1.

UVOD

Ubrzanim razvojem i širenjem društva, stambene jedinice postaju sve

veće. Te jedinice mogu biti jednoetažne i više etažne, ali to mogu biti i soliteri
sa desetinama spratova i stotinama stanova.

U takvim je objektima veoma bitna propisna osvjetljenost kako bi se

ostvarili normalni uslovi pješačkih koridora u zatvorenom prostoru. Drugi je
razlog tome povećanje ugodnosti boravka u vlastitom domu.

Instaliranje rasvjete u opisanim objektima započelo je u 20-tom vijeku.

Od 70-tih i 80-tih godina primjenjivati se počela primarna selektivna regulacija
koja je odvajala glavno stubište od sekundarnih hodnika, a nakon toga se kao
standard počeo uvoditi stepenišni automat sa vremenskim zatezanjem.

Zbog sve češće upotrebe ovakvog tipa rasvjete koja direktno ovisi o
frekvenciji korisnika, kao standard se uveo klasični stepenišni automat koji uz
odgovarajuće podešavanje i održavanje, jako dobro obavlja svoj posao. U
narednim poglavljima završnog rada objasnit ćemo na koji način se spaja, radi i
održava stubišni automal.

1
 2. STEPENIŠNI AUTOMAT

Stepenišni automat je namijenjen za osvjetljavanje stepeništa u stambenim

zgradama sa ciljem uštede električne energije. Izgrađen je u poluprovodničkoj
tehnici sa kvalitetnimn CMOS integrisanim kolima.

Za rasvjetu stubišta u višeetažnim objektima koriste se stepenišni automati.

Nekada su se koristili živini i elektromagnetski automati, ali danas
preovladavaju elektronski. Zadatak takvih automata je da uklope svjetla i nakon
nekog vremena isklope.
2.1. Stepenišni automatski prekidači

Stepenišni automatski prekidači se upotrebljavaju u hodnicima,

stepeništima i drugim prolazima gdje je potrebno da se svjetlo uključi u
određenom trenutku i da se samo isključi poslije izvjesnog vremena.
U upotrebi je veliki broj stepenišnih automata:
- Stepenišni automat sa elektromagnetnim i satnim mehanizmom,
- Zivin stepenišni automat (rijetko se koristi),
- Elektronski.

Uključenje i isključenje stepenišnog svjetla može se izvršiti i pomoću

vremenskog releja i kontaktora. Glavni dijelovi stepenišnog automatskog
prekidača sa satnim mehanizmom su:
- Prekidač za izbor načina rada,
- Elektromagnet sa kotvom,
- Zivin kontakt,
- Satni mehanizam i
- Priključne stezaljke.

2
 Prekidač za izbor načina rada ima tri položaja: "dan", "veče", "noć". U prvom
položaju stepenišni automat je potpuno isključen i ne može se aktivirati
tasterima postavljenim po spratovima.

Stepenišni automat je automatska instalaciona sklopka koja ima zadatak da

omogući istovremeno paljenje svih sijalica na stepeništu (stepenišna rasvjeta)
posredstvom tastera i da ih nakon određenog vremena automatski isključi
(vremenska sklopka). Na taj način se želi omogućiti da se stepenišnom
rasvjetom može koristiti u toku čitave noći, a da se ujedno izbegne prevelika
potrošnja električne energije, do koje bi inače došlo kada bi stepenišna rasvjeta
gorjela čitavu noć neprekidno. Preporučuje se da se u stambenim objektima
visim od 4 sprata upotrebe dva odvojena sistema sa stepenišnim automatima.
Postoji više vrsta izrade stepenišnih automata koje se međusobno razlikuju iii
prema izradi kontakata ili pak po izradi vremenskog mehanizma. Još su u
upotrebi stepenišni automati sa elektromagnetom i satnim mehanizmom,
elekromagnetom i pneumatskim mehanizmom, živini stepenišni automati itd.
Danas se upotrebljavaju elektronski i satni stepenišni automati raznih
proizvođača (npr. SA 8 «Iskra» Slovenija, «Elpa 8 theben» Njemačka, «Koop»
Nemačka, «Legrand» Francuska i sl).
Elektronski stepenišni automati izrađuju se u dvije varijante za: četverožilni
usponski vod i trožiini usponski vod (sl. 1). Osnovna funkcionalna razlika u
ovim varijantama je što u prvoj varijanti ne možemo produžiti vrijeme gorenja
sijalica, kada su već preko automata upaljene, već je potrebno sačekati da se
sijalice ugase, pa ih ponovo upalti pritiskom na jednu od taster sklopki. U drugoj
varijanti, kada se polaže četverožilni usponski vod, za vrijeme gorenja sijalica
ponovnim pritiskom na jednu od taster sklopki obnavlja se vrijeme gorenja, i
ono ponovno teče od poslednjeg pritiska.

3
 Slika 1. Šema spoja stepenišnog automata SA 8 proizvodnje „Iskra“
Slovenija

Elektronski stepenišni automat SA 8 ima četiri stezaljke pri čemu se

kod trožilnog usponskog voda upotrebe 1, 3 i 4, a kod četverožilnogi
stezaljka 2 (sl. 1). Na prednjoj strani stepenišnog automata postoji prekidač
kojim se može podesiti djelovanje na minutno osvjetlenje ili na trajno
osvetlenje.
Ukoliko je podešeno minutno osvjetljenje pritiskom na bilo koji
taster (taster sklopke su spojene paralelno) uključi se elektromehanički relej
(relej kratko spoji kontake 1 i 4) a time i rasvjeta stepeništa. Elektronski
upravljački dio automatski isključi relej poslije isteka vremena gorenja.
Za podešavanje vremena gorenja dok su sijalice upaljene, sa prednje
strane strelicom je obilježeno dugme potenciometra koji se podešava
odvijačem (kontinualno podesivo od l0s do 5min). Osvejetlenje tavana je
nezavisno od stepenišnog automata.
Napomena: Novi stepenišni automati s upozoravanjem na skori
prekid omogućavaju postepeno smanjenje svjetla (ili treptanje) zadnjih 30
sekundi rada (npr. «Legrand» Francuska stepenišni automat kat. broj
04712).

4
 2.2. Stepenišni elektronski prekidači

Razvojem tehnike poluprovodnika i konstrukcijom tranzistora i tiristora stvorene su od tog

doba) neslućene brojne mogućnosti primene elektronike za mnogobrojne automatizovane
postupke. Tako je i u tehnici električnih instalacija prodrla elektronika u novoj, savremenoi,
izradi autornatskih stepenišnih prekidača sa tranzistorom. Ovi prekidači se izrađuju u dve
varijante: sa tri i sa četiri provodnika (sl. 2).

5
 Slika 2. Višepolna šema veze trožilnog i četvorožilnog elektronskog stepenišnog prekidača
( sijalice na tavanu i u podrumu ne pale se preko ovog automata)

Osnovna funkcionalna razlika u ovim varijantama je što u prvoj varijanti ne

možemo produžiti vijreme gorenja sijalica, kada su već preko automata upaljene, već je
potrebno sačekati da se sijalice ugase, pa ih ponovo upaliti pritiskom na stepenišni taster.
U drugoj varijanti, za vrijeme gorenja sijalica ponovnim pritiskom na stepenišni taster
obnavlja se vrijeme gorenja, i ono uvijek ponovo teče od posleđnjeg pritiska. U početku
razvoja ovih prekidača svaka je varijanta posebno rađena, dok savremena konstrukcija u
jednoj konstruktivnoj cjelini obuhvata obe varijante.

Slika 3. – Šema funkcije stepenišnog elektronskog automata (Simens) I –

trožična varijanta; II – četvorožična

Za posmatranje funkcije ovih prekidača potrebno je poznavanje elektronike, koja materija

nije u okviru »jake struje«. Ali, s obzirom, da u oblasti elektronike već postoje uopštena
znanja za osnovne elemente i njihovu funkciju, u skraćenom obimu, opisaćemo funkciju
stepenišnog, elektronskog automata. Trožični stepenišni elektronski automat (sl. 3) ima u
savremenoj izradi četiri priključna kraja od kojih su 0, R i 2 za trožičnu varijantu, a sa
priključkom i 1 za četvorožičnu.
6
U automatu je ugrađeno rele sa dva namotaja, tzv. diferencijalno rele, DR. Ono ima
glavm" (K) i pomoćni (Kl) kontakt. Za vrijeme mirovanja kotva relea uvučena je.
Kontakti se nalaze u gornjem položaju. Oba namotaja DR su u kratkoj vezi. Pritiskom na
stepenišni taster Ta uspostavi se strujno kolo za sijalicu koja svetli cvim ko-iom: O-S-Ta-
R, i za donji namotaj relea: R-Ta-2-K1-DR-O. Ovo rele upusti kotvu i zatvori se kontakt
na donjem kraju — položaj crticama označen. Sada je kontakt K paralelno vezan sa
tasterom, dok je namotaj relea isključen iz gornjeg kola na kontaktu E l , zbog čega duže
držanje tastera ili ponovno uključivanje pritiskom na stepenišni taster — ne utiče na dalju
funkciiu automata. Uključivanjem kontakta K u donji položaj, dovodi se napon na
vremenski kondenzator C2, ovim kolom: R-K--C2- dioda D3-potenciometar P-delitelj
napona R6/R7 — O. Potenciometrom se podešava napon punjenja kondenzatora C2,
odnosno vremenska konstanta, a to je vrijeme za koje će svjetliti sijalica od pritiska na
taster pa do njenog gašenja. Kada u toku punjenja napon na vremenskom kondenzatoru
pređe podešenu vrijednost, na anodnoj strani tranzistora, koji se naziva programiranim
tranzistorom zbog njegove funkcije u ovom spoju, sa jednim PN-spojem, prolazi struja i
pali »tiristor« Ti. Ukratko: tiristor se pali pražnjenjem kondenzatora C2 preko upravljačke
mreže tiristora. Sada struja pražnjenja prolazi kroz Ti i gornji namotaj DR. Pod dejstvom
ove struje rele DR uvlači svoju kotvu i vrši se prekid na kontaktu K i Kl. Sijalice se gase.
Prekinut kontakt K. Uspostavljeno stanje mirovanja.
Dioda D4 i otpor R9 poboljšavaju propusno dejstvo programiranog tranzistora i
istovremeno na njemu kompenzuju povećanje temperature. Dioda D2 sprečava pražnjenje
vremenskog kondenzatora. Sklop R10-C3 štiti tiristor od prenapona. Na sl. 4 ucrtan je
prekidač »PERM. — MIN.« U položaju »perm« trajno je prekinuto strujno kolo za
vremenski pondenzator C2. Uključi li se stepenišni taster rele ostaje stalno u uključenom
položaju »U« — sijalice svijetle. U položaju »min« uključen je C2 i gašenje sijalica vrši se
automatom. Prema ovome, ovi prekidači nemaju prebacač »dan-noć-veče« već samo
stalno uključeno i minutno uključeno.
Četvorožični stepenišni elektronski automat je dat na sl. 3 — II. Funkcioniše slično
trožičnom. Bitna je razlika što se ovim automatom. omogućava produženje vremena
7
gorenja sijalice svakim novim pritiskom tastera i to za celo progra-mirano vreme. To se
postiže četvrtim provodnikom, otporom R5 i diodom D2: pritiskom na stepenišni taster, za
vreme kada je kontakt K u donjem položaju, odnosno kada sijalice svijetle, vrši se
pražnjenje vremenskog kondenzatora C2 preko D2 i R5 a da se ne prenese napon na
tranzistor koji bi palio tiristor i ovaj vrši isključenje relea DR. Ukoliko se stepenišnim
tasterom ne produži vrijeme gorenja sijalice, nastupiće opisan postupak pobude gornjeg
namotaja relea DR i gašenje sijalice preko kontakta K. Na slici 4. dat je izgled ovog,
elektronskog automata. Njegovi tehnički podatci su sledeći:
- nominalni napon: 220 V + (10 -15) V, 40 - 60 Hz,
- srednje vrijeme uključivanja: 6 sek- 6 min. Kontinuirano
- normalna struja. 10 A
- srednje vrijeme trajanja za dato opterećenje : 105 uključivanja,
- podešavanje vremena gornja: zavrtkom na ekscentar ugrađen na poklopcu.

Slika 4. Izgled stepenišnog elektronskog automata, proizvod Simens

8
 3. ZAKLJUČAK

Stepenišna rasvjeta bitan je faktor svake zgrade. Niko od stanara ne voli

mrak i neispravnu stepenišnu rasvjetu kada se mora popeti do svoga stana.
Posebna se pažnja pridaje načinu spajanja i montiranja stepenišne rasvjete.

Potrebno je ispravno postaviti sve komponente kako bi rad istih bio

nesmetan i regularan. Takođe, važno je održavati stepenišnu rasvjetu i voditi
računa da se neispravni i dotrajali dijelovi na vrijeme zamijene novim.

Stepenišm automat je jedna od glavnih komponetni. Na tržištu danas

možemo naći raznih automata, ali je njihov rad i zadatak isti, omogućiti
korisniku da bezbijedno obavi radnju koju je naumio.

9
 4. LITERATURA

- Dragutin Lj. Petrović, dipl. Inž. Elektrotehnike – Instalacije tehnička

knjiga, Beograd 1975.

- Miloš Mišković: Električne instalacije i osvetljenje, građevinska knjiga,

Beograd 2008.

10