slikama I njih je moguce pazljivo pratiti introspekcijom, tj.unutrasnjim okom. Introspekcija
je teska kada je rijec o tranzitivnim stanjima svijesti. To su brza, prolazna stanja svijesti.
4.Svijest je selektivna, ona je vise usmjerena ka jednim sadrzajima nego ka drugim.

Geštalt psihologija
Asocijacionizam je teorijsko glediste, razvijeno u filozofiji I psihologiji, koje polazi od nesvodivih psihickih elemenata I
koje vise procese I psihicke pojave pokusava da objasni asocijacijom ovih elemenata. Zahvaljujuci asocijaciji, prisustvo
jedne elementarne pojave izaziva drugu I obrazuje cjeloviti psihicki dozivljaj. Ubrzo su se ukazali nedostaci
asocijacionizma. Pokazalo se da opazaj ne moze da se svede na prost zbir osjeta iz kojih je izgradjen. Krajem 19.vijeka su
neki filozofi ukazivali da pri opazanju dominira dozivljaj sjeline nad dozivljajem djelova. Opazaj melodije ne zansiva se na
pojedinacnim notama vec na njihovim medjusobnim odnosima. Slicno se odigrava I kod vizuelnog opazanja: neki kruzni
oblik dozivjece se kao krug kada je sastavljen od tackica, ali I onda kada su njegovi elementi sitne zvjezdice. O ovom
dozivljaju cjeline se govorilo kao o gestalt-kvalitetu. Prema gestaltistima psihicke pojave se najbolje razyumiju ako im se
prilazi kao organizovanim cjelinama. Takav zahtjev je znacio temeljno odbacivanje analize svijesti I svjesnih procesa do
elementarnih komponenata na emu je insistirao strukturalizam. Nesto kasnije se gestalt psihologija okrece kritici
bihejviorizma koji je nastajao prakticno u isto vrijeme, ali na sjevernoamerickom tlu. Razlika je bila u tome sto se u
bihejviorizmu ne govori o povezivanju unutrasnjih dozivljaja, vec o tome da se spoljasnje drazi asociraju za akte
ponasanja. Holisticke pretpostavke gestalt psihologa nisu bile saglasne sa takvom koncepcijom.

Bihejviorizam
Dzon Votson zakljucuje da psihologija treba da se razvija kao prirodna nauka I da se veze za proucavanje onoga sto je
moguce posmatrati spolja, a to je ponasanje.
1.Ponasanje je sastavljeno od elementarnih akata I moze se uspjesno analizirati objektivnim metodama prirodnih nauka
– eksperimentom I spoljasnjim posmatranjem.
2.Mentalisticki pojmovi nisu potrebni jer postoji mogucnost mjerenja njihovih fizioloskih korelata. Misljenje recimo se
svoji da pokrete misica vezanih za govorni apart.
3.Svaka akcija, svako ponasanje ima u osnovi neku vrstu stimulusa.
4.Svjesni procesi ne mogu biti predmet naucnog bavljenja. Ovdje treba reci da je moguce razlikovati dva stanovista:
stanoviste metodoloskoh I ontoloskog bihejviorizma. Prema metodoloskom ne postoji javna provjerljivost subjektivnih
dozivljaja. Necije misli I osjecanja niko drugi ne moze da posmatra. Onotoloski tvrdi da u upravljanju ponasanjem nekog
pojedinca nikakvog udjela nemaju mentalni procesi jer oni I ne postoje. Ono sto upravlja ponasanjem jesu spoljasnje I
unutrasnje drazi.
5.Ponasanje je u najvecoj mogucoj mjeri odredjeno iskustvom I procesima ucenja. Covjek je na rodjenju neispitana ploca
na kojoj proces ucenja ostavlja trag.
6.Ucenje se sastoji u jacanju veza izmedju drazi I reakcije, tj.nekog specificnog akta. Kada se draz I reakcija jave u isto
vrijeme, veza izmedju njih se pojacava.
Kod jednog broja bihejviorista se postupno razvijalo interesovanje za vise mentalne procese, prisutne samo kod ljudske
vrste. Tako je ova psiholoska skola postajala fleksibilnija I spremnija da se bavi vaznim ljudskim problemima, kao sto su
jezik ili rjesavanje slozenih problema.

Kritika introspekcije
Jedna od najstarijih je kritika Ogista Konta. NE moze se tvrdio je Kont u isto vrijeme biti I posmatrac I predmet
posmatranja, glumac I gledalac. Mislilac ne moze sam sebe da podijeli na dva dijela, od kojih jedan razmislja, dok ga
drugi posmatra kako razmislja. Dzon Stjuart Mil smatra da se cinjenice subjektivnog iskustva mogu proucavati ne u
trenutku njihovog zbivanja, vec jedan momenat kasnije, dok je utisak jos svjez. U vecini slucajeva introspekcija je opis na
osnovu pamcenja, pa se mnoge stvari gube I mijenjaju zbog same prirode pamcenja. Protiv ovoga se moze boriti na dva
nacina: a) od ispitanika se moze traziti da pruze detaljan opis samo jednog dijela cjelokupnog dozivljaja I b) od ispitanika
se moze traziti da govore samo o onome sto sigurno znaju za razliku od onoga u sto vise nisu sigurni.

Psihoanaliza
Sigmund Frojd iznosi argumente za to da je covjekov psihicki zivot pod djelovanjem nesvjesnih sila o kojima covjek ne
moze a I nece da zna. Psihoanaliza je nastala kao pokusaj da se razumiju individualne psihopataloske pojave, ona je vrlo
brzo prerasla u ambiciozan pokusaj da se zasnuje opsta teorija psihickog funkcionisanja I da se ta znanja primjene na
socijalne I kulturne fenomene. Frojd je tvrdio da ce u buducnosti postojati samo psihoanaliza I prirodne nauke. Svjesni
um, ono cega smo svjesni u datom trenutku I predsvjesni um, tj.prosla iskustva koja mozemo dozvati u svijest ako
zelimo, manja je oblast naseg psihickog zivota. Najveci dio psihickih procesa odvija se ispod praga svijesti I pripada
nesvjesnom podrucju psihe. U psihickom aparatu prema Frojdovom tumacenju, mogu se razlikovati tri izdvojene
struktura a to su ID (ono), Ego (ja) I Super-ego (nad-ja).
Id u cjelini pripada podrucju nesvjesnog I psihicka je reprezentacija bioloskih, nagonskih teznji. Id tezi neposrednom I
potpunom zadovoljenju ovih bioloskih impulsa I ne trpi bilo kakvo odlaganje ili frustracije. U svom funkcionisanju Id ne
priznaje logiku, vrijednost, moral ili ogranicenja koja postavlja fizicka realnost. Nagosnke sile se mogu razvrstati u dvije
grupe. Jednu grupu cine nagoni zivota (eros) medju kojima je seksualni nagon posebno znacajan. Nasuprot njima su
nagoni smrti koji vode samounistenju, sopstvenoj smrti. Kod odrasle osobe zahtjevima Ida ostro se suprostavlja dio
psihickog aparata koji se oznacava kao Superego. Superego je nosilac moralnih standarda. Savjest I ego-ideal su dvije
komponente Superega. Ova psihicka instanca nagradjuje pojedinca osjecanjem ponosa kada postupa u skladu sa
moralnim standardima, a kaznjava ga osjecanjem krivice, kajanja za rdjave postupke. Ego je sistem koji se trudi da pomiri
zahtjeve Ida sa zahtjevima spoljanje realnosti I zahtjevima Superega. Ego je u stanju da razlikuje fantaziju od stvarnosti.
Ego je takodje nosilac I organizator razlicitih kognitivnih funkcija, kao sto su opazanje I misljenje. Ego je u znacajnoj mjeri
svjesni dio psihickog aparata. Frojdova teorija je privukla znacajan broj sledbenika I podstakla razvoj veceg broja teorija
koje se oznacavaju kao psihodinamske. Frojda I danasnji psiholozi svrstavaju u sam vrh najuticajnijih psihologa 20.vijeka.

Humanisticka psihologija
Prema Gordonu Olportu vecina psiholoskih teorija u svojim osnovama sadrzi komponente dvije suprostavljene filozofske
tradicije. Na jednoj strani je Lokova zamisao da je novorodjence neispisana poloca, da je pojedinac sposoban da reaguje
samo kada je pokrenut nekim spoljasnjim ciniocem, sto znaci da je njegova glavna odlika reaktivnost ili pasivnost. S
druge strane je shvatanje prisutno kod Lajbnica I Kanta da je covjek po svojoj prirodi aktivan. Psitalice uticajnih
bihejvioristickih koncepcija davale su prednost onome: sto je spoljasnje I opazivo; sto je molekularno tako da je
covjekova licnost smatrana za skup refleksa ili navika; sto covjeka cini srodnog zivotinjama, ane ono sto ih od njih
sustinski razlikue; ono sto prethodi zrelijim oblicima. Tako za razumijevanje odrasle osobe postaje najbitnije rano
iskustvo, rana uslovljavanja itd. U psihoanalitickim teorijama se tvrdilo da je sadanjse stanje psihickog funkcionisanja,
najvecim dijelom proizvod proslosti. Iskustva iz najranijeg djetinjstva presudno oblikuju licnost pojedinca. Lokovska
psihologija polazeci od slike o reaktivnom pojedincu istice ono sto je svim ljudima zajednicko (nomotetsko), a odbacuje
traganje za idiografskim (posebnim). Znanje o sopstvenoj jedinstvenosti ne moze biti osnova za sticanje valjanog znanja
o covjeku uopste, tvrdi se u okviru nomotetske orijentacije. Idiografsko nacelo nalaze da se psiholoska znanja I
mogucnosti predvidjanja ljudskog ponasanja unaprijedjuju koriscenjem intezivne analize jednog slucaja I rkoz pokusaje
da se formulisu zakljucci koji se odnose samo na taj slucaj. Kao reakcija na dominantnu Lokovsku orijentaciju, u SAD se
javlja humanisticka psihologija. Taj termin je 1955.godine skovao Kantril da bi njime oznacio protivljenje bihejvioristickoj
psihologiji. Humanisticka psihologija se ponekad zove I treca sila u psihologiji. Ona je prije neka vrsta orijentacije,
ogranicena na psihologiju licnosti, kojoj je zajednicko usvajanje cetiri nacela:
1. Ljude treba opsivati I razumijevati na osnovu njihovih subjektivnih dozivljaja sopstvene indvidualnosti
2. U psiholoskim istrazivanjima treba dati prednost studijama koje se bave slobodom izbora, stvaralstvom I samo
aktualizacijom.
3. U izboru istrazivackih problema psihologe treba vise da vodi znacaj problema, a manje dostupne metode. Psiholozi
ove orijentacije vjeruju da je bolje I manje savrsenim metodama istrazivati znacajne probleme, nego rigoroznim
metodoloskim sredstvima analizirati trivijalne, za covjeka nebitne probleme.
4. Cilj psiholoskih teorija je da omoguce razumijevanje pojedinaca, a ne da vrse predvidjanje I kontrolu ponasanja ljudi.
Neke ideje humanisticke psihologije ozivjele su u danasnjoj pzitivnoj psihologiji koja istrazuje procese bitne za optimalno
funkcionisanje pojedinaca I drustvenih grupa. Istrazivanja u okviru onoga sto se oznacava kao pozitivna psihologija mogu
se podijeliti u tri dijela: pozitivna subjektivna iskustva, pozitivne individualne osobine I poztivino okruzenje I institucije.

Kognitivna psihologija
Kognitivna psihologija ne predstavlja cjelovitu psiholosku teoriju ili sistem. Kognitivna psihologija je skup uvjerenja koja
se odnose na prirodu nasih psihickih procesa. Ponasanje pojedinca nije moguce odrediti I predvidjeti samo na osnovu
onoga sto je spolja vidljivo I neposredno opazivo, vec se kao nezaobilazan javlja nivo mentalnih dogadjaja, mentalnih
reprezentacija, uvjerenja, intencija I dr. kognitivna psihologija nastoji da analizira kako ljudi opazaju, prave izbor I
usvajaju informacije I kako sve to kasnije koriste da bi donijeli odluku I usmjerili svoje ponasanje. Drugim rijecima,
predmet istrazivanja postaju mentalni proces I to posebno paznja, pamcenje, percepcija, rjesavanje problema I slicno. Na
pocetku je kognitivna psihologija isticala kao osnovno polaziste serijsku organizaciju kognitivnih procesa. Procesi obrade
informacija se odvijaju u koracima, jedan za drugim. Jedan proces zapocinje svoju aktivnost kada prehodno zavrsi
potrebnu obradu. U poslednje vrijeme se istice da se vise mentalnih procesa odvija istovremeno. U ovim slucajevima se
govori o paralelnoj obradi informacija.

PSIHOLOSKE DISCIPLINE
Savremena psihologija postoji kao sistem relativno samostalnih naucnih disciplina. Uobicajeno je razlikovanje teorijskih I
primijenjenih disciplina. Teorijske discipline su one koje se bave prosirivanjem znanja o svojstvima I empirijskim
zakonitostima psihickog zivota, dok se primijenjene discipline sluze postojecim nanjima za rjesavanje odredjenih
prakticnih problema u nekoj oblasti. U teorijske discipline spadaju: opsta psihologija, fizioloska, razvojna, socijalna I
kvantitativna psihologija.
Opsta psihologija proucava osnovne psihicke funkcije odraslog covjeka. Naglasak je na koriscenju eksperimentalnog
metoda. U okviru ove discipline se kao posebne oblasti izdvajaju: psihologija opazanja, motivacije, ucenja, pamcenja,
misljenja I psihologija licnosti.
Fizioloska psihologija proucava zavisnost psihickih pojava od organiskih osnova. Fizioloski psiholog je zainteresovan za to
kako su funkcije nervnog sistema I endokrinog sistema povezane sa ponasanjem I unutrasnjim procesima.
Razvojna psihologija opisuje ukupan razvoj u svim psihickim sferama od rodjenja do smrti. Neki savremeni psiholozi
smatraju da razvojna psihologija mora svojim istrazivanjima da obuhvati I prenatalni period od zaceca do rodjenja. Ona
prati kvalitativne I kvantitativne transformacije. Kako je vecina danasnjih razvojnih psihologa zainteresovana za djeciji
razvoj, postoji tendencija da se razvojna psihologija izjednaci sa djecijom psihologijom, proucavanjem psihickog razvoja
do 11. Ili 13.godine sto nije opravdano. Djecija psihologija je samo dio razvoje psihologije.
Socijalna psihologija za svoj predmet imanepodredne I posredne efekte ponasanja I dozivljavanja pojedinaca ili grupe
pojedinaca na drugog pojedinca ili grupu pojedinaca. Problemi socijalne psihologije ukljucuju proucavanje neposredne
interakcije izmedju pojedinca I grupe.
Kvantitativna psihologija se bavi pitanjem mjerenja psihickih procesa I osobina, kao I utvrdjivanjem indvidualnih razlika.
U primijenjene psihologije spadaju: pedagoska, industrijska, klinicka, mentalna higijena, bihejvioralna medicina,
forenzicka, sportska I dr.
Pedagoska psihologija se bavi psiholoskom stranom vaspitanja I obrazovanja. Glavna istrazivanja u ovoj disciplini
usmjerena su na sledeca podrucja: otkrivanje uspjesnih metoda poducavanja, motivaciju za ucenje, planiranje programa
rada sa posebnom obdarenim..
Industrijska psihologija obuhvata vise podrucja:
- selekciju I obuku osoba za pojedina zanimanja
- profesionalno savjetovanje (savjetovanje koje se odnosi na probleme izbora buduceg zanimanja I psihickih I fizickih
preduslova za njegovo uspjesno obavljanje)
- prekvalifikaciju zaposlenih
- obucavanje za posao
- ergonomiku tj.prilagodjavanje opreme I masina I opstih radnih uslova tako da se izbjegnu greske I umor u radnom
procesu, a da se poveca produktivnost
- organizaciona psiholoska pitanja
Klinicka psihologija je podrucje psihologije ciji je glavni predmet aberantno tj.poremeceno ponasanje. Klinicki psiholog
se bavi dijagnostikom, klasifikovanjem razlicitih poremecaja, njihovom terapijom I prevencijom.
Mentalna higijena primjenjuje psiholoska znanja u postupcima usmjerenim ka sprecavanju razlicitih mentalnih
oboljenja, ocuvanju mentalnog zdravlja I ostvarivanju harmonicnog razvoja licnosti. U mentalnoj higijeni se razlikuju tri
oblika prevencije: primarna – sprecavanje mentalne bolesti; sekundarna – rana dijagnoza I tretman mentalne bolesti;
tercijarna – rehibilitacija mentalno oboljelih.
Forenzicka psihologija se najcesce shvata kao vrsta klinicke psihologije. Ona se bavi psiholoskim aspektima koji su bitni
za policijski I pravosudni sistem. Forenzicki psiholog, na osnovu razlicitik karakteristika izvrsenog zlocina, pokusava da
utvrdi glavne osobne licnosti pocinioca ukljucujuci I vjerovatna socijalna, demografska (pol, uzrast, obrazovanje) I
psihopatoloska obiljezja.
Bihejvioralna medicina ili zdrastvena psihologija predstavlja doprinos psiholoske nauke prevenciji tjelesnih oboljenja.
Ova psihioloska discpilina identifikuje psihicke uslove koji dovode do odredjene bolesti.
Sportska psihologija je relativno mlada psiholoska disciplina ciji je cilj otkrivanje psiholoskih I fizioloskih preduslova za
uspjeh u odredjenoj sportskoj grani.

FAZE ISTRAZIVACKOG PROCESA

Faze istrazivackog procesa jesu definisanje problema, pregled literature, preciziranje problema, izbor istrazivackih
metoda I tehnika, sporovodjenje istrazivanja, tumacenje rezultata I izvjestavanje o rezultatima.
1. Problem obuhvata ne samopitanje sta se desava nego I kako I zasto se nesto desava.
2. Posto se problem identifikuje, sledece etapa se sastoji u pregledu postojece literature. Ovo je nuzno jer se moze desiti
da je problem koji je istrazivacu pao na pamet vec dovoljno istrazen na zadovoljavajuci nacin u postojecoj literaturi.
3. Treca faza jeste faza konkretnijeg odredjivanja problema. U prvoj fazi je problem postojao na nivou naslucivanja.
Naslucivanje prirode problema iz te faze sada se pretace u odredjene hipoteze, pretpostavke o pojavi koja je predmet
proucavanja.
4. U fazi izbora metode istrazivac mora da se odluci koju ce metodu koristiti. Izbor zavisi od ukupnih ciljeva proucavanja,
hipoteza, raspolozivih sredstava I dr.
5. Posto se istrazivanje sprovede, javlja se problemtumacenja prikupljenih podataka. To je obicno I najteza faza
istrazivackog procesa. Tada je neophodno da se uoce sve implikacije prikupljenih podataka I da se dobijeni podaci
povezu sa istrazivanim problemom, postavljenim hipotezama I ranijim studijama istog problema.
6. Izvjestaj o istrazivanju obicno se objavljuje u vidu usmenog saopstenja, clanka ili knjige.

Metode istrazivanja
Empirijskim istrazivanjima psiholog pokusava da odgovori na tri osnovna pitanja: 1.kakva je priroda odredjene pojave;
2.da li se na osnovu jedne pojave moze predvidjeti neka druga pojava I 3.sta je uzrok odredjene pojave. Drugim rijecima,
psihologija ima tri cilja da opise pojave, da predvidja pojave I da ih objasnjava tako sto ce ukazati na uzroke neke pojave.
Postoje tri osnovna metoda koja se koriste u psihologiji a to su: posmatracki, korelacioni I eksperimentalni metod.

Posmatracki metod. Glavna funkcija ovog metoda je da pruzi opis neke pojave I opise okolnosti u kojima se ona
odigrava. Da bi posmatranje moglo da posluzi u naucne svrhe, neophodno je da se sprovodi sa unaprijed utvrdjenim
ciljem I planom, da istrazivac registruje sve sto je od znacaja za istrazivani problem I da se trudi da bude sto
nepristrasniji posmatrac pojave. Tu imamo primjer gdje se posmatrac nalazi sa strane I posmatra ponasanje pjesaka koji
prelaze raskrsnicu. Biljezio je koliko je puta neka osoba pogledala na obije strane dok je prelazila ulicu I dosao je do
zakljucka da muskarci u zenskom drustvu cesce provjeravaju saobracajnu situaciju I da se zene u drustvu muskaraca vise
oslanjaju na posmatranje svojih pratilaca. U ovom primjeru istrazivac je imao ulogu pasivnog posmatraca. Ponekad
posmatrac ima aktivnu ulogu ucesnika u situaciji u kojoj se pojava odigrava. Tada se govori o posmatranju sa
ucestvovanjem. Analiza slucaja sastoji se u podrobnom opisu pojedinacnog slucaja. Pojedinacni slucaj ne mora da bude
samo neki pojedinac vec I institucija, grupa I slicno. Ponekad se analiziraju I razna dokumenta I prikupljena arhivska
gradja. Takav oblik posmatranja se naziva analiza sadrzaja. Ona se moze primjenjivati sa razlicitim ciljevima.
Korelacioni metod. Kada pokusavaju da odgovore na pitanje o povezanosti izmedju dvije ili vise pojava psiholozi se
koriste korelacionim metodom. Cilj ovog metoda jeste da utvrdi da li se dvije spontano nastale pojave na cije javljanje
istrazivac nije uticao, kovariraju – tako da promjene u kvantitativnim pokazateljima jedne pojave prate odgovarajuce
promjene u kvantitaivnim pokazateljima druge. Da bi se tacno odredio stepen u kome su povezane dvije pojave koje
mogu kvantitativno da variraju (takve pojave se nazivaju varijablama ili promjenljivim) racuna se koeficijent korelacije.
Taj koeficijent moze da ima vrijednosti od -1 do +1. Korelacija od -1 bi oznacavala savrsenu negativnu korelaciju, a
koeficijent od +1 savrsenu pozitivnu korelaciju. Ako su visoke vrijednosti jedne varijable povezane sa niskim
vrijednostima druge rijec je o negativnoj korelaciji. Ako izmedju dvije varijable postoji takva povezanost da visokim
vrijednostima jedne odgovaraju visoke vrijednosti druge rijec je o pozitivnoj korelaciji. Ako je koeficijent korelacija nula ili
oko nule zakljucuje se da izmedju dvije pojave nema povezanosti. Mora da postoji uzorak koji ce obezbijediti visoku
reprezentativnost. Takav uzorak po relevantnim obiljezjima izabranih subjekata mora da adekvatno predstavlja
populaciju koja se istrazuje. Da bi se to postiglo, idealno bi bilo da postoji spisak cijele poplacije ispitanika I da smo u
prilici da u uzorak izaberemo ispitanike tako da svaki ima podjednaku vjerovatnocu da udje u uzorak. Reprezentativnosti
uzorka nije lako obezbijediti. Dogadja se da I veliki uzroci budu nereprezentativni. Glavni nedostatak korelacionih
istrazivanja lezi u teskoci da se iz korelacija zakljucuje o uzrocima. Korelacija nam jedino ukazuje da su dvije pojave
povezane.

Eksperimentalni metod. Eksperimentalni metod obezbijedjuje istrazivacu potpunu kontrolu nad uslovima javljanja neke
pojave. Kao karakteristike eksperimenta navode se:
1. Namjerno izazivanje pojave koja se zeli posmatrati. Eksperimentator ne ceka da se pojava spontano javi, nego se ona
namjerno izaziva da bi se posmatrala
2. Kontrola uslova pod kojima se javlja zeljena pojava. Svi uslovi koji se smatraju vaznim za neku pojavu, kontrolisu se I
prate jer samo kad su svi bitni uslovi od kojih zavisi neka pojava pod kontrolom istrazivaca, mozemo biti sigurni u
vrijednosti ispitivanja I u vrijednost zakljucaka koji se donose na osnovu razultata ispitivanja.
3. Sistematska manipulacija uslovima pod kojima se javlja neka pojava. Bitna karakteristika eksperimentalnog
istrazivanja upravo je namjerno mijenjanje pojedinih uslova, dok se svi ostali uslovi drze konstantnim da bi se vidjelo da li
ce se I koliko pojava promijeniti sa promjenom tih uslova. Uslov kojim se manupulise koji se namjerno mijenja, naziva se
nezavisnom eksperimentalnom varijablom ili promjenljivom, a promjena na pojavi do koje dolazi takvim mijenjanjem
uslova oznacava se kao zavisna varijabla ili zavisna promjenljiva. Striktna kontrola uslova, a prije svega variranje uslova
pruza I najvecu prednost eksperimentalnom ispitivanju I cini ga najpouzdanijim nacinom za otkrivanje zavisnosti medju
pojavama I za utvrdjivanje kauzalnih odnosa.

Vrste eksperimentalnih istrazivanja

Razlikujemo eksperiment sa kontrolnom grupom I eksperiment jednostavne sukcesije. Kod eksperimenata sa
kontrolnom grupom obicno se radi sa dvije grupe subjekata, a moze I sa vise grupa. Obicno se jedna grupa izlozi nekim
odredjenim uslovima, nezavisnoj varijabli a druga ne. uzmimo jedan primjer gdje se ispituje uticaj buke na umor. Buka je
faktor koji kontrolise eksperimentator I ima ulogu nezavisne promjenljive, a umor koji se moze mjeriti preko brzine I
tacnosti rada ili subjektivnog izvjestaja predstavlja zavisnu promjenljivu. Kod eksperimenta jednostavne sukcesije na
istim subjektima se vrsti posmatranje promjena njihovog ponasanja prije I u toku eksperimentalnog variranja varijabli.
Ovom tipu eksperimenta su pribjegli istrazivaci kada su zeljeli da ustanove da li pri citanju nekog teksta ljudi artikulisu
rijeci u sebi. Nezavisna varijabla je bila lakoca izgovaranja recenice, a zavisna varijabla brzina citanja u sebi. Da bi se na
osnovu eksperimenta moglo zakljucivati o uzorcima pojave nuzno je da on bude tako organizaovan da istrazivac ima
kontrolu ne samo nad nezavnisnim varijablama vec I nad svim drugim varijablama koje mogu uticati na pojavu koja se
ispituje. Ako se ispituje uticaj buke na umor, obije grupe moraju da rade iste zadatke u usto doba dana I slicno. U
eksperimentu citanja recenice moraju da budu priblizno jednake duzine.
Prema drugom mjerilu, eksperimente bismo mogli podijeli na laboratorijske I terenske. U laboratorijskom eksperimentu
istrazivanje se sprovodi u laboratoriji tj.u posebnim prostorijama koje omogucavaju posebno dobro pracenje I
registrovanje nezavisne I zavisne varijable. Ako je u istrazivanju neophodno da se koriste razliciti aparati, organizovanje
eksperimenata u laboratoriji postaje nuzno. Losa je strana ovog tipa eksperimenta sto ispitanici u ovim uslovima postaju
svjesni cinjenice da su predmet posmatranja. Zbog toga se moze desiti da se ponasaju na krajnje neobican nacin.
Terenski metod ima prednost jer se izvodi u prirodnijim uslovima. I ovdje je cesto neophodno da se od ispitanika sakrije
cinjenica da ucestvuju u istrazivanju. Razlikuju se jos neki posebni oblici kao sto je akcioni eksperiment koji je uveo Kurt
Levin. Karakteristika ovog eksperimenta je ne samo sto se obavlja u prirodnim uslovima nego sto se efekat namjernog
variranja uslova prati u toku duzeg vremenskog perioda I u svakodnevnim aktivnostima subjekta.

Tehnike za prikupljanje podataka

Postoji veliki broj tehnika za prikupljanje podataka neke od njih su: upitnik, intervju, skale procjene I razlicite vrste
testova.
Upitnik je instrument kojim se psimenim putem postavlja veci broj pitanja. Njime se od ispitanika prikupljaju razlicite
cinjenice, misljenja ili podaci o njegovim stavovima. Prema obliku, mogu se razlikovati dvije vrste pitanja u upitniku I to:
1. Pitanja otvorenog tipa, tj.takva pitanja na koja ispitanik daje odgovore svojim rijecima, spontano. Obicno se iza pitanja
ostavlja prazan prostor u koji ispitanik upisuje odgovor. Mada je upitnik sa pitanjima otvorenog tipa lako sastaviti,
njihova obrada je teska, a mnogi ispitanici takvu vrstu pitanja dozivljavaju kao tezi zadatak I nisu pretjerano motivisani
da odgovaraju na njih.
2. Pitanja zatvorenog tipa su pitanja pored kojih se ispitaniku ponudi vise mogucih odgovora. Zadatak ispitanika sastoji
se u izboru jednog ili vise odgovora od ponudjenih. Prednost ovakvih pitanja jeste sto ne zahtijevaju obrazovanje I veliku
pismenost ispitanika. Nedostaci takvih upitnika su u tome sto je pitanja zatvorenog tipa teze sastaviti a I ispitanik je
cesto ogranicen u davanju odgovora.
Intervju. Moze se izdvojiti nekoliko vrsta intervjua:
1. Slobodni intervju – takav intervju je najslicniji obicnom, neusiljenom razgovoru. Osoba koja vodi razgovor dopusta
ispitaniku da slobodno govori o temi koja je predmet istrazivanja. Intervjuer ima neka okvirna pitanja koja ce koristiti u
toku razgovora ali je slobodan I da ih mijenja.
2. Standardizovani intervju – je formalan I sadrzinski razradjen do te mjere da ispitanik treba da odgovara na unaprije
pripremljena pitanja.
U istrazivanjima se koriste individualni I grupni intervjui, individualni intervju je najcesce primjenjivana vrsta intervjua.
Razgovor se vodi samo sa jednim ispitanikom. Grupni intervju se sprvodi sa vise ispitanika, tako da na pitanja odgovara
vise ispitanika kojima se postavljaju pitanja. Ponekad se za grupni intervju koristi termin fokus grupa. Fokus grupa je
posebna vrsta grupne diskusije koju vodi moderator grupe I gdje se do podataka o problemu koji zanima istrazivaca
dolazi na osnovu diskusije I interakcije koja se odvija izmedju clanova te grupe. Cesto se I za koriscenje upitnika I za
intervjuisanje koristi isti termin – anketa.
Skale procjene zahtijevaju od jednog ili vise procenjivaca da ocijene neki proces, pojavu ili osobinu tako sto ce oznaciti
mjesto koje im pipada na nekoj skali. Skale mogu da budu numericke, kada se jasnoca predavanja moze ocijeniti
brojcanom ocjenom od 1 do 5 I slicno. Kod grafickih skala procjene, odgovor se obiljezava stavljanjem znaka na neku duz
koja sugerise postojanje kontinuuma. Skale procjene mogu da se koriste za procjenu sopstvenih svojstava, a ne samo za
procjenjivanje drugih ljudi ili pojava.
Testovi. Americko psiholosko udruzenje definise test kao sredstvo ili postupak kojom se uzima uzorak ispitanikovog
ponasanja Iz odredjenog domena da bi se ono zatim procijenilo koriscenjem standardizovanog procesa.
Standardizovanost ili ustaljenost postupka podrazumijeva sledece momente: svi ispitanici rjesavaju iste zadatke, svim
ispitanicima se zadaci izlazu I zadaju na isti nacin, nacin ocjenjivanja je isti za sve. Testovi sluze utvrdjivanju razlika medju
pojedincima. Testovi mogu biti: testovi znanja, testovi licnosti (za ispitivanje razlicitih crta licnosti) I testovi sposobnosti
(culnih, motornih, intelektualnih). Kao testovi za procjenu licnosti koriste se I projektivne tehnike. One su zasnovane na
pretpostavci da ljudi neki nestrukturirani materijal, sadrzaj koji nema utvrdjeno znacenje tumace u skladu sa svojim
nesvjesnim tendencijama, emocijama, vrijednostima I dr.

Kvalitativna I kvantitativna istrazivanja u psihologiji

U savremenim tekstovima o metodoloskim problemima psiholoskih istrazivanja pravi se razlika izmedju tri opsta
istrazivacka pristupa: kvantitativnog, kvalitativnog I mjesovitog.
Kvantitativni pristup je dominantan u psihologiji I njegove osnovne karakteristike su:
- teorije I hipoteze se provjeravaju empirijski
- traze se pravilnosti koje vaze za sve slucajeve
- planiranje I sprovodjenje istrazivanja je sistematsko I precizno
- svi postupci se dokumentuju I javno objavljuju
- prema postojecem znanju zadrzava se skeptican stav I istrazivanja se ponavljaju kako bi se izgradila pouzdana teorija

Karakteristike kvalitativnih istrazivanja su:

-istrazivanje se obavlja u prirodnim uslovima
- smjer istrazivanja je promjenljiv I prilagodjava se promjenama okolnosti
- licno iskustvo istrazivaca I njegova sposobnost da se stavi u polozaj ispitanika posebni su vazni

Mjesovita istrazivanja polaze od ideje da je pozeljno kombinovanje I kvantitativnih I kvalitativnih nacela. Cesto
istrazivanje neke pojave zapocne kao kvalitativno, a onda se ukaze potreba da se prikupe I kvantitavini podaci kako bi se
opravdali zakljucci.

Operacionalna definicija
Operacionalna je ona definicija kojom se navode postupi za utvrdjivanje prisutnosti ili stepena prisutnosti neke pojave ili
procesa. Operacionalna definicija predstavlja jednu vrstu konkretizacije pojmova koji se koriste u nauci. Npr, anksioznost
se moze definisati kao osjecanje straha koje nije izazvano nekim odredjenim dogadjajem, objektom ili osobom. To je
teorijska definicija koja objasnjava pojam na jedan uopsten I apstraktan nacin.

Etika istrazivanja u psihologiji

Istrazivanja u psihologiji moraju da ispune neke eticke zahtjeve.
1. Nije dozvoljeno istrazivanje koje bi subjektima moglo da nanese fizicku ili psihicku povredu.
2. Istrazivac mora da dobije saglasnost od subjekta ili njihovih roditelja I ta saglasnost mora da se zasniva na sto
potpunijoj informaciji o karakteru istrazivanja.
3. Subjekti u istrazivanju moraju imati potpunu slobodu I pravo da odustanu od ucesca u istrazivanju u bilo kojoj fazi.
4. Ako je za istrazivanje neophodno da se od ucesnika prikriju ciljevi, neophodno je da se po zavrsenom istrazivanju
ucesnici potpuno informisu o ciljevima istrazivanja.
5. Potrebno je da se u potpunosti obezbijedi tajnost svih licnih podataka.
6. Istrazivac ima jos jednu obavezu: u izvjestaju o istrazivanju ne smije da podlegne iskusenju da neke nalaze koji nisu u
skladu sa njegovim prethodnim ocekivanjima zanemari ili navede.

2. NERVNI SISTEM
Prije više od 100 godina pronađeni su fosili ostaci lobanja ljudi iz kameno doba sa jasnim znacima da je praistorijski čovek
obavljao hirurške zahvate na lobanji. Danas se takva vrsta operacija zove TREPANACIJA. Ona se sastoji u isecanju male
kružne ploče na lobanji kako bi moglo da se dopre do mozga. Nagadja se da je ona izvođena da bi se lečio neki psihički
poremedaj, da bi se omogudilo zlom duhu da napusti telo. Sačuvani ostaci govore o tome da su praistorijski ljudi
preživljavali ovu vrstu operacija. Trepanirane lobanje su pronađene u Evropi, Severnoj Africi i obe Amerike.
U 18. Vijeku njemački ljekar Franc Jozef Gal predlaže zasnivanje nove naučne discipline – FRENOLOGIJE. U frenologiji se
ističe da je razvijeonst neke psihičke funkcije ili sposobnosti odrežena veličinom oblasti mozga od koje ta funkciaj ili
oobina zavisi.
Tek u 20. Vijeku znanja o funkcionisanju mozga postaju pouzdanija zahvaljujudi tome nastaje nova nauka –
NEUROPSIHOLOGIJA, grana psihologije koja poručava povezansot djelova mozga i procesa u njima sa različitim psihičkim
pocesima, stajnima i aktivnostima(ponašanjem).
Nervni sistem čovjeka je najsloženiji u poređenju sa drugim životinjama. Može se podijeliti na PERIFERNI i CENTRALNI
nevrni sistem. Centralni nervni sistem čine mozak i kičmena moždina . Perierni nervni sistem povezuje cetrnalni nervni
sistem sa mišidima, žlijezdama i receptorima. Dijeli sa na SOMATSKI i AUTONOMNI nervni sistem.

CENTRALNI NERVNI SISTEM

Cetralni nervni sistem je onaj dio nervnog sistema koji se nalazi unutar lobanje i kičmenog stuba. U lobanji je smjesten
MOZAK, a u kičmenom stubu KIČMENA MOŽDINA.

Mozak
U čovjekovom mozgu mogude je razlikovati tri anatomska segmenta: ZADNJI MOZAK, SREDNJI MOZAK i PREDNJI
MOZAK.

Zadnji mozak
Glavne strukture zadnjeg mozga su: PRODUŽENA MOŽDINA (medulla oblongata), MOŽDANI MOST (pons) i MALI
MOZAK (cerebellum). U produženoj moždini se alaze centri odgovorni za regulaciju disanja i srčan randju. Njeno
razaranje dovodi do momentale smrti. Moždani mot služi kao relejna stanica između signala koji dolaze o dkore velikog
mozga i usmjeravaju se ka malom mozgu. Poed toga on ima određenu funkciju i u disanju. Na PRODUŽENU MOŽDINU se
naslanja MALI MOZAK. On omogudava skladno izvođenje tjelesnih pokreta i održavanje ravnoteže. Ova nervna struktura
ima ulogu u učenju motornih vještina. Ljudi sa povredama malog mozga ne mogu da drže ravnotežu i ne opažaju dobro
odnos svog tijela i drugih objekata u okolnom prostoru pa su im pokreti neprecizni.

Srednji mozak
Ovaj segment mozga čini relativno mali dio moždane mase čovjeka (kod nižih kičmenjaka je njegov udio vedi). U njemu
se uočava nekoliko različitih struktura. Između ostalih to su: RETIKULARNA FORMACIJA (formatio reticularis) i CRNA
MASA ili SUPSTANCIJA NIGRA (substantia nigra). Retikularna formcija je osmatračnica mozga. Ona ima ulogu centra
pažnje i budonsti. Masivno oštedenje ovo gregiona izaziva komu. Crna masa omogudava glatko izvođenje poketa. U njoj
se sintetiše neurotransmiter DOPAMIN, a smanjena sinteya dopamina u ovoj oblasti dovodi do Parkinsonove bolesti,
progresivnog (što znači da se simptomi postupno pogoršavaju) oboljenja koje se manifestuje kroz tremor (drhtanje)
ruku, glave, nogu, hipokinezu (usporenost pri izvođenju pokreta i hodanju) i rigidnost (ukočenost mišida ruku, nogu i
vrata). Simptomi se obično jave na jednoj strani tijela, a atim se šire i na drugu stranu. Ponekad se srednji i zadnji mozak
označavaju zajedničkim imenom – MOŽDANO STABLO (truncus encephalicus).
Prednji mozak
Glavne strukture prednjeg mozga su MOŽDANA KORA (cortex), BAZALNE GANGLIJE, LIMBIČKI SISTEM, HIPOTALAMUS i
TALAMUS.
TALAMUS ima ulogu releja između čula i korteksa. Svi čulni putevi (osim olfaktornog) prolaze kroz talamus na svom putu
do senzorinh oblasti moždane kore. Kroz njega takođe prolazei signali od malog mozga do motornih oblasti moždane
kore. HIPOTALAMUS je mnogo manja moždana struktura od talamusa, smještena ispod talamusa. Hipotalamus je od
ključnog značaja za emotivne procese. On takođe luči osam hormona koji kontrolišu lučenje hormona HIPOFIZE, žlezde
sa unutrašnjim lučenjem koja se smatra jednom od najvažnijih žlijezda u čovjekovom organizmu. Hipotalamus je važan i
za regulaciju temperature, Doiživljaje gladai i žeđi i seksualno pobuđivanje.
Najvažniji djelovi LIMBIČKOG SISTEMA su AMIGDALA i HIPOKAMPUS. Amigdala je odgovorna za emocionalnu kontrolu i
uspomene na eomocionalno značajne doživljaje. Hipokampus ima važnu logu u porcesu pamdenja.
BAZALNE GANGLIJE imaju važnu ulogu u izvođenju automatskih pokreta i planiranju pokreta da bi se ostvarila neka
namjeravana radnja.
KORA ili KORTEKS je nabrani sloj tkiva koji pokriva moždane hemisfere. Kod viših sisara i kod čovjeka površina mozga
jeznatno povedana u odnosu na veličinu lobanje pojavom vijuga ili nabora (girusa) i brazda (sulkusa) na kori.
PREDNJI MOZAK je podijeljen na dvije polovine – HEMISFERE. Na svakoj polovini mogude je razlikovati četri oblasti. To
su FRONTALNA ili ČEONA, TEMPORALNAili SLEPOOČNA, PARIJETALNA ili TJEMENA i OKCIPITALNA ili POTILJAČNA
oblast.
Frontalna oblast je u evolutivnom smislu najmladij dio covjekovog korteksa i ucestvuje najslozenijim psihickim pocesima
za koje je covjek sposoban. Kada odje do povrede frontalne oblasti (usled nekog udarca, tumora I dr.) osoba tesko
planira svoj eakcije, nije u stanju da obuzda stvoje ponasanje I tesko odrzava paznju, kod vecine ljudi se u LIJEVOJ
frontalnoj oblasti nalzi centar koji je bitan za proizvodjenje govora. Posledica izliva krvi u lijevu hemisferu moze biti
gubitak sposobnosti govora.Kako lijeva hemisfera mozdga kontrolise pokrete desne strane tijela, kod bolesnika se javlja I
smanjena sposobnost pokretanja desne stran etijela. Kada izliv krvi osteti desnu hemisferu obicon ne dolzi d
oporemecaja govora, ali je smanjena pokretljivost lijeve polovine tijela.

Parijetalna oblast je bitna za prepoznavanje ljudskih lica I predstavke o okolnom prostoru I objektima u njemu.
Ostecenje ovog dijela korteksa moze da dovede d otoga ad osoba ne pazi an jednu stranu svog tijela, pa se ceslja ili brije
samo sa jedne strane ili sminka samo a jednu stranu lica.

Najvaznija funkciaj OKCIPITALNE oblasti je obrada informacija koje stizu iz cula vida. Povreda ove oblasti dovode d
ostecenja vida, od potpunog sljepila do nesposobnosti da se zapzi pokret.
Temporalna oblast prima informacije iz talaumsa I kranijalnih nerava koji su povezani as culom sluah I cuolom
ravnoteze.Kod mnogih ljudi u lijevoj hemisferi ove oblasti odvijaju se procesi bitni za razumijevajn egovora. Ova oblast e
bitna I za prevodjenje informacija (utisaka) iz kratkorocnog u dugorocno pamcenje.

KICMENA MOZDINA
Kicmena mozdina sprovodi drazenja u pravcu mozda( ulazna nervna vlakna) kao I impulse koji se salju od mozga
(silaznim vlaknima)I to je njena osnovna uloga. Osim toga, ona je centar mnogih jednostavnih refleksa.

PERIFERNI NERVNI SISTEM

PERIFERNI NERVNI SISTEM salje informacije ka centralnom nervnom sistemu I prima komande od njega. On se dalje dijeli
na AUTONOMNI I SOMATSKI nervni sistem. AUTONOMNI nervni system upravlja nesvjesnim ili nevoljnim tjelesnim
funkcijama, kao sto su: DISANJE, RAD SRCA, VARENJE, LUCENJE PLJUVACKE iliSIRENJE ZENICA U OKU, ZNOJENJE I dr.
Njega cine dva sistema: SIMPATICKI I PARASIMPATICKI. Oba povezuju centralni nervni sistem sa orgainma u
unutrasnjosti tijela. SIPMATICKI nervni system ubrzava rad srca, skuplja krvn esudovei povecava krvni
pritisak.PARASIMPATICKI system djeluje antagonisticki; usporava rad srca, pojacava rad zlijezda I glatkih misica I opusta
misice stezace (sfinktere).SOMATSKI nervni system upravlja misicima koji su povezani sa skeltom i odgovoran je za
voljne pokrete.

NEURONI
U ljudskom nervnom sistemu postoje dva osnovna tipa celija.TO su NEURONI I GLIJALNE CELIJE. Procenjuje se da mozak
odrasle osobe ima oko 100 milijardi neurona I da svaki u prosjeku ima oko 10000 veza (sinapsi) sa drugim neuronima.
Neuroni se mogu podijeliti prema funkciji koju imaju na: SENZORE (afektne), MOTORNE (eferentne) I INTERNEURONE.
Senzori neuroni preonse informacije iz unutrasnjih organa ili cula (ociju, nosa, koze I jezika) do centralnog nervnog
sistema. Motorin neuroni prenose informacije u suprotnom smjeru, ka unutrasnjim organima I misicima.Interneuroni
posreduju izmedju senzornih I motornih neurona.
Neuroni mogu bitivrlo razlicikog oblika I velicine.Kod nekih neurona se mogu uociti dva tipa produzetaka.Kraci se
nazivaju DENDRITI (obicno ih ima vise), a duzi su AKSONI. Neuroni obicno imaju samo jedan akson na cijem kraju se
nalze zavrsne kvrzice.

Multipla skleroza
Multipla slkeroza nastaje usled gubitka mijelinske membrane koja obavija neka nervna vlakna.DEMIJELINIZACIJA obicno
pogadja vidni nerv, kicemnu mozdinu I mali mozak. Bolest se najcesce javlja izmedju druge I cetvrte decenije zivota I
sporo, mada nezaustavljivo, napreduje. Pocetni simptomi su raznovrsni, ali najcesce se javljaju utrnutost u pojedinim
djelovima tijela, slabost ili nesprenost ruke I noge, nesigurnost u hodu, poremecaji vida, bol u jednom oku, vrtoglavica,
poremecaj govora, teskoce u kontroli mokrenja. Kod duzega trajjanja bolesti se jvlja DEMENCIJA (intelektalno
propadanje koje se ispoljava kroz gubitak pamcenja, orijentacije I shvatanja). Cesto je bolest pracena EUFORIJOM (jakom
veseloscu), razdrazljivoscu ili apatijom.
Mjesto gdje jedan neuron ostvaruje kontakt sa drugim I na kome impuls prelazi s jedne nervne celije na drugu, naziva se
SINAPSA.
Svaka sinapsa ima tri elementa: A) PRESINAPTICKI (najcesce, kao sto je receno, zavrsna kvrzica aksona koja sadrzi
sinapticke mehure ispunjene neurotransmitorima). B) SINAPTICKU PUKOTINU (proctor od 20 do 40 nanometara izmedju
presinaptickog I postsinaptickog elementa. C) POSTSINAPTICKI element koji sadrzi receptore (posebne proteinske
molecule) za koje se vezuju neurotransmiteri koji dolaze od presinaptickog neurona.

Neurotransmiteri
Neurotransmitere je jos1921.otkrio jedan austrijski naucnik (OTO LEVI).
Do sada je identifikovano vise neurotransmitera. Oni se proizvode u neuroni I iz njega se, kada je on stimulisan,
oslobadjaju u sinapticki proctor. Transmiteri djeluju ekscitatorno (pobudjujuci) ili inhibirajuce (koceci) na postsinapticki
neuron (njegove dendrite ili tijelo). Isti neurotransmitter moze da djeluje inhibitorno na jedan neuron, a eksicitatorno na
neki drugi. Najpoznatiji neurotransmiteri su: ACETILOHOLIN, DOPAMIN, NORADRENALIN, SEROTONIN, ENDORFINI I
GABA.
ACETILOHOLIN se nalazi u centralnom I perifernom nervnom sistemu. Vjeruje se da je propadanje neurona koji luce ove
neurotransmitere odgovorno za slabo pamcenje koje se uocava kod Alzehajmerove bolesti. Acetiloholin na mjestu
spajanja neravai misica dovodi do kontrakcije misica.
DOPAMIN I NORADREALIN pripadaju grupi hemijskih supstanci koje se zajednicki oznacavaju kao
KATEHOLAMINI.Noradrenalin ima ulogu u razvoju nekih oblika depresije.Ljekovi koji podizu nivo ovog transmitera
poboljsavaju raspolozenje.Povecan nivo dpamina uocava se kod nekih oblika sizofrenije.
SEROTONIN se luci u mozdanom stablu.Mnogi ljekovi za depresiju djeluju tako st oduze zadrzavaju ovaj
neurotransmitter u sinapsama.
ENDOFRINI imaju veoma vaznu ulogu u emoconalnim erakcijama I bola. Pretpsotavlja se da eliminacija bola koriscenjem
akupunkture nastaje usled toga sto se djelovanjem na akupunkturne tacke pojacava lucenje ovih transmitera.
GABA (gama amino buterna kiselina) je najrasprostranjeniji inhibitorni neurotransmitter u mozgu. Neuroni koji su
osjetljivi na njegovo djelovajne najcesce se nalaze u talamusu, hipotalamusu I okcipitalnoj oblasti. Kada se kolicina ovog
inhibitora smanji osoba osjeca uznemirenje I anksioznost.

Metode za ispitivanje funkcija mozga

Nervne osnove pojedinacnih psihickih procesa ispituju se an dv acin. Jedan se sasotji u parcu promjena u psihckihm
funkcijama I ponasaju nakon povreda pojedinih mozdanih podrucja. Drugi nacina se satoji u primjeni razlicitih tehnika
kojima se identifikuje aktiviranje pojedinih zona na neostecenom mozgu.

Afazije
Afazije su poremecaji u govoru koji se javljaju kao posledica mozdanih povreda. Povreda moze da nastane usled rupture
nekog krvnoh suda u mozgu, mehanicke povrede, tumora I dr. BROKA (R. Broca) vec oko 1860. Godine tvrdi da povrede
specificnih djelova lijeve frontalne oblasti (reznja) dovode do tzv. Ekspresivneafazije. Ekspresivna afazija se manifesutje
kao otezano izrazavanje sa poteskocama u artikulaicji I teskocama pronalazenja rijeci. Citanje agals, pa I pisanje mogu
biti osteceni, ali razumijevanje procitanog je dobro.Njemacki istrazivac VERNIKE (K. Wernicke) 1874. Saopstava da
povreda dijela lijevog temporalnog rezjna dovodi do receptivne afazije. Osoba se receptivnom afazijom ne razumije
rijeci. Cuje ih, ali ne shvata znacenje izgovorenih rijeci. Kod receptivne afazije ceste s parafazije (zamjene jedne rijeci
drgom koja je slicna po zvuku), a u redjim slucajeivma postoji ZARGON afazija kod koje je govor pacijenta toliko
izmijenjem parafazijama(pogresnom upotrebom rijeci)

Tehnike ispitivanja na neostecenom mozgu mogu da se podijele na indirektne I direktne. Indirektnim tehnikama
pripadaju VADA TEST I LATERALNO PRIKAZIVANJE STIMULUSA. Obe tehnike su od znacaja za tvrdjivanja funkcije lijeve I
desne mozdane hemisfere.

VADA TEST se sastoji u ubrizgavanju anestetika u kardiotidnu arteriju sto dovodi do privremene (3 do 5 minuta)
funkcionalne ablacije jedne od hemisfera, Test obicno primjenjuju neurohirurzi u operativnom tretmanu epilepcije I
rijetko se koristi u cisto istrazivacke svrhe.

Zaključci о mozdanim lokalizacijama mogu se dobiti I drugim tehnikama. Najcesce koriscene su:
ELEKTROENCEFALOGRAFIJA (EEG), KOMPJUTERIZOVANA TOMOGRAFIJA, POZITRONSKA EMISIONA TOMOGRAFIJA
(PET), MAGNETNA REZONANCA i FUNKCIONALNA MAGNETNA REZONANCA.

Elektroencefalografija je postupak kojim se registruje elektricna aktivnosg mozga.Ova aktivnost se ispoljava u talasima
razlicitih frekvencija I amplituda.

Kompjuterizovana tomografija se sastoji u sukcesuinom skeinranju mozga I kicmene mozdine u slojevima (tomovima)
koriscenjem vrlo uskog snopa rentgenskog zracneja.

Pozitronska emisiona tomografija – U snimajnu mozdane funkcije se koriste radioizotopi secera koji pirodno ucestvuju u
metabolizmu mozga.

Magnetna rezonanca se zasniva na koriscenju jakog magnetnog polja. Protoni molekula vodonika koji su u razlicitim
koncetracijama prisutni u razlicitim tkivima tada salju elektromagnetnu energiju.

Funkcionalna magnetna rezonanca se zasniva na prikaizvanju povecanog dotoka krvi u aktivna podrucja mozga I na
osnovu informacija o magnetnom stanju hemoglobin prikazuje potrosnju kiseonika u razlicitim podrucjima mozga.

ZLIJEZDE SA UNUTRASNJIM LUCENJEM

Za psihicki zivot covjeka od velike vaznosti su zlijezde sa unutrasnjim lucenjem (endokrilne zlijezde). Povecano Ili
smanjeno lucenje hormona ne dovodi samo do tjelesnih promjena I oboljenja vec I do znacajnih promjena psihickog
zivota.

HIPOFIZA je zlijezda koja se nalzi na donjo jstrani mozga. Ona izlucuje hormone koji djeluju na ostale zlijezde sa
unutrasnjim lucenjem. Luci hormon rasta pa poremecaji u radu ove zlijezde mogu dovesti do gintizma ili akromegalije
(pretjerane tjelesne visine I neproporcionalnog rasta tijela) ili do patuljastog rasta. Ova zlijezda ima vaznu ulogu pri
reagovajnu na stres.

ŠTITNA zlijezda ili TIREOUDEA se nalazi sa obije strane dusnika. Utice na metabolizam, brzinu promjene materija u
roganizmu. Smanjeno lucenje ove zlijezde kod novorodjene djece izaziva zastoj u razvoju fizickih i psihickih sposobnosti
sto dovodi do mentalne zaostalosti.

Nadbubrezne zlijezde se nalaze iznad svakog bubrega. Unutrasnjost zlijezde luci hormon ADRENALIN koji ima bitnu ulogu
u pripremi organizma u stanju opasnosti ili uzbudjenja. Adrenalin dovodi do povisenja krvnog pritiska, nivoa secera u krvi
i tjelesne temperature, ubrzava disanje, usporava varenje i siri zenice. Ove reakcije dovode organizam stanje pojacane
budnosti i pripremaju jedinku na borbu ili bjekstvo. Hormon kore nadbubrezne zlijezde – KORTIZOL takodje s pojacon uci
u stresnim situaciama.

Polne zlijezde su ovarijumi (kod zena) i testisi (kod muskaraca). One luce polne hormone koji uticu na razvoj polnih
karakteristika . U prenatalnom peridu lucenje testosterona u prvim mjesecima intrauterinog zivota utice na usmjeravanje
razvoja muskih etusa. Svi fetusi su programirane da se razvijaju u zene. Da bi se fetus sa XY kombinacijom 23.
Hromozomskog para razvio u muskarca nuzno je da se iz polnih zlijezda fetusa izmedju treceg i cetvrtog mjeseca
prenatalnog razvoja luci testosteron. Ako ne dodje do lucenja testosterona razvija se zenski fetus i pored XY kombinacije.
Gusteraca ili pankreas izlucuje INSULIN koji omogucava koriscenje secera u krvi.
Zlijezde sa unutrasnjim lucenjem povezane su s nervnim sistemom i medjusobno.

GENETSKE OSNOVE PSIHICKOG ZIVOTA

Postojeca istrazivanja pokazuju da geni imaju vrlo znacajnu ulogu posebno za:
A) Neke psihijatriske poremecaje, kao sto je SIZOFRENIJA. B) inteligenciju i C) neke osobine licnosti, kao sto su
ekstraverzija ili introverzija. Najubedljivije su studije u kojima se porede jednojajcani blizanci odrasli u razlicitim
sredinama sa dvojajcanim blizancima koji su odrazli zajedno.

Istrazivanja pokazuju da i okolina i aktivnost pojedinca mogu da izvrse znacajan uticaj na te iste osobine. Jednojajcani
blizanci mogu da se razlikuju – Jedan moze razviti neki psihicki poremecaj, a drugi ostati zdrav. Neka istrazivanja na
sijamskim blizancima (jednojajcanim blizancima koji su ostali nekim dijellm tijela spojeni) pokazuju da se oni mogu znatno
razlikovati po svojim osobinama
Savremena shvatanja o odnosu genetskih i sredinskih uticaja mogu da se podijele na tri osnovna modela:

1) Modela raspona reakcije

2) Model korelacije sredine i genotipa ili model biranja niše

3) Model kanalisanja

Po prvom modelu geni odredjuju granice moguceg razvoja, a okolina odredjuje do kog stepena ce se odredjena osoba
razviti.

Drugi model je slozeniji. Da bi se on lakse shvatio treba poci od njegovog alternativnog naziva: MODEL BIRANJA NIŠE.
Cesto se kaze da neka vrsta zauzima oredjenu ekolosku nisu i pod tim se ne misli sam na prostor koji ta vrsta zauzima vec
I na razne funkcionalne odlike kao sto su: Nacin ishrane, koriscenje odredjenog tipa sklonisat I dr.

Model KORELACIJE sredine I genotipa ukazuje na to da genotip moze da utice I na izbor nise I tako udruzenim
djelovanjem odredjuju ponasanje.

Postoje tri tipa koleracije: AKTIVNA, PASIVNA I EVOKATVINA ili REAKTIVNA.

Aktivan tip koleracije javlja se kada osoba sa oredjenim genotipom bira I modifikuj esvoju sredinu u skladu sa svojstvima
svog genotipa. Dete koje pokazuje introvertovane sklonosti izbegavace velika I bucna drustva.

Pasivna koleracija nastaje usled toga st oroditeji oezbedjuju dec isredinu koja odgovara roditeljskom genotipu.Ako je
roditelj ekstravertovan, on djetetu ne prenosi samo naslednu sklonost ka ekstraverziji vec I podstice svoje dete da bude
drustveno.

Treca mogucnost jeste da genetske sklonosti deteta uslovljavaju reakcije sredine koje mogu dodatno da uticu an
utvrdjivanja istih sklonosti. Sredian ce pozitivno reagovati nap o prirodi veseilo I druzeljubivo dete I podsticace ga na
nacin koji ce jos vise pojacavati take osobine. Tada je rec o EVOKATIVNOJ iliREAKTIVNOJ koleraciji.

Sredina I nasledni faktori djeluju kao medjusobni faktori.

Model kanalisanja, sto je veci uticaj nasledja to je manja mogucnost mijenjanja razvojnih tokova.Sto je genetska
determinisanost manja to su mogucnosti za uticaj okoline I sredinske intervencije veci.

3.OPAZANJE
Termin opazanje (percepcija) oznacava niz procesa koji zapocinju drazenjem nasih culnih organa I preko procesa
perceptivne organizacije vode do identifikacije I prepoznavanja objekata I dogadjaja. U psihologiji se traciononalno
podvlaci razlika izmedju osjeta (senzacija, osjecaja) I opazanja (percepcije). Kada se kaze osjet misli se na dozivljaj koji
nastaje u svijesti kada se aktiviraju neki culni receptori. Boje, zvuci, hladno ili toplo su utisci koji se oznacavaju kao osjeti.
Opazanje ili percepcija je zavrsna sekvenca procesa koji zapocinje aktiviranjem culnih sistema,, ukljucuje obradu u
nervnom sistemu I zavrsava se u organizovanom I smisaonom dozivljaju koji culnom iskustvu daje znacenje. Zahvaljujuci
percepciji pred sobom vidimo knjigu, olovku, prozor I sl. Tradicionalno se culni sistemi svrstavaju u tri grupe:
1. Eksteroceptori (oni nam govore o stanjima spoljasnje sredine)
2. Interoceptori (pruzaju nam informacije o razlicitim promjenama u nasim nutrasnjim organima)
3. Proprioceptori (koji nas obavijestavaju o polozaju naseg tijela u prostoru I njegovom kretanju kroz prostor)

CULNA OSJETLJIVOST
Kozna osjetljivost
Koza nije samo zastitni omotac organizma. Ona pored drugih vaznih funkcija ima I culne funkcije, obavlja registrovanje
promjena u spoljasnjoj sredini. Postoje posebne tacka na kozi koje su osjetljive na pritisak, toplotu, hladnocu ili bol.
Tacke tih razlicitih osjetljivosti smjestene su na srazmjerno malim rastojanjima na kozi, a izmedju njih je povrsina koja
nije osjetljiva. Moze se govoriti o postojanju vise modaliteta kozne osjetljivosti: za dodir, za toplo, hladno I o osjetljivosti
za bol.

Osjetljivost za dodir. Da bi proizveo osjet dodira potrebno je da neki predmet vrsi pritisak na kozu. Zato se vjeruje da
svaka deformacija koznog tkiva koja se ne granici sa njegovom povredom predstavlja odgovarajucu draz za osjet dodira.
Najveca osjetljivost za dodir je na usnama, vrhovima prstiju I unutrasnjoj podlaktici. Sto je dio tijela pokretljiviji to je nizi
donji prag osjetljivosti. Visina praga zavisi I od temperature koze u trenutku drazenja – sto je koza hladnija donji prag je
visi. Kod osjetljivosti za dodi, kao I kod vecine drugih cula, postoji pojava culne adaptacije. Culna adaptacija je slabljenje
ili cak potpuni gubitak osjeta posle duzeg djelovanja nekog stimulusa.
Osjetljivost za toplo I hladno. Temperatura koze na razlicitim djelovima tijela nije jednaka. Normalna temperatura na
nekom mjestu na kozi oznacava se kao fizioloska nula. Drazi koje su toplije od fizioloske nule izazivaju osjet toplog, a
drazi koje su hladnije izazivaju dozivljaj hladnog. Dozivljaj vreline obicno izazivaju drazi koje su mnogo toplije od
fizioloske nule. Neke tacke na kozi sjetljive su za toplo, a ne za hladno. Ako se jedna tacka za hladno stimulise toplotom,
osoba ce osjetiti hladnocu – rijec je o paradoksalnom osjetu hladnoce.
Osjetljivost za bol. Osjetljivost za bol ima nesumnjiv adaptivni znacaj. To se lako moze zakljuciti iz sudbine rijetkih
pojedinaca koji ovu osjetljivost nemaju. Oni lome kosti bez dozivljaja bola. Informacije koja ova osjetljivost prima obicno
oznacavaju prijenju integritetu organizma, a mogu poticati od mehanickih, termickih I hemijskih drazenja. Dozivljaj bola
nije vezan samo za kozu, vec za gotovo cijeli ogranizam. Prema lokalizaciji mogu se razlikovati: povrsni bol (iz koze I
sluzokoze) I duboki (iz ligamenata, misica, zzglobnih kapsula). Pored toga, ova osjetljivost je cesto pracena refleksnim
radnjama I jakim emotivnim dozivljajima.
Ponekad, kada je osoba u stanju intezivnog stresa, dolazi do analgezije, tj do neosjetljivosti na bol. Neosjetljivost na bol u
stresnim situacijama rezultat je oslobadjanja mozdanih peptida, endorfina, koji imaju ulogu prirodnog analgetika I koji
popravljaju raspolozenje. Osjetljivost za bol u prilicnoj mjeri zavisi od ocekivanja I postojecih kulturnih vrijednosti.
Poznato je da placebo supstance – one koje su po svojoj prirodi neutralne, ali za koje bolesnik vjeruje da imaju stvarno
medicnisko dejstvo – uticu na ublazavanje bolnih dozivljaja.
U novije vrijeme istrazuju se mogucnosti psiholoske kontrole bola. Uglavnom se navode dvije strategije – disocijativna I
asocijativna. Kod prve se odvraca paznja od bolnog dozivljaja. Ovo se ostvaruje na vise nacina: zamisljanjem neke ranije
prijatnosti, koncentracijom na nesto u spoljasnjoj sredini. Asocijativna – pojedinac treba da se usresredi na postojece
bolne dozivljaje, ali se istovremeno trudi da ih dozivi na jedan emotivno neangazovan nacin I izbjegava da ih opise kao
bolne I teske za trpljenje. Neki sportski psiholozi saopstavaju da vecina maratonaca koristi disocijativnu strategiju,
koncentrisu se na sopstvenu sjenku, ponavljaju neke fraze u sebi. Nema dokaza da je disocijativna nuzno uspjesnija od
asocijativne strategije.

Osjetljivost za ukus (gustativna osjetljivost)

Culo ukusa je jedno od starijih cula. Ovo culo najvecu osjetljvsto dostize kod sisara. Kod covjeka, receptori za ukus nalaze
se u kvrzicama jezika. Ovo culo, zajedno sa culom mirisa, spada u tzv hemijska cla jer su receptori osjetljivi na hemijske
supstance. Receptori za ukus ne nalaze se samo na jeziku, vec I u sluzokozi zdrijela I nepca. Kod mladje djece receptori se
nalaze I na unutrasnjoj strani obraza.
Postoje cetiri osnovna kvaliteta osjeta ukusa – gorko, slano, slatko I kisjelo. Na korijenu jezika najbolje se osjeca gorko,
na prednjem rubu slano, a na zadnjim rubovima kisjelo. Vrhom jezika se dobro dozivljaju slatki ukusi. U skorije vrijeme se
navode dokaze da postoji jos jedan ukus. Godine 1908., jedan japanski hemicar je otkrio da natrijum glutamat izaziva
jednistven kvalitet ukusa. Natrijum glutamat se nalazi kao prirodni sastojak u hrani bogatoj proteinima. Posle otkrica
receptora u nepcima I na jeziku koji su posebno osjetljivi na natrijum glutamat ovaj ukus je priznat kao peti osnovni ukus.
Znacaj gustativnih senzacija za prezivljavanje lezi u tome sto one omogucavaju osobi da bira hranu prema vlastitim
zeljama I mozda I prema potrebama organizma za pojedinim hranljivim supstancama. Kus moze da bude I odbojan.
Veoma jak ukus gorkog dovodi do toga da organizam prestane da unosi hranu takvog ukusa. Preferencija za neki ukus
ispoljava se u tome sto zivotinja ili covjek bira jednu vrste hrane prije nego drugu. Npr ako neka osoboa osjeti muku ili
oboli posto pojede neku vrstu hrane, obicno ce posle toga razviti snaznu odbojnosti prema ukusu te hrane, cak I ako ta
hrana nije uzrokovala bolest. Po psihologu koji je eksperimentalno ispitivao stvaranje averzija prema ukusima, pojava
izbjegavanja hrane koja je rezultat ucenja naziva se Garsijin efekat. Svakoj osobi je dobro poznato da se osjeti ukusa brzo
adaptiraju. Cesto je adaptacija zavrsena u toku jednog minuta ako je culo ukusa kontinuirano stimulisano. Adaptacija je
razlicita za posebne kvaliteta ukusa. Po svemu sudeci najintenzivnija je adaptacija na slatko.

Osjetljivost za miris
Culo mirisa je drugo hemijsko culo. Receptori ovog cula su smjesteni u mirisnom epitelu u vrhu nosne supljine. Mirisna
podrucja mozga su medju evolutivno najstarijim strukturama I vecina drugih djelova mozga razvila se oko ovih olfaktonih
zacetaka. Jedna od glavnih karakteristika cula mirisa sastoji se u njegovoj izuzetenoj osjetljivosti. Sasvim neznatna
kolicina odredjene stimulisuce supstance u vazduhu moze da izazove osjet mirisa. Covjek je u stanju da dozivi ogroman
broj razlicitih mirisa. Neki su prijatni dok su drugi neprijatni. Mogu se napraviti I druge klasifikacije osnovnih mirisnih
dozivljaja. Po Heningovoj prizmi mirisa iz 1916. postoji sest osnovnih mirisnih kvaliteta – zacinski, cvjetni, vocni, smolasti,
zagoreli I trulezni. Neka kasnija istrazivanja ukazala su da je broj ovih osnovnih mirisa mozda I manji. Dok sa druge
strane, neki smatraju da postoji 50 ili vise primarnih osjeta mirisa. Takvo uvjerenje je zasnovano na slucajevima mirisnog
slepila (anozmiji). O specificnom mirisnom slepilu se govori kada osoba ne razlikuje miris samo jedne materije. I miris kao
I ukus ima emotivno dejstvo, u stanju je da izazove dozivljaj prijatnosti ili neprijatnosti. Zbog toga je miris pri odabiranju
hrane bar toliki vazan koliko I ukus. Osobi kojoj je jednom naskodila neka vrsta hrane, sam miris te hrane moze u
sledecem kontaktu izazvati muku. Mirisi se jako dobro pamte. Neke studije pokazuju da su bebe stare samo sest dana u
stanju da razlikuju mirise svojih majki.

Slusna osjetljivost
Osjeti zvuka zavise od promjene vazdusnog pritiska na bubnu opnu. Fine vibracije bubne opne prenose se preko tri
koscice srednjeg uha na unutrasnje uho. Izmedju srednjeg I unutrasnjeg uha nalazi se ovalni otvor sa membranom koja
je u stanju da prenese treperenje koscica srednjeg uha na tecnost koja ispunjava posebnu oblast unutrasnjeg uha koja se
zove puz. U puzu se nalazi tzv bazilarna membrana koja nosi oko 25000 receptorskih celija sa finim dlacicama sposobnim
da reaguju na talasanje tecnosti. Nas adutivni sistem primjecuje visinu I jacinu zvuka. Treca odlika je boja zvuka. Visina
zvuka zavisi od frekvecnije zvucnih talasa. Na dozivljaj visine tona utice I tzv doplerov efekat – priblizavanjem I
udaljavanjem zvucnog izvora nastaje promjena u dozivljaju visine tona. Priblizavanjem izvora on se dozivljava kao visi, a
udaljavanjem kao dublji nego kada je izvor stacionaran. Jacina ili glasnost tona u prvom redu zavisi od amplitude zvucnog
talasa, ali I frekvencija ima odredjenu ulogu. Boja zvuka zavisi od mjesavine zvucnih talasa. Sa staranjem opazanje
najvisih frekvencija slabi I postaje moguce samo kada zvuk jak. Odmah po rodjenju djeca mogu da odrede pravac iz koga
dolazi zvuk. To je veoma bitna sposobnost za prezivljavanje. Lociranje zvuka je u covjekovoj evoluciji imalo znacajnu
ulogu jer nekoj opasnosti cesto prethodi zvuk. Opazanje pravca iz koga dolazi zvuk zavisi od vremenske razlike u dolasku
zvuka u dva uha I od razlika u intezitetu zvukova koji dolazi do oba uha. Na lokalizaciju izvora zvuka uticu I nformacije
koje dobijamo culom vida. Kada istovremeno djeluju vizuelne I auditivne drazi postoji tendencija da zvucne drazi cujemo
kao da poticu iz pravca odakle dolazi I vizuelna draz. Kod cula sluha adaptacija je nesto slabija nego kod vecine drugih
cula.

Vidna osjetljivost
Vizuelne informacije, bar za savremenog covjeka, predstavljaju najvaznije sredstvo za upoznavanje spoljasnje sredine.
Zato nije nikakvo iznenadjenje sto je ova vrsta osjetljivosti najvise proucavana. Adekvatna draz za culo vida je
elektromagnetna energija. Ove energije mogu da se opisu preko talasnih duzina koje se mjere u nanometrima. Ljudsko
oko js osjetljivo na talasne duzine od 360 nanometara do 680 nanometara sto cini samo mali dio ukupnog
elektromagnetnog spektra. Ljudsko oko je prilicno slozen organ. Svjetlosni zraci ulaze u oko kroz providnu roznjacu.
Kolicina svjetlosti koja ulazi u oko odredjena je otvorom zenica koja se nalazi u centru obojene duzice. Zenica moze da se
siri ili suzava I na taj nacin se refulise kolocina primljenog svijetla. Otvor zenice ne zavisi samo od kolicine osvjetljenja
koje prima oko. Emocionalna uzbudjenost I vrlo intenzivna intelektualna aktivnost takodje dovode do sirenja zenice.
Socivo elasticna je struktura u oku koja ga dijeli na dvije komore. Oblik sociva se mijenja u zavisnosti od toga da li se
posmatraju udaljeniji ili blizi objekti. Ono se stanjuje kada se posmatraju udaljeniji objekti I ispupci kada se posmatraju
blizi objekti. Ovo prilagodjavanje debljine I oblika sociva naziva se akomodacija I proizvod je akcije tzv cilijarnog misica.
Socivo fokusira sliku predmeta na mreznjacu koja sadrzi vizuelne receptore osjetljive na svjetlost. Mreznjaca ima oko 125
miliona fotoreceptora koji se medjusobno razlikuju po obliku. Prema obliku se fotoreceptori dijele na stapice I cepice.
Stapica u covjekovoj mreznjaci ima daleko vise I nalaze se svuda, osim u centralnom dijelu zadnjeg pola ocne jabucice
koji se naziva tacka jasnog vida I koji sadrzi samo cepice. Svaka mreznjaca ima na mjestu izlaska ocnog nerva I krvnih
sudova relativno prostranu slijepu mrlju, podrucje na kojem nema culnih receptora. Stapici I cepici imaju razlicitu ulogu u
vidjenju. Ovi prvi su osjetljiviji na osvjetljenost, ali ne ucestvuju u opazanju boja. Oni daju samo dozivljaj svjetline. Cepici
funkcionisu samo pri relativno jakom osvjetljenju, oni su receptori odgovorni za dozivljaj boje. Adaptacija na mrak je
pojava pojacane vizuelne osjetljivosti u toku boravka na neosvijetljenom mjestu. Zahvaljujuci njoj povecava se nasa
sposobnost da boraveci u tami pocnemo da opazamo predmete oko sebe. Cepici I stapici se adaptiraju na mrak
razlicitom brzinom. Posle pet minuta adaptacije na mrak cepici postizu maksimalnu osjetljivost, a stapici tek posle vise
od pola sata. Oko je pri opazanju spoljasnjeg svijeta u stalnom pokretu, mikrotremoru ili fizioloskom nistagmusu.
Fizioloski nistagmus je nuzan za pravilno fukcionisanje stapica I cepica.
Opazanje boja
Tomas Jang je posao od pretpostavke da na mreznjaci postoji ograniceni broj receptora za boje I savremena fizioloska
istrazivanja su mu dala za pravo. Ona su potvrdila da postoje tri tipa receptora za boje, pa se zato savremeno shvatanje o
opazanju boja koje je zasnovano na idejama Janka oznacava kao trihtomatska teorija.
Prema ovoj teoriji, proces opazanja boja zapocinje na mreznjaci I zasniva se na pobudjivanju cepica. Kod covjeka postoje
tri tipa cepica. Razlikju se po fotopigmentima koji apsorbuju svjetlosne talase. Jedna vrsta cepica je maksimalno
pobudjena ako do njih dolaze kraci plavicasti talasi, drugi maksimalno reaguju na srednje zelenkaste, a treci na duge
crvenkaste talase. Njihove osjetljivosti na boje donekle se preklapaju tako da svjetlst u zutom I narandzastom dijelu
spektra istovremenom aktivira dvije vrste cepica – crvene I zelene cepice. Boje dozivljavamo u zavisnosti od toga koji
cepici su pobudjeni I u kolikoj mjeri. Kada su nasi crveni I zeleni cepici nadrazeni mi opazamo zutu ili narandzastu boju.
Ahromatska negativna slika
Evald Hering da bi objasnio pojave negativnih naknadnih slika zastupao teoriji antagonistickih procesa. On je posao od
dva zapazanja – da zuto ima kvalitet ciste, primarne boje koja nije dobijena mijesanjem I da ne mozemo imati dozivljaj
plvaksto-zute ili crvenkasto-zelene boje. Po njegovoj koncepciji analizi procesa zaduzenih za opazanje boja treba poci od
pretpostavke o postojanju tri sistema sa pravoima antagonistickih elemenata: crveno-zelenog, plavo-zutog I crno-bijelog.
Aktivacija jednog elemnta u sistemu inhibira aktivnost u drugom. Svojom teorijom Hering je mogao da objasni I pojavu
negativnih naknadnih slika. Ovakve slike nastaju tako sto zbog duge stimulacije dodje do zamora jednog od elemenata u
sistemu.
Opazanje dubine
Nasa percepcija predmeta ukljucuje dozivljaj njihove udaljenosti od nas I razmjestaja u trodimenzionalnom prostoru. To
je jedan od najslozenijih apsekata percepcije, mada nama sa ocuvanim culom vida sposobnost da vizuelno opazimo
dubinu izgleda tako prirodna I uvijek pristuna. Postoje znaci dubine koji nam pomazu da odredimo udaljenost objekata u
spoljanjem svijetu. Oni se klasifikuju u dvije grupe: monokularnih I binokularnih znakova dubine.
Monokularni znaci dubine su oni za koje je dovoljno samo jedno oko. Neki od njih se odnose na samu vizuelnu draz,
drugi na prilagodjavanje cilijarnog misica pri akomodaciji sociva, a treci na paralaksu kretanja. Prvoj grupi monokularnih
znakova dubine pripadaju:
1. Linearna perspektiva. Medjusobno paralelne linije teze da se sjedine u jednoj tacki na horizontu. Objekti koji se
udaljavaju postaju prividno blizi jedan drugom.
2. Preklapanje. Objekat koji djelimicno pokriva drugi objekat opaza se kao blizi.
3. Relativna velicina u opazanju postoji tendencija da se veci od dva objekta vidi kao blizi.
4. Relativna visina. Postoji tendencija da se vidi od dva slicna objekta vidi kao blizi.
5. Svjetlost I sjenke. Postoje zapravo dvije vrste sjenki: bacenja I vezana sjenka. Bacena sjenka potice od objekta I pada
na pozadinu ili drugi objekat I ona govori o udaljenosti. Vezana sjenka je ona koja postoji na samom objektu I ona govori
o reljefnosti samog predmeta.
6. Gradijent teksture. Ako se na vrhu dvodimenzionalnog crteza nacrtaju guste I sitne tacke, a iduci ka donjem dijelu
crteza velicina tacaka raste, kao I odstojanje od nih, onda se dobija jak uticaj dubine.
Binokularni znaci dubine su oni koji djeluju kada se posmatranje vrsi sa oba oka. Retinalna disparatnost I konvergencija
se navode kao binokularni znaci dubine. Treba imati na umu da binokularno opazanje ne ukida ulogu monokularnih
znaka, oni ucestvuju I pri opazanju sa oba oka. Oci su razmaknute oko sest cm. to znaci da pri obicnom binokularnom
vidjenju oba oka primaju donekle razlicitu sliku iste sredine koja se posmatra. Prema tome postoji izvjesna retinalna
disparatnost. Iz dvije istovremene, ali donekle razlicite slike od kojih je svaka dvodimenzionalna, stapanjem nastaje
utisak dubine. Konvergencija je takvo usmjeravanje ocnih jabucica da se ose jabucica sijeku na objektu koji se posmatra.
Ona posredno obavijestava o udaljenosti objekta preko osjeta iz misica koji upravljaju ocnim jabucicama . kada su objekti
udaljeniji od deset metara, stepen konvergencije je beznacajan.
Sinestezija
Rijec sinestezija je grckog porijekla I doslovno znaci saosjet, ujedinjavanje osjeta. Ovaj termin se koristi za oznacavanje
pojave da se dozivljaj koji je svojestven jednom culnom modalitetu intenzivno dozivljava kada je realno stimulisan neki
drugi culni sistem. Sinestezija se cesce javlja kod djece I zena, kod ljevorukih je ucestalija nego kod desnorukih.
Sinestetski dozivljaj je spontatn. On se projektuje u polje tj prati ga utisak da oba culna dozivljaja poticu iz spoljasnje
sredine. Moze se istaci jos jedna bitna odlika, sinestezije su srazmjerno stabilne.

PERCEPTIVNA ORGANIZACIJE
U toku opazajnog procesa ostvaruje se perceptivna organizacije, proces grupisanja culnih utisaka. Tesko mozemo da
zamislimo sta bi se desilo sa nasim opazanjem svijeta kada ne bi postojali procesi organizacije nasih culnih dozivljaja.
Gestalt psiholozi su pocetkom 20 vijeka formulisali vise principa koji ucestvuju u organizaciji naseg opazajnog dozivljaja.
Principa ima vise, a oni koji se najcesce spominju su princip blizine, slicnosti, kontinuiteta I zatvorenosti forme.
Princip blizine. Po ovom nacelu elementi u opazajnom polju teze da se grupisu na osnovu prostorne I vremenske blizine.
Sto su dva elementa bliza to je veca vjerovatnoca da ce se oni opaziti kao cjelina. Princip blizne vazi I za izdvojene
akusticke stimuluse koji su vremenski rasporedjeni.
Princip slicnosti. Na osnovu ovog nacela elementi koji su slicni po nekom svojstvu, obliku ili boji, sjedinjuju se u vece
organizacione jedinice. U eksperimentalnim uslovima ispituje se tako sto se ispitaniku stave slusalice I na svako uho se
salje razlicita akusticka poruka. Ovi eksperimenti su poznati kao eksperimenti sa dihotickim izlaganjem stimulusa. Ako se
jedna od tih poruka stastavi tako da se kvalitet glasa mijenja, razumijevanje je veoma otezano.
Princip kontinuiteta. Ovo nacelo se odnosi na teynju da se u cjelinu grupisu oni elementi koji se krecu ili mijenaju u
zajednickom, jednoobraznom pravcu. Oni se po istovjetnosti svog kretanja grupisu u cjelinu.
Princip zatvorenosti forme ili klozure. Elemti se tako grupisu da cjelokupna figura bude sto zatvorenija ili potpunija. Ovaj
princip je odgovoran za one slucajeve u kojima ostvareni perceptivni rad dovodi do zatvaranja neke nepotpune tj
nedovrsene forme.
Pricnip pregnatacije je najopstije nacelo iz kojeg se izvode svi pojediacni principi organizovanja. Pregnatacija se odnosi
na teznju ka najjednostavnijoj mogucoj strukturi, harmoniji I simetricnosti. Pregnantni oblici su stabilni I nikakva
perceptivna promjena ne moze ih uciniti jednostavnijim I pravilnijim. Pored navedenih principa gestaltisti su isticali I
odnos izmedju figure I pozadine kao bitan cinilac opazanja ccjelovistnosti nekog objekta. Uzmimo za primjer crnu tacku
na bijeloj pozadini. Crna tacka se javlja kao figura na vijeloj pozadini. Po danskom psihologu Edgaru Rubinu nekoliko
stvari svojestveno dozivljavaju razlikovanja figure od pozadine:
1. Figura ima dobro definisan oblik, a pozadina ne
2. Posmatracu se cini kao da se pozadina produzava iza figure
3. Figura istupa prema posmatrac I ima sasvim odredjen polozaj
4. Figura ostavlja jaci utisak I bolje se pamti od pozadine
5. Kontura, tj granica izmedju figure I pozadine, opaza se kao nesto sto pripada figuri.
Dvosmislene slike pokazuju mogucnost neizmjenicnih izmjena figure I pozadine u opazanju. U nekim slucajevima
dvosmislenost postoji a da je nismo svjestni. Tako npr zvijezde opazamo kao figuru, dok tamno nebo dozivljavamo kao
pozadinu.

PREPOZNAVANJE OBLIKA
U psihologiji je postojalo vise pristupa u rjesavanju problema prepoznavanjem oblika. Jedan od prvih je poznat pod
nazivom usaglasavanja s uzorkom. Polazna pretpostavka u ovom pristupu jeste da repreentacija predmeta ima
strukturalne osobine predmeta koji predstavlja. Prepoznavanje se vrsi u momentu kada opazeni objekt mozemo dovesti
u vezu sa upamcenom reprezentacijom tog objekta. Npr, problem se javlja kada treba ovjasniti kako prepoznajemo slova
ispisana nepoznatim rukopisom ili razlicitim tipom slova. Posto je broj varijanti u kojima se neko slovo moze pojaviti
prakticno neogranicen, moralo bi se pretpostaviti da postoji beskonacan broj reprezentacija nekog slova. Kada je
napusten pristup koji se zasnivao na usaglasavanju s uzorkom pojavilo se nekoliko alternativnih pokazaja. Jedan od njih
je poznat kao teorija detekcija odlika. U ovoj teoriji se poretpostavlja da prepoznavanje zapocinje identifikacijom nekih
karakteristicnih osobina objekta.
Teorija prototipa razvijena je 70ih godina proslog vijeka. Predstava s kojom se poredi opazeni objekt treba da bude
prototip, idealni predstavnik date klase koji sadrzi presjek I prosjek karakteristika te klase. Prepoznavanje objekta zavisi
od toga u kojoj mjeri on ima zajednicke osobine sa prototipom klase kojoj pripada.

OPAZANJE KRETANJA PREDMETA

Za nase snalazenje u svijetu posebnu vaznost ima opazanje kretanja predmeta. Kada pokrecemo glavu projekcije
predmeta na mreznjaci mijenaju svoja mjeta. Pa ipak, mi ne opazamo da se svijet oko nas okrece. S druge strane,
pokrete opazamo I onda kada oni stvarno ne postoje. Izazvani pokret je primjer za takvu pojavu u opazanju. Ovdje je
rijec o opticnoj varci kod koje objekat koji se stvarno krece izaziva opazaj pokreta drugog objekta. Takvu iluziju
dozivljavamo kada u nekoj vjetrovitoj noci vidimo da se Mjesec brzo krece iza oblaka, a da oblaci miruju, iako se zaista
krecu. Stroboskopski pokret ili fi-fenomen nastaje na osnovu brzog sukcesivnog izlaganja nepokretnih drazi. To je slucaj
pri gledanju filma, gdje se u brzom sledu smjenjuju pojedinacni snimci sa filmske trake, od koji se svaki pomalo razlikuje
od onog prethodnog I od onog koji slijedi. Na naknadni efekat pokreta ukazao je jos Aristotel. Ako duze vrijeme gledamo
vodopad I onda prenesemo pogled na stranu vidjecemo da su nakratko stijene I drvece pored vodopada u pokretu I da
se krecu uvis. Kada se opaza nepomican objekt sve ove celije su podjednako pobudjene, imaju isti nivo spontane
aktivnosti. Kada objekt pocne da se krece, celije koje su osjetljive za pokret u odredjenom smjeru postaju aktivnije I ta
razlika u distribuciji pobudjenosti celija kojima se registruje smjer kretanja predstavlja fiziolosku osnovu za dozivljaj
kretanja. Jos jedan primjer za opazanje pokreta kada on stvarno ne postoji pruza autokineticko kreatanje. Ako u potpuno
mracnoj sobi gledate neku svijetlu nepomicnu tacku ona ce poceti da se krece. Neki psiholozi ovu pojavu objasnjavaju
normalnim tremorom oka.