Cơ Khí Ứng Dụng PDF

Lêi giíi thiÖu
C¬ khÝ ®¹i c−¬ng lµ m«n häc c¬ së liªn quan ®Õn kiÕn thøc chung cña
mäi ngµnh kinh tÕ trong hÖ thèng ®µo t¹o ®¹i häc, cao ®¼ng vµ d¹y nghÒ.
Néi dung cña m«n häc bao gåm nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ vËt liÖu
kim lo¹i, çc hîp kim th«ng dông vµ çc vËt liÖu phi kim lo¹i; nh÷ng quy tr×nh
c«ng nghÖ gia c«ng vµ xö lý kim lo¹i b»ng çc ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ kh¸c
nhau.
"C¬ khÝ ®¹i c−¬ng" sÏ gióp cho sinh viªn dÔ dµng tiÕp cËn víi çc m«n
häc kü thuËt tiÕp theo, trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng thuËt ng÷ kü thuËt, nh÷ng
kh¸i niÖm c¬ b¶n liªn quan ®Õn çc m«n häc kÕ tiÕp cña hÇu hÕt çc ngµnh kü
thuËt
Cuèn "C¬ khÝ ®¹i c−¬ng" ®−îc biªn so¹n theo chñ tr−¬ng ®µo t¹o hai
giai ®o¹n cña Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ®ang ¸p dông trong çc tr−êng §¹i häc
cña n−íc ta. Nã lµ mét trong çc m«n häc c¬ së cÇn thiÕt nhÊt mµ tÊt c¶ çc
tr−êng §¹i häc vµ cao ®¼ng kü thuËt ®Òu ph¶i ®−a vµo ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y.
Nh÷ng n¨m qua cuèn s¸ch ®· ®−îc sö dông réng r·i trong häc tËp vµ gi¶ng
d¹y.
Trong lÇn t¸i b¶n nµy chóng t«i cã söa ch÷a, bæ sung, hiÖu chØnh ®Ó
cuèn s¸ch phï hîp víi giai ®o¹n ®µo t¹o hiÖn nay.
Nh©n dÞp t¸i b¶n nµy chóng t«i xin ch©n thµnh çm ¬n Tr−êng §¹i häc
B¸ch Khoa Hµ Néi, Phßng §µo t¹o vµ çc b¹n ®ång nghiÖp trong khoa Hµn -
C«ng nghÖ kim lo¹i ®· t¹o ®iÒu kiÖn vµ ®ãng gãp ý kiÕn cho cuèn s¸ch trong
qu¸ tr×nh biªn so¹n.
Chóng t«i mong nhËn ®−îc sù gãp ý tiÕp tôc cña çc b¹n ®äc vµ b¹n
®ång nghiÖp. Çc ý kiÕn xin göi vÒ Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc vµ Kü thuËt - 70
TrÇn H−ng §¹o - Hµ Néi.
Çc t¸c gi¶
1
Bμi më ®Çu.
C¬ khÝ ®¹i c−¬ng lµ mét m«n häc khoa häc giíi thiÖu mét çch kh¸i
qu¸t qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c¬ khÝ vµ ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ gia c«ng kim lo¹i vµ
hîp kim ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y hoÆc kÕt cÊu m¸y.
Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ chÕ t¹o ®ã bao gåm nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau.
Cã thÓ tãm t¾t qu¸ tr×nh theo s¬ ®å h×nh 1.
H×nh 1:
Néi dung cña m«n häc nµy bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò chñ yÕu sau:
- Çc kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ s¶n xuÊt c¬ khÝ.
ë ®©y giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n, nh÷ng ®Þnh nghÜa c¬ së trong
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c¬ khÝ. Môc ®Ých cña phÇn nµy nh»m cung cÊp nh÷ng kh¸i
niÖm ®Çu tiªn ®Ó tiÕp thu nh÷ng phÇn sau nµy ®−îc dÔ dµng h¬n.
2
- VËt liÖu dïng trong ngµnh c¬ khÝ.
Giíi thiÖu çc tÝnh chÊt c¬ b¶n cña kim lo¹i, hîp kim vµ vËt liÖu phi
kim lo¹i dïng trong s¶n xuÊt c¬ khÝ. Nh÷ng kh¸i niÖm tæng quan vÒ cÊu tróc
vµ sù thay ®æi cÊu tróc cña chóng ë nh÷ng ®iÒu kiÖn xö lý nhiÖt kh¸c nhau.
Qua ®ã sinh viªn n¾m ®−îc mét sè kim lo¹i, hîp kim cña chóng vµ vËt liÖu
kim lo¹i th−êng dïng trong s¶n xuÊt c¬ khÝ.
PhÇn nµy ®¸ng lÏ ®Æt sau nh÷ng kh¸i niÖm vÒ luyÖn kim vµ çc ph−¬ng
ph¸p luyÖn ®Ó chÕ t¹o ra kim lo¹i vµ hîp kim (gang, thÐp, kim lo¹i mµu…)
- Çc ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o ph«i.
Giíi thiÖu çc ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ chÕ t¹o ph«i dïng cho qu¸ tr×nh
gia c«ng c¬ khÝ, bao gåm ph−¬ng ph¸p ®óc, gia c«ng ¸p lùc vµ hµn, c¾t kim
lo¹i b»ng khÝ.
- Gia c«ng c¾t gät.
Giíi thiÖu c«ng nghÖ, thiÕt bÞ vµ dông cô dïng trong gia c«ng c¾t gät
b»ng tay vµ trªn m¸y. §ång thêi còng giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng hiÖn
t−îng vËt lý xÈy ra trong qu¸ tr×nh c¾t.
- Xö lý vµ b¶o vÖ bÒ mÆt.
Giíi thiÖu çc hiÖn t−îng ho¸ lý xÈy ra trªn bÒ mÆt dÉn ®Õn sù ph¸ háng
bÒ mÆt. §ång thêi còng nªu lªn nh÷ng biÖn ph¸p, ph−¬ng ph¸p xö lý bÒ mÆt
®Ó kh¾c phôc çc hiÖn t−îng ph¸ háng nµy.
C¬ khÝ ®¹i c−¬ng lµ nh÷ng kiÕn thøc kh¸i qu¸t. Nh÷ng néi dung lý luËn
cña m«n häc ®−îc ®óc kÕt tõ thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ lu«n lu«n g¾n liÒn víi thùc
tiÔn s¶n xuÊt. V× thÕ m«n häc nµy nh»m cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n,
nh÷ng hiÓu biÕt thùc tÕ c¬ së ®Ó phôc vô cho viÖc häc tèt çc m«n chuyªn
m«n tiÕp theo.
M«n häc nµy rÊt cÇn cho sinh viªn ngµnh c¬ khÝ, còng nh− sinh viªn çc
ngµnh kü thuËt kh¸c (§iÖn, LuyÖn kim, Kü s− kinh tÕ…).
Trong qu¸ tr×nh häc m«n häc nµy ®Ó tiÕp thu tèt lý thuyÕt, cÇn ph¶i g¾n
liÒn víi thùc tiÔn s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ g¾n liÒn víi ®ît thùc tËp t¹i çc c¬ së
s¶n xuÊt trong thêi gian nµy.
3
PhÇn thø nhÊt
Kh¸i niÖm chung
Ch−¬ng I
Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ s¶n xuÊt c¬ khÝ.

I. Kh¸i niÖm vÒ s¶n phÈm, chi tiÕt m¸y, bé phËn m¸y, c¬ cÊu m¸y, ph«i
1. S¶n phÈm
Trong s¶n xuÊt c¬ khÝ còng nh− trong çc lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c, s¶n
phÈm lµ mét danh tõ quy −íc chØ vËt phÈm ®−îc t¹o ra ë giai ®o¹n chÕ t¹o
cuèi cïng cña mét c¬ së s¶n xuÊt (vÝ dô nh− ë mét tæ s¶n xuÊt hoÆc ph©n
x−ëng cña nhµ m¸y). S¶n phÈm kh«ng ph¶i chØ lµ m¸y mãc hoµn chØnh ®em
sö dông ®−îc mµ cßn cã thÓ lµ côm m¸y hay chØ lµ chi tiÕt m¸y. VÝ dô: Nhµ
m¸y s¶n xuÊt xe ®¹p cã s¶n phÈm lµ « t«, nh−ng nhµ m¸y s¶n xuÊt æ bi th× s¶n
phÈm l¹i lµ çc æ bi.
2. Chi tiÕt m¸y.
§©y lµ ®¬n vÞ nhá nhÊt vµ hoµn chØnh cña m¸y, ®Æc tr−ng cña nã lµ
kh«ng thÓ t¸ch ra ®−îc vµ ®Ët mäi yªu cÇu kü thuËt. (VÝ dô, b¸nh r¨ng, trôc xe
®¹p).
Cã thÓ xÕp tÊt c¶ çc chi tiÕt m¸y vµo hai nhãm:
- Chi tiÕt m¸y cã c«ng dông chung (vÝ dô: bu l«ng, b¸nh r¨ng; trôc) lµ
çc chi tiÕt m¸y dïng trong nhiÒu m¸y kh¸c nhau.
Chi tiÕt m¸y cã c«ng dông riªng chØ ®−îc dïng trong mét sè m¸y nhÊt
®Þnh. (vÝ dô: trôc khuûu, van, cam…)
3. Bé phËn m¸y
§©y lµ mét phÇn cña m¸y, ba gåm hai hay nhiÒu chi tiÕt m¸y ®−îc liªn
kÕt víi nhau theo nh÷ng nguyªn lý m¸y nhÊt ®Þnh (liªn kÕt ®éng hay liªn kÕt
cè ®Þnh): (vÝ dô nh− may ¬ tr−íc, may ¬ sau cña xe ®¹p, hép tèc ®é v.v…)
HiÖn nay ng−êi ta sö dông rÊt nhiÒu m¸y kh¸c nhau vÒ tÝnh n¨ng, h×nh
d¸ng, kÝch th−íc v.v…
4
Tuy nhiªn bÊt kú m¸y nµo còng ®Òu cÊu t¹o bëi nhiÒu bé phËn m¸y.
VÝ dô: m¸y tiÖn gåm çc bé phËn m¸y nh− bµn m¸y, ô ®éng, ô ®øng,
hép tèc ®é, bµn dao v.v….
4. C¬ cÊu m¸y.
§©y lµ mét phÇn cña m¸y hoÆc bé phËn m¸y cã nhiÖm vô nhÊt ®Þnh
trong m¸y. VÝ dô: ®Üa, xÝch, lÝp cña xe ®¹p t¹o thµnh c¬ cÊu chuyÓn ®éng xÝch
trong xe ®¹p.
Mét c¬ cÊu m¸y cã thÓ lµ mét bé phËn m¸y, nh−ng çc chi tiÕt trong
mét c¬ cÊu cã thÓ n»m ë trong çc côm kh¸c.
5. Ph«i.
§ã lµ mét danh tõ kü thuËt cã tÝnh chÊt quy −íc chØ vËt phÈm ®−îc t¹o
ra cña mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nµy chuyÓn sang mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt kh¸c.
VÝ dô: qu¸ tr×nh ®óc, lµ qu¸ tr×nh rãt kim lo¹i láng vµo khu«n, sau khi kim lo¹i
®«ng ®Æc trong khu«n ta nhËn ®−îc mét vËt ®óc kim lo¹i cã h×nh d¸ng kÝch
th−íc theo yªu cÇu. Nh÷ng vËt ®óc nµy cã thÓ lµ:
- S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®óc.
- Chi tiÕt ®óc: nÕu nh− kh«ng cÇn gia c«ng c¾t gät n÷a.
- Ph«i ®óc: nÕu vËt ®óc ph¶i qua gia c«ng c¾t gät nh− tiÖn, phay bµo…
Nh− vËy trong tr−êng hîp nµy s¶n phÈm cña ®óc ®−îc gäi lµ ph«i ®óc
cña qu¸ tr×nh gia c«ng c¬ khÝ.
HiÖn nay çc ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o ph«i trong s¶n xuÊt c¬ khÝ bao gåm
®óc; gia c«ng ¸p lùc (rÌn, dËp) vµ hµn, c¾t kim lo¹i b»ng khÝ, hå quang ®iÖn,
tia löa ®iÖn, lade.
II. Qu¸ tr×nh thiÕt kÕ, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, qu¸ tr×nh c«ng nghÖ
Muèn cã mét s¶n phÈm mang tÝnh chÊt hµng ho¸ th× ph¶i cã ®éng vµ
®ãng gãp cña con ng−êi qua nhiÒu giai ®o¹n. Th−êng trong s¶n xuÊt c¬ khÝ
song song tån t¹i hai qu¸ tr×nh, qu¸ tr×nh thiÕt kÕ vµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
1. Qu¸ tr×nh thiÕt kÕ lµ qu¸ tr×nh con ng−êi (çn bé kü thuËt) biÕt sö
dông thµnh tùu khoa häc míi nhÊt th«ng qua sù tÝch luü vµ b»ng sù s¸ng t¹o
5
cña m×nh suy nghÜ vÒ thiÕt kÕ thµnh s¶n phÈm thÓ hiÖn trªn çc b¶n vÏ kü
thuËt vµ b¶n thuyÕt minh tÝnh to¸n.
2. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña con ng−êi th«ng qu¸
çc c«ng cô s¶n xuÊt t¸c ®éng lªn tµi nguyªn thiªn nhiªn hoÆc b¸n thµnh phÈm
®Ó biÕn ®æi chóng thµnh nh÷ng vËt phÈm cã Ých cho x· héi. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
thùc hiÖn ®−îc dùa trªn çc b¶n vÏ thiÕt kÕ.
Quy tr×nh s¶n xuÊt bao gåm nhiÒu giai ®o¹n: vÝ dô vÏ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
trong ngµnh c¬ khÝ lµ tæng hîp tÊt c¶ çc giai ®o¹n biÕn ph«i liÖu hoÆc b¸n
thµnh phÈm thµnh s¶n phÈm hoµn thiÖn. B¶n th©n cña quy tr×nh nµy bao gåm:
chuÈn bÞ c«ng cô ®Ó s¶n xuÊt, tæ chøc lµm viÖc, mua s¾m, b¶o qu¶n nguyªn
vËt liÖu vµ tÊt c¶ çc giai ®o¹n s¶n xuÊt kh¸c. ChuÈn bÞ ph«i, gia c«ng c¬ khÝ,
gia c«ng nhiÖt luyÖn, kiÓm tra, l¾p r¸p, s¬n, ®ãng gãi, vµ tÊt c¶ çc kh©u liªn
quan kh¸c.
§Ó thùc hiÖn çc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, nhµ m¸y c¬ khÝ chia thµnh nhiÒu
ph©n x−ëng vµ bé phËn theo d©y chuyÒn c«ng nghÖ, vÝ dô ph©n x−ëng ®óc,
ph©n x−ëng rÌn, hµn, ph©n x−ëng gia c«ng c¾t, gät, ph©n x−ëng l¾p r¸p v.v…
Çc ph©n x−ëng vµ bé phËn trªn cïng nhau thùc hiÖn môc ®Ých cña qu¸
tr×nh s¶n xuÊt, nh−ng víi nhiÖm vô, phÇn viÖc chuyªn m«n kh¸c nhau.
Tõ ®ã ta thÊy r»ng, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cÇn ph¶i chia ra nhiÒu quy tr×nh
nhá- mçi quy tr×nh nhá nµy lµ mét quy tr×nh c«ng nghÖ.
3. Quy tr×nh c«ng nghÖ: Quy tr×nh c«ng nghÖ lµ mét phÇn cña quy
tr×nh s¶n xuÊt, lµm thay ®æi tr¹ng th¸i cña ®èi t−îng s¶n xuÊt theo mét thø tù
nhÊt ®Þnh vµ b»ng mét c«ng nghÖ nhÊt ®Þnh.
VÝ dô: Quy tr×nh c«ng nghÖ ®óc trong chÕ t¹o m¸y lµ mét giai ®o¹n cña
quy tr×nh s¶n xuÊt lµm thay ®æi tr¹ng th¸i tõ gang, thÐp thái thµnh vËt ®óc.
Quy tr×nh c«ng nghÖ nhiÖt luyÖn l¹i lµm thay ®æi tÝnh chÊt vËt lý vËt liÖu chi
tiÕt m¸y. Quy tr×nh c«ng nghÖ l¾p r¸p lµ liªn kÕt çc vÞ trÝ t−¬ng quan gi÷a çc
chi tiÕt m¸y theo mét nguyªn lý nhÊt ®Þnh.
6
Tõ nh÷ng dÉn chøng vµ ph©n tÝch trªn ta nhËn thÊy qu¸ tr×nh c«ng nghÖ
mang nhiÒu tÝnh chÊt quy −íc phô thuéc tr×nh ®é vµ ®iÒu kiÖn c«ng nghÖ cña
tõng c¬ së s¶n xuÊt.
III. Çc thµnh phÇn cña quy tr×nh c«ng nghÖ
Trong suèt quy tr×nh c«ng nghÖ trªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ thêi gian ®Òu
dïng ®Ó thùc hiÖn sù biÕn ®æi h×nh d¸ng, chÊt l−îng cña vËt phÈm mµ cßn lµm
çc c«ng viÖc phô kh¸c nhau nh− kiÓm tra, vËn chuyÓn, th¸o l¾p chi tiÕt. Cã
nghÜa lµ quy tr×nh c«ng nghÖ th−êng kh«ng ph¶i lµ mét c«ng viÖc ®¬n gi¶n mµ
lµ c«ng nghÖ phøc t¹p bao gåm nh÷ng phÇn viÖc ®¬n gi¶n mµ lµ c«ng viÖc
phøc t¹p bao g«mg nh÷ng phÇn viÖc nhá n÷a.
1. Nguyªn c«ng lµ mét phÇn cña qu¸ tr×nh c«ng nghÖ do mét nhãm
c«ng nh©n thùc hiÖn liªn tôc trªn mét chç lµm viÖc ®Ó gia c«ng mét hay nhiÒu
nhãm chi tiÕt cïng ®−îc gia c«ng mét lÇn.
Chó ý: a) chç lµm viÖc lµ kh«ng ®æi vµ chØ chiÕm mét vÞ trÝ trong ph©n
x−ëng t¹i ®ã c«ng nh©n lµm viÖc víi ®Çy ®ñ trang bÞ, m¸y, dông cô, thiÕt bÞ
vËn chuyÓn. Bëi vËy, nÕu mét chi tiÕt ®−îc chuyÓn chç lµm viÖc nµy sang chç
lµm viÖc kh¸c th× mÆc dï c«ng viÖc gia c«ng gièng nhau, nh−ng vÉn lµ hai
nguyªn c«ng riªng biÖt.
b. TÝnh liªn tôc. Nguyªn c«ng cÇn thùc hiÖn mét çch liªn tôc kh«ng bÞ
gi¸n ®o¹n bëi mét c«ng viÖc kh¸c.
VÝ dô, khi gia c«ng th« mét lo¹t chi tiÕt, sau ®ã l¹i gia c«ng tinh b¾t ®Çu
tõ chi tiÕt thø nhÊt trªn cïng m¸y ®· gia c«ng th«, th× ®ã lµ hai nguyªn c«ng,
v× c«ng viÖc gia c«ng th« ®ã ®· bÞ gi¸n ®o¹n bëi viÖc gia c«ng tinh.
ViÖc quy ®Þnh ph¹m vi mét nguyªn c«ng ®óng ®¾n, cã mét tÇm quan
träng cña nã v× nguyªn c«ng lµ mét ®¬n vÞ chñ yÕu cña quy tr×nh c«ng nghÖ.
§−êng lèi thùc hiÖn quy tr×nh c«ng nghÖ thÓ hiÖn ë chç ph©n chia vµ s¾p xÕp
thø tù çc nguyªn c«ng. S¾p xÕp vµ ph©n chia çc nguyªn c«ng kh«ng hîp lý
sÏ ¶nh h−ëng ®Õn ®é chÝnh x¸c vµ n¨ng suÊt s¶n xuÊt. MÆt kh¸c trong c«ng t¸c
tÝnh kinh tÕ, kÕ ho¹ch ta dïng nguyªn c«ng lµm cë së. Muèn tÝnh gi¸ thµnh
chÕ t¹o còng ph¶i tÝnh chi phÝ cho tõng nguyªn c«ng.
7
2. B−íc lµ mét phÇn cña nguyªn c«ng ®Ó lµm thay ®æi tr¹ng th¸i h×nh
d¸ng kü thuËt cña bÒ mÆt chi tiÕt m¸y b»ng mét hay mét tËp hîp dông cô víi
chÕ ®é lµm viÖc kh«ng ®æi cña dông cô. Khi thay bÒ mÆt gia c«ng c¬ khÝ th×
®éng t¸c hîp lý lµ yÕu tè rÊt quan träng ®Ó rót ng¾n thêi gian vµ t¨ng n¨ng
suÊt.
IV. Çc d¹ng s¶n xuÊt.
Trong s¶n xuÊt c¬ khÝ còng nh− trong çc ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c, do
yªu cÇu tiªu dïng, s¶n xuÊt vµ nhÊt lµ trong c¬ chÕ thÞ tr−êng c¬ cÊu çc mÆt
hµng th−êng rÊt kh¸c nhau, vËt phÈm nµy cã thÓ chØ chÕ t¹o ®é vµi ba çi,
trong khi ®ã vËt phÈm kh¸c cã thÓ s¶n xuÊt rÊt nhiÒu vµ liªn tôc tõ n¨m nµy
qua n¨m kh¸c.
V× thÕ tuú theo quy m« s¶n xuÊt vµ nh÷ng ®Æc tr−ng vÒ tæ chøc, c«ng
nghÖ v.v… d¹ng s¶n xuÊt trong çc xÝ nghiÖp c¬ khÝ ®−îc ph©n thµnh 3 d¹ng
chñ yÕu.
- S¶n xuÊt ®¬n chiÕc
- S¶n xuÊt hµng lo¹t
- S¶n xuÊt hµng khèi.
Mçi d¹ng s¶n xuÊt cã ®Æc ®iÓm riªng cña m×nh vµ øng víi h×nh thøc
c«ng t¸c ë trong ph©n x−ëng, trong nhµ m¸y.
1. S¶n xuÊt ®¬n chiÕc: (s¶n xuÊt tõng çi) lµ d¹ng s¶n xuÊt chÕ t¹o mét
hoÆc mét sè Ýt vËt phÈm ®ã th−êng lÆp l¹i rÊt Ýt vµ kh«ng theo mét kho¶ng thêi
gian nhÊt ®Þnh nµo. XÝ nghiÖp s¶n xuÊt theo d¹ng nµy cã rÊt nhiÒu mÆt hµng,
sè l−îng tõng mÆt hµng l¹i Ýt, v× thÕ çc thiÕt bÞ, dông cô dïng ë xÝ nghiÖp nµy
th−êng lµ lo¹i v¹n n¨ng ®Ó cã thÓ lµm ®−îc nhiÒu viÖc kh¸c nhau. Trong d¹ng
s¶n xuÊt nµy, yªu cÇu tr×nh ®é c«ng nh©n t−¬ng ®èi cao. ViÖc tæ chøc c«ng
viÖc trong d¹ng s¶n xuÊt nµy theo lo¹i thiÕt bÞ hay theo ph©n x−ëng lµ rÊt
thÝch hîp. §Æc ®iÓm cña h×nh thøc s¶n xuÊt nµy lµ m¸y mãc trong x−ëng xÕp
®Æt theo tõng nhãm cïng lo¹i, vÝ dô, nhãm m¸y phay, nhãm m¸y tiÖn
v.v…vÊn ®Ò c¬ khÝ ho¸ vµ tù ®éng ho¸ trong d¹ng s¶n xuÊt nµy cã nhiÒu khã
kh¨n vµ phÝ tæn cao.
8
T¹i çc x−ëng l¾p r¸p cña xÝ nghiÖp s¶n xuÊt ®¬n chiÕc, çc s¶n phÈm
®−îc l¾p r¸p víi sè l−îng rÊt Ýt trong cïng mét lo¹i (mét vµi chiÕc h¹t nhá),
nh−ng t¹i çc x−ëng ®óc, rÌn vµ gia c«ng c¬ cña xÝ nghiÖp lo¹i nµy, bªn c¹nh
çc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®¬n chiÕc cã thÓ cã nh÷ng qu¸ trïnh s¶n xuÊt hµng lo¹t
nhê ë biÖn ph¸p thèng nhÊt, tiªu chuÈn ho¸ çc chi tiÕt vµ çc biÖn ph¸p kh¸c
nh»m t¨ng quy m« s¶n xuÊt trong tõng lo¹i ph«i, tõng lo¹i chi tiÕt.
2. S¶n xuÊt hµng lo¹t lµ d¹ng s¶n xuÊt trong ®ã viÖc chÕ t¹o vËt phÈm
theo tõng lo¹i hay tõng l« ®−îc lÆp l¹i th−êng xuyªn sau mét kho¶ng thêi gian
nhÊt ®Þnh. S¶n phÈm ®iÓn h×nh cña nÒn s¶n xuÊt hµng lo¹t lµ çc lo¹i m¸y
c«ng cô, ®éng c¬ ®iÖn, cÇn trôc, b¬m, m¸y Ðp, m¸y dÖt, xe l¨n ®−êng v.v…
Tuú theo sè l−îng s¶n phÈm trong mçi lo¹t, møc ®é phøc t¹p vµ ®é chÝnh x¸c
yªu cÇu cña vËt phÈm mµ ta chia ra lo¹i s¶n xuÊt hµng lo¹t nhá, lo¹i s¶n xuÊt
hµng lo¹t võa vµ lo¹i s¶n xuÊt hµng lo¹t lín.
Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ trong d¹ng s¶n xuÊt hµng lo¹t ®−îc chia thµnh çc
nguyªn c«ng riªng biÖt. Nh÷ng nguyªn c«ng nµy ®−îc thùc hiÖn trªn çc m¸y
c«ng cô nhÊt ®Þnh, trong ®ã mçi m¸y chØ thùc hiÖn mét sè Ýt nguyªn c«ng nhÊt
®Þnh. VÝ dô, ®èi víi s¶n xuÊt hµng lo¹t võa, mçi chç lµm viÖc cã 6 - 10 nguyªn
c«ng, ®èi víi s¶n xuÊt hµng lo¹t nhá, mçi chç lµm viÖc cã tíi 10 - 25 nguyªn
c«ng.
Tuú theo d¹ng di chuyÓn cña s¶n phÈm mµ ng−êi ta cßn chia ra lo¹i s¶n
xuÊt hµng lo¹t gi¸n ®o¹n, s¶n xuÊt hµng lo¹t chuyÓn tiÕp vµ s¶n xuÊt hµng lo¹t
theo d©y chuyÒn.
S¶n xuÊt hµng lo¹t gi¸n ®o¹n lµ d¹ng s¶n xuÊt cã chuyÓn ®éng ®øt
qu·ng cña thµnh phÈm. Trong kho¶ng thêi gian gi÷a çc nguyªn c«ng, çc chi
tiÕt hoÆc ph«i th−¬ng ph¶i n»m chê t¹i x−ëng hoÆc trong kho chuyÓn tíi
nguyªn c«ng kh¸c. §Æc tr−ng cho s¶n xuÊt hµng lo¹t gi¸n ®o¹n lµ çch ph©n
bè thiÕt bÞ theo nhãm, vÝ dô, nhãm m¸y tiÖn, m¸y phay, m¸y c¾t r¨ng.v.v…
Trong s¶n xuÊt hµng lo¹t chuyÓn tiÕp còng cã chuyÓn ®éng ®øt qu·ng
cu¶ s¶n phÈm, nh−ng sù ph©n bè chç lµm viÖc ®−îc xÕp ®Æt theo tr×nh tù thùc
hiÖn çc nguyªn c«ng cña quy tr×nh c«ng nghÖ.
9
Trong s¶n xuÊt hµng lo¹t theo d©y chuyÒn cã chuyÓn ®éng liªn tôc hoÆc
®øt qu·ng ng¾n cña s¶n phÈm, cßn chç lµm viÖc th× ®−îc ph©n bè theo nguyªn
t¾c chuyÓn tiÕp ng¾n nhÊt. H×nh thøc nµy cã hiÖu qu¶ cao nhÊt trong çc h×nh
thøc cña s¶n xuÊt hµng lo¹t.
3. S¶n xuÊt hµng khèi (s¶n xuÊt ®ång lo¹t) lµ d¹ng s¶n xuÊt trong ®ã
vËt phÈm ®−îc chÕ t¹o víi mét sè l−îng rÊt lín vµ liªn tôc trong mét kho¶ng
thêi gian dµi. XÝ nghiÖp s¶n xuÊt ®ång lo¹t cã Ýt mÆt hµng nh−ng s¶n l−îng
tõng mÆt hµng rÊt lín. ThiÕt bÞ, dông cô th−êng lµ chuyªn dïng. ViÖc c¬ khÝ
ho¸ vµ tù ®éng ho¸ trong s¶n xuÊt ®ång lo¹t cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn thuËn lîi.
S¶n phÈm ®iÓn h×nh cña s¶n xuÊt ®ång lo¹t lµ « t«, m¸y kÐo, ®ång hå, chi tiÕt
xiÕt chÆt .v.v….
V. kh¸i niÖm vÒ chÊt l−îng bÒ mÆt cña s¶n phÈm
HiÖn nay víi nh÷ng thµnh tùu vÒ khoa häc kü thuËt ®¹t ®−îc ng−êi ta ®·
sö dông rÊt nhiÒu vËt liÖu míi, kÓ c¶ vËt liÖu phi kim lo¹i ®Ó ®¸p øng víi çc
yªu cÇu vÒ tÝnh n¨ng lµm viÖc cña m¸y mãc, nh−ng ph−¬ng h−íng nµy kh«ng
thÓ tho¶ m·n yªu cÇu ®æi míi kh«ng ngõng cña m¸y mãc. Do ®ã vÊn ®Ò chÊt
l−îng bÒ mÆt cña chi tiÕt cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng v× thùc tÕ sö dông
m¸y mãc chøng tá r»ng tuæi thä cña çc chi tiÕt m¸y ch¼ng nh÷ng phô thuéc
vµo vËt liÖu mµ cßn phô thuéc vµo chÊt l−îng bÒ mÆt.
ChÊt l−îng bÒ mÆt chi tiÕt m¸y ®−îc ®¸nh gi¸ trªn çc c¬ së sau:
1. §é nh½n bÒ mÆt chi tiÕt ®Æc tr−ng bëi d¸ng h×nh häc tÕ vi (®é nhÊp
nh«) vµ çc vÕt trªn bÒ mÆt.
2. TÝnh chÊt c¬ lý cña líp bÒ mÆt.
3. §é nh½n bÒ mÆt (®é nhÊp nh« bÒ mÆt).
BÒ mÆt chi tiÕt sau khi gia c«ng kh«ng b»ng ph¼ng mét çch lý t−ëng
nh− trªn b¶n vÏ mµ cã nh÷ng nhÊp nh«. Nh÷ng nhÊp nh« nµy lµ hËu qu¶ cña
vÕt dao ®Ó l¹i, cña rung ®éng trong qu¸ trÝnh c¾t vµ cña nhiÒu nguyªn nh©n
kh¸c n÷a v.v…
10
A. Çc kh¸i niÖm vµ ®Þnh nghÜa.
BÒ mÆt h×nh häc lµ bÒ mÆt ®−îc x¸c ®Þnh bëi kÝch th−íc trªn b¶n vÏ
kh«ng cã nhÊp nh« sai lÖch vÒ h×nh d¸ng.
BÒ mÆt thùc lµ bÒ mÆt giíi h¹n cña vËt thÓ, ng¨n çch nã víi m«i tr−êng
xung quanh.
BÒ mÆt ®o ®−îc lµ bÒ mÆt nhËn ®−îc khi ®o vÒ bÒ mÆt thùc b»ng çc
dông cô ®o.
ChiÒu dµi chuÈn L lµ chiÒu dµi phÇn bÒ mÆt ®−îc chän ®Ó ®¸nh gi¸ ®é
nhÊp nh« bÒ mÆt (h×nh 2A)
H×nh 2 A.
§é nh½n bÒ mÆt lµ tËp hîp nh÷ng mÊp m« cã b−íc t−¬ng ®èi nhá trªn
bÒ mÆt thùc, ®−îc xÐt trong ph¹m vi chiÒu dµi chuÈn L.
ChiÒu dµi ®o lµ chiÒu dµi tèi thiÓu cña phÇn bÒ mÆt cÇn thiÕt ®Ó x¸c
®Þnh mét çch tin cËy nhÊp nh« bÒ mÆt. Nã bao gåm mét sè chiÒu dµi chuÈn.
§−êng trung b×nh cña Pr«fin ®o ®−îc sao cho tæng b×nh ph−¬ng kho¶ng
çch tõ çc ®iÓm cña Pr«fin ®Õn ®−êng ®ã (Yªn Viªn, y2…yn) lµ nhá nhÊt
trong giíi h¹n chiÒu dµi chuÈn (h×nh 2A). §−êng trung b×nh cña Pr«fin ®−îc
dïng lµm chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh çc trÞ sè nhÊp nh« bÒ mÆt.
VÞ trÝ ®−êng trung b×nh x¸c ®Þnh trªn biÓu ®å Pr«fin ®o ®−îc nh− sau:
®−êng trung b×nh ph¶i chia Pr«fin sao cho tæng diÖn tÝch çc phÇn n»m gi÷a
Pr«fin ®o ®−îc vµ trung b×nh lµ b»ng nhau ë 2 phÝa cña ®−êng trung b×nh
trong ph¹m vi chiÒu dµi chuÈn.
F1 + F3 + …Fn-1 = F2 + F4+…Fn
11
Sai lÖch trung b×nh sè häc Ra lµ trÞ sè trung b×nh çc kho¶ng çch tõ
nh÷ng ®iÓm cña Pr«fin ®o ®−îc ®Õn ®−êng trung b×nh cña nã, trong giíi h¹n
chiÒu dµi chuÈn
1 L
Ra = ∫ o y dx
L
1 n
tÝch gÇn ®óng Ra = ∑ yi
L i =1
ChiÒu cao mÊp m« trung b×nh Rz lµ trÞ sè trung b×nh cña nh÷ng kho¶ng
çch tõ 5 ®Ønh cao nhÊt ®Õn 5 ®¸y thÊp nhÊt cña Pr«fin ®o ®−îc, trong giíi h¹n
chiÒu dµi chuÈn.
(h1 + h3 + ... + h9 ) − (h2 + h4 + ... + h10 )
R2 =
5
Trong ®ã h1, h3 +…h9 vµ h4, h4,…..h10 lµ kho¶ng çch tõ çc ®Ønh cao
nhÊt vµ çc ®¸y thÊp nhÊt cña Pr«fin ®Õn mét ®−êng bÊt kú song song víi
®−êng trung b×nh (h×nh 2A)
b. ph©n cÊp vµ ký hiÖu ®é nh½n bÒ mÆt
§é nh½n bÒ mÆt ®−îc x¸c ®Þnh b»ng 1 trong 2 chØ tiªu sau:
- Sai lÖch trung b×nh sè häc Ra
- ChiÒu cao mÊp m« trung b×nh Rz
Tiªu chuÈn Nhµ n−íc TCVN 2511- 78 quy ®Þnh 14 cÊp ®é nh½n bÒ mÆt
(b¶ng 1).
§èi víi cÊp 6 ÷ 12, chñ yÕu dïng th«ng sè Ra, cßn ®èi víi cÊp 13,14 vµ
1÷ 5 chñ yÕu dïng th«ng sè Rz.
§Ó ký hiÖu ®é nhÊp nh« bÒ mÆt, quy ®Þnh dïng dÊu hiÖu√ ghi trªn bÒ
mÆt chi tiÕt kÌm theo trÞ sè Rz hoÆc Ra tÝnh theo μm. VÝ dô: Rz20 Ra2,5.
TrÞ sè Rz chän theo dµy R10 (TCVN 192 - 66). Çc ®é n½hn tõ cÊp 6
®Õn cÊp 12 l¹i ®−îc chia ra çc lo¹i bæ sung.
B¶ng 2 giíi thiÖu ®é nh½n bÒ mÆt nhËn ®−îc ë çc ph−¬ng ph¸p gia
c«ng kh¸c nhau.
12
B¶ng 1. Çc gi¸ trÞ sè cña çc th«ng sè ®é nh½n bÒ mÆt (theo TCVN
2511 - 78)
ChiÒu cao nhÊp
Sai lÖch trung
nh« cña Pr«fin ChiÒu dµi chuÈn
§é nh½n bÒ mÆt b×nh sè häc Ra
theo 1 ®iÓm Rz L mm
Kh«ng lín h¬nμm
CÊp 1 - 320
-2 - 160 8
-3 - 80
-4 - 40 2,5
-5 - 20
-6 2,5 -
-7 1,25 - 0,8
-8 0,63 -
-9 0,32 -
- 10 0,16 - 0,25
- 11 0,08 -
- 12 0,04 -
- 13 - 0,1 0,08
- 14 - 0,05
13
B¶ng 2: §é nh½n bÒ mÆt nhËn ®−îc ë çc ph−¬ng ph¸p gia c«ng
kh¸c nhau
Ph−¬ng ph¸p gia c«ng CÊp ®é nh½n bÒ mÆt
Gia c«ng mÆt trô ngoµi
Tªn ngoµi:
- Th« 2-3
- Nöa tinh 3-5
- Tinh 4-6
- Siªu tinh 7-8
Mµi trßn ngoµi:
- Th« 6-7
- Nöa tinh 7-8
- Siªu tinh 8-10
Mµi rµ, supefinis 8-10
L¨n miÕt bÒ mÆt, miÕt ph¼ng kim c−¬ng 7-11
Gia c«ng gç
Khoan: 3-5
KhoÐt:
- Th« 3-4
- Nöa tinh vµ tinh 4-5
Doa:
- B×nh th−êng 6
- ChÝnh x¸c 7
- Siªu tinh 8
Chuèt:
- Th« 6
- Tinh 7-8
TiÖn lç:
- Th« 3-4
14
- Tinh 5-6
- Siªu tinh 7-9
Mµi lç:
- Th« 6
- Tinh 7-8
- Siªu tinh 8-10
Mµi rµ, mµi hoa 9-12
L¨n miÕt lç, miÕt ph¼ng kim c−¬ng 8-11
Gia c«ng mÆt ph¼ng
Phay vµ bµo
- Th« 3-4
2. TÝnh chÊt cã lý líp kim lo¹i bÒ mÆt.

NÕu chØ ®¸nh gi¸ chÊt l−îng bÒ mÆt chi tiÕt qua ®é nh½n bÒ mÆt th× ch−a
®ñ. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®Çy ng−êi ta ®· chøng minh r»ng tÝnh chÊt c¬ lý cña
líp bÒ mÆt ¶nh h−ëng kh«ng Ýt ®Õn tuæi thä cña chi tiÕt m¸y. TÝnh chÊt c¬ lý
biÓu hiÖn d−íi d¹ng çc th«ng sè c¬ lý nh− ®é cøng cña líp bÒ mÆt (®é cøng
tÕ vi), trÞ sè vµ dÊu cña øng suÊt d− bÒ mÆt vµ cÊu tróc tÕ vi bÒ mÆt.
CÊu tróc cña líp bÒ mÆt kim lo¹i sau khi gia c«ng c¬ bao gåm çc líp
sau:
(H×nh 2B)
15
a. Líp thø nhÊt lµ mét mµng khÝ hÊp thô trªn bÒ mÆt, líp nµy t¹o thµnh
rÊt nhanh chãng khi tiÕp xóc víi kh«ng khÝ vµ còng rÊt dÔ mÊt ®i khi ®èt nãng.
ChiÒu dµy líp nµy kho¶ng 2 -3 A (1angstr«ng A = 10-8cm)
b. Líp thø hai lµ líp ¤xy ho¸. Líp nµy cã chiÒu dµy kho¶ng 40 - 80A
c. Líp thø 3 lµ líp kim lo¹i bÞ biÕn d¹ng cã chiÒu dµy kh¸ lín 50.000A,
møc ®é biÕn d¹ng gi¶m dÇn theo chiÒu s©u cña líp. Líp nµy cã ®é cøng kh¸
cao, ®é cøng t¨ng khi møc ®é biÕn d¹ng cña líp t¨ng, mÆt kh¸c çc tÝnh chÊt
c¬ lý kh¸c còng thay ®æi theo.
Lèp nµy ®−îc gäi lµ líp cøng nguéi vµ hiÖn t−îng nµy xÈy ra khi c«ng
c¬ khÝ gäi lµ hiÖn t−îng nguéi. Nh− vËy líp cøng nguéi h×nh thµnh lµ do kÕt
qu¶ cña biÕn d¹ng dÎo kim lo¹i.
H×nh 2B biÓu thÞ sù thay ®æi ®é cøng cña líp bÒ mÆt kim lo¹i sau khi
gia c«ng c¬ khÝ (tiÖn, bµo…) ®é cøng thay ®æi theo chiÒu s©u cña kim lo¹i. BÒ
mÆt ho¸ cøng lín nhÊt lµ ë líp trªn cïng cña bÒ mÆt,líp nµy chÞu lùc Ðp vµ ma
s¸t lín nhÊt khi c¾t, do ®ã nhiÖt ®é ë ®ã t¨ng cao khiÕn tæ chøc kim lo¹i bÞ ph¸
huû.
VI. Kh¸i niÖm vÒ ®é chÝnh x¸c gia c«ng c¬ khÝ.
1. Kh¸i niÖm vÒ tÝnh l¾p lÉn dung sai.
HiÖn nay trong çc ngµnh c«ng nghiÖp nãi chung vµ ngµnh chÕ t¹o m¸y
nãi riªng ngµy cµng sö dông nhiÒu nh÷ng d©y chuyÒn s¶n xuÊt chuyªn dïng.
Nh− vËy kü thuËt vµ con ng−êi mong muèn cã n¨ng xuÊt cao, nh−ng còng cÇn
cã çc chi tiÕt cïn lo¹i ph¶i cã kh¶ n¨ng thay thÕ cho nhau.
VÝ dô:
- Çc ªcu (mòèc) cïng cì ren ph¶i vÆn vµo víi bu l«ng cïng cì ren ®ã.
+ Lóc thay thÕ chho nhau kh«ng cÇn lùa chän mµ lÊy mét chi tiÕt bÊt kú
trong çc chi tiÕt cïng lo¹i.
+ Lóc thay thÕ kh«ng cÇn söa ch÷a hay gia c«ng g× thªm.
Nh÷ng chi tiÕt ®¹t hai yªu cÇu trªn th× cã tÝnh l¾p lÉn.
16
VËy tÝnh l¾p lÉn cña mét chi tiÕt hay bé phËn m¸y lµ kh¶ n¨ng thay thÕ
cho nhau kh«ng cÇn lùa chän vµ söa ch÷a mµ vÉn b¶o ®¶m ®−îc çc ®iÒu kiÖn
kü thuËt vµ kinh tÕ hîp lý.
Nh− vËy çc chi tiÕt cã l¾p r¸p lÉn ph¶i ®¶m b¶o yªu cÇu kü thuËt cho
trong b¶n thiÕt kÕ. Nãi çch kh¸c thùc tÕ h¬n lµ chØ ®−îc sai ph¹m trong ph¹m
vi cho phÐp nµo ®ã. Ph¹m vi cho phÐp ®ã gäi lµ dung sai(d)
(h×nh 3)
H×nh 3:
§Ó ®¶m b¶o yªu cÇu lµm viÖc, kÝch th−íc cña s¶n phÈm n»m gi÷a hai
kÝch th−íc giíi h¹n cho phÐp, hiÖu gi÷a hai kÝch th−íc nµy lµ dung sai: δ =
Dmax – Smin hoÆc cã thÓ viÕt δ )IT) = ES (es) + EI (ei) biÓu thÞ cho trôc.
§Ó thuËn tiÖn cho sö dông, trªn çc tµi liÖu kü thuËt ®¹i c−¬ng th−êng
ghi kÝch th−íc danh nghÜa cña chi tiÕt cã kÏm dung sai.
KÝch th−íc danh nghÜa lµ kÝch th−íc c¬ b¶n, ®−îc x¸c ®Þnh theo chøc
n¨ng cña chi tiÕt vµ dïng lµm c¨n c− ®Ó tÝnh ®é sai lÖch.
KÝch th−íc danh nghÜa sö dông trong çc kÕt cÊu ph¶i ®−îc chän t−¬ng
øng víi kÝch th−íc trong TCVN 192 – 66 “KÝch th−íc −u tiªn”.
Chän kÝch th−íc danh nghÜa theo tiªu chuÈn cho phÐp gi¶m sè l−îng,
chñng lo¹i çc dông cô ®o l−êng vµ c¾t gät, t¹o ®iÒu kiÖn ph©n lo¹i çc qu¸
tr×nh c«ng nghÖ vµ ¬n gi¶n ho¸ s¶n xuÊt.
17
§Ó tho¶ m·n çc yªu cÇu kü thuËt ®èi víi çc chi tiÕt riªng biÖt vµ ®Ó
l¾p ghÐp chóng theo yªu cÇu cña nèi ghÐp, mçi kÝch th−íc danh nghÜa cÇn cã
mét d·y çc trÞ sè dung sai vµ sai lÖch c¬ b¶n ®Æc tr−ng cho vÞ trÝ cña çc dung
sai nµy so víi kÝch th−íc danh nghÜa (®−êng kh«ng h×nh 4)
Dung sai cã trÞ sè phô thuéc vµo kÝch th−íc danh nghÜa vµ ®−îc ký hiÖu
b»ng çc ch÷ sè – cÊp chÝnh x¸c. Tiªu chuÈn ViÖt Nam ®−îc quy ®Þnh 19 cÊp
chÝnh x¸c theo thø tù ®é chÝnh x¸c gi¶m dÇn: 01, 0, 1, 2...17. Sai lÖch trªn (vµ
d−íi) lµ hiÖu ®¹i sè gi÷a kÝch th−íc giíi h¹n lín nhÊt (vµ nhá nhÊt) víi kÝch
th−íc danh nghÜa sai lÖch c¬ b¶n lµ sai lÖch trªn hoÆc d−íi gÇn víi ®−êng
kh«ng (h×nh 4)
Çc sai lÖch c¬ b¶n theo TCVN vµ ISO ®−îc ký hiÖu bëi mét ch÷ çi
(hoÆc trong mét sè tr−êng hîp bëi hai ch÷ çi): ch÷ hoa dung cho lç, ch÷
th−êng dïng cho trôc.
TrÞ sè dung sai vµ sai lÖch c¬ b¶n x¸c ®Þnh miÒn dung sai. MiÒn dung
sai theo TCVN vµ ISO ®−îc ký hiÖu bëi mét ch÷ (ký hiÖu sai lÖch c¬ b¶n) vµ
mét sè (ký hiÖu dung sai). VÝ dô: H7, H11, D6... (®ãi víi lç), g6, f5, e6.. (®èi
víi trôc)
Trªn çc tµi liÖu kü thuËt, mçi kÝch th−íc cÇn quy ®Þnh dung sai theo
TCVN vµ ISO ®−îc ký hiÖu nh− sau: 18H7, 40g6, 40H11... trong sè ®ã sè ®Çu
lµ kÝch th−íc danh nghÜa, ch÷ vµ sè tiÕp theo lµ ký hiÖu miÒn dung sai víi çc
gi¸ trÞ ®· ®−îc quy ®Þnh theo TCVN vµ ISO.
L¾p ghÐp ®−îc t¹o thµnh do sù nèi ghÐp gi÷a hai chi tiÕt. Nã ®Æc tr−ng
cho sù tù do dÞch chuyÓn t−¬ng ®èi cña çc chi tiÕt nèi ghÐp hoÆc møc ®é c¶n
l¹i sù dÞch chuyÓn t−¬ng ®èi ®ã. TÝnh chÊt cña l¾p ghÐp ®−îc ®Æc tr−ng bëi
hiÖu çc kÝch th−íc cña hai chi tiÕt tr−íc khi l¾p, nghÜa lµ bëi trÞ sè cña ®é hë
hoÆc ®é doi cã trong mèi ghÐp cÇn cã.
Trôc lµ tªn gäi ®−îc dïng ®Ó ký hiÖu çc bÒ mÆt trô ngoµi bÞ bao cña
chi tiÕt.
18
H×nh 4
Lç lµ tªn gäi ®−îc dïng ®Ó ký hiÖu çc bÒ mÆt trô trong çc chi tiÕt.
Trôc c¬ b¶n lµ trôc mµ sai lÖch trªn cña nã b»ng kh«ng.
Lç c¬ b¶n lµ lç mµ sai lÖch d−íi cña nã b»ng kh«ng.
KÝch th−íc danh nghÜa cña mèi ghÐp lµ kÝch th−íc danh nghÜa chung
cho lç vµ trôc. Dung sai l¾p ghÐp lµ tæng dung sai cña lç vµ trôc.
§é hë lµ hiÖu gi÷a çc kÝch th−íc cña lç vµ trôc nÕu kÝch th−íc cña lç
lín h¬n kÝch th−íc cña trôc. L¾p ghÐp nµy ®−îc gäi lµ l¾p ghÐp láng.
§é d«i lµ hiÖu gi÷a çc kÝch th−íc cña trôc vµ lç tr−íc khi l¾p, nÕu kÝch
th−íc cña trôc lín h¬n kÝch th−íc cña lç. L¾p ghÐp nµy ®−îc gäi lµ ghÐp chÆt.
19
2. Kh¸i niÖm vÒ ®é chÝnh x¸c gia c«ng.
§é chÝnh x¸c gia c«ng chi tiÕt lµ mét ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña ngµnh chÕ t¹o
m¸y nh»m ®¸p øng yªu cÇu ®ßi hái cña m¸y mãc lµ cÇn ®é chÝnh x¸c ®Ó chÞu
®−îc t¶i träng lín, tèc ®é cao, ¸p lùc vµ nhiÖt ®é lín, v.v... Muèn m¸y mãc
chÝnh x¸c tr−íc hÕt viÖc gia c«ng tõng chi tiÕt m¸y ph¶i ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c
thiÕt kÕ ®Ò ra.
§é chÝnh x¸c gia c«ng lµ møc ®é ®¹t ®−îc khi gia c«ng çc chi tiÕt thùc
so víi ®é chÝnh x¸c thiÕt kÕ ®Ò ra. Trong thùc tÕ ®é chÝnh x¸c gia c«ng ®−îc
biÓu thÞ b»ng sai lÖch vÒ kÝch th−íc vµ sai lÖch h×nh d¸ng. Sai lÖch gia c«ng
cµng lín tøc lµ ®é chÝnh x¸c gia c«ng cµng kÐm.
Sai lÖch kÝch th−íc ®−îc biÓu thÞ b»ng dung sai, cßn sai lÖch h×nh d¸ng
th−êng chia lµm 3 lo¹i.
a. Sai lÖch h×nh d¸ng h×nh häc nh− ®é ph¼ng, ®é c«n, ®é «van.
b. Sai lÖch vÒ vÞ trÝ t−¬ng quan gi÷a çc yÕu tè h×nh häc cña chi tiÕt. VÝ
dô: ®é song song gi÷a bÒ mÆt cña hai ®−êng t©m, ®é th¼ng gãc gi÷a mÆt ®Çu
vµ ®−êng t©m, v.v..
c. §é chÝnh x¸c cña h×nh d¸ng h×nh häc tÕ vi (®é nh½n bÒ mÆt).
Çc lo¹i sai lÖch trªn kh«ng hoµn toµn t¸ch rêi nhau mµ cã liªn quan
®Õn nhau. Cã lóc ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c vÒ mÆt nµy, nh−ng l¹i cã sai lÖch vÒ
mÆt kh¸c.
Trong qu¸ tr×nh gia c«ng b»ng bÊt kú ph−¬ng ph¸p nµo ®Òu ph¶i dùa
vµo h×nh d¹ng vµ kÝch th−íc ®· thiÕt kÕ (theo b¶n vÏ kü thuËt). Trong thùc tÕ
khã cã thÓ ®¹t ®−îc yªu cÇu lý t−ëng. H×nh d¸ng vµ kÝch th−íc thùc so víi yªu
cÇu thiÕt kÕ cã nh÷ng sai lÖch nhÊt ®Þnh.
- Sai sè h×nh d¹ng lµ sù sai lÖch vÒ h×nh d¹ng cña s¶n phÈm thùc so víi
h×nh d¹ng thiÕt kÕ.
- Sai sè h×nh häc lµ nh÷ng sai lÖch vÒ h×nh häc cña s¶n phÈm thùc sã víi
chi tiÕt thiÕt kÕ trong çc tiÕt diÖn c¾t ngang (h×nh5/1a,b,c) hay c¾t däc (h×nh
5/1d,e,g)
20
- Sai sè gi÷a çc bÒ mÆt t−¬ng quan lµ sù sai lÖch cña bÒ mÆt nµy so víi
bÒ mÆt kh¸c: kh«ng song song, kh«ng ®ång t©m, kh«ng vu«ng gãc.
H×nh 5/2. Giíi thiÖu çc ký hiÖu quy −íc vµ çch ghi trªn b¶n vÏ
Ký hiÖu quy
Nhãm dung sai D¹ng dung sai
−íc
Dung sai ®é th¼ng
Dung sai ®é ph¼ng
Dung sai
Dung sai ®é trßn
Dung sai ®é trô
Dung sai pr«-fin mÆt c¾t däc
H×nh d¹ng Dung sai h×nh d¹ng pr«-fin cho tr−íc
Dung sai h×nh d¹ng bÒ mÆt cho tr−íc
Dung sai ®é song song
Dung sai ®é vu«ng gãc
Dung sai ®é nghiªng
Dung sai vÞ trÝ Dung sai ®é ®ång t©m, ®ång trôc
Dung sai ®é ®èi xøng
Dung sai vÞ trÝ
Dung sai ®é giao nhau cña çc ®−êng t©m
Dung sai ®é ®¶o ®−êng kÝnh, ®é ®¶o mÆt
mót.
Dung sai ®é ®¶o
Dung sai ®¶o h−íng kÝnh toµn phÇn
®é ®¶o mÆt mót toµn phÇn
3. Çc ph−¬ng ph¸p ®o vµ dông cô ®o.

a. çc ph−¬ng ph¸p ®o
21
Tuú theo nguyªn lý x¸c ®Þnh gi¸ trÞ thùc cña ®¹i l−îng ®o vµ nguyªn lý
lµm viÖc cña dông cô ®o, çc ph−¬ng ph¸p ®o ®−îc chia nh− sau:
a. §o trùc tiÕp: víi ph−¬ng ph¸p ®o nµy, gi¸ trÞ cña ®¹i l−îng ®o ®−îc
x¸c ®Þnh trùc tiÕp theo chØ sè trªn dông cô ®o hoÆc theo ®é sai lÖch kÝch th−íc
cña vËt ®o so víi kÝch th−íc mÉu.
§o trùc tiÕp bao gåm ®o trùc tiÕp tuyÖt ®èi vµ ®o trùc tiÕp so s¸nh.
- §o trùc tiÕp tuyÖt ®èi: §o trùc tiÕp kÝch th−íc cÇn ®o vµ gi¸ trÞ cña
kÝch th−íc nhËn ®−îc trùc tiÕp trªn v¹ch chØ thÞ cña dông cô ®o.
- §o trùc tiÕp so s¸nh: §o trùc tiÕp kÝch th−íc cÇn ®o, nh−ng khi ®o chØ
x¸c ®Þnh kÝch th−íc sÏ tÝnh b»ng phÐp céng ®¹i sè kÝch th−íc mÉu; gi¸ trÞ cña
kÝch th−íc sÏ tÝnh b»ng phÐp céng ®¹i sè kÝch th−íc mÉu víi gi¸ trÞ sai lÖch
®ã.
b. §o gi¸ tiÕp: §Æc ®iÓm cña ®o gi¸n tiÕp lµ gi¸ trÞ cña ®¹i l−îng ®o
®−îc x¸c gi¸n tiÕp qua kÕt qu¶ ®o trùc tiÕp çc ®¹i l−îng cã liªn quan ®Õn ®¹i
l−îng ®o.
c. §o ph©n tÝch (tõng phÇn). B»ng ph−¬ng ph¸p nµy, çc th«ng sè cña
chi tiÕt ®−îc ®o riªng rÏ, kh«ng phô thuéc vµo nhau.
B. Çc dông cô ®o l−êng
§é chÝnh x¸c cña kÝch th−íc trªn s¶n phÈm ®−îc ®o b»ng çc dông cô
®o kh¸c nhau vµ b»ng çc ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau.
Nh÷ng dông cô ®o th−êng dïng lµ: th−íc mÐt, compa, d−ìng ®o, th−íc
cÆp panme; ®ång hå ®o, ca lip, v.v… Trong c«ng nghÖ tiªn tiÕn cßn ¸p dông
cac dông cô ®o kh¸c nh− ®Çu ®o khÝ nÐn, ®Çu ®o siªu ©m, lade, v.v…, ®o
quang häc.
§é chÝnh x¸c kÝch th−íc ®o phô thuéc vµo ®é chÝnh x¸c cña dông cô
®o.
B»ng kÝch th−íc mÐt dµi chØ ®o ®é dµi cña trôc, thanh hoÆc x¸c ®Þnh
kho¶ng çch gi÷a çc vÞ trÝ nh− r·nh, lç, v.v…
22
§Ó ®o nh÷ng kho¶ng çch kh«ng lín, ®o ®−êng kÝnh trong hoÆc ngoµi
çc bÒ mÆt trô trßn xoay trong s¶n xuÊt ®¬n chiÕc, hµng lo¹t nhá ng−êi ta hay
dïng lo¹i th−íc cÆp (h×nh 6a).
H×nh 6:
§é chÝnh x¸c cña lo¹i dông cô nµy kho¶ng 0,02 ÷ 0,1mm. Nã cßn phô
thuéc vµo kü thuËt ®o cña ng−êi sö dông.
Mét lo¹i dông cô ®o t−¬ng ®èi chÝnh x¸c n÷a ®Ó ®o çc mÆt trô ngoµi
hoÆc çc kho¶ng çch hÑp, ®ã lµ panme. §«i khi cßn dïng lo¹i pame ®o trong
h×nh 6b ®Ó ®o kÝch th−íc lç t−¬ng ®èi lín. §é chÝnh x¸c cña pame lµ 0,002 ÷
0,01mm. Trong s¶n xuÊt hµng lo¹t lín trë lªn, mét sè d¹ng bÒ mÆt ®−îc kiÓm
tra kÝch th−íc b»ng calip giíi h¹n.
Calip ®Ó ®o lç gäi lµ calip nót, ®Ó ®o kÝch th−íc ngo¹i gäi lµ calip hµm.
Trªn mçi calip giíi h¹n cã hai ®Çu ®o. KÝch th−íc cña nót hoÆc hµm,
mét ®Çu lµ giíi h¹n kÝch th−íc nhá nhÊt cho phÐp, mét ®Çu lµ giíi h¹n kÝch
th−íc lín nhÊt cho phÐp (h×nh 7).
23
H×nh 7:
Nh− vËy, dï nót hay hµm ®Òu cã mét ®Çu lät qua vµ mét ®Çu kh«ng lät
qua. Kho¶ng giíi h¹n ®ã chÝnh lµ dung sai cho phÐp cña kÝch th−íc.
Mét ph−¬ng ph¸p ®o cã ®é nh¹y cao vµ ®é chÝnh x¸c ®Õn 0,01mm, ®ã
lµ ®o b»ng ®ång hå ®o trªn bµn chuÈn cã thÓ ®o ®−îc nhiÒu d¹ng bÒ mÆt, çc
sai sè ®o so víi chuÈn (h×nh 6c).
§o b»ng ®ång hå cã thÓ x¸c ®Þnh ®é kh«ng song song, ®é kh«ng trßn («
van, mÐo…); ®é kh«ng ®ång t©m v.v… Ng−êi ta còng th−êng dïng çc lo¹i
d−ìng ®Ó ®o çc kÝch th−íc s¶n xuÊt hµng lo¹t hoÆc çc kÝch th−íc cã tiªu
chuÈn.
Trong ngµnh chÕ t¹o m¸y hiÖn nay, ng−êi ta dïng thiÕt bÞ ®o quang häc,
®o b»ng khÝ nÐn, ®o b»ng ®iÖn ®Ó ®o kÝch th−íc cã ®é chÝnh x¸c cao, siªu cao
v.v…
4. Tiªu chuÈn ho¸ trong ngµnh c¬ khÝ
Tiªu chuÈn ho¸ lµ mét lÜnh vùc c«ng t¸c nh»m x©y dùng vµ ¸p dông çc
tiªu chuÈn víi môc ®Ých æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt, ®¶m b¶o chÊt l−îng,
n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng vµ tiÕt kiÖm.
Trong c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ ë tÊt c¶ çc n−íc, tiªu chuÈn ho¸ gi÷
mét vai trß quan träng. §ã lµ chç dùa v÷ng ch¾c ®Ó ®−a nÒn s¶n xuÊt tõ t¶n
m¹n ®Õn tËp trung thèng nhÊt, tõ th« s¬ ®Õn hiÖn ®¹i, tõ çch lµm ¨n tuú tiÖn,
thiÕu tæ chøc ®Õn ph−¬ng ph¸p lµm ¨n tuú tiÖn, thiÕu tæ chøc ®Õn ph−¬ng ph¸p
24
lµm viÖc nÒn nÕp, cã kÕ ho¹ch. Tiªu chuÈn ho¸ còng lµ mét trong nh÷ng biÖn
ph¸p chñ yÕu ®Ó hîp lý ho¸ s¶n xuÊt, kÕ ho¹ch ho¸ nÒn s¶n xuÊt, më réng viÖc
ph©n c«ng, hîp t¸c ho¸ s¶n xuÊt vµ cã ý nghÜa rÊt lín trong viÖc c¶i t¹o vµ x©y
dùng nÒn kinh tÕ. VÝ dô çc n−íc trªn thÕ giíi ®ang cè g¾ng thùc hiÖn tiªu
chuÈn quèc tÕ ISO 9000.
C¬ së ®Ó x©y dùng tiªu chuÈn
Tiªu chuÈn ho¸ cã nh÷ng chøc n¨ng chñ yÕu d−íi ®©y:
Chøc n¨ng chÊt l−îng: ViÖc quy ®Þnh chÊt l−îng s¶n phÈm lµ mét
c«ng t¸c rÊt khã kh¨n, phøc t¹p. Trong thùc tÕ, yªu cÇu vÒ chÊt l−îng cña
ng−êi tiªu dïng th−êng rÊt çp vµ rÊt kh¸c nhau trong ®ã cã lÉn c¶ nh÷ng yªu
cÇu kh«ng hîp lý. MÆt kh¸c, ng−êi s¶n xuÊt l¹i th−êng cã khuynh h−íng tuú
tiÖn vµ ch¹y theo sè l−îng nªn Ýt chó ý b¶o ®¶m vµ n©ng cao chÊt l−îng. Do
®ã cÇn ph¶i nghiªn cøu ®Ó ®iÒu hoµ nh÷ng yªu cÇu kh¸c nhau cña ng−êi tiªu
dïng víi kh¶ n¨ng tèi ®a cña s¶n xuÊt mµ chän ra nh÷ng gi¶i ph¸p hîp lý nhÊt
vÒ chÊt l−îng cho tõng lo¹i mÆt hµng trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nÒn
kinh tÕ quèc d©n. NhiÖm vô ®ã ph¶i ®−îc gi¶i quyÕt b»ng biÖn ph¸p tiªu
chuÈn ho¸.
HiÖn nay ë mét sè n−íc, ng−êi ta cßn ®Ò ra trong tiªu chuÈn nh÷ng “chØ
tiªu chÊt l−îng t−¬ng lai” ®Ó h−íng dÉn viÖc n©ng cao chÊt l−îng trong thêi
gian s¾p tíi n÷a.
Chøc n¨ng thèng nhÊt ho¸. X· héi ngµy cµng ph¸t triÓn, quy tr×nh lao
®éng cµng ph©n ho¸ vµ phøc t¹p h¬n, ngµy cµng xuÊt hiÖn nhiÒu c«ng cô lao
®éng h¬n. Do nhiÒu yªu cÇu kh¸c nhau cña çc ngµnh kinh tÕ quèc d©n mµ sè
l−îng çc kiÓu, çc lo¹i, çc d¹ng, çc cì kÝch th−íc cña chi tiÕt, bé phËn, c¬
cÊu, thiÕt bÞ, m¸y mãc ngµy mét nhiÒu gÊp béi, t¹o nªn mét t×nh tr¹ng hçn
l¹on trªn thÞ tr−êng, g©y ra nhiÒu bÊt hîp lý, l·ng phÝ c«ng søc vµ cña c¶i vËt
chÊt, lµm cho nÒn s¶n xuÊt bÞ xÐ lÎ, khã tiÕn hµnh chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt.
ViÖc ph¸t triÓn s¶n xuÊt cã kÕ ho¹ch cña mét nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn ®ßi
hái ph¶i thÈm tra l¹i nh÷ng kiÓu, lo¹i s¶n phÈm ®· h×nh thµnh mét çch bõa
b·i, hçn ®én, ngÉu nhiªn, vµ sau khi ®· nghiªn cøu ®Çy ®ñ çc quan ®iÓm cña
25
nÒn kinh tÕ quèc d©n, ®Ò ra ®−îc nh÷ng kiÓu, lo¹i mÆt hµng thèng nhÊt, hîp
lý, cã c¬ së khoa häc. §ã lµ mét trong nh÷ng chøc n¨ng chÝnh cña tiªu chuÈn
ho¸.
Chøc n¨ng l¾p lÉn: s¶n xuÊt ngµy cµng ph¸t triÓn th× sè l−îng m¸y mãc,
çc chi tiÕt ®Òu cã nh÷ng mèi liªn hÖ nhÊt ®Þnh víi nhau, nhiÒu bé phËn vµ chi
tiÕt ®ßi hái ph¶i l¾p lÉn ®−îc víi nhau, (vÝ dô, bul«ng vµ ®ai èc, bµn dao vµ
mÆt b¨ng, æ bi vµ trôc v.v…). Gi÷a çc m¸y mãc, thiÕt bÞ hay gi÷a çc s¶n
phÈm cã liªn quan víi nhau còng ®Òu cã nh÷ng yªu cÇu l¾p lÉn vÒ çc mÆt:
kÝch th−íc, c«ng suÊt, tuæi thä v.v… (VÝ dô: m¸y c«ng cô vµ m¸y ®éng lùc,
m¸y xóc xe t¶i v.v…). NÕu ®Ó cho tõng ngµnh, tõng xÝ nghiÖp tù thiÕt kÕ, s¶n
xuÊt mét çch tuú tiÖn, th× sè mÆt hµng sÏ ph¸t triÓn nhiÒu v« kÓ, trong ®ã cã
nhiÒu çi kh«ng thÓ l¾p lÉn ®−îc víi nhau, g©y nhiÒu khã kh¨n cho s¶n xuÊt
vµ sö dông nhÊt lµ ë çc kh©u l¾p r¸p, thay thÕ vµ söa ch÷a.
Trong ngµnh c¬ khÝ, nguyªn t¾c l¾p lÉn ngµy nay ®−îc ¸p dông rÊt réng
r·i vµ trë thµnh mét nguyªn t¾c chñ ®¹o. Nhê nguyªn t¾c l¾p lÉn méi chi tiÕt,
bé phËn cã thÓ ®−îc chÕ t¹o ë nhiÒu nhµ m¸y kh¸c nhau, thËm chÝ ë nhiÒu
n−íc kh¸c nhau, nh−ng cã thÓ ®−a ®Õn mét n¬i ®Ó l¾p r¸p ®−îc.
Chøc n¨ng tiÕt kiÖm: Tiªu chuÈn ho¸ lµ mét biÖn ph¸p cã hiÖu lùc ®Ó
h¹n chÕ çc hao phÝ lao ®éng cña con ng−êi còng nh− cña t− liÖu s¶n xuÊt.
Tiªu chuÈn quy ®Þnh nh÷ng yªu cÇu vÒ chÊt l−îng, vÒ nguyªn vËt liÖu, nhê ®ã
mµ lµm cho s¶n phÈm cã gi¸ trÞ sö dông thÝch ®¸ng, tr¸nh ®−îc t×nh tr¹ng sö
dông bõa b·i nguyªn vËt liÖu kh«ng ®óng víi chøc n¨ng cña s¶n phÈm, g©y
nªn l·ng phÝ (vÝ dô, dïng vËt liÖu quý vµ hiÕm vµo nh÷ng n¬i kh«ng cÇn thiÕt
lµm t¨ng gi¸ thµnh t¨ng cao, hoÆc dïng vËt liÖu xÊu vµo nh÷ng chç träng yÕu
khiÕn s¶n phÈm chãng mßn, chãng h− háng), t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó thay thÕ nh÷ng
nguyªn vËt liÖu ph¶i mua ë n−íc ngoµi hoÆc thay thÕ nh÷ng vËt liÖu hiÕm, ®¾t
b»ng nh÷ng nguyªn vËt liÖu kh¸c s½n cã trong n−íc.
Chøc n¨ng ph¸p lý: Nh÷ng quy ®Þnh trong tiªu chuÈn vÒ quy çch vµ
chÊt l−îng cña s¶n phÈm lµ nh÷ng quy ®Þnh thèng nhÊt, hîp lý, cã nhiÒu nh©n
tè tiÕn bé vµ kh«ng t¸ch rêi thùc tÕ. B¶n th©n tiªu chuÈn chØ lµ mét v¨n b¶n,
26
chñ yÕu lµ vÒ kü thuËt, nh−ng viÖc ban hµnh tiªu chuÈn do mät c¬ quan cã
thÈm quyÒn xÐt duyÖt vµ nh÷ng quy ®Þnh cña Nhµ n−íc cã liªn quan tíi viÖc
chÊp hµnh çc tiªu chuÈn ®· lamg cho tiªu chuÈn lµ c¬ së ph¸p lý ®Ó ký hîp
®ång, ®Ó thiÕt kÕ vµ s¶n xuÊt, ®Ó lµm träng tµi quyÕt ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò tranh
chÊp, ®Ó dùa vµp ®ã mµ tiÕn hµnh kiÓm tra vµ xö lý nh÷ng tr−êng hîp kh«ng
®¶m b¶o ®óng quy çch vµ chÊt l−îng cña s¶n phÈm.
Chøc n¨ng gi¸o dôc: Trong c«ng t¸c gi¶ng d¹y ë çc tr−êng ®¹i häc vµ
trung häc chuyªn nghiÖp tiªu chuÈn ho¸ cÇn ®−îc nªu trong çc gi¸o tr×nh ®Ó
sinh viªn lµm quen dÇn víi nh÷ng nguyªn t¾c cña tiªu chuÈn ho¸, víi çch sö
dông vµo viÖc thiÕt kÕ, thÝ nghiÖm v.v… ViÖc båi d−ìng kiÕn thøc tiªu chuÈn
cho çc çn bé kinh tÕ, çn bé kü thuËt vµ c«ng nh©n cã mét t¸c dông gi¸o
dôc tèt, gióp hä n¾m ®−îc néi dung vµ ý nghÜa cña c«ng t¸c tiªu chuÈn ho¸,
tÝch cùc tham gia vµo viÖc x©y dùng vµ chÊp hµnh çc tiªu chuÈn.
Ngoµi nh÷ng chøc n¨ng chÝnh nªu trªn, tiªu chuÈn ho¸ cßn nhiÒu chøc
n¨ng kh¸c nh− ®¬n gi¶n ho¸, hÖ thèng ho¸ v.v…TÊt c¶ nh÷ng chøc n¨ng ®ã
kh«ng t¸ch rêi nhau mµ ®Òu cã nh÷ng mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, bæ sung
cho nhau vµ tuú theo tõng môc ®Ých, yªu cÇu cña ®èi t−îng tiªu chuÈn ho¸ mµ
cã nh÷ng t¸c dông vÒ mÆt nµy hay mÆt kh¸c.
Çc cÊp tiªu chuÈn
Tuú theo ph¹m vô cã hiÖu lùc cña tiªu chuÈn ë nh÷ng møc ®é kh¸c
nhau (trong toµn quèc hay trong mét bé, trong mét tØnh hay trong mét xÝ
nghiÖp, mµ tiªu chuÈn ®−îc ph©n thµnh çc cÊp nh− sau:
a. Tiªu chuÈn Nhµ n−íc(ký hiÖu lµ TCVN- tiªu chuÈn ViÖt Nam) ¸p
dông chung cho tÊt c¶ çc ngµnh, çc c¬ quan, çc xÝ nghiÖp trong ph¹m vi
toµn quèc, tiªu chuÈn Nhµ n−íc ®−îc x©y dùng cho nh÷ng ®èi t−îng c¬ b¶n
quan träng cã liªn quan tíi nhiÒu ngµnh, cã ý nghi· chÝnh trÞ, kinh tÕ, kü thuËt
lín.
Tiªu chuÈn Nhµ n−íc lµ cÊp tiªu chuÈn cã hiÖu lùc cao nhÊt trong çc
cÊp tiªu chuÈn.
27
b. Tiªu chuÈn ngµnh: (ký hiÖu lµ TCN kÌm theo sè ®Æc tr−ng cho
ngµnh ghi ë phÝa tr−íc, sè ®Æc tr−ng nµy do bé khoa häc c«ng nghÖ vµ m«i
tr−êng quy ®Þnh) hiÖn nay thùc chÊt lµ tiªu chuÈn cña Bé hoÆc cña tæng côc ¸p
dông réng trong ph¹m vi tõng Bé, tõng tæng côc.
c. Tiªu chuÈn ®Þa ph−¬ng: (ký hiÖu lµ TCV – tiªu chuÈn vïng – kÌm
theo sè ®Æc tr−ng cho ®Þa ph−¬ng ghi ë phÝa tr−íc, sè ®Æc tr−ng nµy do Bé
khoa häc – C«ng nghÖ vµ m«i tr−êng quy ®Þnh) ¸p dông cho çc khu, tØnh,
thµnh phè trùc thuéc Trung −¬ng vµ chØ cã hiÖu lùc trong ph¹m vi tõng ®Þa
ph−¬ng mét.
d. Tiªu chuÈn xÝ nghiÖp: chØ cã hiÖu lùc trong ph¹m vi tõng xÝ nghiÖp
mét.
Mçi n−íc cã tiªu chuÈn riªng cña m×nh. B¶ng 3A giíi thiÖu tiªu chuÈn
mét sè n−íc.
Tªn n−íc Tiªu chuÈn ho¸ Tiªu chuÈn Ký hiÖu
ViÖt Nam Tiªu chuÈn ho¸ Tiªu chuÈn TCVN
Liªn Bang Nga TOCT
§øc
Ph¸p
Mü
NhËt
e. Tiªu chuÈn ISO 9000 (Interatioal Srandardization Organization).

Trong xu thÕ quèc tÕ ho¸ hiÖn nay, chÊt l−îng s¶n phÈm ®· trë thµnh vò
khÝ c¹nh tranh quan träng, lµ nh©n tè chñ yÕu trong chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh
tÕ cña çc n−íc vµ ®· trë thµnh yÕu tè ®−îc quan t©m ®Æc biÖt cña çc nhµ
kinh doanh, qu¶n lý vµ ng−êi tiªu dïng.
Víi çc tiªu chuÈn riªng cña mçi quèc gia thËm chÝ c¶ çc tiªu chuÈn
khu vùc trªn thÕ giíi ®· nªu ë trªn, thùc tÕ cã thÓ nãi trong nhiÒu thËp kû qua,
28
mäi ng−êi ch−a hiÓu hÕt hoÆc ch−a t×m çch ®Ó hiÓu chÊt l−îng mét çch hîp
lý h÷u hiÖu; v× thÕ ®· dÉn ®Õn nh÷ng nhÇm lÉn ®¸ng tiÕc.
Ngµy nµy cïng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ xu h−íng toµn cÇu ho¸ ho¹t
®éng th−¬ng m¹i, dÞch vô…, chÊt l−îng ®· ®−îc nh×n mét çch toµn diÖn
h¬n, ®øng ®¾n h¬n. Tiªu chuÈn quèc tÕ ISO 9000 hiÖn nay ®· cho quan niÖm
chÊt l−îng s¶n phÈm hay chÊt l−îng dÞch vô lµ tæng thÓ çc chØ tiªu, çc ®Æc
tr−ng cña s¶n phÈm hay dÞch vô nµo ®ã, kh¶ n¨ng tho¶ m·n ®−îc nhu cÇu nªu
ra hay ngô ý víi gi¸ c¶ hîp lý vµ ®¶m b¶o ®é tin cËy cña s¶n phÈm hay dÞch
vô ®ã.
Tiªu chuÈn ISO 9000 cho tíi chÊt l−îng kh«ng tù sinh ra nªn cÇn ph¶i
®−îc qu¶n lý. Qu¶n lý chÊt l−îng vÒ c¬ b¶n lµ nh÷ng ho¹t ®éng vµ kü thuËt
®−îc sö dông nh»m ®¹t ®−îc chÊt l−îng vµ duy tr× nã. ViÖc nµy kh«ng nh÷ng
bao gåm theo dâi mµ ph¶i t×m hiÓu vµ lo¹i trõ çc nguyªn nh©n g©y ra sai
ph¹m vÒ chÊt l−îng. Nh− vËy chÊt l−îng kh«ng n»m ë s¶n phÈm cuèi cïng mµ
ph¶i hiÓu lµ toµn bé hÖ thèng vµ hÖ thèng nµy ®−îc qu¶n lý h÷u hiÖu ®Ó çc
yªu cÇu khach hµng liªn tôc ®−îc ®¸p øng.
Nh÷ng n¨m tr−íc ®©y, ®Ó ®¹t ®−îc chÊt l−îng th× ph¶i kiÓm so¸t, thö,
kiÓm tra – diÔn ra ë çc quy tr×nh, c«ng viÖc nµy do nh÷ng ng−êi liªn quan
trùc tiÕp (bé phËn s¶n xuÊt – KCS) thùc hiÖn. §iÒu nµy ®Õn nay ®−îc coi lµ lçi
thêi (tuy nhiªn vÉn cßn thùc hiÖn); trong kh¸i niÖm hiÖn nay cña tiªu chuÈn
ISO – 9000, chÊt l−îng n»m trong mäi lÜnh vùc cña chøc n¨ng. Muèn mét tæ
chøc thùc sù tèt th× mäi bé phËn cña tæ chøc ®ã ph¶i tèt vµ hîp t¸c tèt víi
nhau. ChÊt l−îng liªn quan ®Õn mäi ng−êi trong tæ chøc d−íi sù l·nh ®¹o cña
cÊp cao nhÊt. Kinh nghiÖm thùc tÕ ®· cho thÊy hiÖu qu¶ kinh doanh phô thuéc
vµo qu¶n lý chÊt l−îng 70 – 80%.
ISO – 9000 lµ bé tiªu chuÈn tËp hîp toµn bé nh÷ng kinh nghiÖm nh÷ng
chuÈn mùc quèc tÕ trong vÊn ®Ò qu¶n lý chÊt l−îng. Nã v¹ch ra ph−¬ng h−íng
qu¶n lý chÊt l−îng mét çch h÷u hiÖu nhÊt, nh»m t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho
s¶n phÈm héi nhËp vµo thÞ tr−êng thÕ giíi.
29
Vii. nh÷ng kh¸I niÖm vÒ chØ tiªu kinh tÕ, kü thuËt
Muèn ph¸t triÓn nhanh nÒn kinh tÕ th× ph¶i t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng vµ
h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm. Cã nhiÌu biÖn ph¸p vµ ph−¬ng h−íng t¨ng n¨ng suÊt
lao ®éng h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm. Nh−ng muèn chän ®óng biÖn ph¸p, nh»m
®óng h−íng th× tr−íc tiªn ph¶i cã nh÷ng chØ tiªu ®Ó ®¸nh gi¸, ph©n tÝch n¨ng
suÊt vµ gi¸ thµnh, sau ®ã trªn c¬ së ph©n tÝch çc chØ tiªu n¨ng suÊt cò ®Ó ®Ò ra
ph−¬ng h−íng t¨ng n¨n suÊt míi vµ ph¶i cã chØ tiªu ®Ó ®¸nh gi¸ n¨ng suÊt
míi. Nh− vËy chóng ta cÇn ph¶i hiÓu kh¸i niÖm vÒ chØ tiªu kinh tÕ kü thuËt vµ
vÊn ®Ò n¨ng suÊt lao ®éng.
1. Kh¸i niÖm vÒ chØ tiªu kinh tÕ kü thuËt.
VÒ ®Þnh møc, chØ tiªu kinh tÕ kü thuËt cã mét ý nghÜa rÊt to lín ®èi víi
viÖc sö dông thiÕt bÞ mét çch cã hiÖu lùc, chèng thêi gian l·ng phÝ vµ ¸p
dông çc biÖn ph¸p lao ®éng tiªn tiÕn.
NhiÖm vô c¨n b¶n cña viÖc ®Þnh møc chØ tiªu kü thuËt lµ t×m ra trong hÖ
thèng c«ng viÖc nh÷ng nguyªn nh©n cã thÓ n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, gi¶m
thêi gian chÕ t¹o s¶n phÈm.
Néi dung cña vÊn ®Ò chØ tiªu kinh tÕ kü thuËt bao gåm:
- ChØ tiªu vÒ thêi gian T.
- ChØ tiªu vÒ n¨ng suÊt N
a. ChØ tiªu kü thuËt vÒ thêi gian (T) biÓu thÞ thêi gian cÇn thiÕt vµ hoµn
toµn võa ®ñ ®Ó hoµn thµnh mét viÖc nhÊt ®Þnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt
b×nh th−êng cña nhµ m¸y, cã tÝnh ®Õn kinh nghiÖm tiªn tiÕn vµ nhê thµnh tùu
míi vÒ kü thuËt tæ chøc s¶n xuÊt.
Thêi gian ®Ó hoµn thµnh viÖc gia c«ng hµng lo¹t chi tiÕt n cã thÓ viÕt
nh− sau:
Tht = Tcbkt + Ttc . n . (gi©y); hoÆc (giê) ký hiÖu (s) hoÆc (h). (6)
Tht – thêi gian hoµn thµnh cho lo¹t s¶n phÈm.
Tcbkt – thêi gian chuÈn bÞ cho kÕt thóc cho mçi lo¹t (s,h).
Tct – thêi gian gia c«ng tõng chiÕc cho mçi nguyªn c«ng.
Ttc = T0 + Tp + Tpv + Tk (s,h) (7)
30
+ T0 – thêi gian c¬ b¶n (s;h)
+ Tp – thêi gian phô (s;h)
+ Tpv – thêi gian phôc vô (s;h)
+ Tk – thêi gian nghØ ng¬i vµ lµm nh÷ng viÖc sinh lý tù nhiªn (s;h)
+ n – sè chi tiÕt gia c«ng (chiÕc, çi).
b. ChØ tiªu vÒ n¨ng suÊt.
N¨ng suÊt lao ®éng lµ sè s¶n phÈm ®−îc tÝnh b»ng chiÕc hay quy thµnh
tiÒn hoÆc b»ng khèi l−îng s¶n phÈm mµ mét c«ng nh©n lµm viÖc trªn mét sè
c«ng cô nhÊt ®Þnh t¹o ra ®−îc trong mét ®¬n vÞ thêi gian (giê, ngµy, th¸ng).
Ký hiÖu Nc.
Thêi gian lao ®éng, mµ mét c«ng nh©n víi mét hay mét sè c«ng cô lao
®éng cÇn bá ra ®Î t¹o mét ®¬n vÞ s¶n phÈm tÝnh b»ng chiÕc, khèi l−îng kg, tÊn
hay quy ®æi thµnh tiÒn th× gäi lµ khèi l−îng lao ®éng, ký hiÖu lµ Tc.
1
Ta cã: Nc = (8)
Tc
N¨ng suÊt lao ®éng ®¹t ®−îc cao trong ngµnh chÕ t¹o m¸y lµ nhê çc kü
thuËt viªn biÕt sö dông tèt thµnh tùu khoa häc míi hiÓu biÕt t−êng tËn çc
ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o, c«ng cô chÕ t¹o; biÕt chän quy tr×nh c«ng nghÖ ®óng
®¾n hiÓu râ kh«ng nh÷ng kh©u m×nh phô tr¸ch, mµ cßn hiÓu râ tÝnh chÊt
nguyªn vËt liÖu hiÓu râ çc kh©u kh¸c; nhê tr×nh ®é tay nghÒ cña ng−êi c«ng
nh©n; nhê tæ chøc qu¶n lý tèt; nhê sö dông c«ng cô lao ®éng tiªn tiÕn; nhê
møc ®é c¬ khÝ ho¸ vµ tù ®éng ho¸ cao.
2. Kh¸i niÖm vÒ gi¸ thµnh
Qua kh¸i niÖm trªn, chóng ta thÊy r»ng; n¨ng suÊt lao ®éng míi chØ nãi
lªn ®−îc kh¶ n¨ng t¹o ra cña c¶i vËt chÊt cña nh÷ng ng−êi trùc tiÕp thùc hiÖn.
Nh−ng ®Ó cã ®−îc s¶n phÈm cÇn cã ®ãng gãp cña rÊt nhiÒu ng−êi kh¸c nh−:
¸n bé l·nh ®¹o, ng−êi phôc vô v.v…
§Ó tÝnh ®−îc ®ãng gãp cña tÊt c¶ mäi ng−êi tham gia vµo viÖc t¹o ra
s¶n phÈm ng−êi ta ®¸nh gi¸ qua gi¸ thµnh s¶n phÈm.
31
Gi¸ thµnh bao gåm tiÒn vËt liÖu, tiÒn l−¬ng c«ng nh©n, tiÒn khÊu hao
c«ng cô lao ®éng vµ tÊt c¶ çc chi phÝ kh¸c nh−: thuÕ ®Êt, tiÒn nhµ cöa, tiÒn
qu¶n lý vËt t− v.v…
Muèn cã gi¸ thµnh s¶n phÈm thÊp (cã nghÜa lµ rÎ) th× tr−íc tiªn ph¶i cã
n¨ng suÊt lao ®éng cao, nh−ng mÆt kh¸c ph¶i biÕt tiÕt kiÖm nguyªn vËt liÖu,
søc lao ®éng trùc tiÕp, gi¸n tiÕp biÕt sö dông çc thµnh tùu khoa häc kü thuËt
míi, biÕt tæ chøc, qu¶n lý tèt v.v…
32
PhÇn thø hai
VËt liÖu dïng trong c¬ khÝ
Ch−¬ng hai
Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ kim lo¹i vµ hîp kim
I. Kh¸i niÖm chung cña kim lo¹i vµ hîp kim
Kim lo¹i vµ hîp kim cña chóng ®−îc sö dông réng r·i trong c«ng
nghiÖp ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y.
Tuy nhiªn khi sö dông, chÕ t¹o chóng cÇn ph¶i dùa vµo çc yªu cÇu kü
thuËt ®Ó lùa chän kim lo¹i vµ hîp kim thÝch hîp, b¶o ®¶m chÊt l−îng vµ kinh
tÕ cña s¶n phÈm. Muèn vËy ph¶i n¾m ®−îc çc tÝnh chÊt cña chóng. Th«ng
th−êng kim lo¹i vµ hîp kim cña chóng ®−îc dx¸nh gi¸ b»ng çc tÝnh chÊt c¬
b¶n sau ®©y.
1. C¬ tÝnh lµ nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ häc biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña kim lo¹i
hay hîp kim chÞu t¸c dông cña çc lo¹i t¶i träng. Çc ®Æc tr−ng ®ã bao gåm:
A. §é bÒn: §é bÒn lµ kh¶ n¨ng cña vËt liÖu chÞu t¸c dông cña ngo¹i lùc
mµ kh«ng bÞ ph¸ huû. §é bÒn ®−îc lý hiÖu σ (xÝch ma)
H×nh 8:
Tuú theo d¹ng kh¸c nhau cña ngo¹i lùc ta cã çc lo¹i ®é bÒn: ®é bÒn
kÐo (σk); ®é bÒn nÐn (σn) v.v…
Trªn h×nh 8 giíi thiÖu s¬ ®å mÉu ®é bÒn kÐo khi ®Æt ngo¹i lùc P
(N) lªn mét thanh kim lo¹i cã diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang F0 (mm2).
Gi¸ trÞ ®é bÒn kÐo tÝnh theo c«ng thøc:
P
σk = ( N / mm 2 ) (9)
F0
33
T¹i thêi ®iÓm khi P ®¹t ®Õn gi¸ trÞ nµo ®ã lµm cho thanh kim lo¹i bÞ ®¾t
sÏ øng víi giíi h¹n bÒn kÐo cña vËt liÖu ®ã.
T−¬ng tù ta cã thÓ ®o ®−îc ®é bÒn uèn vµ nÐn. §¬n vÞ ®o ®é bÒn ®−îc
tÝnh b»ng N/mm2; kN/m2 hay MN/m2.
B. §é cøng: §é cøng lµ kh¶ n¨ng cña vËt liÖu chèng l¹i biÕn d¹ng dÎo
côc bé khi cã ngo¹i lùc t¸c dông th«ng qua vËt nÐn. NÕu cïng mét gi¸ trÞ lùc
nÐn, lâm biÕn d¹ng trªn mÉu ®o cµng lín, cµng s©u th× ®é cøng cña mÉu ®o
cµng kÐm.
§o ®é cøng lµ ph−¬ng ph¸p thö ®¬n gi¶n vµ nhanh chãng ®Ó x¸c ®Þnh
tÝnh chÊt cña vËt liÖu mµ kh«ng cÇn ph¸ háng chi tiÕt. §é cøng cã thÓ ®o b»ng
nhiÒu ph−¬ng ph¸p nh−ng ®Òu dïng träng t¶i Ên viªn bi b»ng thÐp nhiÖt luyÖn
cøng hoÆc mòi c«n kim c−¬ng hoÆc mòi chãp kim c−¬ng lªn bÒ mÆt cña vËt
liÖu muèn thö, ®ång thêi x¸c ®Þnh kÝch th−íc vÕt lâm in trªn bÒ mÆt vËt liÖu
®o.
a. §é cøng Brinen (®o theo ph−¬ng ph¸p Brinen). §Ó ®o ®é cøng Brinen
ta dïng t¶i träng P ®Ó Ên viªn bÞ b»ng thÐp ®· nhiÖt luyÖn, cã ®−êng kÝnh D
lªn bÒ mÆt vËt liÖu muèn thö.
H×nh 9:
§¬n vÞ ®é cøng Brinen HB lµ kG/mm2.
Tuú theo chiÒu dµy cña mÉu tö mµ chän ®−êng kÝnh viªn bi D =
10mm, D = 5mm hoÆc D = 0,25mm (b¶ng 3B), ®ång thêi tuú theo tÝnh
chÊt cña vËt liÖu mµ chän t¶i träng P cho thÝch hîp.
- §èi víi thÐp vµ gang P = 30D2.
VÝ dô viªn bi cã D = 10mm th× P = 30 . 102 = 3000kG.
34
- §èi víi ®ång vµ kim ®ång P = 10D2.
- §èi víi nh«m, batit vµ çc hîp kim mÒm kh¸c P = 2,25D2 ®é
cøng Brinen ®−îc tÝnh theo c«ng thøc
HB = P (10)
F
ë ®©y, F – diÖn tÝch mÆt cÇu cña vÕt lâm, (mm2)
F = πD − πD D 2 − d 2
2
(11)
2 2
P π
vµ HB = ( ) (12)
D2 d
1− 1− ( )2
D
Trong ®ã D - ®−êng kÝnh viªn bi (mm);

d - ®−êng kÝnh cña vÕt lâm (mm)
§é cøng HB cña vËt liÖu ®−îc kiÓm tra kh«ng lín h¬n 450
(kG/mm2).
b. §é cøng R«coen ®−îc x¸c ®Þnh b»ng çch dïng t¹i träng P Ên
viªn bi b»ng thÐp ®· nhiÖt luyÖn cã ®−êng kÝnh 1,587mm tøc lµ 1/16’’
(thang B) hoÆc mòi c«n b»ng kim c−¬ng cã gãc ë ®Ønh 1200 (thang C
hoÆc A) lªn bÒ mÆt vËt liÖu thö.
Trong khi thö, sè ®é cøng ®−îc chØ trùc tiÕp ngay b»ng kim.
B¶ng 3B. Chän thang ®é cøng R«coen + Brinen.
§é cøng Brinen Ký hiÖu thang Mòi thö T¶i träng Ký hiÖu ®é Giíi h¹n cho
HB R«coen chÝnh P, kG cøng R«coen phÐp cña thang
R«coen
60 – 230 B (®á) Viªn bi thÐp 100 HRB 25 –100
230 – 700 C (®en) Mòi kim c−¬ng 150 HRC 20 – 67
Lín h¬n 700 A (®en) Mòi kim c−¬ng 60 HRA Lín h¬n 70
§ång hå. Sè ®é cøng R«coen ®−îc biÓu thÞ b»ng ®¬n vÞ quy −íc.
35
Viªn bi thÐp dïng ®Ó thö nh÷ng vËt liÖu Ýt cøng, cßn mòi c«n kim c−¬ng
dïng ®Ó thö çc vËt liÖu cã ®é cøng cao nh− thÐp ®· luyÖn nhiÖt.
T¶i träng t¸c dông hai lÇn: t¶i träng s¬ bé P0 = 10kG, sau ®ã ®Õn t¶i
träng chÝnh P, ®èi víi mòi c«n kim c−¬ng P = 150kG (xem b¶ng 3B, th¸ng C
ë trªn ®ång hå, mµu ®en) hoÆc P = 60kG (xem thang A mµu ®en, b¶ng 3B).
c. §é cøng Vicke. Dïng mòi kim c−¬ng h×nh chãp ®¸y vu«ng, gãc gi÷a
2 mÆt ®èi xøng b»ng 3600 (h×nh 10) Ên lªn bÒ mÆt cña mÉu thö hoÆc chi tiÕt
víi t¶i träng P tõ 5 – 120kG, th−êng P = 5; 10; 20; 30;50;100 vµ 120kG.
H×nh 10:
§é cøng Vicke ®−îc ký hiÖu b»ng HV (kG/mm2):
P
HV = 1,8544 (12)
d2
Trong ®ã, P – t¶i träng (kG); d - ®−êng chÐo cña vÕt lâm (mm).
Ph−¬ng ph¸p ®o ®é cøng Vicke cã thÓ t¹o cho c¶ vËt liÖu mÒm vµ vËt
liÖu cøng cã líp máng cña bÒ mÆt sau khi thÊm lan, thÊm nit¬, nhiÖt luyÖn
v.v..
§é gi·n dµi t−¬ng ®èi [ σ %] lµ tû lÖ tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a l−îng d·n
dµi sau khi kÐo vµ chiÒu dµi ban ®Çu.
11 − 10
σ = .100% (13)
10
ë ®©y: 10 vµ 11 - ®é dµi mÉu tr−íc vµ sau khi kÐo tÝnh cïng ®¬n vÞ ®o
(mm).
36
VËt liÖu cã ®é gi·n dµi ( σ %) cµng lín th× cµng dÎo vµ ng−îc l¹i.
e. §é dai va ch¹m (ak). Cã nh÷ng chi tiÕt m¸y khi lµm viÖc ph¶i chÞu
çc t¶i träng t¸c dông ®ét ngét (hay gäi lµ t¶i träng va ®Ëp). Kh¶ n¨ng chÞu
®ùng cña vËt liÖu bëi çc t¶i träng ®ã mµ kh«ng bÞ ph¸ huû gäi lµ ®é dµi va
ch¹m. Ký hiÖu cña nã lµ ak (J/mm2) hay (kJ/m2).
2. Lý tÝnh. Lý tÝnh cña kim lo¹i lµ nh÷ng tÝnh chÊt cña kim lo¹i thÓ hiÖn
qua çc hiÖn t−îng vËt lý thi thµnh phÇn ho¸ häc cña kim lo¹i ®ã kh«ng bÞ
thay ®æi.
Lý tÝnh c¬ b¶n cña kim lo¹i gåm cã: khèi l−îng riªng, nhiÖt ®é nãng
ch¶y, tÝnh d·n në, tÜnh dÉn nhiÖt, tÝnh dÉn ®iÖn vµ tõ tÝnh.
Khèi l−îng riªng lµ khèi l−îng cña 1cm3 vËt chÊt. NÕu gäi P lµ khèi
l−îng cña vËt chÊt, V lµ thÓ tÝch cña vËt chÊt, γ lµ khãi l−îng riªng cña vËt
chÊt, th× ta cã c«ng thøc:
P
γ= ( g / cm 3 ) (14)
V
øng dông cña khèi l−îng riªng trong kü thuËt rÊt réng r·i, kh«ng nh÷ng
cã thÓ dïng ®Ó so s¸nh çc thø kim lo¹i nÆng nhÑ ®Ó tiÖn viÖc lùa chän vËt
liÖu, mµ cßn cã thÓ gi¶i quyÕt mét sè vÊn ®Ò thùc tÕ. VÝ dô, nh÷ng vËt lín nh−
thÐp ®−êng ray, thÐp h×nh khã ®o ®−îc kÝch th−íc mµ tÝnh ra thÓ tÝch nªn cã
thÓ kh«ng cÇn c©n mµ dïng c«ng thøc ®Ó tÝnh ra khèi l−îng cña chóng.
- NhiÖt ®é nãng ch¶y lµ nhiÖt ®é nung nãng ®Õn ®ã sÏ lµm cho kim lo¹i
tõ thÓ r¾n chuyÓn sang thÓ láng.
S¾t nguyªn chÊt ch¶y ë nhÞªt ®é 15350C. §iÓm ch¶y cña gang lµ 1130 –
13500C (do hµm l−îng cacbon trong gang quyÕt ®Þnh). §iÓm ch¶y cña thÐp lµ
1400 – 15000C (do hµm l−îng cacbon trong thÐp quyÕt ®inh).
TÝnh chÊt nµy rÊt quan träng ®èi víi c«ng nghiÖp chÕ t¹o c¬ khÝ, v×
ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y rÎ tiÒn nhÊt lµ ph−¬ng ph¸p ®óc, nh−ng
khi dïng ph−¬ng ph¸p nµy th× kim lo¹i cÇn ph¶i cã tÝnh ch¶y lo·ng tèt. TÝnh
ch¶y lo·ng cña kim lo¹i ë thÓ láng tèt hay xÊu do ®iÓm ch¶y cña kim lo¹i
quyÕt ®Þnh, ®iÓm nµy cµng thÊp th× tÝnh ch¶y lo·ng cña kim lo¹i cµng tèt.
37
- TÝnh gi·n në lµ kh¶ n¨ng d·n në cña kim lo¹i khi nung nãng.
§é d·n në lín hay bÐ cã thÓ biÓu thÞ b»ng hÖ sè d·n në trªn chiÒu dµi
cña ®¬n vÞ (1mm) gäi lµ hÖ sè d·n në theo chiÒu dµi. VÝ dô, hÖ sè d·n në theo
chiÒu dµi cña s¾t nguyªn chÊt lµ 0,0000118 cña thÐp lµ 0,0000120.
- TÝnh dÉn nhiÖt lµ kh¶ n¨ng dÉn nhiÖt cña kim lo¹i. §é dÉn nhiÖt cña
çc kim lo¹i vµ hîp kim kh«ng gièng nhau. VÝ dô, gang thÐp ®Òu cã tÝnh dÉn
nhiÖt tèt nh−ng kÐm ®ång vµ nh«m xa. NÕu lÊy hÖ sè dÉn nhiÖt cña b¹c lµ 1,
th× cña ®ång lµ 0,9 nh«m lµ 0,5 vµ cña s¾t chØ cã 0,15.
- TÝnh dÉn ®iÖn lµ kh¶ n¨ng truyÒn dßng ®iÖn cña kim lo¹i.
Kim lo¹i ®Òu lµ vËt dÉn ®iÖn tèt, nhÊt lµ b¹c, sau ®ã ®Õn ®ång vµ nh«m,
nh−ng do b¹c ®¾t tiÒn nªn kim lo¹i ®−îc dïng nhiÒu nhÊt trong kü thuËt ®Ó
lµm vËt dÉn ®iÖn lµ ®ång vµ nh«m, nãi chung kim lo¹i nµo cã tÝnh dÉn ®iÖn tèt
th× tÝnh dÉn ®iÖn còng tèt. Hîp kim nãi chung cã tÝnh dÉn ®iÖn kÐm kim lo¹i.
- Tõ tÝnh lµ kh¶ n¨ng dÉn tõ cña kim lo¹i, S¾t,niken , c«ban vµ hîp kim
cña chóng ®Òu cã tõ tÝnh thÓ hiÖn rÊt râ rÖt nªn chóng ®−îc gäi lµ kim lo¹i tõ
tÝnh.
3. Ho¸ tÝnh: cña kim lo¹i lµ ®é bÒn cña kim lo¹i ®èi víi nh÷ng t¸c
dông ho¸ häc cña çc chÊt kh¸c nh− «xy, n−íc axit v.v…mµ kh«ng bÞ ph¸
huû.
TÝnh n¨ng ho¸ häc c¬ b¶n cña kim lo¹i cã thÓ chia thµnh mÊy lo¹i sau:
- TÝnh chÞu ¨n mßn lµ ®é bÒn cña kim lo¹i ®èi víi sù ¨n mßn cña çc
m«i tr−êng xung quanh.
- TÝnh chÞu nhiÖt lµ ®é bÒn cña kim lo¹i ®èi víi sù ¨n mßn cña «xy
trong kh«ng khÝ ë nhiÖt cao hoÆc hoÆc ®èi víi t¸c dông ¨n mßn cña mét vµi
thÓ láng hoÆc thÓ khÝ ®Æc biÖt ë nhiÖt ®é cao.
- TÝnh chÞu axit lµ ®é bÒn cña kim lo¹i ®èi víi sù ¨n mßn cña axit.
4. TÝnh c«ng nghÖ lµ kh¶ n¨ng cña kim lo¹i vµ hîp kim cho phÐp gia
c«ng nãng hay gia c«ng nguéi. TÝnh c«ng nghÖ bao gåm çc tÝnh chÊt sau:
a. TÝnh ®óc ®−îc ®Æc tr−ng bëi ®é ch¶y lo·ng, ®é co vµ tÝnh thiªn tÝch.
38
§é ch¶y lo·ng biÓu thÞ kh¶ n¨ng ®iÒu ®Çy khu«n cña kim lo¹i vµ hîp
kim. NÕu ®é ch¶y lo·ng cµng cao th× tÝnh ®óc cµng tèt.
§é co cµng lín th× tÝnh ®óc cµng kÐm.
TÝnh thiªn tÝch lµ sù kh«ng ®ång nhÊt vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña kim
lo¹i trong çc phÇn kh¸c nhau cña vËt ®óc. Thiªn tÝch cµng lín th× chÊt l−îng
vËt ®óc cµng kÐm.
b. TÝnh rÌn lµ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng vÜnh cöu cña kim lo¹i khi chÞu t¸c
dông cña ngo¹i lùc ®Ó t¹o thµnh h×nh d¹ng cña chi tiÕt mµ kh«ng bÞ ph¸ huû.
ThÐp cã tÝnh rÌn cao khi nung ë nhiÖt ®é phï hîp v× tÝnh dÎo t−¬ng ®èi
lín. Gang kh«ng cã kh¶ n¨ng rÌn v× dßn. §ång, ch× cã tÝnh rÌn tèt ngay c¶ ë
tr¹ng th¸i nguéi.
c. TÝnh hµn lµ kh¶ n¨ng t¹o thµnh sù liªn kÕt gi÷a çc chi tiÕt hµn khi
®−îc nung nãng côc bé chç mèi hµn ®Õn t¹ng th¸i ch¶y hay dÎo.
II. CÊu t¹o vµ sù kÕt tinh cña kim lo¹i.

1. cÊu t¹o cña kim lo¹i nguyªn chÊt.
Kh¸c víi vËt liÖu phi kim cã cÊu t¹o ®Þnh h×nh, kim lo¹i cã cÊu t¹o tinh
thÓ.
Trong mét ®¬n vÞ vÞ tinh thÓ xÐt ë tr¹ng th¸u r¾n, çc nguyªn tö kim
lo¹i ph©n bè theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh. Tuú thuéc vµo lo¹i kim lo¹i vµ çc
®iÒu kiÖn bªn ngoµi, mçi ®¬n tinh thÓ ®Æc tr−ng cho kim lo¹i ®ã cã çc
nguyªn tö s¾p xÕp theo mét trËt tù riªng d−íi d¹ng h×nh häc x¸c ®Þnh. Ng−êi
ta gäi ®ã lµ m¹ng tinh thÓ. NhiÒu m¹ng tinh thÓ s¾p xÕp thµnh m¹ng kh«ng
gian. Mçi nót m¹ng ®−îc coi lµ t©m cña çc nguyªn tö (h×nh 11).
39
M¹ng tinh thÓ ®ã gäi lµ ®¬n tinh thÓ.
Mçi m¹ng tinh thÓ cã ®Æc tr−ng riªng. §Ó dÔ nghiªn cøu, ng−êi ta lÊy ra
phÇn kh«ng gian nhá nhÊt cña m¹ng vµ gäi lµ « c¬ b¶n. Çc kiÓu m¹ng th−êng
gÆp t−¬ng øng cã çc « c¬ b¶n nh−: lËp ph−¬ng diÖn t©m (h×nh 12b), lËp
ph−¬ng thÓ t©m (h×nh 12a) vµ lôc ph−¬ng dµy ®Æc (h×nh 12c)
Tuú theo lo¹i « c¬ b¶n ng−êi ta x¸c ®Þnh çc th«ng sè m¹ng. VÝ dô, trªn
« lËp ph−¬ng chØ cã th«ng sè m¹ng a lµ gi¸ trÞ ®o theo chiÒu c¹nh cña «. §¬n
0 0
vÞ ®o cña chóng lµ A (angstrong) 1 A = 10-8cm.
H×nh 12.
2. Sù biÓn ®æi m¹ng tinh thÓ cña kim lo¹i.
ë tr¹ng th¸i, khi ®iÒu kiÖn ngoµi thay ®æi (¸p suÊt, nhiÖt ®é v.v..) tæ
chøc kim lo¹i sÏ thay ®æi theo. NghÜa lµ d¹ng « c¬ b¶n thay ®æi hoÆc th«ng sè
m¹ng cã gi¸ trÞ thay ®æi. Ng−êi ta gäi ®ã lµ sù biÓn ®æi m¹ng tinh thÓ. VÝ dô.
xÐt sù biÕn ®æi cña nguyªn tè Fe (s¾t) ch¼ng h¹n (h×nh 13).
40
H×nh 13:
S¬ ®å biÓu diÔn cho ta thÊy ë mçi thang nhiÖt ®é Fe sÏ cã sù biÕn thay
®ái kh«ng chØ vÒ cÊu t¹o (« c¬ b¶n) mµ cßn thay ®æi c¶ tÝnh chÊt vËt lý.
3. Sù kÕt tinh cña kim lo¹i.
Khi kim lo¹i láng chuyÓn tr¹ng th¸i sang kim lo¹i r¾n ®−îc gäi lµ sù kÕt
tinh.
Kim lo¹i nguyªn chÊt kÕt tinh theo mét qu¸ tr×nh gåm nhiÒu giai ®o¹n.
Khi h¹ dÇn nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh, b¾t ®Çu xuÊt hiÖn çc trung t©m kÕt tinh (t©m
mÇm), h×nh 14a. Çc t©m hÇm ®ã (cã thÓ cã s½n tõ çc ph©n tö t¹p chÊt kh«ng
nãng ch¶y nh− bôi t−êng lß, chÊt s¬n khu«n v.v…) lµ lo¹i t©m mÇm rÊt cã lîi.
Còng cã lo¹i t©m mÇm t− sinh h×nh thµnh ë nh÷ng nhãm nguyªn tö cã trËt tù
®¹t ®Õn kÝch th−íc ®ñ lín. Chóng æn ®Þnh vµ kh«ng tan n÷a ®Ó ph¸t triÓn thµnh
mÇm. Sè l−îng mÇm tù sinh sÏ cµng nhiÒu khi ®é nguéi cµng lín. §é nguéi lµ
hiÖu sè gi÷a nhiÖt ®é kÕt tinh lý thuyÕt vµ nhiÖt ®é kÕt tinh thùc tÕ. Çc t©m
41
mÇm ph¸t sinh cïng víi sù ph¸t triÓn cña chóng lµm cho pha láng dÇn dÇn
gi¶m cho ®Õn khi hoµn toµn ho¸ r¾n , h×nh 14b,c. Çc ®¬n tinh thÓ (h¹t) kÕt
tinh giíi ®¬n tinh thÓ chøa t¹p chÊt vµ cã m¹ng bÞ x« lÖch, h×nh 14.
H×nh 14
Tuú theo vËn tèc nguéi kh¸c nhau mµ l−îng t©m hÇm xuÊt hiÖn nhiÒu
hay Ýt, sù kÕt tinh sÏ t¹o ra sè l−îng ®¬n tinh thÓ (hay h¹t) nhÊt ®Þnh.
§èi víi mçi kim lo¹i nguyªn chÊt, b»ng thÝ nghiÖm ng−êi ta x¸c ®Þnh
®−îc mét ®−êng nguéi nhÊt ®Þnh. Chóng cã d¹ng chung nh− h×nh 15. Mçi kim
lo¹i cã gi¸ trÞ nhiÖt ®é kÕt tinh (tk0) x¸c ®Þnh.
H×nh 15:
III. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ hîp kim
Trong thùc tÕ ng−êi ta sö dông hîp kim nhiÒu h¬n lµ sö dông kim lo¹i
nguyªn chÊt, v× hîp kim cã tÝnh chÊt tèt h¬n, hoÆc mét sè tÝnh chÊt ®Æc biÖt
kh¸c thÝch hîp h¬n cho nhu cÇu thùc tÕ.
Nh−ng mÆt kh¸c hîp kim cã cÊu t¹o phøc t¹p h¬n, v× vËy ®Ó ph©n biÖt
râ rµng çc hîp kim cÇn ph¶i lµm quen víi mét sè kh¸i niÖm sau:
42
1. Pha lµ nh÷ng phÇn tö cña hîp kim cã thµnh phÇn ®ång nhÊt ë cïng
mét tr¹ng th¸i vµ ng¨n çch víi çc pha kh¸c b»ng bÒ mÆt ph©n chia (nÕu ë
tr¹ng th¸i r¾n th× ph¶i cã sù ®éng nhÊt vÒ cïng mét kiÓu m¹ng vµ th«ng sè
m¹ng).
Mét tËp hîp çc pha ë tr¹ng th¸i c©n b»ng gäi lµ hÖ hîp kim.
2. Nguyªn lµ mét vËt chÊt ®éc lËp cã thµnh phÇn kh«ng ®æi, t¹o nªn çc
pha cña hÖ. Trong mét sè tr−êng hîp nguyªn còng lµ çc nguyªn tè ho¸ häc
hoÆc lµ hîp chÊt ho¸ häc cã tÝnh æn ®Þnh cao.
3. Çc tæ chøc cña hîp kim.
Trong hÖ hîp kim cã niÒu nguyªn ë tr¹ng th¸i ®Æc cã thÓ h×nh thµnh
nhiÒu d¹ng tæ chøc kh¸c nhau nh−: dung dÞch ®Æc, hîp chÊt ho¸ häc, hçn hîp
c¬ häc.
a. Dung dÞch ®Æc.
Hai hoÆc nhiÒu nguyªn tè cã kh¶ n¨ng hoµ tµn vµo nhau ë tr¹ng th¸i ®Æc
gäi lµ dung dÞch ®Æc.
Cã hai lo¹i dung dÞch ®Æc.
- Dung dÞch ®Æc thay thÕ. NÕu nguyªn tö cña nguyªn tè hoµ tan (B) thay
thÕ vÞ trÝ cña nguyªn tö cña nguyªn tè dung m«i (A) (h×nh 16a) th× ta cã dung
dÞch ®Æc thay thÕ.
- Dung dÞch ®Æc xen kÏ. NÕu nguyªn tö cña nguyªn tè hoµ tan (B) xen
kÏ hë cña çc nguyªn tö cña nguyªn tè dung m«i (A) h×nh 16b th× ta cã dung
dÞch ®Æc xen kÏ. Sù hoµ tan xen kÏ bao giê còng cã giíi h¹n.
b. Hîp chÊt ho¸ häc.
Trong nhiÒu lo¹i hîp kim, nhiÒu pha ®−îc t¹o nªn do sù liªn kÕt gi÷a
çc nguyªn tè kh¸c nhau theo mét tû lÖ x¸c ®Þnh gäi lµ hîp chÊt ho¸ häc,
M¹ng tinh thÓ cña hîp chÊt kh¸c víi m¹ng thµnh phÇn. Hîp chÊt ho¸ häc
trong hÖ cã tÝnh æn ®Þnh cao h¹¬c cã nhiÒu d¹ng hîp chÊt kh¸c nhau.
43
H×nh 16:
VÝ dô nguyªn tè Fe vµ cacbon t¹o nªn Fe3C rÊt æn ®Þnh, nh−ng nguyªn
tè Cu víi Zn cã thÓ t¹o cho ta nhiÒu d¹ng hîp chÊt nh− CuZn, Cu3Zn13,
CuZn3…
c. Hçn hîp c¬ häc.
Trong hÖ hîp kim, cã nh÷ng nguyªn tè kh«ng hoµ tan vµo nhau còng
kh«ng liªn kÕt ®Ó t¹o thµnh phÇn hîp chÊt ho¸ häc mµ chØ liªn kÕt víi nhau
b»ng lùc c¬ häc thuÇn tuý, th× gäi lµ hÖ hîp kim ®ã lµ hçn hîp c¬ häc. Nh−
vËy hçn hîp c¬ häc kh«ng lµm thay ®æi m¹ng nguyªn tö cña çc nguyªn tè
thµnh phÇn.
4. Gi¶n ®å tr¹ng th¸i cña hîp kim.
Gi¶n ®å tr¹ng th¸i lµ sù biÓu diÔn qu¸ tr×nh kÕt tinh cña hîp kim. Qu¸
tr×nh ®ã phô thuéc vµo lo¹i pha ®−îc t¹o thµnh tõ dung dÞch láng, cô thÓ lµ
phô thuéc vµo nhiÖt ®é nång ®é cña çc chÊt t¹o thµnh. Gi¶n ®å tr¹ng th¸i chØ
râ c¶ tæ chøc cña hîp kim trong çc ®iÒu kiÖn c©n b»ng.
Th−êng ng−êi ta x©y dùng gi¶n ®å tr¹ng th¸i b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n
tÝch nhiÖt, cã nghÜa lµ thiÕt lËp çc ®−êng nguéi. Dùa vµo çc ®iÓm dõng vµ
®iÓm uèn cña ®−êng nguéi do hiÖu øng nhiÖt cña sù chuyÓn biÕn mµ ng−êi ta
x¸c ®Þnh çc nhiÖt ®é chuyÓn biÕn cña hÖ thèng gäi lµ çc ®iÓm tíi h¹n.
Trªn h×nh 17 biÓu thÞ çc ®−êng nguéi cña çc hîp kim ch× - antimon
khi thµnh phÇn cña chóng kh¸c nhau. Dùa vµo ®ã ta x¸c ®Þnh ®−îc çc ®iÓm
tíi h¹n hîp kim cña mçi hîp kim. Çc ®iÓm 2 - 2' øng víi nhiÖt ®é b¾t ®Çu kÕt
44
tinh vµ gäi lµ ®iÓm ho¸ r¾n. §−a tÊt c¶ çc ®iÓm tíi h¹n lªn gi¶n ®å tæng hîp
vµ ta cã gi¶n ®å tr¹ng th¸i cña hîp kim ch× - antimon (h×nh 18)
H×nh 17
Dùa theo ®−êng nguéi ng−êi ta thÊy hîp lim cã 13% Sb vµ 87%Pb (øng
víi ®iÓm C) b¾t ®Çu kÕt tinh vµ kÕt thóc kÕt tinh ë cïng mét nhiÖt ®é 2460C.
NghÜa lµ tõ tr¹ng th¸i láng çc tinh thÓ Pb vµ Sb ®ång thêi ®−îc tiÕt ra t¹o
thµnh tæ chøc hçn hîp c¬ häc gäi lµ cïng tinh (cïng kÕt tinh). Çc hîp kim
tr−íc cïng tinh khi nguéi ®Õn ®−êng AC th× b¾t ®Çu tiÕt ra çc tinh thÓ Pb v×
nång ®é Pb lín. Çc hîp kim sau cïng tinh (cã nång ®é Pb < 87%) khi nguéi
h×nh 18
§Õn ®−êng CB sÏ b¾t ®Çu tiÕt ra çc tinh thÓ Sb. TÊt c¶ çc hîp kim
trong hÖ nµy khi nguéi ®Õn ®−êng DCE (2460C) th× pha láng cßn l¹i trong
chóng ®Òu cã nång ®é øng víi ®iÓm C nªn sÏ cïng kÕt tinh t¹o thµnh hçn hîp
cã häc cïng tinh. Trong çc ®iÓm kh¸c cña ®−êng nµy xÈy ra sù ho¸ r¾n hoµn
45
toµn cña hîp kim Pb hoÆc Sp vµ cïng tinh ®−îc t¹o thµnh trong ®ã, trªn ®−êng
DC tæ chøc ®−îc t¹o thµnh bao gåm çc tinh thÓ Pb vµ hçn hîp cïng tinh, cßn
trªn ®−êng CE cã tæ chøc lµ çc tinh thÓ Sb vµ hîp kim còng tinh.
IV. hîp kim s¾t - cacbon (Fe - C)
1. Gi¶n ®å tr¹ng th¸i hîp kim (Fe - C)
A. D¹ng cña ®å (h×nh 19)
Hîp kim hÖ Fe cã hµm l−îng C (%) chØ gÆp víi gi¸ trÞ ®Õn 6,67%. Trªn
gi¸ trÞ nµy kh«ng gäi lµ hîp kim Fe- C.
B. Çc tæ chøc cña hîp kim Fe - C.
ë tr¹ng th¸i r¾n, hÖ hîp kim Fe - C tån t¹i çc tæ chøc mét pha vµ hai
pha n»m trong çc ®−êng biÓu diÔn vµ ®−êng giíi h¹n thµnh phÇn.
H×nh 19:
- §−êng ABC lµ ®−êng láng ph©n biÖt pha láng hoµn toµn víi pha láng
®· cã tinh thÓ r¾n.
- §−êng AECF lµ ®−êng ®Æc øng víi ®iÓm b¾t ®Çu nãng ch¶y hoÆc ho¸
r¾n hoµn toµn.
46
- §−êng GS (A3); Ð (Acm); GP vµ PQ t−¬ng øng víi giíi h¹n chuyÓn
biÕn pha trong tr¹ng th¸i ho¸ r¾n.
- §−êng PSK (A1) lµ ®−êng chuyÓn biÕn cïng tÝch khi nguéi ®Õn ®ã sÏ
b¾t ®Çu sù chuyÓn biÕn cïng tÝch hçn hîp c¬ häc.
Chó ý: khi thiÕt lËp gi¶n ®å nÕu vËn tèc lµm nguéi nhá çc ®−êng trªn
cã dÞch chuyÓn to¹ ®é mét Ýt sang tr¸i.
+ Tæ chøc xªmentit (Xª) lµ hîp chÊt ho¸ häc cña Fe vµ C (C% =
6,67%). Tæ chøc nµy ®−îc kÕt tinh qua ba giai ®o¹n vµ n»m trong hÇu hÕt çc
khu vùc. §©y lµ mét tæ chøc cã ®é cøng cao, tÝnh c«ng nghÖ kÐm, ®é gißn lín
nh−ng chÞu mµi mßn tèt. Trªn tõng khu vùc ®é giµu xªmentit (Xª) gi¶m dÇn tõ
Xe1 ®ªn XeIII.
+ Tæ chøc «stennit (γ, Os) lµ dung dÞch ®Æc xen kÏ cña cacbon trong
(Feγ) (S¾t «sentin). L−îng hoµ tan trong C tèi ®a lµ 2,14%ë 11470C. T¹i 7270C
l−îng hoµ tan C lµ 0,8%. Khu vùc AESG chØ tån t¹i mét pha «stenin riªng
biÖt. «stenin lµ pha dÎo vµ dai rÊt dÔ biÕn d¹ng. V× nã tån t¹i riªng biÖt chØ ë
nhiÖt ®é trªn 7270C nªn kh«ng quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt c¬ häc khi kim lo¹i chÞu
t¶i mµ chØ cã ý nghÜa khi gia c«ng ¸p lùc nãng vµ nhiÖt luyÖn.
+ Feit (a, F) lµ dung dÞch ®Æc xen kÏ cña cacbon trong ferit nhá. ë
7270C hoµ tan 0,02%C. NhiÖt ®é cµng gi¶m l−îng hoµ tan cµng gi¶m nªn cã
thÓ coi ferit lµ s¾t nguyªn chÊt.
Ferit rÊt dÎo, mÒm vµ cã ®é bÒn thÊp.
+ Peclit (P) lµ mét tæ chøc gåm hai pha. Nã lµ hçn hîp c¬ häc cña ferit
vµ xªmentit (XeII). T¹i ®iÓm S, khi h¹ nhiÖt ®é xuèng 7270C, c¶ ferit vµ
xªmintit cïng kÕt tinh ë thÓ r¾n t¹o nªn cïng tinh pedlit. L−îng xªmentit
trong nã kh¸ lín nªn lª®ªburit cã ®é cøng cao, dßn.
+ Graphit lµ cacbon ë tr¹ng th¸i tù do. Nh− ®· l−u ý ë trªn, v× gi¶n ®å
Fe - C thiÕt lËp theo hÖ Fe - Fe3C nªn kh«ng h×nh thµnh grraphit. Nh−ng trong
thùc tÕ, tæ chøc graphit vÉn tån t¹i ë mét sè hîp kim cã cacbon vµ silÝc hµm
l−îng cao, tèc ®é nguéi chËm Graphit kÐm bÒn, dßn, në thÓ tÝch khi kÕt tinh.
47
Hîp kim hÖ Fe - C, theo gi¶n ®å tr¹ng th¸i, gåm nhiÒu tæ chøc vµ nhiÒu
khu vùc øng víi çc nhiÖt ®é kh¸c nhau vµ giíi h¹n thµnh phÇn cacbon kh¸c
nhau. Trªn s¬ ®å h×nh 20 giíi thiÖu sù ph©n biÖt çc hîp kim Fe-C theo gi¶n
®å cña chóng.
2. ThÐp cacbon
A. Kh¸i niÖm vÒ thÐp cacbon
ThÐp cacbon lµ hîp kim cña Fe-C víi hµm l−îng cacbon nhá h¬n
2,14%. Ngoµi ra trong thÐp cacbon cßn chøa mét l−îng t¹p chÊt nh− Si, Mn, S,
P…
Nguyªn tè ¶nh h−ëng lín nhÊt trong thÐp lµ cacbon. ChØ cÇn thay ®æi
mét l−îng rÊt nhá ®· lµm thay ®æi nhiÒu tÝnh chÊt lý, ho¸ cña thÐp.
Cïng víi sù t¨ng hµm l−îng cacbon, ®é cøng vµ ®é bÒn t¨ng lªn cßn ®é
dÎo vµ ®é dai l¹i gi¶m xuèng. §iÒu ®ã ®−îc gi¶i thÝch b»ng sù thay ®æi hµm
l−îng cacbon ®ång thêi lµm thay ®æi c¶ tÝnh c«ng nghÖ, tÝnh ®óc, tÝnh hµn vµ
tÝnh rÌn dËp. VÝ dô, khi t¨ng cacbon tÝnh rÌn xÊu ®i nh−ng tÝnh ®óc l¹i tèt h¬n.
Thµnh phÇn t¹p chÊt gåm hai lo¹i: Si, Mn lµ nh÷ng t¹p chÊt cã lîi. Khi
hµm l−îng cña chóng thÝch hîp (Mn ≤ 0,75% vµ Si ≤ 0,35%) cã kh¶ n¨ng khö
«xy khái çc «xyt s¾t, lµm t¨ng ®é bÒn, ®é cøng cña thÐp. Nh−ng kh«ng nªn
cho nhiÒu t¹p chÊt lo¹i nµy v× nã sÏ ph−¬ng h¹i ®Õn mét sè tÝnh c«ng nghÖ nh−
gia c«ng c¾t gät nhiÖt luyÖn v.v…
L−u huúnh (S) vµ phèt pho (P) ®Æc biÖt cã h¹i cho thÐp cacbon. Nguyªn
tè S sÏ lµm cho thÐp bÞ dßn nãng. ë nhiÖt ®é cao, nh÷ng t¹p chÊt cã chøa l−u
huúnh sÏ mÒm g©y ra ¶nh h−ëng lín ®Õn liªn kÕt bÒn v÷ng cña thÐp. Ng−êi ta
gäi lµ dßn nãng. Ng−îc l¹i, phèt pho l¹i lµm thÐp bÞ ph¸ huû ë tr¹ng th¸i
nguéi - dßn - nguéi. V× thÕ cÇn h¹n chÕ S vµ P d−íi møc 0,03%
ThÐp cacbon lµ vËt liÖu sö dông réng r·i nhê gi¸ thµnh kh«ng cao; tuú
theo l−îng cacbon chóng ®−îc sö dông víi nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau. §¸nh
gi¸ chung th× thÐp cacbon cã c¬ tÝnh tæng hîp kh«ng cao, chØ dïng lµm çc chi
tiÕt m¸y chÞu t¶i träng nhá vµ võa trong ®iÒu kiÖn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é thÊp.
48
B. Ph©n lo¹i thÐp cacbon.
+ Theo tæ chøc tÕ vi vµ hµm l−îng cacbon trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i ta cã:
- ThÐp tr−íc cïng tÝch víi tæ chøc pherit + peclit
- ThÐo cïng tÝch (C = 0,8%) thÐp cã tæ chøc pelit
+ Theo hµm l−înh cacbon th−êng dïng ta chia ra:
- ThÐp cacbon thÊp C < 0,25%
- ThÐp cacbon trung b×nh C = 0,25% ÷ 0,50%
- ThÐp cacbon ço C > 0,50%
+ Theo ph−¬ng ph¸p luyÖn kim: thÐp cã thÓ ®−îc luyÖn b»ng nhiÒu
çch, trong çc lß luyÖn kh¸c nhau nªn chÊt l−îng cña chóng còng kh¸c nhau:
- ThÐp luyÖn trong lß chuyÓn th−êng cã chÊt l−îng kh«ng cao, hµm
l−îng çc nguyªn tè th−êng kÐm chÝnh x¸c.
- ThÐp luyÖn trong lß m¸c tanh cã chÊt l−îng cao h¬n trong lß chuyÓn
mét Ýt.
- ThÐp luyÖn trong lß ®iÖn cã chÊt l−îng cao h¬n nhiÒu, khö hÕt t¹p chÊt
tíi møc thÊp nhÊt.
Khi luyÖn thÐp, c¨n cø vµo ph−¬ng ph¸p khö oxy ng−êi ta cßn chia ra
thÐp s«i vµ thÐp l¾ng. ThÐp s«i chøa nhiÒu rç khÝ nªn kÐm dÎo vµ dai so víi
thÐp l¾ng.
+ Theo c«ng dông lµ ph−¬ng ph¸p ph©n lo¹i cã tÝnh thùc tiÔn nhÊt t¹o
®iÒu kiÖn cho viÖc sö dông thÐp thÝch hîp. ThÐp cacbon ®−îc ph©n ra:
- ThÐp cacbon th«ng dông hay gäi lµ thÐp th−êng. Lo¹i nµy c¬ tÝnh
kh«ng cao, chØ dïng ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y, çc kÕt cÊu chÞu t¶i nhá.
Th−êng dïng trong ngµnh x©y dùng, giao th«ng.
ThÐp th«ng dông ®−îc chia ra ba nhãm A, B vµ C. Nhãm A chØ ®¸nh
gi¸ b»ng çc chØ tiªu c¬ tÝnh (®é bÒn, ®é dÎo, ®é cøng, v.v…).
Nhãm B ®Æc tr−ng b»ng thµnh phÇn ho¸ häc vµ nhãm C ®Æc tr−ng b»ng
c¶ hai chØ tiªu c¬ tÝnh vµ thµnh phÇn ho¸ häc.
49
Sù ph©n nhãm gióp ta chän lùa thÐp nµy ®Ó sö dông hîp lý. VÝ dô, khi
cÇn biÕt c¬ tÝnh ta sö dông nhãm A, khi cÇn tÝnh to¸n vÒ hµn, nhiÖt luyÖn sö
dông nhãm B hay C.
Nhãm thÐp th«ng dông nµy cã çc ký hiÖu kh¸c nhau vµ ®−îc biÓu thÞ
chung b»ng ký hiÖu CT. Trong b¶ng 4 so s¸nh hai lo¹i ký hiÖu cña Liªn X« vµ
ViÖt Nam.
B¶ng 4
Liªn X«
(GOCT Liªn bang Nga (GOCT2772-88) ViÖt Nam (TCVN1765-75)
380 - 71)
CT0 CT31
CT1 CT33
CT2 CT34
CT3 CT245* CT38
CT4 CT275 CT42
CT5 CT285 CT51
CT6 CT345
CT375 CT61
* BiÓu thÞ ®é bÒn σ02= 245MPa
Theo ký hiÖu cña Liªn X«, thÐp nhãm A gåm tõ CT0 ®Õn CT6 (7 m¸c)
theo chØ sè t¨ng dÇn tõ 0 ÷6.
Nh−ng TCVN 1756 -75 quy ®Þnh ký hiÖu thÐp th«ng dông sau CT ghi
chØ sè giíi h¹n bÒn (σbkG/mm2) thÊp nhÊt øng víi mçi ký hiÖu.
VÝ dô: TC 38 cã giíi h¹n bÒn σb = 38 ÷ 49kG/mm2. (380 ÷ 490N/mm2).
Çc nhãm B vµ C còng cã ký hiÖu trªn c¬ së nhãm A nh−ng theo vµo
phÝa tr−íc ch÷ çi B hay C ®Ó ph©n biÖt VÝ dô:
CT31 → BCT31 → CCT31
50
NÕu ph©n biÖt thÐp s«i (ký hiÖu V.N.S) vµ ghÐp nöa l¾ng (ký hiÖu KN:
n) th× t−¬ng tù ta cã:
CT34S hay TC38n. (Theo tiªu chuÈn cña Nga ký hiÖu thÐp s«i lµ Kn vµ
thÐp nöa l¾ng nC. VÝ dô CT2 Kn hay TC2nC). ThÐp kh«ng cã çc ch÷ ký hiÖu
®Òu lµ thÐp l¾ng.
- ThÐp cacbon kÕt cÊu lµ lo¹i thÐp cã hµm l−îng t¹p chÊt S, P rÊt nhá,
tÝnh n¨ng lý ho¸ tèt thuËn tiÖn, hµm l−îng cacbon chÝnh x¸c vµ chØ tiªu c¬ tÝnh
râ rµng. ThÐp kÕt cÊu cacbon trong çc b¶ng chØ dÉn ghi c¶ thµnh phÇn vµ c¬
tÝnh.
ThÐp kÕt cÊu cacbon dïng trong chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y chÞu lùc cao
h¬n, vËt liÖu lo¹i nµy th−êng trùc cung cÊp d−íi d¹ng b¸n thµnh phÈm.
Ký hiÖu thÐp kÕt cÊu cacbon còng t−¬ng tù nh− ký hiÖu cña Liªn X« chØ
kh¸c ë chç cã thªm ch÷ çi C phÝa tr−íc ®Ó ph©n biÖt lµ thÐp cacbon.
Liªn X«: 08; 10; 15; 20; 25;…85
ViÖt Nam: C08; C10: C 15; C20;…..C85
VÝ dô, C45 - ch÷ C ký hiÖu thÐp cacbon; 45 chØ hµm l−îng cacbon trung
b×nh lµ 0,45%C.
- ThÐp cacbon dông cô lµ lo¹i thÐp cã hµm l−îng cacbon cao (0,7
÷1,3%C), cã hµm l−îng t¹p chÊt S vµ P thÊp (<0,025%).
ThÐp cacbon dông cô tuy cã ®é cøng cao sau khi nhiÖt luyÖn nh−ng
chÞu nhiÖt luyÖn nh−ng chÞu nhiÖt thÊp nªn chØ dïng lµm çc dông cô nh−:
®ôc, giòa hay çc lo¹i khu«n, çc chi tiÕt cÇn ®é cøng.
Ký hiÖu thÐp cacbon dông cô theo TCVN nh− sau:
CD70, CD80, CD80A, CD90… CD130
T−¬ng øng víi ký hiÖu cña Liªn X« lµ:
Y7; Y8; Y8A; Y9…Y13
VÝ dô: CD80A (Y8A) CD - chØ thÐp dông cô cacbon; 80 - chØ hµm
l−îng cacbon lµ 0, 8%; ch÷ A biÓu thÞ thÐp tèt h¬n CD80.
3. Gang
51
A. kh¸i niÖm vÒ gang
Gang lµ hîp kim Fe- C, hµm l−îng lín h¬n 2,14% vµ cao nhÊt còng <
6,67%C. Còng nh− thÐp trong gang chøa çc t¹p chÊt Si, Mn, S, P vµ çc
nguyªn tè kh¸c.
Do hµm l−îng cacbon cao h¬n nªn tæ chøc cña gang ë nhiÖt ®é th−êng
còng nh− ë nhiÖt ®é cao h¬n tån t¹i l−îng xementit cao. §Æc tÝnh chung cña
gang lµ cøng vµ dßn, cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp, dÔ dóc.
Thµnh phÇn t¹p chÊt trong gang g©y ¶nh h−ëng kh¸c so víi thÐp cacbon.
Cïng víi cacbon, nguyªn tè Si thóc ®Èy sù graphit ho¸, nghÜa lµ ph©n huû
Fe3C thµnh Fe vµ cacbon tù do khi kÕt tinh. Ng−îc l¹i Mn l¹i c¶n trë sù
graphit ho¸ nh»m t¹o ra Fe3C cña gang tr¾ng. L−îng Si thay ®æi trong gang ë
giíi h¹n tõ 1,5 ÷ 3,0 cßn Mn thay ®æi t−¬ng øng víi Si ë giíi h¹n 0,5 ÷ 1,0%.
T¹p chÊt S vµ P lµm h¹i ®Õn c¬ tÝnh cña gang. Nh−ng nguyªn tè P phÇn
nµo lµm t¨ng tÝnh ch¶y lo·ng, t¨ng tÝnh chèng mµi mßn do ®ã cã thÓ hµm
l−îng ®Õn 0,1 ÷ 0,2%P.
Cuèi cïng lµ nguyªn tè cacbon: nguyªn tè nµy t¹o ra cïng víi Fe çc tæ
chøc trong gang. cacbon cµng nhiÒu kh¶ n¨ng graphit ho¸ cµng m¹nh, nhiÖt ®é
ch¶y cµng gi¶m (nhiÖt ®é nãng ch¶y hoµn toµn cña gang thÊp nhÊt khi C =
4,43% ë 11470C lµm tÝnh ®óc cµng tèt. Nh−ng t¨ng hµm l−îng cacbon sÏ lµm
gi¶m ®é bÒn, t¨ng dßn. V× vËy trong gang x¸m ch¼ng h¹n, hµm l−îng cacbon
giíi h¹n tõ 2,8 ÷ 3,5%.
B. ph©n lo¹i gang
+ Theo b¶n ®å tr¹ng th¸i, chia gang ra ba lo¹i:
- Gang tr−íc cïng tinh (C<4,43%) chøa tæ chøc peclit vµ lª®ªburit.
- Gang sau cïng tinh (C = 4,43%) tån t¹i hai tæ chøc lª®ªburit
- Gang sau cïng tinh (C > 4,43%) tån t¹i hai tæ chøc lª®ªburi
+ Theo tæ chøc vµ cÊu t¹o ng−êi ta chia ra:
52
- Gang tr¾ng lµ lo¹i gang mµ hÇu hÕt cacbon ë d¹ng liªn kÕt Fe3C. Tæ
chøc xementit cã nhiÒu trong gang rÌn hoÆc dïng ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y
cÇn tÝnh chèng mµi mßn cao nh− bi nghiÒn, trôc çn…
Gang tr¾ng chØ h×nh thµnh khi cã hµm l−îng C, Mn… thÝch hîp vµ víi
®iÒu kiÖn nguéi nhanh ë çc vËt ®óc thµnh máng, nhá.
Gang tr¾ng kh«ng cã ký hiÖu riªng.
- Gang x¸m lµ lo¹i gang mµ hÇu hÕt cacbon ë d¹ng graphit. Nhê cã vËy
grathit nªn mÆt g·y cã mµu x¸m.
Tæ chøc tÕ vi cña gang x¸m gåm nÒn c¬ së vµ çc garaphit d¹ng tÊm.
nÒn cña gang x¸m cã thÓ lµ: peclit; pherit - peclit. VËy co tÝnh cña gang x¸m
phô thuéc vµo hai yÕu tè: tæ chøc cña nÒn, ®é bÒn cña nÒn t¨ng lªn tõ nÒn
pherit ®Õn peclit; yÕu tè thø hai lµ sè l−îng, h×nh d¹ng thu gän vµ ph©n bè ®Òu
trªn nÒn th× c¬ tÝnh sÏ ®−îc c¶i thiÖn.
Do ®ã trong s¶n xuÊt gang, ng−êi ta th−êng biÕn tÝnh gang x¸m ®Î c¶i
thiÖn c¬ tÝnh gang x¸m.
Gang x¸m cã ®é bÒn nÐn cao nh−ng bÒn kÐo Ðm (do vËy graphit ®Çu
nhän, chÞu mµi mßn, ®Æc biÖt lµ cã tÝnh ®óc tèt.
Ký hiÖu gang x¸m gåm hai phÇn: çc ch÷ çi chØ lo¹i gang: GX (øng
víi C♠ cña Liªn X«) vµ nhãm sè chØ thø tù ®é bÒn kÐo vµ bÒn uèn.
VÝ dô: CX 21 - 40 (C♠ 21 -40) cã çc nhãm sè chØ ®é bÒn:
σkÐo = 210N/mm2; σuèn= 400N/mm2. Theo thø tù ®é bÒn t¨ng dÇn cã çc
ký hiÖu sau:
GX 12 - 28 (C♠ 12-28), GX 15-32 (C♠15-32), GX18-36 (C♠18-36) cã
nÒn pelit - pherit; graphit th«, ®é bÒn kh«ng cao dïng lµm vá hép, l¾p che…
GX21-40; GX28-48 lµ lo¹i cã c¬ tÝnh cao h¬n nhê graphit nhá mÞn dïng lµm
chi tiÕt chÞu lùc cao h¬n nh− b¸nh ®µ, th©n m¸y….
Lo¹i cã ®é bÒn cao nh− GX 36-56; GX40-6 cã nÒn Peclit víi graphit
®−îc biÕn tÝnh tèt dïng chÕ t¹o chi tiÕt vá xi lanhv.v…
- Gang cÇu lµ lo¹i gang cã thÓ cã tæ chøc nh− gang x¸m, nh−ng graphit
cã d¹ng thu nhá thµnh h×nh cÇu. ChÝnh nhê vËy mµ gang cÇu cã ®é bÒn cao
53
h¬n gang x¸m nhiÒu, ®Æc biÖt cã ®é dÎo b¶o ®¶m. Cã thÓ so s¸nh c¬ tÝnh gang
cÇu xÊp xØ b»ng thÐp m¸c thÊp.
§Ó cã tæ chøc gang cÇu, ph¶i nÊu ch¶y gang x¸m vµ dïng ph−¬ng ph¸p
biÕn tÝnh ®Æc biÖt gäi lµ cÇu ho¸ ®Ó t¹o ra graphit h×nh cÇu. KÕt qu¶ lµ còng
trªn çc nÒn t−¬ng tù nh− gang x¸m víi grathit cÇu ta cã ®é dÎo δ = 5 ÷ 15%;
®é bÒn t¨ng lªn, ®é bÒn kÐo σk = 400 - 1000N/mm2.
Ký hiÖu gang cÇu theo TCVN:
GC42-12 (B♠ 42 -12- ký hiÖu cña Liªn X«):
GC 45-15; GC50-2 vµ GC 60-2.
Ch÷ GC - viÕt t¾t ch÷ gang cÇu; nhãm ®Çu chØ ®é bÒn kÐo (N/mm2) vµ
nhãm sau chØ ®é d·n dµi t−¬ng ®èi (σ%). VÝ dô: ký hiÖu m¸c GC42 -12 lµ
gang cÇu cã σ k= 420N/mm2 vµ σ = 12%.
Gang cÇu dïng ®Ó chÕ t¹o b»ng ph−¬ng ph¸p ®óc çc chi tiÕt m¸y trung
b×nh vµ lín, h×nh d¹ng phøc t¹p, cÇn t¶i träng cao, chÞu va ®Ëp nh− çc lo¹i
trôc khuûu, trôc çn…
- Gang dÎo lµ lo¹i gang chÕ t¹o tõ gang tr¾ng b»ng ph−¬ng ph¸p nhiÖt
luyÖn (ñ). Gang dÎo cã ®é bÒn cao , ®é dÎo lín nhê graphit ph©n huû tõ Fe3C
trong gang tr¾ng t¹o nªn d¹ng côm b«ng.
Fe3C ⎯⎯→ Peclit + Ccum
0
t u
Ký hiÖu gang dÎo b»ng hai ch÷ GZ (ký hiÖu cña Liªn X« K♠) vµ hai
nhãm sè t−¬ng tù nh− ký hiÖu gang cÇu. Mét sè ký hiÖu kh¸c gang dÎo nh−:
GZ33-8; GZ37-12 (K♠ 33-8; K♠ 37-12) lµ gang dÎo nÒn pherit; GZ45-
6; GZ60-3… lµ gang dÎo nÒn peclit t−¬ng øng víi K♠ 45-6; K♠60-3 cña hÖ
thèng ký hiÖu gang dÎo cña Liªn X«. Gang dÎo th−êng cã gi¸ thµnh cao h¬n
v× khã ®óc h¬n vµ thêi gian ñ l©u. Chóng th−êng dïng ®Ó chÕ t¹o chi tiÕt phøc
t¹p, thµnh c«ng.
TÊt c¶ çc lo¹i gang kh«ng sö dông qua gia c«ng ¸p lùc
54
V. ThÐp hîp kim
1. Kh¸i niÖm
ThÐp hîp kim lµ lo¹i thÐp cã chøa trong nã mét l−îng thµnh phÇn çc
nguyªn tè hîp kim thÝch hîp. Nh÷ng nguyªn tè hîp kim ®−a vµo mét çch cè
ý ®ã, tuú theo hµm l−îng, theo lo¹i nguyªn tè sÏ t¹o ra tÝnh chÊt míi. Çc
nguyªn tè ®ã lµ mn, Si, Cr, Ni, Ti, W, Cu, Co, Mo v.v…Hµm l−îng cña chóng
ph¶i ®ñ ®Õn møc cã thÓ lµm thay ®æi c¬ tÝnh th× míi ®−îc coi lµ chÊt cho thªm,
nÕu d−íi møc ®ã th× chØ lµ t¹p chÊt.
Nhê çc nguyªn tè hîp kim cho thªm, thÐp hîp kim nãi chung cã çc
®Æc tÝnh c¬ b¶n sau:
- C¶i thiÖn c¬ tÝnh: thÐp hîp cã tÝnh nhiÖt luyÖn tèt h¬n thÐp cacbon.
Tr−íc nhiÖt luyÖn hai lo¹i thÐp cacbon vµ hîp kim cã c¬ tÝnh t−¬ng tù, nh−ng
nÕu nhiÖt luyÖn vµ ram hîp lý thÐp hîp kim sÏ t¨ng c¬ tÝnh râ rÖt .
- ThÐp hîp kim gi÷ ®−îc ®é bÒn cao h¬n thÐp cacbon ë nhiÖt ®é cao
nhê sù t−¬ng t¸c cña nguyªn tè hîp kim trong çc tæ chøc cña thÐp cacbon.
- T¹o ra nh÷ng tÝnh chÊt lý ho¸ ®Æc biÖt nh−: chèng ¨n mßn trong çc
m«i tr−êng ¨n mßn; cã thÓ t¹o ra thÐp tõ tÝnh cao hay kh«ng cã tõ tÝnh; ®é
gi·n në v× nhiÖt rÊt nhá.
MÆc dï thÐp hîp kim cã gi¸ thµnh cao h¬n, nh−ng nhê çc ®Æc tÝnh
trªn, nã ®−îc sö dông ®Ó chÕ t¹o nhiÒu chi tiÕt chÞu lùc, chÞu nhiÖt, chÞu ¨n
mßn vµ trong çc lÜnh vùc thÝch hîp n©ng cao tuæi thä cña thiÕt bÞ, gi¶m nhÑ
khèi l−îng vµ kÝch th−íc m¸y.
Së dÜ thÐp hîp kim cã ®−îc çc ®Æc tÝnh tèt ë trªn lµ nhê çc biÕn ®æi
sau:
+ Çc dung dÞch ®Æc trong thÐp cacbon hoµ tan thªm nguyªn tè hîp kim
t¹o nªn sù thay ®æi cã lîi çc ®é trªn gian ®å tr¹ng th¸i hoÆc t¹o ra çc phertin
hîp kim bÒn h¬n.
+ Trõ mét sè nguyªn tè nh− Ni, Si, Al… ®a sè çc nguyªn tè kh¸c nh−
Cr, W, Ti… ®Òu kÕt hîp víi cacbon t¹o nªn cacbit hîp kim.
55
+ §a sè çc nguyªn tè lµm cho ®ä qu¸ nguéi t¨ng lªn, nªn ®−êng cong
ch÷ "C' dÞch vÒ bªn ph¶i. §iÒu ®ã sÑ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nhiÖt luyÖn dÔ dµng h¬n.
+ Mét sè nguyªn tè kÕt hîp víi thÐp cacbon vµ m«i tr−êng ngoµi t¹o
nªn líp vá «xyt rÊt bÒn ®Ó b¶o vÖ.
2. Ph©n lo¹i thÐp hîp kim
a. Ph©n lo¹i theo thµnh phÇn hîp kim trong thÐp. Chóng ®−îc chia ra ba
lo¹i:
- ThÐp hîp kim thÊp cã tæng l−îng çc nguyªn tè hîp kim ®−a vµo <
2,5%.
- ThÐp hîp kim trung b×nh cã tæng l−îng çc nguyªn tè hîp kim tõ 2,5
÷ 10%.
- ThÐp hîp kim cao cã tæng l−îng > 10%
b. Ph©n lo¹i theo tªn gäi cÊc nguyªn tè hîp kim chñ yÕu. VÝ dô: thÐp Si,
thÐp Mn, thÐp Cr - Ni.
c. Ph©n lo¹i theo c«ng dông.
- ThÐp hîp kim kÕt cÊu lµ lo¹i thÐo trªn c¬ së thÐp kÕt cÊu cacbon cho
thªm çc nguyªn tè hîp kim. Nh− vËy thÐp hîp kim kÕt cÊu cã hµm l−îng
cacbon kho¶ng 0,1 ÷ 0,85 vµ l−îng phÇn tr¨m nguyªn tè hîp kim thÊp.
ThÐp hîp kim kÕt cÊu ph¶i qua than (thÊm cacbon) råi míi nhiÖt luyÖn
th× c¬ tÝnh cao.
Lo¹i thÐp nµy ®−îc dïng ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt chÞu t¶i träng cao, cÇn
®é cøng, ®é chÞu mµi mßn, hoÆc cÇn tÝnh ®µn håi cao v.v…
Çc m¸c thÐp hîp kim kÕt cÊu th−êng gÆp lµ: 15X, 20X, 20XH (15Cr;
20Cr; 20CrNi). Hµm l−îng Cr, Ni th−êng nhá h¬n 1%. HoÆc 12XH3A,
12X2H4A (12CrNi 3A, 12Cr2Ni4A). Çc ch÷ sè ®Æt sau nguyªn tè hîp kim lµ
hµm l−îng cña nguyªn tè ®ã, ch÷ A lµ lo¹i tèt.
Nh÷ng lo¹i cã l−îng cacbon trung b×nh cã çc ký hiÖu nh− 40X, 40Xr,
35XΓC (40CrMn, 35CrMnSi).
Nh÷ng lo¹i cã hµm l−îng cacbon cao dïng lµm thÐp lß xo nh− 50C2,
65T, 65C2… (50Si2, C65Mn, C65Si2…)
56
Ngµy nay trªn thÕ giíi hÇu hÕt çc n−íc ®Òu cã nhãm thÐp hîp kim thÊp
víi ®é bÒn cao (so víi thÐp cacbon). ThÐp nµy ®−îc hîp kim ho¸ víi lưîng
hîp kim thÊp vµ viÕt t¾t lµ: HSLA (High Strength Low Alloy Steels). Nã ®−îc
dïng nhiÒu trong çc ngµnh c«ng nghiÖp. §Æc ®iÓm chung cña lo¹i thÐp nµy lµ
cã ®é bÒn cao (®Æc biÖt giíi h¹n chảy σ0,2 ≥ 350MPa) cã tÝnh chèng ¨n mòn
tèt, tÝnh hµn tèt vµ gi¸ thµnh rÎ.
Çc m¸c thÐp HSLA theo tiªu chuÈn ViÖt Nam (TCVN 3104 - 79)
t−¬ng øng víi çc m¸c thÐp HSLA cña Nga (ΓOCT 19282 - 73). Çc m¸c thÐp
nµy ®−îc chia thµnh 9 nhãm. D−íi ®©y lµ mét sè nhãm th«ng dông:
Nhãm 1: dïng cho çc kÕt cÊu hµn lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nhäc,
chÞu t¶i träng ®éng trùc tiÐp vµ rung. VÝ dô: 09Γ2C (09Mn2Si); 10Γ2C1
(10Mn2Si); 10Γ2C1***** (10Mn2SiCu)….
Nhãm 3: Dïng lµm kÕt cÊu hµn cña trÇn vµ m¸i, lµm cÇu.
VÝ dô: 15Γ2 (15Mn2); 15XCH*** (15GSiNiCu)…
Nhãm 4: dïng cho çc kÕt cÊu kh«ng chÞu t¶i träng ®éng, kh«ng dung
trùc tiÕp.
VÝ dô: 16Γ2CΦ (16Mn2SiV); 12Γ2CCMΦ (12Mn2SiMoV)
- ThÐp hîp kim dông cô lµ lo¹i thÐp cÇn cã ®é cøng cao sau khi nhiÖt
luyÖn, ®é chÞu nhiÖt vµ chÞu mµi mßn cao. Hµm l−îng cacbon trong hîp kim
dông cô tõ 0,7 ÷ 1,4%; çc nguyªn tè hîp kim cho vµo lµ Cr, W, Si vµ Mn.
ThÐp hîp kim dông cô cã tÝnh nhiÖt luyÖn tèt. Sau nhiÖt luyÖn cã ®é
cøng ®¹t 60 - 62 HRC. Nh÷ng ký hiÖu th−êng gÆp lµ 9XC, XBΓ, X12 vµ c¶
ΣX15. ViÖt Nam dïng ký hiÖu t−¬ng øng lµ 90CrSi; 100CrWMn, 100Cr12 vµ
OL100Cr1,5.
Riªng lo¹i thÐp lµm æ l¨n (vßng bi) th−êng chøa hµm l−îngCr cao h¬n
vµ ký hiÖu theo tªn riªng cña nã. Theo tiªu chuÈn Liªn X« ký hiÖu III (cÇu),
cßn TCVN ký hiÖu OL (æ l¨n). VÝ dô cã m¸c IIIX6, IIIX9, IIIX15 t−¬ng øng
OLCr0,6; OLCr1; OLCr1,5 (0,6%; 1,0% vµ 1,5%Cr).
57
- ThÐp giã lµ mét d¹ng thÐp hîp kim ®Æc biÖt ®Ó lµm dông cô c¾t gät vµ
çc chi tiÕt m¸y cã yªu cÇu cao.
Trong tæ chøc cña thÐp giã gåm çc nguyªn tè cacbon, cr«m, vonfram,
c«ban, vanadi vµ s¾t (Fe).
ThÐp giã cã ®é cøng cao, bÒn, chÞu mµi mßn vµ chÞu nhiÖt ®Õn 6500C.
Trong thÐp giã cã hµm l−îng çc nguyªn tè hîp kim nh− sau: 8,5 ÷ 19% W;
0,7 ÷ 1,4%C; 3,8 ÷4,4%Cr; 1 ÷ 2,6V vµ mét l−îng nhá Mo hay Co.
Nh÷ng m¸c thÐp giã th−êng dïng cã ký hiÖu: P9, P18, P9Φ5, P19φ 2…
trong ®ã P lµ ký hiÖu cho ch÷ dao c¾t (theo Liªn X«). Theo TCVN t−¬ng øng
cã 90W9V2; 75W18V; 140W9V5; 90W18V2…
+ Theo hîp kim ®Æc biÖt.
Trong c«ng nghiÖp, nhiÒu chi tiÕt m¸y cÇn cã tÝnh chÊt ®Æc biÖt ®Ó ®¸p
øng víi ®iÒu kiÖn mµ nã ph¶i chÞu.
- ThÐp kh«ng gØ lµ lo¹i thÐp cã kh¶ n¨ng chèng l¹i m«i tr−êng ¨n mßn
(¨n mßn ho¸ häc vµ ¨n mßn ®iÖn ho¸). Trong thÐp th−êng cã nhiÒu pha, mçi
pha cã ®iÖn thÕ ®iÖn cùc k¸hc nhau. Trong m«i tr−êng ®iÖn li chóng t¹o ra çc
pin ®iÖn tÕ vi, kÕt qu¶ lµ t¹o ra sù ¨n mßn ®iÖn ho¸. Do ®ã ng−êi ta ®· t¹o ra
®−îc çc thÐp kh«ng gØ kh¸c nhau cã kh¶ n¨ng chèng ®−îc hiÖn t−îng trªn.
Trong thÐp kh«ng gØ, hµm l−îng cr«m kh¸ cao (>12%). Cã hai lo¹i thÐp
kh«ng gØ: lo¹i hai pha pherit vµ cacbit; lo¹i mét pha ostennit. Chóng gåm çc
ký hiÖu nh−: 12X13, 20X13, 30X13… (VN: 12Cr13; 20Cr13; 30Cr13…).
12X18H9, 12X18H9T…. (VN: 12Cr19Ni9; 12Cr18Ni9Ti…)
- ThÐp bÒn nãng lµ lo¹i lµm viÖc ë nhiÖt ®é cao mµ ®é bÒn kh«n gi¶m,
kh«ng bÞ «xy ho¸ bÒ mÆt. Ng−êi ta th−êng sö dông çc lo¹i thÐp víi møc chÞu
nhiÖt kh¸c nhau. VÝ dô lo¹i thÐp peclit gåm 12XM (12CrMo), 4X9C2
(04Cr9Si2)… chÞu ®−îc nhiÖt ®é 300 ÷ 5000C.
Lo¹i bÒn nãng ostennit X18H12 (10Cr18Ni12N6), 4X14H14B2M…
(04Cr14Ni14W2Mo…) chÞu ®−îc nhiÖt ®é tõ 500 ÷ 70000C.
58
Cã nh÷ng lo¹i thÐp hîp kim cã kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt ®é cao h¬n 8000C.
Nh−ng lo¹i nµy th−êng cã ®é bÒn thÊp chØ dïng ®Ó chÕ t¹o chi tiÕt Ýt chÞu lùc
nh− çc lo¹i d©y dÉn, ®iÖn trë… Hîp kim ®ã gäi lµ NiCr. VÝ dô X20H80;
H15H60.
- ThÐp tõ tÝnh lµ lo¹i thÐp cã kh¶ n¨ng khö tõ cao. Cã thÓ dïng thÐp
dông cô cacbon ®−îc hîp kim ho¸ mét l−îng 2 ÷ 3% Crký hiÖu theo Liªn X«
lµ EX2, EX3. Còng cã thÓ dïng hÖ hîp kim Fe- Al -Ni hoÆc Al - Si - Fe víi
çc m¸c cã ký hiÖu AH1, AH2, 50H, 38HC… (AlNi1, AlNi2, 50Ni - 50%Ni;
38NÝi - 38Ni vµ 38%Si…)
3. Çc kÝ hiÖu vËt liÖu cña mét sè n−íc (b¶ng 5)
A. Ký hiÖu m¸c thÐp cña mü
Mü lµ n−íc m¸c thÐp hÖ tiªu chuÈn, trong ®ã cã 2 hÖ thèng tiªu chuÈn
cã uy tÝn SAE vµ ASTM.
a. Ký hiÖu m¸c thÐo cña Mü th−êng ®−îc biÓu thÞ b»ng 4 ch÷ sè viÕt
liªn tiÕp nhau, trong ®ã:
- Ch÷ sè ®Çu chØ lo¹i thÐp:
Sè 1 - lo¹i thÐo cacbon; sè 2 - lo¹i thÐp niken; sè 3 - lo¹i thÐp cr«m -
niken; sè 4 - lo¹i thÐp m«lip®en; sè 5 - lo¹i thÐp cr«m; sè 6 - lo¹i thÐp cr«m -
vana®i; sè 7 - lo¹i thÐp v«nfram; sè 8 - lo¹i thÐp silic - mangan.
- Ch÷ sè thø hai tiÕp theo chØ hµm l−îng gÇn ®óng theo phÇn tr¨m cña
nguyªn tè hîp kim chøa trong thÐp.
- Hai ch÷ sè tiÕp theo chØ hµm l−îng gÇn ®óng theo phÇn tr¨m cña
nguyªn tè hîp kim chøa trong thÐp.
- Hai ch÷ sè tiÕp theo chØ hµm l−îng cacbon trong thÐp theo phÇn v¹n.
b. VÝ dô: 1045
- Sè 5 chØ thÐp cr«m
- Sè 1 chØ thÐp cacbon;
- Sè 0 chØ hµm l−îng cacbon 0,40%
Xem b¶ng 5
59
B¶ng 5: b¶ng ®èi chiÒu çc lo¹i thÐp th−êng dïng nhÊt cña çc n−íc
Lo¹i
Trung
vËt Liªn X« Mü Ph¸p T©y §øc TiÖp NhËt Anh
Quèc
liÖu
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
05KΠ 05F 1006 C1006 - - 12013 - -
08 08 1008 C1008 - - 12010 S9CK En24/1
08Π 08F 1006 C1006 - - 11360 SPCH1 En2A/1
10 10 1010 C1010 XC10 C10,CK10 12010F S10C En2A/1
10KΠ 10F 1010 C1010 - - - SPH2 En2A
ThÐp
15 15 1015 C1015 XC12 C15,CK15 S15C En2E
kÕt
20 20 1020 C1020 XC18 C20,C22 11416 S20C En3A
cÊu
lo¹i 20KΠ 20F 1020 C1020 - - - SPH3 En2C
Tèt 25 25 1025 C1025 - C25 12030 S25C En3

30 30 1030 C1030 XC32 - 12031 S30C En1
35 35 1035 C1035 XC35 C35, CK35 12040 S35C En8A
40 40 1040 C1040 xC42 - 12041 S40C En6
45 45 1045 C1045 XC45 C45,K45 12050 S45C En8D
50 50 1050 C1050 XC48 C50,K53 12051 S50C En43J
60
TiÕp b¶ng 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
55 55 1055 C1055 XC55 CF56 12060 S55C En9K
60 60 1060 C1060 - C60, DK60 12061 - En43D
65 65 1064 C1064 XC65 CK67 12062 - En42B
70 70 1070 C1070 XC70 CK70 12072 - Rn42E
75 75 1074 C1074 - C75 12081 - En42C
ThÐp 80 80 1078 C1078 XC80 - - v En42T
kÕt 85 85 1085 C1085 - - 12090 - En42D
cÊu 155 15Mn 1016 C1016 - - 12020 - En32B
lo¹i 20Γ 20Mn 1022 C1022 - - - - En3C
Tèt
25Γ 25Mn 1026 C1026 - - - - En3B
30Γ 30Mn 1033 C1033 - - - - En5
35Γ 35Mn 1037 C1037 - - - - -
40Γ 40Mn 1039 C1039 - 40Mn4 - - En8
45Γ 45Mn 1046 C1046 - - - - En43B
50Γ 50Mn 1050 C1050 - - - - En43A
65Γ 65Mn 1065 C1065 - - - - En49A
55ΓC 55MnSi - - - 53MnSi4 14260 - -
55Γ 55MnSi 6254 6254 - 55Si7 - - -
ThÐp 60CΓ 60SiMn - - - 65SiMn5 - - -
lß xo 55CΓ 55Si2Mn 9255 9255 13261 55Si7 13261 - En45
60C2A 60SiMnA 9260 9260 - 35Si7 - SUP7 En45A
61
TiÕp theo b¶ng 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ThÐp 63C2A 63Si2MnA - - - 66Si7 13270 - -
lß xo 60C2XA 60Si2CrA 9262 9262 - 67SiCr5 - - -
tiÕp 50XΓ 50CrMn - - - - - SUP9 -
50XΦA 50CrVA 6150 B6150 50CV4 50CrV4 16260 SUP10 En70.En50

ThÐp A12 Y12 1112 C1112 10F2 10520 - SUM1A En1A
tù A20 Y20 1120 C1120 20F2 22S20 - SUM3 En32
®éng A30 Y30 1130 C1130 - 27S20 - SUM4 En7
A40Γ Y40Mn 1141 C1141 45MF4 40S20 - SUM5 En8CM
ThÐp 20Mn2 1024,132 C1024,132 - 20Mn5 1320 - En14A
hîp 30Γ 2 30Mn2 1330 1330 32M5 30Mn5 13141 - En15
kim 35Γ2 35Mn2 1335,1036 1335,C1036 35M5 30Mn5 13242 - -
kÕt 40Γ2 40Mn2 1340,1041 1340,C1041 40M5 - 13250 - En15B
cÊu
45Γ2 45Mn2 1345,1047 1345,C1047 45M5 46Mn7 - -
30Γ2 50Mn2 1052 C1052 - - - - -
36Γ2C 36Mn2 - - - 37MnSi5 13240 - -
42Mn2si - - - 47MnV7 13242 - -
15X 15Cr 5115 5115 12C3 15Cr3 14120 - -
20X 20Cr 5120 5120 18C3 - - SCr120 En207
62
TiÕp theo b¶ng 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ThÐp 30x 30Cr 5130 5130 32C4 34Cr4 15140 SCr2 En18A
hîp 40X 40Cr 5140 5140 30C4 41Cr4 41150 SCr4 -
kim 45X 45Cr 5145 5145 45C4 - - SCr5 -
kÕt 50X 50Cr 5150 5150 - - 14341 - -
cÊu 38XC 38CrSi - - - - - - -
(tiÕp) 20XΓ 20CrMn 5120 5120 2CMC5 20MnCr5 14221 - -
35 XΓ2 35CrMn2 - - - - 44-40 - -
40 XΓ 40CrMn 5140 5140 - - - - -
25 XΓC 25CrMnSi - - - - 14330 - -
30 XΓC 30CrMnSi - - - - 14331 - -
35 XΓCA 35CrMnSiA - - - - 14342 - -
20XΦ 20CrV 6120 6120 18CV4 - 15232 - -
- 35CrV - - - 30CrV9 15230 - -
40XΦA 40CrVA 6140 6140 40CV4 42CrV6 15151 - -
50 XΦA 50Cr2VA 6150 6150 50CV4 50CrV4 15260 - En50
18XΓT 18CrMnTi - - - - - - En47
30 XΓT 30CrMnTi - - - - - - -
15M 16Mo 4015 4015 - 14Mo3 - - -
12XM 12CrMo - - 12CD4 13CrMo4 - - -
15XM 15CrMo - - 12CD4 16CrMo4 15121 SCM21 -
20XM 20CrMo 4120 4120 12CD4 20CrMo5 15124 SCM22 -
63
TiÕp theo b¶ng 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ThÐp - 25CrMo 4125 4125 25CD4 25CrMo4 15310 - -
hîp 30XM 30CrMo 4130 4130 - - 15131 SCM2 -
kim 35XM 35CrMo 4135 4135 35CD4 34CrMo4 - SCM3 En19B
kÕt - 42CrMo 4142 4142 45CD4 42CrMo4 - SCM4 En19C
cÊu 38XI0 38CrAIA - - - 34CrAl6 14340F - -
38XMI0A 38CrMoAIA - - - 32AlCrMo 15340 - En41B
- 40B 10B40 - - - - - -
- 45B 10B45 - - - - - -
- 40 MnB 14B40 - - - - - -
- 45MnB 14B45 - - - - - -
40XP 40CrB 51B40 - - - - - -
40XΓP 40CrMnB 51B40 - - - - - -
20XH (20CrNi) 3120 20NC6 18CrNi8 18CrNi8 16220 SNC21 En351L
40XH (40CrNi) 3140 35NC6 35NC6 35NrCr6 16250 SNC22 -
12XH2 (12CrNi2A) 3125 10NC11 10NC11 14 NiCr10 - - -
12XH3A (12CrNi3A) 3310 14NC12 14NC12 14 NiCr14 16420 - En36A
12XH4A (12CrNi4A) 3312 12NC15 12NC15 14 NiCr18 - - En39A
20XH3A 20CrNi3A - - - 22NiCr14 - - -
20XH4A 20Cr2Ni4A 3316,3320 20NC14 20NC14 20NiCr14 - - -
30XH3A 30CrNi3A 3325,3330 30NC12 30NC12 28(36) 16331 SNC2 En30
NØC10
40XHMA 40CrNIMoA 4340 35NCD6 35NCD6 36CrNiMo4 16341 NCCM8 En110
64
TiÕp b¶ng 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
09T2 69Mn2 - - - - - - -
ThÐp Ýt 14Mn - - - 14Mn14 - - En32M
14Γ
hîp
19Γ 19Mn - - - 19Mn5 - - -
kim cã
10Γ2C) 10MnSniCu - - - - - - -
®é bÒn
15ΓC 15MnSi - - - - - - -
cao
18ΓC 18MnSi - - - - - - -
25Γ2C 25MnSi - - - - - - -
IIIX6 GCr6 50100 E50100 100C3 105Cr2 14101 - -
ThÐp æ IIIX9 GCr9 51100 E51100 100C5 105Cr4 14102 SuJ1 -
l¨n III 15 GCr10 52100 E63100 100C6 100Cr6 14100 SuJ2 En31
IÜI15Cr GCrSiMn - - - 100CrM6 14200 SuJ3 -
Y7, Y7A T7, T7A - - XC65 C70W2 - SK7 -
C70W1
ThÐp Y8, Y8A T8, T8A W1 - 0,8C - XC85 C85W2 1952 SK6 -
cacbon C85W1
dông Y9, Y9A T9, T9A W1 - 0,9C - XC95 C90W3 19193 SK5 -
cô Y10, T10, T10A W1 - 1,0C - - C100W2 19192 SK4 -
Y10A
C100W1
65
TiÕp b¶ng 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ThÐp Y11, T11, - - XC110 C110W1 19191 SK3 -
Cacbon Y11A T11A
dông Y12, T12, W1 - - XC120 C115W2 19221 SK2 -
cô Y12A T12A 1,2C
Y13, T13, - - XC150 C130W2 19252 SK1 -
Y13A T13A
W12C4 Z12WV1503 -
- - EV4 - - -
ThÐp V4M10
giã P18 W18C4V T1 - Z80W18 B18 19826 SKH2 -
p19 W9C4V2 T7 - Z70WD12 ABC11 19802 SKH6 -
W9C4V - - Z70WD12 65WMo384 19980 - -
6XC 6SiCr - - - 60SiCr5 19452 - -
9XC 9SiCr - - - 90SiC5 19460 - -
SiCr - - - 125CrSi5 19460 - -
ThÐp 4XC 4SiCr - - - 45CrV6 N9450 - -
hîp X Cr2 - - 150C6 - - - -
kim X Cr L1 - 100C6 90Cr3 19420 - -
dông -
cô X05 W5 - - 110Cr2 - SK8 -
9X L7 - 100C6 100Cr6 N9427 - -
8X3 - - - - - - -
X12 D3 - Z200C12 210Cr46 19436 SKD1 -
66
TiÕp b¶ng 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
XΓ XrMn - - 80M8 145Cr6 - -
5XΓ M 5CrMnMo - - - - - SKT5
XΓC Cr2MrSi - - - - N9520 - -
XB5 CrW5 F3 - 120WC45-02 - 19716 SKS1 -
Cr12W - - - 210CrW46 N9137 SKD2 -
3X2B8 3Cr2W8V H21 - Z30WC09-03 30WCr 19721 SKD5 -
V4311
XBΓ CrWMn - - 100WC15-04 105WCr6 19712 SKS31 -
ThÐp
hîp
9XBΓ 9CrWMn 01 - 80M8 45WCrV77 19721 SKS3 -
kim
X12M Cr12MoV D2 - Z200C12 165CrMoV46 19950 SKD11 -
dông
5XB2C 5CrW2Si S1 - 45WC20-04 45WC77 19732 - -
cô
6XB2C 6CrW2Si - - 40WC20-04 55WCrV7 19733 - -
(tiÕp)
4XB2C 4CrW2Si - - 40WCDS35-12 35WCrV7 - SKS41 -
8XΦ 8CrV - - - - N9419 - -
XΦ CrV - - 115CrV3 - 19423 - -
5XHM 5CrNiMo L6 - 60NCDV06-02 56NiCrMoV7 N9663 SKT4 -
B1 W - - - 120W4 19710 SKS21 -
Φ V W2 - - 100V1 19356 SKS43 -
3W4CrSiV - - 45WC20-04 30WCrV15 19740 - -
3W4Cr2V - - - 30WCrV179 19720 SKD4 -
67
TiÕp b¶ng 5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
X14 Cr14 - - - 6X25Cr14 17027 - -
X17 Cr17 51430 430 Z8C17 X8Cr17 17041 SUS24 En60
X18 9C18 51440C 440C - X90Cr 17024 - -
ThÐp
MnV18 -
chèng
X25T Cr25Ti 51446 446 - - - - -
gØ vµ
X17H2 Cr17Ni2 51131 431 Z15CN16 - 2 X22CrNi17 - SUS44 En57
thÐp
0X18H9 0Cr18Ni9 30304 304 Z6CN18 - 10 X5CrNi189 - SUS28 En58E
chÞu
1X18H9 1Cr18Ni9 30302 302 Z12CN18 - 10 X12CrNi188 17241 SUS27 En58A
axit
2X18H9 2Cr18Ni9 - - Z12CN18 -10 - 17242 SUS40 -
1X18H9T 1Cr18Ni9Ti 30321 321 Z10CNT-18 - X12CrNi- 17246 SUS29 En58B
10 Ti189
Z10CNS-25-
X23H13 (Cr23Ni13) 30309S 309S - - SUS41 -
13
ThÐp
X25H20C2 (Cr25Ni20Si2) 30314 314 - X15CrNi 17255 SEH5 -
chÞu
Si25-20
nhiÖt
Z15CNS-25-
vµ hîp X23H18 (Cr23Ni18) 30310S 310S - - SUS42 -
20
kim
®iÖn
Z10CNS-25-
trë lín 4X9C2 4Cr9Si2 - - X15CrSi9 17115 SEH1 EN52
20
- Cr13Si3 - - Z45CS10 X10CrSi13 - SEH2 -

X5M Cr5Mo 51501 501 Z20CD5 - - - -
ThÐp
4X10C2M 4Cr10Si - - Z45CSD10 6X40Cr - SH3 -
chÞu
2Mo Si13
nhiÖt
- Cr13SiAl - - - X10Cr 17125 SUS38 -
vµ hîp
Al13
kim
X13I04 Cr13A14 - - - - - - -
®iÖn
trë lín
68
B. çch ký hiÖu m¸c kim lo¹i cña trung quèc
B¶ng 6: Çch ký hiÖu gang cña Trung Quèc (GB297-300-62)
VÝ dô, ký
Tªn gäi Gi¶i thÝch
hiÖu
"HT" lµ hai ch÷ çi phiªn theo ©m h¸n "gang
Gang x¸m HT 20-4 x¸m", ch÷ sè 20 ®»ng sau chØ søc bÒn kÐo
thÊp nhÊt (kG/cm2)
"QT" Lµ hai ch÷ çi phiªn theo ©m H¸n ", ch÷
Gang cÇu TQ 45-5 sè 45liÒn sau chØ søc bÒn kÐo thÊp nhÊt vµ ch÷
sè 5 chØ ®é gi·n dµi nhá nhÊt (%)
"KT" la phiªn theo ©m H¸n "gang dÎo". ch÷
Gang dÎo KT 30 -6 sè 30 chØ søc bÒn thÊp nhÊt (kG/cm2), sè 6: ®é
gi·n dµi nhá nhÊt (%)
"ZG" lµ hai ch÷ çi phiªn theo ©m H¸n "thÐp
ThÐp cacbon
ZG-15 ®óc", ch÷ sè 15 chØ hµm l−îng cacbon b×nh
®óc
qu©n.
VÝ dô: QT 50.15 lµ gang cÇu cã søc bÒn kÐo kh«ng kÐm 50 kG/cm2 vµ
®é gi·n dµi kh«ng thÊp h¬n 1,5%. HT 25-47 lµ gang x¸m cã søc kÐo kh«ng
kÐm 20 kG/cm2, søc bÒn uèn kh«ng kÐm 47 kG/cm2.
KT20 - 4 lµ gang dÎo cã søc bÒn kÐo kh«ng kÐm 50kG/cm2, ®é gi·n dµi
kh«ng kÐm 4%.
69
B¶ng 7. Ph−¬ng ph¸p biÓu thÞ kim lo¹i mµu vµ hîp kim mµu
th−êng dïng cña Trung Quèc (theo GB 340-64)
Ký hiÖu Ký hiÖu
Tªn gäi phiªn ©m Tªn gäi phiªn ©m
h¸n v¨n h¸n v¨n
§ång T Bét nh«m phun FLG
Nh«m L Bét nh«m lµm vËt liÖu s¬n phñ FLU
Magiª M Bét nh«m mÞn FLX
Niken N Hîp kim cøng vonfram -c«ban YG
§ång vµng H Hîp kim cøng vonfram-titan-c«ban YT
§ång thanh Q Cacbit ®óc YZ
Nh«m cøng LY Hîp kim cøng Z
Nh«m ®Æc biÖt LT Hîp kim lµm vËt liÖu hµn H1
§ång ch©n kh«ng TK Hîp kim lµm æ l¨n Ch
Bét kim lo¹i F Niken d−¬ng cùc NY
C. ký hiÖu kim lo¹i cña nhËn b¶n

NhËt B¶n chØ dïng mét tiªu chuÈn JIS, víi ®Æc ®iÓm lµ dïng hoµn toµn
hÖ ®o ®−êng quèc tÕ.
Çch ký hiÖu:
- ThÐp b¾t ®Çu b»ng ch÷ S.
- Nh«m vµ hîp kim nh«m ch÷ A.
- §ång vµ hîp kim ®ång ch÷ C.
- ThÐp cacbon ®Ó chÕ t¹o m¸y: ký hiÖu SSxxC hoÆc SSxxCK trong ®ã
xx chØ phÇn v¹n cacbon trung b×nh.
- ThÐp hîp kim ®Ó chÕ t¹o m¸y, ký hiÖu theo nguyªn tè hîp kim vµ
cacbon.
VÝ dô: SCr: thÐp cr«m; SMn: thÐp mangan; SNCr; thÐpniken cr«.
SACM 645: thÐp hîp kim nh«m, cr«m, molip®en cã 0,45%C.
SUMx: thÐp dÔ c¾t; SKx: thÐp cacbon dông cô; SUPx: thÐp æ l¨n
70
SUMxxx: thÐp khæng gØ; SUHxxx: thÐp chÞu nhiÖt.
- Gang ®−îc ký hiÖu:
FCxxx: gang x¸m
FCDxxx: gang cÇu
VI. hîp kim cøng
B»ng ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o ®Æc biÖt ®· t¹o ra hîp kim cøng tõ çc cacbit
(cacbit vonrram, cacbit titan, cacbit tantan) cïng víi mét l−îng c«ban lµm
chÊt dÝch kÕt.
Hîp kim cøng lµ lo¹i vËt liÖu ®iÓn h×nh gi÷ tèc ®é cøng ë nhiÖt ®é rÊt
cao (800 ÷ 1000C). V× vËy hîp kim nµy ®−îc dïng phæ biÕn lµm cac dông cô
c¾t gät kim lo¹i vµ c¾t gät vËt liÖu phi kim lo¹i cã ®é cøng cao. §iÒu ®Æc biÖt
cña hîp kim cøng lµ kh«ng cÇn nhiÖt luyÖn vÉn ®¹t ®é cøng 85 ÷92HRC.
Th−êng dïng hai nhãm hîp kim cøng sau ®©y:
- Nhãm mét cacbit: WC + Co gäi t¾t theo Liªn X« (cò) lµ BK gåm çc
ký hiÖu BK2, BK3, BK8, BK10…BK25.
VÝ dô BK cã 8% Co vµ 92% WC.
Nhãm nµy cã ®é dÎo thÝch hîp víi gia c«ng vËt liÖu dßn, lµm çc
khu«n kÐo, Ðp…
- Nhãm hai cacbit: WC + TiC + Co, gäi t¾t theo Liªn X« (cò) lµ TK
gåm çc ký hiÖu sau: T30K4; T15K6; T14K8; T5K10
VÝ dô T15K6 cã 6% Co, 15% TiC vµ 79% WC. Lo¹i hîp kim nhãm nµy
cã ®é dÎo thÊp h¬n so víi nhãm BK. Riªng nhãm ba cacbit WC + TIC + TaC
+ Co Ýt dïng ë n−íc ta v× khã chÕ t¹o.
B¶ng 8 vµ 9 giíi thiÖu mét sè lo¹i hîp kim cøng vµ c«ng dông
71
B¶ng 8. Hîp kim cøng (thµnh phÇn ho¸ häc vµ c¬ lý tÝnh).
(ΓOCT 3882 - 67)
Thµnh phÇn ho¸ häc %
M¸c hîp §é bÌn uèn §é cøng Tû träng γ,
Cacbit cacbit
kim cøng c«ban σu kG/mm2 HRC (G/cm3)
v«nfam titan
1 2 3 4 5 6 7
Hîpkim cøng v«nfram
BK2 98 - 2 110 90 15,0 - 15,4
BK3 97 - 3 100 89 15,0 - 15,3
BK3M 97 - 3 110 91 15,0 -15,3
BK4 96 - 4 135 89,5 14,9 -15,1
BK4B 96 - 4 140 88 14,9 -15,1
BK6-M 94 - 6 135 90 14,8 -15,1
BK6 94 - 6 145 88,5 14,6 -15,0
BK 6-B 94 - 6 150 87,5 14,6 -15,0
BK8 92 - 8 160 87,5 14,4 -14,8
BK8-B 92 - 8 170 86,5 14,4 -14,8
BK10 90 - 10 160 87 14,2 -14,6
BK15 85 - 15 180 86 13,9 -14,1
BK20 80 - 20 190 84,5 13,4 - 13,7
1 2 3 4 5 6 7
BK25 75 - 25 200 83 12,9-13,2
Hîpkim cøng v«nfram
T30K4 66 30 4 90 92 9,5 - 9,8
T15K6 79 15 6 115 90 11,0 - 11,7
T14K8 78 14 8 125 89,5 11,2- 12,0
T5K10 85 6 9 135 88,5 12,3 - 13,2
T512B 83 5 12 160 87 12,8 - 13,5
Hîp kim cøng titan - tanan - v«nfram
TT7K12 81 4 12 160 87 13,0 - 13,3
TT10K8B 82 3 8 140 89 13,5 - 13,8
72
Chó thÝch: trong hîp kim cøng TT7k12 cã thªm3% tatan, trong hîp kim
cøng TT10K8B cã thªm 7% tatan.
B¶ng 9: tÝnh n¨ng vµ c«ng dông cña hîp kim cøng
Lo¹i hîp
TÝnh n¨ng C«ng dông
kim cøng
1 2 3
BK2 Cã tÝnh mµi mßn rÊt tèt, Dïng lµm çc dông cô c¾t ®Ó tiÖn
BK3 n©ng cao ®−îc tèt ®é c¾t gät. tinh vµ tiÖn b¸n tinh khi tiÖn liªn
BK3 - M Cã ®é bÒn võa ph¶i vµ ®é tôc; dïng lµm dao c¾t ren, doa,
chÞu vµ ®Ëp trung b×nh. dïng ®Ó lµm gia c«ng gang, kim
lo¹i mµu vµ çc vËt liÖu kh«ng
kim lo¹i; dïng lµm dông côc¾t
kÝnh.
73
1 2 3
Cã tÝnh chÞu mµi mßn cao, ®é Dïng ®Ó tiÖn th«, phay th« vµ
bÒn cao khi sö dông phay tinh, khoan réng, xoay cho
BK4
çc vËt liÖu b»ng gang, kim lo¹i
BK6-M
mµu, vËt liÖu phi kim lo¹i, titan
BK6
vµ çc hîp kim cña nã, thÐp
kh«ng gØ, thÐp chÞu nhiÖt.
Cã cÊu tróc h¹t th«, tÝnh chÞu Dïng lµm mòi khoan ®Êt ®¸,
mµi mßn thÊp, nh−ng cã ®é kho¸ng s¶n.
BK6-B
bÒn khi sö dông cao h¬n lo¹i
BK6
Cã ®é bÒn khi sö dông ço Dïng ®Ó tiÖn th« vµ çc d¹ng c¾t
nh−ng ®é chÞu mµi mßn l¹i gät th« kh¸c cho gang, kim lo¹i
kÐm h¬n lo¹i BK6 mµu, çc lo¹i hîp kim bÒn nhiÖt;
BK8 dïng lµm khu«n kÐo, chuèt èng,
d©y thÐp, dïng lµm khu«n dËp;
lµm çc dông cô khoan ®Þa chÊt
khoan vµ khoan dÇu má.
Cã ®é bÒn khi sö dông vµ ®é Dïng mòi khoan ®¸, ®Çu mòi ®Ëp
chÞu va ®Ëp cao, tÝnh chÞu mµi ®¸ vµ kho¸ng s¶n, lµm khu«n kÐo
BK10
mßn kÐm h¬n lo¹i BK8 vµ èng, çc chi tiÕt m¸y mau mßn,
BK10 khu«n dËp, dông cô c¾t gç.
Cã ®é bÒn mµi mßn vµ tèc ®é Dïng ®Ó tiÖn tinh víi líp c¾t
c¾t gä cho phÐp cao nhÊt trong máng; dïng ®Ó gia c«ng çc lo¹i
BK15 nhãm hîp kim cøng titan - thÐp
v«nfam, ®é bÒn khi sö dông
thÊp
74
1 2 3
Cã ®é bÒn khi sö dông cao, Dïng ®Ó tÞªn th« vµ tiÖn b¸n tinh
T15K6 tÝnh chÞu mµi mßn vµ tèc ®é liªn tôc, tiÖn tinh gi¸n ®o¹n vµ
T14K8 c¾t cho phÐp kÐm h¬n lo¹i çc d¹ng gia c«ng kh¸c cho thÐp
T3OK4
Cã ®é bÒn khi sö dông rÊt cao, Dïng ®Ó tiÖn th« khi tiÕt diÖn líp
tÝnh chÞu mµi mßn vµ tèc ®é c¾t thay ®æi, tiÖn gi¸n ®o¹n, b¶o
c¾t cho phÐp kÐm h¬n lo¹i tinh, phay th« vµ dïng ®Ó gia
T5K10 T14K8 c«ng thÐp.
Cã ®é bÒn khi sö dông rÊt cao, Dïng ®Ó tiÖn th« çc vËt b»ng
tÝnh chÞu mµi mßn vµ tèc ®é thÐp ®óc, ®Ëp vµo çc ph«i cã vá
T512B
c¾t cho phÐp thÊp h¬n lo¹i cøng, cã líp ch¸y çt ë mÆt
T5K10 ngoµi, chÞ va ®Ëp tèt.
Cã ®é bÒn khi sö dông cao, Dïng ®Ó gia c«ng th« vµ tinh çc
søc chÞu va ®Ëp tèt, tÝnh chÞu lo¹i vËt liÖu khã gia c«ng trong
TT10K8B
mµi mßn trung b×nh ®ã cã thÐp vµ çc hîp kim bÒn
nhiÖt
VII. Kim lo¹i mµu vµ hîp kim cña chóng.

S¾t vµ çc hîp kim cña nã (thÐp gang), gäi lµ kim lo¹i ®en. Kim lo¹i
mµu vµ hîp kim mµu lµ kim lo¹i mµ trong thµnh phÇn cña chóng kh«ng chøa
Fe, hoÆc chøa mét liÒu l−îng rÊt nhá.
Kim lo¹i mµu cã çc tÝnh chÊt ®Æc biÖt vµ −u viÖt h¬n kim lo¹i ®en ë
chç: tÝnh dÎo cao, c¬ tÝnh kh¸ cao, cã kh¶ n¨ng ch«ng ¨n mßn vµ chèng mµi
mßn, tÝnh dÉn ®iÖn vµ dÉn nhiÖt tèt… çc kim lo¹i mµu th−êng gÆp lµ nh«m,
®ång, manhª vµ titan.
75
1. Nh«m vµ hîp kim cña nh«m. Nh«m lµ kim lo¹i nhÑ, cã khèi l−îng
riªng nhÑ kho¶ng 2,7g/cm3, cã tÝnh dÉn ®iÖn, dÉn nhiÖt cao, chèng ¨n mßn tèt.
NhiÖt ®é nãng ch¶y lµ 6600C. §é bÒn thÊp σ = 60N/mm2, mÒm (HB = 25)
nh−ng dÎo. Trªn bÒ mÆt cña nh«m cã mét líp «xyt b¶o vÖ chèng ¨n mßn trong
m«i tr−êng kh«ng khÝ ë nhiÖt ®é b×nh th−êng. §ã lµ líp «xyt nh«m, nã lu«n
lu«n tù h×nh thµnh trªn bÒ mÆt nh«m do t¸c dông víi kh«ng khÝ.
Ng−êi ta cßn dïng çch «xy ho¸ bÒ nÆt nh«m b»ng çc ph−¬ng ph¸p
®iÖn ho¸ hoÆc ho¸ häc, ®Ó t¹o nªn líp «xyt b¶o vÖ v÷ng ch¾c trong m«i tr−êng
kh«ng khÝ vµ mét sè m«i tr−êng kh¸c.
Nh«m nguyªn chÊt sau khi luyÖn cã mµu s¸ng tr¾ng vµ ®−îc chia ra
theo ba nhãm.
- A999: Al = 99,999% lµ loÞa tinh khiÕt.
- A995, A99, A97 vµ A95 (99,995 ÷99,95%Al) lµ lo¹i cã ®é s¹ch cao.
- A 85, A8, A7…. (A0) (99,95,90,80,99,70….99,00%Al) gäi lµ lo¹i
nh«m kü thuËt.
Tuú theo c«ng dông hîp kim nh«m ®−îc ph©n ra lo¹i ®óc vµ lo¹i gia
c«ng ¸p lùc ®−îc.
Hîp kim nh«m ®óc theo Liªn X« (cò) ®−îc ký hiÖu b»ng ch÷ A/1.
Khu«n ®óc cã thÓ lµ khu«n ®Êt, çt hoÆc kim lo¹i.
§Ó n©ng cao c¬ tÝnh cña nh«m, cã thÓ nhiÖt luyÖn nh«m ®óc ë nhiÖt ®é
520 - 5400C vµ ho¸ giµ ë 170 - 1900C trong nhiÒu giê.
Hîp kim nh«m gia c«ng ¸p lùc ®−îc s¶n xuÊt ra d−íi d¹ng tÊm máng,
b¨ng dµi, çc thái ®Þnh h×nh d©y nh«m vµ «ng. Hîp kim nh«m nµy cã thÓ rnÎ,
dËp, çn Ðp hoÆc gia c«ng b»ng çc h×nh thøc gia c«ng ¸p lùc kh¸c.
B¶ng 10, 11, 12 giíi thiÖu tÝnh chÊt vµ c«ng dông cña mét sè hîp kim
nh«m ®óc vµ hîp kim nh«m gia c«ng ¸p lùc.
76
B¶ng 10. TÝnh chÊt c¬ häc cña hîp kim nh«m ®óc
C¬ tÝnh cña hîp kim nh«m ®óc
M¸c hîp kim nh«m Çch ®óc D¹ng nhiÖt luyÖn Giíi h¹n bÒn kÐo §é d·n dµi t−¬ng §é cøng Brinen
(theo Liªn X« cò) MN/mm2 ®èi % kG/mm2
A 91 3;K T5 200 0,5 95
A92 3M;KM - 150 4 50

K - 160 2 50
A93 K - 160 0,5 65
3 - 120 - 65
3;K T1 170 1 70
3;K T2 120 - 65
3 T5 210 - 75
K T5 240 0,5 75
3;K T7 200 1 70
3;K T8 180 2 65
A93B 3 - 120 -
K - 160 0,5
3 T5 210 - 75
K T5 210 0,5 75
3 T8 150 1 65
K T8 180 2 65
77
B¶ng 11. C¬ tÝnh cña hîp kim nh«m cã thÓ gia c«ng ¸p lùc
M¸c hîp kim D¹ng b¸n

Giíi h¹n bÒn Giíi h¹n ch¶y §é gi·n dµi §é co th¾t §é cøng Brinen
nh«m (theo thµnh
σbqMN/m2 σT2 MN/m2 t−¬ng ®èi % t−¬ng ®èi % kG/mm2
Liªn X« cò) phÈm
A ) A )1 H 140 100 6 60 32
M 80 30 35 80 25
AMΠ H 220 190 5 90 55
M 130 50 23 70 30
AMr ΑH 250 210 6 - 60
M 190 100 23 64 45
AMr5Π M 270 150 23 - 70
)1 T 420 240 15 30 113
M 210 110 18 - 45
)6 T 460 300 15 - -
M 220 110 15 48 -
)16 (tÊm) T 420 280 18 30 105
M 180 100 18 - 42
)3Α T 340 210 20 40 80
M 170 80 20 - -
)18Α T 300 170 24 50 70
M 160 60 24 - 38
AB T 330 280 16 20 95
M 120 - 30 65 30
AK2 T 420 260 13 - 105
AK4 T 440 270 10 - 120
AK4-1 T 420 - 12 - 120
AK6 T 420 300 13 - 105
AK8 T 490 380 12 25 135
B95 T 550 460 10 - 150
M 220 - 15 - -
B65 T 400 - 20 - -
B)17 T 490 300 20 - 145
)20 T 400 250 13 - 100
Chó thÝch: Çc ký hiÖu cho d¹ng b¸n thµnh phÈm H biÕn cøng: M - ®· ñ
ΑH - nöa biÕn cøng: T - ®· t«i vµ ho¸ giµ.
78
B¶ng 12: øng dông cña hîp ®ång kim nh«m gia c«ng ¸p lùc ®−îc.
M¸c hîp kim nh«m Ph¹m vi sö dông
(theo Liªn X« cò)
A) ; A) Çc chi tiÕt chÞu lùc vµ cÇn cã ®é dÎo cao, dÔ hµn dÉn nhiÖt vµ dÉn ®iÖn tèt.
AMΠ AMr Çc cho tiÕt hµn, èng dÉn, d©y ®Ó lµm ®inh t¸n, lµm tô ®iÖn
)1 Çc chi tiÕt cã ®é bÒn trung b×nh
AB Çc chi tiÕt cã ®é dÎo cao ë nhiÖt ®é thÊp vµ nhiÖt ®é cao, chÞu lùc võa ph¶i.
AK2;AK4;AK4-1 Çc tit«ng cña ®éng c¬ nhiÖt
AK6 Çc chi tiÕt rÌn, dËp cã h×nh d¹ng phøc t¹p vµ ®é bÒn trung b×nh
AK8 Çc chi tiÕt chÞu lùc lín
B95 Çc chi tiÕt chÞu lùc lín
B)17; )20 Çnh çc m¸y nÐn khÝ vµ çc chi tiÕt lµm viÖc ë nhiÖt ®é cao.
2. §ång vµ hîp kim ®ång

§ång cã tÝnh dÉn ®iÖn vµ dÉn ®iÖn tèt, tÝnh chèng ¨n mßn cao dÔ gia
c«ng b»ng ¸p lùc ë tr¹ng th¸i nãng vµ nguéi, cã thÓ d¸t máng thµnh tÊm cã
chiÒu dµy 0,05mm.
TÝnh chÊt vËt lý cña ®ång.
Khèi l−îng riªng ë 1200C (G/cm3) 8,94
NhiÖt ®é nãng ch¶y (0C) 1083
HÖ sè dÉn nhiÖt ë 200C (calo/cm.s.0C) 0.923
HÖ sè gi·n dµi (0 - 1000C) 16,5.10-6
§iÖn trë suÊt ë 200C (Ω.mm2/m) 0,01784
§é dÉn ®iÖn ë 200C (m/Ω.mm2) 57
NhiÖt ®é nãng ch¶y 10830C, dÎo; ®Ô biÕn d¹ng; nh−ng ®é bÒn thÊp σb =
160N/mm2.
§ång nguyªn chÊt sau khi luyÖn ®−îc phÇn theo ®é tinh khiÕt ta th−êng
gÆp çc lo¹i ®ång cho trong b¶ng 13.
§ång nguyªn chÊt kÐm bÒn vµ tÝnh c«ng nghÖ kÐm nªn Ýt dïng.
79
Th−êng dïng çc hîp kim c¬ b¶n lµ ®ång cã tÝnh gia c«ng c¾t gät vµ
tÝnh ®óc tèt, cã ®é bÒn cao. Hai lo¹i hîp kim ®ång th−êng ®−îc dïng lµ ®ång
thau vµ ®ång thanh
§ång thau lµ hîp kim vµ ®ång kÏm, thµnh phÇn kÏm chøa trong ®ång
thau kh«ng qu¸ 45%.
Ph©n biÖt 2 lo¹i ®ång thau: ®ång thau cã thÓ gia c«ng ¸p lùc vµ ®ång
thau ®óc.
Theo ký hiÖu Liªn X« (cò) ®ång thau ®ù¬c ký hiÖu b»ng ch÷ ******
®øng ®Çu, sau ®ã lµ hai con sè chØ phÇn tr¨m ®ång (cßn l¹i lµ kÏm vµ çc chÊt
kh¸c). VÝ dô ®ång thau ****68 cã 68% ®ång víi 32% kÏm vµ çc t¹p chÊt
kh¸c.
B¶ng 13. §ång vµ ph¹m vi sö dông

M¸c Thµnh phÇn ®ång
Ph¹m vi sö dông
®ång kh«ng Ýt h¬n %
Mo 99,95 Dïng lµm d©y ®iÖn vµ çc hîp kim tinh
khiÕt
Mi 99,9 Dïng lµm d©y ®iÖn vµ çc h¬pk kim cao
cÊp
M2 99,7 Dïng lµm b¸n thµnh phÈm cao cÊp vµ hîp
kim c¬ b¶n lµ ®ång
M3 99,5 Dïng lµm ®ång ®óc vµ ®ång cã thÓ gia
c«ng b»ng ¸p lùc víi chÊt l−îng th−êng
M4 99,0 Dïng lµm çc hîp kim phô
ë ®ång thau ®a nguyªn, ngoµi ch÷ ****** trong ký hiÖu cßn cã thªm
çc ch÷ kh¸c biÓu thÞ tªn çc hîp kim chøa trong ®ång thau. VÝ dô ****
KC80-3-3 cã 80% ®ång, 3% silic vµ 3% ch×, cßn l¹i 14 % lµ kÏm vµ çc t¹p
chÊt kh¸c. Ch÷ ***** sau cïng cña ký hiÖu ®Ó chØ râ lµ ®ång thau ®óc.
80
Çc nguyªn tè hîp kim chøa trong hîp kim ®ång cã ký hiÖu nh− sau:
Nh«m A; Bªrili-#; S¾t-/; Silic-K; Magiª - Mr; Mangan - Mu; §ång - M; Niken
- H; ThiÕc - O; Ch× - C; KÏm Ο; Cr«m - X.
§ång thanh lµ hîp kim cña ®ång hîp kim ®ång cã ký hiÑu nh− silic,
bªrili, cr«m. Cã nhiÒu lo¹i ®ång thanh: ®ång thµnh thiÕc ®ång thanh silic,
®ång thanh kÏm…
§ång thanh cã ký hiÖu víi ch÷ ®Çu lµ #p, cßn çc ch÷ cña nguyªn tè
hîp kim kh¸c còng ký hiÖu nh− trªn.
Kh¸c víi ®ång thau, trong ký hiÖu ®ång thanh ghi thµnh phÇn phÇn tr¨m
cña çc lo¹i kim lo¹i chøa trong ®ång thanh, phÇn cßn l¹i sÏ lµ phÇn tr¨m cña
®ång.
VÝ dô: §ång thanh #poΛ PΦ 10 - 1: gåm 10% thiÕc, 1% ph«tpho, cßn
l¹i 89% lµ ®ång vµ çc tËp chÊt kh¸c. §ång thanh ký hiÖu #pA/H 10 -4-4 gåm
10% nh«m, 4% s¾t, 4% niken, cßn l¹i 82% ®ång vµ çc t¹p chÊt kh¸c.
§ång thanh cã nhiÒu lo¹i, ë ®©y ta l−u ý mÊy lo¹i sau:
§ång ®en lµ hîp kim cña ®ång vµ thiÕc hoÆc cña ®ång vµ chØ nh«m,
silic v.v… §ång ®en cã tÝnh chèng ¨n mßn, chèng mµi mßn cao, cã tÝnh c«ng
nghÖ cao (cã lo¹i dïng ®Ó ®óc vµ lo¹i dïng ®Ó gia c«ng ¸p lùc), dÔ gia c«ng
b»ng c¾t gät. §ång ®en ®−îc sö dông réng r·i ®Ó lµm æ tr−ît, mÆt tr−ît, b¸nh
vÝt, trôc vÝt, dïng trong çc thiÕt bÞ chøa n−íc, h¬i n−íc vµ dÇu mì. Nã lµ mét
lo¹i vËt liÖu chèng ma s¸t rÊt quan träng.
Babit lµ hîp kim cña thiÕc vµ chØ cïng víi antimon (10- 17%( vµ ®ång
(1,5 - 6%). Babit ®−îc dïng lµm æ trôc chÞu ¸p lùc vµ tèc ®é lín. Nhê mÒm
dÎo vµ cã hÖ sè ma s¸t thÊp nªn nã b¶o vÖ cho ng«ng trôc Ýt bÞ mßn vµ lµm
cho viÖc l−u th«ng dÇu mì trªn çc bÒ mÆt tiÕp xóc ®−îc dÔ dµng.
B¶ng 14 vµ 15 giíi thiÖu tÝnh chÊt vµ øng dông cña mét sè ®ång thanh
vµ ®ång thau.
81
B¶ng 14. C¬ tÝnh vµ ph¹m vi sö dông ®ång thanh.
C¬ tÝnh
M¸c (theo dâi §é gi·n §é cøng
Çch ®óc Giíi h¹n Sö dông
Liªn X« cò) dµi t−¬ng Brnen HB
bÒn MN/m2
®èi % kG/mm2
9A 67 - 25 K 400 45 90 Çc chi tiÕt chÞu ¨n mßn cña n−íc biÓn
3 300 12 - trong ®ãng tµu thuû vµ çc ngµnh kh¸c
9AXMΟ K 650 7 160 §ai èc cña vÝt chÞu lùc lín, çc b¸nh vit
66-6-3-2 3 69 7 - chÞu t¶i träng t¶i lín
Ο 70 7 160
9A/ K 420 18 90 B¹c dì, æ tr−ît
60-1-19 3 380 20 80
9K80-39 K 300 15 110 B¸nh r¨ng, çc chi tiÕt tµu thuû, çc chi
3 150 10 100 tiÕt chÞu n−íc biÓn ¨n mßn
9KC80-3-3 K 350 1 100 æ tr−ît vµ b¹c

3 250 7 90
9MΟC58-2-2 K 300 8 80 æ tr−ît vµ çc chi tiÕt chÞu mµi mßn
3 250 10 70
9MΟ/52-4-1 K 500 15 100 Çc chi tiÕt m¸y bay, çc chi tiÕt chÞu lùc
lín
9C 59-19 Ο 200 20 80
Chó thÝch. Çc ch÷ ký hiÖu çch ®óc.

K - ®óc khu«n kim lo¹i
3 - ®óc khoan c¾t
Ο - ®óc ly t©m
82
B¶ng 15. TÝnh chÊt c¬ häc vµ øng dông cña ®ång thau cã thÓ gia
c«ng b»ng ¸p lùc.
§é gi·n
Giíi h¹n bÒn §é cøng brinen
Ký hiÖu dµi t−¬ng Çch gia c«ng øng dông
kÐo MN/m2 HB kG/mm2
®èi %
996 240 52 40 KÐo, rót Lµm èng kÐt n−íc,
Çn nguéi vµ nãng Çc tÊm, b¨ng ®Ó bäc kim
990 260 2 53
lo¹i
Çn nguéi vµ nãng TÊm, b¨ng vµ d©y
980 310 52 53
vµ kÐo
Çn nãng, nguéi, TÊm, b¨ng cã c«ng dông
970 330 55 - Ðp, kÐo, dËp s©u ®Æc biÖt tÊm, b¨ng èng vµ
d©y
Çn nãng, nguéi TÊm b¨ng èng vµ d©y
968 330 56 150
kÐo
Çn nãng, nguéi TÊm, b¨ng èng thanh vµ
962 360 49 56
Ðp d©y
3. Niken vµ hîp kim cña niken

Niken cã ®é bÒn ho¸ häc, ®é bÒn c¬ häc, ®é dÎo dai, chÞu nãng vµ lµ
chÊt b¾t tõ. Niken ®−îc dïng ®Ó chÕ t¹o d©y niken, çc Êm niken, vµ çc b¸n
thµnh phÈm kh¸c gia c«ng b»ng ¸p lùc ®Ó s¶n xuÊt çc hîp kim c¬ b¶n lµ
niken, ®ång nh«m, thÐp hîp kim, gang vµ ®Ó m¹ niken.
TÝnh chÊt vËt lý cña niken.
Khèi l−îng riªng ë 200C (g/cm3) 8,9
NhiÖt ®é nãng ch¶y (99,94% Ni (0C) 1455
NhiÖt ®é s«i(0C) 3377
HÖ sè dÉn nhiÖt (99,94%Ni) ë 0 - 1000, (calo/cm.s). 0,14
§iÖn trë suÊt (Ωmm2/m) víi niken cøng 0,092
Hîp kim niken cã tÝnh chÞu nhiÖt tèt, tÝnh bÒn nhiÖt cao, ®iÖn trë lín,
tÝnh chèng ¨n mßn tèt vµ dÎo dai ë nhiÖt ®é th−êng vµ nhiÖt ®é cao
83
4. kÏm vµ hîp kim cña kÏm
Trong m«i tr−êng kh«ng khÝ Èm, bÒ mÆt ngoµi cña kÏm t¹o nªn líp «xyt
b¶o vÖ, do ®ã ng−êi ta phñ kÏm lªn bÒ mÆt çc kim lo¹i ®Ó chèng bÞ ¨n mßn.
TÝnh chÊt vËt lý cña kÏm,
Khèi l−îng riªng ë 200C (g/cm3)
HÖ sè dÉn nhiÖt ë 00C (calo/cm.s.0C) 0,30
HÖ sè d·n dµi (20 - 1000C) 3,95.10-5
§iÖn trë suÊt (Ω.mm2/m) 0,062
NhiÖt ®é nãng ch¶y 4200-
NhiÖt ®é s«i 907,0
B¶ng 16. TÝnh chÊt c¬ häc vµ ph¹m vi øng dông cña hîp kim kÏm
Ký hhiÖu Giíi h¹n kÐo §é gi·n dµi §é cøng Brinen Ph¹m vi øng
MN/m2 t−¬ng ®èi % HB kG/mm2 dông
ΟAM 10 - 5 280 - 300 0,5 - 1,5 95 - 100
Dïng lµm hîp
Ο9 - 1,5 280 - 320 0,7 - 1,5 90 - 105
kim æ tr−ît
ΟAM 4 - 0,5 200 - 250 0,6- 1,2 80 - 100
ΟAM 4 - 3 290 - 350 2-7 90 -110

ΟAM 4 -0,08 270 3,5 70 Dïng ®ee ®óc
ΟAM 4-1 300 5 89 ¸p lùc
ΟAM 4-2,7 370 7,5 90
5. Ch× vµ hîp kim cña ch×.

Ch× chØ hoµ tan trong axit nitric, axit sunfuric vµ axit clohydric çc axit
nµy t¸c dông lªn bÒ mÆt ch×, t¹o thµnh mét líp muèi máng ng¨n c¶n sù ph¶n
øng s©u h¬n. Trong m«i tr−êng kh«ng khÝ Èm, bÒ mÆt ch× bÞ mê ®i vµ phñ mét
líp «xit máng.
84
TÝnh chÊt vËt lý cña ch×.
Khèi l−îng riªng (g/cm3) 11,34
NhiÖt ®é nãng ch¶y (0C) 37,5
HÖ sè dÉn nhiÖt oqe 200C (calo/cm.s.0C) 0,093
HÕ sè gi·n dµi (ë 20 - 1000C) 29,5.10-6
§iÖn trë suÊt (Ω.mm2/m) ë 200C 0,206
M«®un ®µn håi E (MN/m2) 15000 - 19000
Çc lo¹i ch× th−êng dïng cho trong b¶ng 17
B¶ng 17. §é tinh khiÕt cña mét sè lo¹i ch×.
Ký hiÖu Thµnh phÇn ch× % T¹p chÊt %
Co 99,992 0,008
Cacbon 99,515 0,015
C2 9,95 0,05
C3 99,9 0,1
C4 99,6 0,4
6. Magiª hîp kim cña magiª
Magiª ®−îc sö dông rÊt nhiÒu trong çc hîp kim. Magiª cã ®é bÒn
riªng cao h¬n c¶ thÐp kÕt cÊu, gang vµ hîp kim nh«m. Hîp kim magiª trong
tr¹ng th¸i nãng dÔ rÌn, dËp, çn, vµ gia c«ng c¾t.
Hîp kim magiª dïng tãt cho çc chi tiÕt chÞu uèn khi lµm lµm viÖc, nã
kh«ng bÞ nhiÔm tõ vµ kh«ng bÞ toÐ löa khi va ch¹m m¹nh hoÆc ma s¸t. Hîp
kim magiª dÔ lµm, ®Æc biÖt lµ hµn hå quang acg«ng.
TÝnh chÊt vËt lý cña magiª.
Khèi l−îng riªng (99,99% mg) ë 200C (g/cm3) 1,738
NhiÖt ®é nãng ch¶y (99,99% mg) (0C) 650
NhiÖt ®é s«i (0C) 1107
HÖ sè dÉn nhiÖt ë 200C (calo/cm.s.0C) 0,37
HÖ sè gi·n dµi (0 - 1000-C) 25,5.10-6
85
§iÖn trë suÊt ë 180C (Ω.mm2/m) 0,047
Ch−¬ng ba
VËt liÖu phi kim lo¹i
Nh÷ng vËt liÖu phi kim lo¹i th−êng dïng trong ngµnh c¬ khÝ lµ gç, chÊt
dÎo, cao su, d amian, dÇu mì, s¬n v.v…
I. Gç
Gç cã ®é bÒn cao, khèi l−îng riªng nhá (tõ 0,35 ®Õn 0,75g/cm3) vµ gi¸
rÎ. So víi kim lo¹i, gç cã ®é cøng kÐm h¬n vµ dÔ gia c«ng (c−a, bµo, c¾t, ®ôc)
h¬n. §é bÒn cña gç kh«ng ®ång ®Òu, ®é bÒn däc thí cao h¬n ®é bÒn ngang
thí.
Gç míi khai th¸c xong cã ®é Èm cao vµ ®é bÒn thÊp nªn tr−íc khi gia
c«ng ph¶i sÊy kh« gç ngoµi trêi hay trong lß sÊy kh« gç ngoµi trêi hay tong lß
sÊy.
Tuú theo chÊt l−îng vµ c«ng dông, gç chia ra hai lo¹i: gç t¹o h×nh vaf
gç ®Ó ®èt (cñi). Gç t¹o h×nh l¹i gåm cã gç trßn vµ gç xÎ (v¸n vµ hép).
Gç xÎ th−êng ®−îc dïng trong ngµnh c¬ khÝ ®Ó lµm toa xe, thïng «t«,
çc bé phËn cña m¸y mãc n«ng nghiÖp, c«ng cô lao ®éng, bao b× chøa ®ùng
v.v…
Nh−îc ®iÓm cña gç lµ ®é bÒn t−¬ng ®èi thÊp so víi kim lo¹i, dÔ bÞ
môc,mät, bÞ Èm vµ bÞ ch¸y. HiÖn nay ®· cã nh÷ng ph−¬ng ph¸p nh»m b¶o vÖ
gç khái bÞ môc, mät vµ n©ng cao tÝnh chÞu löa, tÝnh chèng Èm cña gç lªn.
II. ChÊt dÎo.
ChÊt dÎo lµ nh÷ng chÊt do çc chÊt h÷u c¬ cao ph©n tö t¹o thµnh. VËt
phÈm lµm lµm b»ng chÊt dÎo cã thÓ ®−îc chÕ t¹o b»ng ph−¬ng ph¸p kh¸c
nhau nh− Ðp, ®óc, gia c«ng c¾t gät v.v… §Æc ®iÓm cña ®a sè çc lo¹i chÊt dÎo
lµ: nhÑ, ®é çch ®iÖn, hÖ sè ma s¸t lín khi kh«ng cã dÇu mì, cã h×nh d¹ng bªn
ngoµi ®Ñp.
86
ChÊt dÎo th−êng cã chÊt ®én nh− v¶i, giÊy, gç, bét gç, sîi thuû tinh, sîi
amian, sîi dÖt vµ chÊt kÕt dÝnh (nhùa).
Nh÷ng lo¹i chÊt dÎo th−êng dïng trong ngµnh c¬ khÝ : tªct«lit, giªtinac,
lign«ph«n, cacb«lit, plªxiglat v.v…
Tªc«lit lµ lo¹i chÊt dÎo cã chÊt ®én b»ng v¶i cã ®é bÒn cao, tÝnh chèng
mµi mßn cao vµ tÝnh çch ®iÖn tèt. Nã ®−îc dïng ®Ó lµm b¸nh r¨ng, èng lãt æ
trôc, b¹c.
Giªtinac lµ lo¹i chÊt dÎo cã chÊt ®én b»ng giÊy cã c¬ tÝnh kÐm tªct«lit
nh−ng tÝnh çch ®iÖn cao, gi¸ rÎ. Nã ®−îc dïng ®Ó lµm vËt liÖu çch ®iÖn kÓ
c¶ ®èi víi ®iÖn cao ¸p.
Lign«ph«n ®−îc t¹o thµnh b»ng çch Ðp chÊt dÎo víi gç vµ ®−îc dïng
®Ó lµm çc vßng ®Öm, èng lãt æ trôc…
Plªxiglat (thuû tinh h÷u c¬) ®−îc dïng réng r·i trong ngµnh hµng kh«ng
®Ó lµm cöa kÝnh m¸y bay còng nh− çc ngµnh « t«, chÕ t¹o khÝ cô kü thuËt vµ
d©n dông. Çc chÊt dÎo lµ nh÷ng vËt liÖu t−¬ng ®èi rÎ, c¬ tÝnh vµ tÝnh c«ng
nghÖ cao, cµng ngµy cµng ®−îc sö dông réng r·i trong ngµnh c¬ khÝ ®Ó thay
thÕ çc kim lo¹i vµ hîp kim cña chóng.
- Çc lo¹i chÊt dÎo kh«ng chÞu nhiÖt nh−: PE (polylene) dïng trong
c«ng nghiÖp thùc phÈm, d−îc liÖu; PVC (polychlorue de nyl.) dïng ®Ó chÕ t¹o
èng n−íc, PS (polystylene) dïng chÕ t¹o dông cô gia ®×nh; PA (poly amid) ®Ó
chÕ t¹o chi tiÕt nh− b¸nh r¨ng, bäc trôc.
- Bakelit (ký hiÖu PF = phenoplate) lµ lo¹i chÊt dÎo nhiÖt cøng th−êng
®−îc chÕ t¹o d−íi d¹ng b¸n thµnh phÈm (tÊm thanh, èng…) dïng ®Ó chÕ t¹o
çc chi tiÕt cã ®é bÒn vµ chÞu nhiÖt.
- Composit lµ lo¹i vËt liÖu míi hiÖn nay. Chóng ®−îc chÕ t¹o tõ nhiÒu
lo¹i vËt liÖu kÕt hîp l¹i gåm: vËt liÖu cèt (th−êng d−íi d¹ng sîi) nh− sîi thuû
tinh; sîi graphit; sîi; sîi thÐp… vµ vËt liÖu c¬ b¶n (nÒn) th−êng lµ çc chÊt
dÎo hoÆc kim lo¹i cã ®é dÎo cao (nh− Al Cu). VËt liÖu composit cã −u ®iÓm:
bÒn, nhÑ, chÞu nhiÖt tèt, cã tÝnh mµi mßn vµ chèng ¨n mßn cao…. HiÖn nay nã
87
®−îc dïng nhiÒu trong çc ngµnh c«ng nghiÖp nh−: hµng kh«ng; x©y dùng chÕ
t¹o m¸y.
III. Cao su.
Cao su lµ lo¹i vËt liÖu cã tÝnh dÎo cao (®é gi·n dµi khi kÐo ®¹t tíi 700 -
800%), kh¶ n¨ng gi¶m chÊn ®éng tèt vµ ®é çch ©m cao. Cao su ®−îc dïng
lµm s¨m nèp, èng dÉn, çc phÇn tö ®µn håi cña khíp trôc, ®ai truyÒn, vßng
®Öm, s¶n phÈm çch ®iÑn v.v… Khi l−îng l−u huúnh trong cao su cao tíi
(45%) ta cã ®−îc ªb«nit lµ mét lo¹i vËt liÖu cã tÝnh çch ®iÖn rÊt cao vµ bÒn
tr−íc nh÷ng t¸c dông ho¸ häc.
88
Ch−¬ng bèn
Xö lý luyÖn thÐp
I. NhiÖt luyÖn thÐp.
1. Kh¸i niÖm vÒ nhiÖt luyÖn kim lo¹i: NhiÖt luyÖn kim lo¹i lµ qu¸ tr×nh
thay ®æi tÝnh chÊt cña kim lo¹i b»ng çch nung nãng nã tíi mét nhiÖt ®é nhÊt
®Þnh, gi÷ ë nhiÖt ®é ®ã mét thêi gian vµ sau ®ã lµm nguéi theo mét chÕ ®é
nhÊt ®Þnh, nhê ®ã mµ thay ®æi ®−îc tÝnh chÊt cña kim lo¹i theo ý muèn. T¸c
dông cña qu¸ tr×nh gia c«ng nhiÖt lµm thay ®æi cÊu t¹o m¹ng tinh thÓ bªn
trong cña kim lo¹i khiÕn cho nh÷ng tÝnh chÊt cña nã nh− ®é cøng, ®é bÒn, tÝnh
dÎo, tÝnh dai còng thay ®æi.
Khi nhiÖt luyÖn, çc kim lo¹i ®Òu cã møc ®é thay ®æi tÝnh chÊt kh¸c
nhau. Mét sè kim lo¹i hÇu nh− kh«ng thay ®æi tÝnh chÊt khi nhiÖt luyÖn. Lo¹i
thÐp Ýt cacbon (chøa d−íi 0,3% cabon) Ýt thay ®æi khi nhiÖt luyÖn, lo¹i thÐp
cacbon trung b×nh thay ®æi tÝnh chÊt kh¸ râ rÖt, cßn l¹i dông cô th× thay ®æi râ
rÖt h¼n tÝnh chÊt khi nhiÖt.
2. Çc ph−¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn kim lo¹i. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p th«gn
dông ®−îc dïng ®Ó nhiÖt luyÖn thÐp lµ: ñ, th−êng ho¸, t«i vµ ram. D−íi ®©y lµ
çc ph−¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn thÐp.
A. ñ lµ qu¸ tr×nh ®èt nãng vËt phÈm thÐp lªn tíi nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh phï
hîp víi tõng lo¹i thÐp, gi÷ ë nhiÖt ®é ®ã mét thêi gian, sau ®ã lµm nguéi rÊt
chËm trong vßng vµi tiÕng ®ång hå, lµm nguéi th−êng tiÕn hµnh ë tron lß. Sau
khi ñ cã thÓ khö ®−îc nh÷ng øng lùc d− ë bªn trong cña kim lo¹i do viÖc lµm
nguåi kh«ng ®Òu tr−íc ®ã g©y ra, lµm gi¶m ®é cøng cña kim lo¹i vµ t¨ng tÝnh
dÎo, tÝnh dai cña kim lo¹i.
ñ lµ mét ph−¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn quan träng vµ cÇn thiÕt v× trong çc
qu¸ tr×nh ®óc, çn vµ rÌn, viÖc lµm nguéi çc vËt ph¶m b»ng thÐp th−êng
89
kh«ng ®−îc ®Òu ë çc líp chiÒu dµy cña kim lo¹i nªn bÒ mÆt cña çc vËt phÈm
®ã th−êng cøng h¬n vµ lµm khã kh¨n cho viÖc gia c«ng b»ng c¾t gät.
B. Th−êng ho¸: chØ kh¸c ñ ë chç vËt phÈm thÐp sau khi ®−îc nung nãng
th× ®−îc lµm nguéi tù nhiªn (®Ó nguéi ë ngoµi trêi), thêi gian ®Ó nguäi còng
nhanh h¬n so víi khi ñ. NhiÖt ®é ®èt nãng vËt phÈm còng gièng nh− nhiÖt ®é
nung nãng khi ñ. Sau khi th−êng ho¸, thÐp còng cã cÊu tróc ®ång nhÊt vµ nhá
h¹t nh− sau khi ñ. Nh−ng ®é bÒn, ®é dai cã phÇn cao h¬n thÐp ñ.
V× th−êng ho¸ ®ßi hái Ýt thêi gian h¬n ñ nªn ng−êi ta th−êng dïng nã
thay cho ñ ®èi víi thÐo Ýt cacbon vµ thÐp cacbon trung b×nh. Mét sè lo¹i thÐp
hîp kim sau khi gi c«ng ¸p lùc (çn, rÌn, dËp) còng ®−îc th−êng ho¸ ®Ó c¶i
thiÖn cÊu tróc (æn ®Þnh çc h¹t vµ khö øng lùc cã h¹i trong kim lo¹i).
So víi ñ, th−êng ho¸ lµ ph−¬ng ph¸p kinh tÕ h¬n v× kh«ng ®ßi hái ph¶i
lµm nguéi trong lß.
C. T«i lµ qu¸ tr×nh nung nãng vËt phÈm thÐp lªn tíi nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh
t−¬ng øng víi tõng lo¹i thÐp, gi÷ ë nhiÖt ®é ®ã mét thêi gian ®Ó æn ®Þnh cÊu
tróc cña kim lo¹i vµ lµm nguéi ®ét ngét trong m«i tr−êng t−¬ng øng víi tõng
lo¹i thÐp. Sau khhi t«i thÐp rÊt cøng vµ bÒn nh−ng ®é dai cña nã bÞ gi¶m
xuèng. øng lùc d− bªn trong cña thÐp t¨ng lªn vµ thÐp trë nªn dßn. Muèn khö
øng lùc d− bªn trong vµ gi¶m tÝnh dßn cña thÐp sau khi t«i ph¶i tiÕn hµnh ram.
NhiÒu chi tiÕt m¸y quan träng b»ng thÐp ®Òu t«i ®Ó n©ng cap tÝnh chÊt
®¸p øng ®−îc yªu cÇu sö dông, vÝ dô: çc lo¹i trôc khuûu, æ trôc vµ hÇu nh−
tÊt c¶ çc dông cô.
NhiÖt ®é nung cña thÐp phô thuéc vµo thµnh phÈm ho¸ häc cña thÐp.
H×nh 21 lµ biÓu ®å biÕn nhiÖt ®é nungn phÇn g¹ch chÐo ®èi víi çc lo¹i thÐp
cã hµm l−îng cacbon kh¸c nhau.
VËt cÇn t«i ®−îc nungn nãng trong lß ®iÖn, lß than hay lß muèi. Lß ®iÖn
(lß móp) cã −u ®iÓm lµ qu¸ tr×nh ®èt nãng trong lß ®−îc ®Òu, nhiÖt ®é ®èt
nãng dÔ ®iÒu chØnh, vËt cÇn t«i kh«ng ph¶i tiÕp xóc víi luång khÝ ®−îc t¹o
thµnh khi nhiªn liÖu ch¸y.
90
Thêi gian gi÷ vËt cÇn t«i ë nhiÖt ®é nung nãng cã thÓ tõ vµi phót víi
nöa giê tuú theo chiÒu dµy cña vËt ®−îc t«i. VËt cµng dµy th× cµng cÇn nhiÒu
thêi gian ®Ó cho nhiÖt ®é ph©n bæ ®−îc ®Òu ë kh¾p chiÒu dµy cña kim lo¹i.
H×nh 21.
TiÕp ®ã vËt cÇn t«i ®−îc nhóng vµo m«i tr−êng lµm nguéi. M«i tr−êng
®ã cã thÓ lµ n−íc, dÇu hoÆc dung dÞch muèi. Tèc ®é lµm nguéi cã mét ý nghÜa
quyÕt ®Þnh trong qu¸ tr×nh t«i. VËt cµng cÇn cã ®é cøng cao bao nhiªu th× cµng
cÇn lµm nguéi nhanh bÊy nhiªu. ChÊt cã kh¶ n¨ng lµm nguéi nhanh nhÊt lµ
dung dÞch muèi 10% trong n−íc, kh¶ n¨ng lµm nguéi võa lµ n−íc ë nhiÖt ®é
b×nh th−êng vµ lµm nguéi chËm h¬n lµ dÇu.
NÕu theo yªu cÇu, vËt chØ cÇn cã bÒ mÆt c−ng, nÕu bªn trong mÒm (r¨ng
b¸nh r¨ng, ngâng trôc khuûu v.v…) th× dïng ph−¬ng ph¸p t«i bÒ mÆt. Trong
tr−êng hîp nµy chØ cã mét líp máng bÒ mÆt cña vËt lµ ®−îc ®èt nãng tíi nhiÖt
®é t«i vµ khi lµm nguéi nhanh th× chØ cã líp bÒ mÆt nµy lµ ®−îc t«i, cßn lâi
cña vËt th× vÉn gi÷ nguyªn cÊu t¹o vµ tÝnh chÊt nh− cò. Muèn ®−îc nh− vËy cã
thÓ dïng ®Ìn x×, dßng ®iÖn cao tÇn. Ph−¬ng ph¸p tiªn tiÕn h¬n c¶ lµ t«i bÒ mÆt
b»ng dßng ®iÖn cao tÇn. Ph−¬ng ph¸p nµy cho phÐp ®iÒu chØnh dÔ dµng chiÒu
s©u cÇn t«i, gi÷ ®−îc nhiÖt ®é ®èt nãng ®Òu, n¨ng suÊt cao vµ kh¶ n¨ng c¬ khÝ
ho¸ vµ tù ®éng ho¸ toµn bé quy tr×nh c«ng nghÖ dÔ dµng.
D. Ram. Sau khi t«i, øng ùc d− bªn trong cña thÐo t¨ng lªn nªn thÐo bÞ
dßn. §Ó c¶i thiÖn tÝnh chÊt cña thÐp vµ n©ng cao tuæi thä cña thÐp, cÇn ph¶i
91
khö hoÆc gi¶m nh÷ng øng lùc d− bªn trong ®ã. Muèn thÕ, sau khi t«i, vËt l¹i
®−îc nung nãng lÇn n÷a tíi nhiÖt ®é thÊp h¬n ®é nung (150 - 6800C), gi÷ nhiÖt
®é ®ã mét thêi gian vµ ®Ó nguéi. Ph−¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn ®ã gäi lµ ram.
Trong thùc tÕ th−êng dïng 3 çch ram; ram ë niÖt ®é thÊp (nung nãng tíi
nhiÖt ®é (150 - 3000C), am ë nhiÖt ®é trung b×nh (nung nãng tíi nhiÖt ®é 350 -
4500C) vµ ram ë nhiÖt ®é cao (500 - 6800C). Ram ë nhiÖt ®é thÊp gi¶m bít
®−îc øng lùc d− trªn trong cña vËt cÇn nhiÖt luyÖn, n©ng cao ®é dai ®ång thêi
hÇu nh− kh«ng lµm gi¶m ®é cøng cña kim lo¹i, do ®ã th−êng ®−îc dïng cho
çc lo¹i dông cô c¾t gät kim lo¹i (khoan, phay, clip, chµy, cèi…) Ram ë nhiÖt
®é trung b×nh lµm gi¶m ®é cøng vµ ®é bÒn cña kim lo¹i xuèng nh−ng l¹i n©ng
cao ®é dai, dé gi·n dµi lªn vµ gi¶m øng lùc d− bªn trong cña vËt t«i nhiÒu h¬n
so víi ram ë nhiÖt ®é thÊp. Ph−¬ng ph¸p ram nµy th−êng ®−îc dïng ®Ó nhiÖt
luyÖn lß xo. Ram ë nhiÖt ®é cao khö ®−îc gÇn hÕt øng lùc d− bªn trong vµ
n©ng cao ®é bÒn, ®é dai cña kim lo¹i. HÇu hÕt nh− tÊt c¶ çc chi tiÕt m¸y quan
träng ®Òu ®−îc ram theo ph−¬ng ph¸p nµy.
II. Ho¸ nhiÖt luyÖn kim lo¹i
1. Kh¸i niÖm vÒ ho¸ nhiÖt luyÖn kim lo¹i.
Ho¸ niÖt luyÖn lµ ph−¬ng ph¸p gia c«ng nhiÖt cã thÓ lµm thay ®æi
kh«ng nh÷ng chØ cÊu t¹o cña kim lo¹i mµ cßn c¶ thµnh phÇn ho¸ häc cña líp
bÒ mÆt kim lo¹i n÷a. §iÒu kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a ph−¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt
luyÖn vµ çc ph−¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn th«ng th−êng lµ: víi çc ph−¬ng ph¸p
nhiÖt luyÖn th«ng th−êng th× sù thay ®æi tÝnh chÊt cña kim lo¹i chØ dùa vµo sù
thay ®æi vÒ cÊu t¹o, cßn thµnh phÇn ho¸ häc th× vÉn kh«ng thay ®æi.
Nhê ph−¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn mµ ë çc kim lo¹i kh¸c nhau cã
thµnh phÇn ho¸ häc kh¸c nhau, do ®ã tÝnh chÊt cña chóng còng kh¸c nhau.
RÊt nhiÒu s¶n phÈm cã yªu cÇu tÝnh n¨ng vÒ bÒ mÆt kh¸c víi tÝnh n¨ng
cña çc phÇn bªn trong. VÝ dô, r¨ng cña b¸nh r¨ng trong qu¸ tr×nh lµm viÖc bÞ
ma s¸t nhiÒu nªn yªu cÇu ph¶i cøng, nh−ng ng−îc l¹i phÇn th©n cña b¸nh r¨ng
l¹i kh«ng yªu cÇu ®é cøng cao mµ yªu cÇu ph¶i cã ®é dai cao ®Ó kh«ng bÞ vì
khi va ch¹m, do ®ã b¸nh r¨ng ph¶i cøng ë ngoµi, dai ë trong. Mét vÝ dô kh¸c:
92
nÕu s¶n phÈm lµm viÖc trong m«i tr−êng n−íc biÓn hoÆc axit, kiÒm th× bÒ mÆt
cña nã ph¶i cã tÝnh chèng ¨n mong cao. Muèn n©ng cao tÝnh chèng ¨n mßn,
líp bÒ mÆt ®ã cÇn ph¶i cã mét thµnh phÇn ho¸ häc nhÊt ®Þnh. Trong khi ®ã th×
phÇn bªn trong cña s¶n phÈm kh«ng ph¶i tiÕp xóc víi çc m«i tr−êng nªu trªn
nªn chØ cÇn cã thµnh phÇn ho¸ häc th«ng th−êng, do ®ã thµnh phÇn ho¸ häc
cña líp bÒ mÆt vµ cña phÇn bªn trong s¶n phÈm cã thÓ kh¸c nhau.
Muèn thay ®æi thµnh phÇn ho¸ häc cña líp bÒ mÆt cÇn ph¶i t¨ng c−êng
cho nã nh÷ng nguyªn tè cÇn thiÕt b»ng çch cho bÒ mÆt ®ã tiÕp xóc víi m«i
tr−êng cã chøa nhiÒu l−îng nguyªn tè cÇn bæ sung. Sau mét thêi gian tiÕp xóc
l©u, d−íi nhiÖt ®é cao, çc nguyªn tè sÏ khuyÕn t¸n vµo bÒ mÆt cña s¶n phÈm
ë mét chiÒu s©u nhÊt ®Þnh
2. Çc ph−¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn kim lo¹i.
HiÖn nay nh÷ng ph−¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn thÐp th−êng dïng tron
ngµng c¬ khÝ lµ: th¸m cacbon,thÊm nito, thÊm nit¬ vµ cacbon, thÊm kim lo¹i
thÎ r¾n khÝ hoÆc láng. Môc ®Ých cña çc ph−¬ng ph¸p nµy lµ ®Ó cã ®−îc nh÷ng
bÒ mÆt cøng h¬n, cã tÝnh chèng mµi mßn cao, hoÆc tÝnh chèng ¨n mßn cao.
A. ThÊm cacbon lµ qu¸ tr×nh t¨ng c−êng thªm cacbon vµo líp bÒ mÆt
cña s¶n phÈm b»ng thÐp. ThÊm cacbon ®−îc dïng cho nh÷ng s¶n phÈm hay bÞ
va ®Ëp vµ ma s¸t nhiÌu trong qu¸ tr×nh lµm viÖc. Nh÷ng s¶n phÈm ®ã cÇn cã
bÒ mÆt cøng ®Ó chèng mµi mong vµ lâi dai ®Ó chèng va ®Ëp. ThÐp dïng ®Î
thÊm cacbon lµ lo¹i thÐp Ýt cacbon (chøa 0012 - 0,25% cacbon) do ®ã mµ sau
khi thÊm cacbon xong líp bÒ mÆt sÏ trë thµnh thÐp nhiÒu cacbon (hµm l−îng
cacbon t¨ng tíi 0,9 - 1,0%) cã ®ñ ®é cøng cÇn thiÕt, trong khi ®ã bªn trong
s¶n phÈm vÉn lµ thÐp Ýt cacbon, mÒm vµ dai.
Khi thÊm cacbon, s¶n phÈm ®−îc nung nãng tíi nhiÖt ®é 850 - 9500C vµ
gi÷ mét thêi gian l©u trong m«i tr−êng cã chøa nhiÒu cacbon (ë thÓ r¾n, thÓ
láng hoÆc thÓ khÝ) ®Ó cacbon khuyÕch t¸n vµo mÆt kim lo¹i. ChiÒu s©u cacbon
khuyÕch t¸n vµo kim lo¹i th−êng 0,5 - 2mm.
B. ThÊm nit¬: lµ qu¸ tr×nh t¨ng c−êng thªm nit¬ vµo líp bÒ mÆt cña s¶n
phÈm b»ng thÐp ®Ó líp bÒ mÆt ®ã cã ®é cøng cao vµ tÝnh chèng ¨n mong ë
93
mét chiÒu s©u kh«ng lín l¾m (0,1 - 0,5 mm). ThÊm nit¬ ®−îc dïng cho çc
chi tiÕt b»ng thÐp hîp kim (chøa nh«m, cr«m, m«lip®en…) hay bÞ va ®Ëp vµ
ma s¸t nhiÒu trong qu¸ tr×nh lµm viÖc vµ dïng cho çc chi tiÕt b»ng thÐp
cacbon kh«ng cÇn ®é cøng bÒ mÆt cao nh−ng l¹i cÇn tÝnh chèng ¨n mßn bÒ
mÆt cao.
Khi thÊm nit¬, s¶n phÈm ®−îc nung nãng tíi nhiÖt ®é 500 - 6000C trong
lß kÝn cã khs am«niac (NH3) ®i qua. D−íi nhiÖt ®é ®ã, NH3 ph©n huû thµnh
nit¬ vµ hy®r«. Nit¬ khuyÕch t¸n vµo kim lo¹i cßn hy®r« th× theo víi khÝ
am«niac ch−a ph©n huû ®i ra ngoµi .
C. ThÊm cacbon vµ nit¬. (xyanua) lµ qu¸ tr×nh t¨ng c−êng c¶ cacbon vµ
nit¬ vµo líp bÒ mÆt cña s¶n phÈm b»ng thÐp ®Ó n©ng cao ®é cøng; tÝnh chèng
mßn vµ giíi h¹n mái cña líp bÒ mÆt. ChiÒu s©u thÊm cacbon vµ nit¬ kh«ng lín
(0,1 - 0,2mm). ThÊm cacbon vµ nit¬ cã hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi nh÷ng chi tiÕt cì
nhá vµ cì trung b×nh.
ThÊm cacbon vµ nit¬ cã thÓ tiÕn hµnh trong m«i tr−êng r¾n d−íi nhiÖt
®é 540 - 5600C, trong m«i tr−êng lßng víi nhiÖt ®é kh¸c nhau (thÊp: 5500 -
6000C, trung b×nh: 800 - 8500C, cao: 900 - 9500C) vµ trong m«i tr−êng khÝ
d−íi nhiÖt ®é kho¶ng 850 - 9300C.
D. ThÊm kim lo¹i: lµ qu¸ tr×nh t¨ng c−êng çc nguyªn tè nh«m, cr«m,
silic, bo, berili v.v… vµo líp bÒ m¨t cña s¶n phÈm b»ng thÐp ®Ó lµm cho thÐp
cã thªm nh÷ng tÝnh n¨ng quý nh− chÞu nhiÖt, chèng gØ, chèng mµi mßn v.v..
trong mét sè tr−êng hîp cã thÓ dïng thÐp thÊm kim lo¹i ®Ó thay thÕ cho nh÷ng
thÐp hîp kim cao cÊp, hiÕm .
ThÊm kim lo¹i ®−îc tiÕn hµnh b»ng çch nung nãng s¶n phÈm thÐp ®Õn
nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh vµ gi÷ s¶n phÈm ë vÞ trÝ tiÕp xóc víi mét trong çc nguyªn
tè nªu trªn, çc nguyªn tè nµy cã thÓ ë d¹ng r¾n, láng hoÆc khÝ. Nhê vËy çc
nguyªn tè kim lo¹i sÏ khuyÕch t¸n vµo bÒ mÆt s¶n phÈm.
94
PhÇn thø ba
luyÖn kim
Ch−¬ng n¨m
LuyÖn gang vµ thÐp
I. LuyÖn gang
1. Nguyªn vËt liÖu
Gang lµ hîp kim cña s¾t vµ cacbon trong ®ã cacbon chiÕm trªn 2%,
trong thùc tÕ s¶n xuÊt th−êng dïng gang cã 3 - 4% cacbon. gang rÎ tiÒn h¬n
thÐp vµ cã tÝnh ®óc rÊt tèt, cã thÓ ®óc thµnh nh÷ng chi tiÕt h×nh d¹ng phøc t¹p
nªn ®−îc øng dông réng r·i trong c«ng nghiÖp c¬ khÝ. HiÖn nay çc n−íc trªn
thÕ giíi s¶n xuÊt gang chiÕm 70% so víi thÐp.
Gang ®−îc luyÖn tõ quÆng s¾t trong çc lß cao. VËt liÑu dïng ®Ó luyÖn
gang lµ quÆng s¾t nhiªn liÖu vµ chÊt trî dung.
QuÆng s¾t lµ nh÷ng lo¹i ®Êt ®¸ chøa s¾t cã thÓ dïng ®Ó luyÖn ra s¾t,
nh−ng phÇn nhiÒu hµm l−îng s¾t cña chóng thÊp hoÆc chÝnh b¶n th©n kho¸ng
vËt ®ã cã Ýt trong thiªn nhiªn. Nh÷ng kho¸ng vËt chøa s¾t quan träng nhÊt lµ
«xyt s¾t, s¾t cacbonat, s¾t silicat vµ hîp chÊt s¾t víi l−u huúnh. §Ó luyÖn gang,
ng−êi ta dïng nh÷ng quÆng giµu ¾t cã chøa kho¶ng 30 - 70% s¾t, nh− quÆng
s¾t tõ (manhªtit), quÆng s¾t ®á, quÆng s¾t n©u v.v…
QuÆng s¾t tr−íc khi ®−a vµo nÊu trong lß cao th−êng ph¶i qua mét qu¸
tr×nh tuyÓn (chÕ biÕn) nh− nghiÒn vµ phÇn lo¹i theo ®ä h¹t, nung, lµm giµu,
luyÖn côc vµ trén ®Òu thµnh phÇn ho¸ häc.
Ph©n lo¹i quÆng theo ®é h¹t tr−íc khi chÊt vµo lß vµo lµ c«ng viÖc cÇn
thiÕt ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng tËp trung çc côc quÆng nhá l¹i mét sè vÞ trÝ vµ tËp
trung çc côc quÆng lín t¹i çc vÞ trÝ kh¸c trong lß cao. Ngoµi ra viÖc ph©n
lo¹i quÆng theo mét ®é h¹t cÇn thiÕt cho viÖc trén ®Òu thµnh ph©n ho¸ häc cña
quÆng. §Ó khö h¬i Èm ng−êi ta nung quÆng lªn. QuÆng cßn ®−îc lµm giµu ®Ó
lo¹i bá tít mét møc nµo ®ã çc ®¸ bÈn vµ çc t¹p chÊt cã h¹i, n©ng cao mét
çch thÝch ®¸ng hµm l−îng phÇn tr¨m cña s¾t trong çc quÆng s¾t nghÌo.
95
Nh÷ng ph−¬ng ph¸p c¨n b¶n ®Ó lµm giµu quÆng lµ röa quÆng, ph−¬ng ph¸p
träng lùc, ph−¬ng ph¸p lµm giµu b»ng nam ch©m ®iÖn, ph−¬ng ph¸p næi. Çc
quÆng vôn tr−íc khi ®−a vµo lß cßn ®−îc luyÖn côc b»ng çch ®ãng b¸nh hoÆc
thiªu kÕt. Ngoµi ra phÇn ho¸ häc cña quÆng ®−îc ®ång nhÊt, b¶o ®¶n cho lß
vËn hµnh ®−îc tèt.
Nhiªn liÖu ®Çu tiªn ®−îc dïng trong lß cao lµ than gç, nh−ng tõ thÕ kû
18 tíi nay ng−êi ta b¾t ®Çu dïng than cèc thay cho than gç v× nã lµ lo¹i chÊt
®èt cã ®é bÒn c¬ häc vµ gi¸ thµnh l¹i h¹ h¬n than gç . Ngoµi ra ng−êi ta còng
cßn dÓ ch¹y lß cao. Ph−¬ng h−íng hiÖn nay cßn dïng ph−¬ng ph¸p phun than
çm vµo lß, ®Ó tiÕt kiÖm than cèc. Nhµ m¸y luyÖn gang An An Trung Quèc ®·
phun 200 tÊn/ngµy than çm.
ChÊt trî dung cho thªm vµo phèi liÖu lß cao nh»m môc ®Ých t¹o xØ cã
thµnh phÇn cÇn thiÕt. Tuú theo thµnh phµn ®¸ bÈn trong quÆng, trong tro vµ
chÊt ®èt, mµ cã thÓ dïng çc lo¹i ®Êt ®¸ kh¸c nhau ®Ó lµm chÊt trî dung nh−
lo¹i kiÒm. lo¹i alumin, lo¹i silic. Th−êng dïng nhÊt lµ chÊt trî kiÒm (®¸ v«i).
2. Lß cao.
Lß cao cã cÊu tróc th¼ng ®øng víi chiÒu cao lªn tíi 30 - 35m. PhÇn trªn
cña lß (n¬i chÊt nguyªn liÖu vµo) gäi lµ cæ lß; phÇn cã ®−êng kÝnh réng nhÊt
gäi lµ bông lß; phÇn d−íi cña lß (n¬i ch¸y nguyªn liÖu vµ tÝch tô çc s¶n phÈm
nãng ch¶y cña qu¸ tr×nh nÊu luyÖn) gäi lµ nåi lß; kho¶ng gi÷a cæ lß vµ bông lß
gäi lµ th©n lß; gi÷a bông lß vµ nåi lß gäi lµ h«ng lß.
QuÆng, than cèc vµ chÊt trî dung ®−îc trót tõ thiÕt bÞ chÊt liÖu (3) qua
cæ lß vµo lß.
96
H×nh 22.
Trong khi lß lµm viÖc, khÝ nãng ®−îc h×nh thµnh ë nåi lß vµ ë çc phÇn
kh¸c cña lß bèc lªn trªn vµ ®−îc tho¸t ra khái lß b»ng èng dÉn (2). Ra khái lß,
khi lß trë thµnh mét nguyªn liÖu quý ®Ó dïng ngoµi lß lµm nhiªn liÖu. Th©n lß
cã d¹ng h×nh nãn côt, ®¸y lín n»m ë d−íi ®Ó nguyªn liÖu tôt xuèng ®−îc dÔ
dµng hi ®èt lß. Kh«ng khÝ nãng cã nhiÖt ®é tíi 8000C ®−îc thæi vµo lß qua çc
lç giã (4). Gang ®−îc t¹o thµnh bông lß vµ ch¶y xuèng ®¸y nåi lß råi ch¶y ra
ngoµi theo cöa (1). XØ t¹o thµnh cã khèi l−îng riªng nhá h¬n nªn næi lªn trªn
mÆt gang vµ ®−îc tho¸t ra ngoµi theo cöa (5). XØ ®−îc dïng ®Ó lµm vËt liÖu
x©y dùng.
97
H×nh 23.
GÇn ®©y ng−êi ta cßn b¾t ®Çu nghiªn cøu nh÷ng ph−¬ng ph¸p luyÖn
gang ngoµi lß cao nh− ph−¬ng ph¸p luyÖn quÆng s¾t trong m«i tr−êng khö «xy
trong lß ®iÖn, çc ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt s¾t vµ thÐp trùc tiÕp tõ quÆng bá qua
qu¸ tr×nh lß cao vµ ph−¬ng ph¸p luyÖn gang trong çc lß ®øng thÊp ch¹y b»ng
çc chÊt ®èt lo¹i xÊu.
ë çc n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh− NhËt, §øc… hiÖn nay ®· ®ãng
cöa çc lß luyÖn gang cã dung tÝch ≤ 2000m3. ë Trung Quèc hiÖn nay, ®Ó ®¹t
®−îc s¶n l−îng 100 triÖu tÊn gang/ n¨m ng−êi ta vÉn ph¶i dïng çc lß cã dung
tÝch nhá. Trung Quèc hiÖn nay cã 45 lß cã dung tÝch 1000m3, lß tõ 500 -
1000m3 lµ 500 lß…. Lß cã dung tÝch < 100m3 lµ 2000 lß. TÊt nhiªn xu h−íng
ph¸t triÓn t−¬ng lai cña ngµnh s¶n xuÊt ë Trung Quèc lµ sÏ ®ãng cöa çc lèc
dung tÝch nhá h¬n 1000m3.
3. Çc lo¹i gang luyÖn.
Gang gåm cã 3 lo¹i: gang phæ th«ng, gang ®Æc biÖt vµ gang tæng hîp
kim.
A. Gang phæ th«ng
98
Gang phæ th«ng gåm cã gang x¸m vµ gang tr¾ng. Tªn gäi "gang x¸m"
vµ "gang tr¾ng" xuÊt ph¸t tõ mµu s¾c cña mÆt g·y: gµn x¸m cã mÆt g·y mµu
x¸m, cì h¹t to, gang tr¾ng cã mÆt g·y mµu tr¾ng.
a. Gang x¸m. Gang x¸m lµ vËt liÖu chñ yÕu dïng ®Ó ®óc trong ngµnh c¬
khÝ nªn cßn gäi lµ gang ®óc. Gang x¸m cã tÝnh ®óc tèt dÔ gia c«ng b»ng dông
cô c¾t (nh− tiÖn, phay, bµo) nh−ng cã nh−îc ®iÓm lµ dßn vµ khã hµn. Ph¹m vi
øng dông chÝnh cña gang x¸m lµ dung cho çc chi tiÕt cã h×nh thï t−¬ng ®èi
phøc t¹p nh− çc lo¹i th©n m¸y, hép m¸y, vá m¸y, n¾p m¸y, çc lo¹i b¸n r¨ng
quay chËm, çc lo¹i trôc rçng, çc lo¹i trôc khuûu, b¸nh ®ai, b¸nh ®µ vµ çc
lo¹i èng v.v…Trong çc m¸y tÜnh t¹i cã nhiÒu chi tiÕt b»ng gang cã ®é bÒn vµ
®é dai yªu cÇu nh− tay biªn «t«, cµy, cuèc, çc chi tiÕt m¸y gÆt, m¸y ®µo ®Êt,
m¸y kÐo, cót nèi çc èng n−íc v.v…
b. Gang cÇu. Gang cÇu lµ mét lo¹t gang cã grafit d¹ng cÇu nªn c¬ tÝnh
cña gang cao h¬n gang phæ th«ng nhiÒu, nã cã nh÷ng tÝnh chÊt thÐp hoÆc h¬n
thÐp. Tõ tÝnh chÞu va ch¹m vµ hÖ sè gi·n dµi h¬i kÐm thÐp, çc tÝnh chÊt kh¸c
®Òu rÊt gÇn thÐp. Gang cÇu chÞu mµi mßn, chÞu ¨n mßn, chèng «xy ho¸ cã
n¨ng lùc khö chÊn ®éng tèt h¬n thÐp. V× cã nh÷ng tÝnh n¨ng tèt nh− vËy, gi¸
thµnh so víi thÐp ®óc vµ thÐp rÌn l¹i rÎ h¬n, ph−¬ng ph¸ s¶n xuÊt t−¬ng ®èi dÔ
nªn gang cÇu cã c«ng dông kh¸ réng r·i vµ cã thÓ dïng ®Ó thay thÕ phÐp hîp
kim hay thÐp cacbon kÕt cÊu trong mét sè tr−êng hîp.
B. Gang hîp kim
Gang hîp kim lµ lo¹i gang trong ®ã cã chøa rÊt nhiÒu mét nguyªn tè
nµo ®ã (nh− mangan, silic v.v…). Gang hîp kim dïng ®Ó pha chÕ khi ®óc, khö
«xy khi luyÖn thÐp vµ chÕ t¹o thÐp hîp kim. Nh−ng lo¹i gang hîp kim dïng
réng r·i nhÊt lµ:
- Feroo - silic
- Fer« - mangan
- Fer« - mangan - silic
- Fer« - ph«tpho
99
II. LuyÖn thÐp
1. Kh¸i niÖm
ThÐp lµ hîp kim cña s¾t vµ cacbon, l−îng cacbon trong ®ã lªn tíi 1,7 -
2%. Nhê cã tÝnh chÊt c¬ häc cao nªn thÐp cã thÓ dïng ®Ó rÌn, çn, t«i, hµn, gia
c«ng c¾t gät… vµ vËt liÖu kim lo¹i ®−îc øng dông nhiÒu nhÊt trong c«ng
nghiÖp hiÖn ®¹i.
ThÐp ®−îc luyÖn tõ gang, b»ng çch khö bít l−îng cacbon chøa trong
gang. Cho tíi nay ph−¬ng ph¸p luyÖn thÐp lß Mactanh vµ ph−¬ng ph¸p luyÖn
thÐp lß chuyÓn lµ hai ph−¬ng ph¸p luyÖn thÐp kinh tÕ hiÖn nay.
Tuy nhiªn xÐt vÒ mÆt kü thuËt th× ph−¬ng ph¸p luyÖn kim hai b−íc (tõ
quÆng s¾t luyÖn thµnh gang vµ tõ gang luyÖn thµnh thÐp) lµ kh«ng hîp lý v×
trong khi luyÖn gang tiÕn hµnh viÖc t¨ng cacbon. Nh− vËy, viÖc t¨ng cacbon
trong lß cao lµ thõa. Ngoµi ra, lß cao th−êng dïng quÆng giµu, nÕu ®em quÆng
nghÌo lµm thµnh quÆng giµu th× còng gÆp rÊt nhiÒu khhã kh¨n vµ tæn phÝ. V×
vËy, tõ tr−íc tíi nay ng−êi ta ®· cè g¾ng t×m kiÕm ph−¬ng ph¸p luyÖn kim
míi h¬n, ®ã lµ ph−¬ng ph¸p trùc tiÕp hoµn nguyªn quÆng (ph−¬ng ph¸p mét
b−íc). V× nh÷ng khã kh¨n vÒ mÆt kü thuËt vµ thiÕt bÞ nªn hiÖn nay vÒ mÆt
kinh tÕ ph−¬ng ph¸p mét b−íc ch−a c¹nh tranh ®−îc víi ph−¬ng ph¸p hai
b−íc. Nh−ng c¨n cø vµo t×nh h×nh nghiªn cøu tiÕn hµnh trong kho¶ng vµi m−¬i
n¨m nay th× nh−ng ph−¬ng ph¸p ®ã cã tiÒn ®å ph¸t triÓn, mét sè ph−¬ng ph¸p
®· ®−îc øng dông víi quy m« c«ng nghiÖp hiÖn nay.
2. Lß luyÖn thÐp.
Trong c«ng nghiÖp hiÖn nay, ng−êi ta th−êng dïng 3 lo¹i lß ®Ó luyÖn
thÐp lµ lß Matanh, lß chuyÓn vµ lß ®iÖn.
Nguyªn liÖu dïng ®Ó luyÖn thÐp cã thÓ lµ:
- ThuÇn tuý gang láng (dïng cho lß chuyÓn)
- Phèi hîp gi÷a gang láng hoÆc gang r¾n víi vôn thÐo (dïng cho lo
Mactanh hay lß ®iÖn).
- ThuÇn tuý vôn thÐp (dïng cho lß ®iÖn)
100
A. Lß matanh (h×nh 24)
H×nh 24:
gåm cã ®¸y lß (1), trªn ®ã gang vµ vôn thÐp ®−îc chÊt qua çc cöa (9)
vµo, vßm lß (2), lßng lß (3), ®Ønh lß (4 vµ 5) nèi lßng lß víi çc buång tÝch
nhiÖt (6 vµ 7) b»ng çc m−¬ng (8) khÝ vµ kh«ng khÝ ®−îc ®èt nãng tr−íc trong
çc buång tÝch nhiÖt ®Ó trong lß cã ®−îc nhiÖt ®é 17000C. Çc buång tÝch
nhiªt (6 vµ 7) lµm viÖc theo t×nh tù lÇn l−ît tiÕp theo nhau. Khi buång nµy cÊp
nhiÖt cho khÝ vµ kh«ng khÝ ®i vµo lß. Sau 10 - 15 phót vai trß cña chóng l¹i
thay ®æi.
Trong lß matanh cã thÓ kuyÖn ®−îc çc lo¹i thÐp th«ng th−êng vµ cao
cÊp. Qu¸ tr×nh luyÖn thÐp trong lß matanh th−êng kÐo dµi kho¶ng 6 - 8 giê.
Xu h−íng ph¸t tiÓn cña thÕ giíi sÏ kh«ng dïng ph−¬ng ph¸p matanh v× gi¸
thµnh cao. VÝ dô ë Trung Quèc thÐp lß matanh chØ cßn chiÕm 13%.
B. Lß chuyÓn (lß thæi) (h×nh 25)
101
H×nh 25:
gåm cã vá thÐp, bªn trong cã l¸t g¹ch chÞu löa. Vá lß quay trªn çc tai
trôc (1,2) nhê ë çc b¸nh r¨ng (3) vµ thµnh r¨ng (4), thanh r¨ng nµy chuyÓn
®éng ®−îc nhê pit«nng (5).
Kh«ng khÝ d−íi ¸p suÊt kho¶ng hai apm«tphe ®−îc ®−a tíi çc lç giã
cña vá lß. §Ó rãt gang láng vµo, lß chuyÓn ®−îc quay nghiªng, sau ®ã tiÕn
hµng thæi kh«ng khÝ vµ quay lß chuyÓn vÒ vÞ trÝ th¼ng ®øng. Çc t¹p chÊt ch¸y
rÊt nhanh v× kh«ng khÝ ®æi qua toµn bé kim lo¹i láng. Sau 4 - 5 phót çc t¹p
chÊt «xyt ho¸ biÕn thµnh xØ, trong lß b¾t ®Çu cã ngän löa nhá dÇn vµ khèi n©u
b¾t ®Çu xuÊt hiÖn, ®iÒu ®ã chøng tá qu¸ tr×nh luyÖn ®· xong. Ng−êi ta cho
thªm hîp kim fer« (gang cã hµm l−îng cao vÒ mangan hoÆc silic). Sau ®ã thÐp
vµo çc khu«n ®óc thÐp thái).
C¶ qu¸ tr×nh luyÖn thÐp trong lß chuyÓn kÐo dµi chõng 30 - 40 phót.
Ph−¬ng ph¸p luyÖn thÐp trong lß chuyÓn rÎ tiÒn vµ cã n¨ng suÊt cao nh−ng
chÊt l−îng cña thÐp lß chuyÓn thæi ®¸y kÐm h¬n thÐp cña lß matanh vµ lß
®iÖn. Tuy nhiªn, nh−îc ®iÓm nµy cã thÓ kh¾c phôc b»ng çch thæi «xy nguyªn
chÊt vµo lß vµ nh÷ng biÖn ph¸p c¶i tiÕn kh¸c. Çc n−íc ph¸t triÓn (NhËt B¶n)
dïng lß thæi > 200 tÊn. ë Trung Quèc vÉn cßn çc lß 15, 30, 50 tÊn.
C. Lß ®iÖn (hå quang ®iÖn vµ c¶m øng) dïng ®Ó luyÖn çc lo¹i thÐp cã
chÊt l−îng cao. Lß ®iÖn hå quang (h×nh 26)
102
H×nh 26
gåm cã vá thÐp, bªn trong x©y vËt liÖu chÞu löa (1). Ba ®iÖn cùc b»ng
cacbon hoÆc grafit (3) ®Æt xuyªn qua vßm lß (2) vµ cã thÓ di ®éng theo chiÒu
th¼ng ®øng ®Ó ®iÒu chØnh hå quang. Phèi liÖu ®−îc chÊt vµo qua cöa (4). ThÐp
luyÖn xong ®−îc rãt qua m¸ng (5). Hå quang ®iÖn ®−îc t¹o thµnh gi÷a çc
®iÖn cùc vµ kim lo¹i cã nhiÖt ®é tíi 30000C, v× vËy qu¸ tr×nh luyÖn thÐp tiÕn
hµnh rÊt nhanh chãng. Lß ®iÖn ®ßi hái nhiÒu ®iÖn n¨ng, kim lo¹i trong qu¸
tr×nh luyÖn kh«ng khÝ tiÕp xóc víi kh«ng khÝ vµ khÝ nãng nªn chÊt l−îng thÐp
rÊt tèt.
ThÐp luyÖn xong ®−îc rãt ra çc gÇu rãt, tõ ®ã thÐp ®−îc rãt vµo çc
khu«n ®óc thÐp thái vµ ®−îc chuyÓn tíi ph©n x−ëng çn ®Ó çn theo nh÷ng
h×nh d¹ng vµ kÝch th−íc nhÊt ®Þnh.
Tuú theo ph−¬ng ph¸p t¹o h×nh, thÐp ®−îc ph©n chia thµnh thÐp ®óc,
thÐp rÌn, thÐp çn. ThÐp ®óc cã c¬ tÝnh thÊp h¬n thÐp rÌn vµ thÐp çn (khi
thµnh phÇn ho¸ häc nh− nhau), nh−ng cã −u ®iÓm lµ cã kh¶ n¨ng chÕ t¹o çc
chi tiÕt h×nh thï phøc t¹p víi gi¸ thµnh rÎ.
C¨n cø vµo thµnh phÇn ho¸ häc, thÐp ®−îc ph©n thµnh hai nhãm c¬ b¶n
lµ thÐp cacbon vµ thÐp hîp kim.
Çc ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ luyÖn thÐp míi hiÖn nay lµ: HYLIII - thùc
chÊt cña ph−¬ng ph¸p lµ hoµn nguyªn r¾n quÆng tõ khÝ ®èt thiªn nhiªn (C0 +
H2), trong lß lµm viÖc theo nguyªn lý s¾t r¬i. S¶n phÈm thu ®−îc lµ s¾t xèp víi
hµm l−îng cacbon cã thÓ ®iÒu chØnh ®−îc tõ 0,15 - 2%
103
Ph−¬ng ph¸p CORE (lß cao c¶i tiÕn) còng ®· ®−îc ¸p dông ë ViÖt Nam.
Çc ph−¬ng ph¸p tinh luyÖn thÐp lµ: tinh luyÖn b»ng xØ tæng hîp; nÊu ch¶y l¹i
b»ng ®iÖn xØ.
104
PhÇn thø t−
Çc ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o ph«i
Ch−¬ng s¸u
Ph−¬ng ph¸p ®óc
I. Thùc chÊt, ®Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p
§óc lµ ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o ph«i b»ng çch nÊu ch¶y kim lo¹i, rãt kim
lo¹i láng vµo khu«n ®óc cã h×nh d¸ng kÝch th−íc cña vËt ®óc, sau khi kim lo¹i
®«ng ®Æc trong khu«n, ta thu ®−îc vËt ®óc cã h×nh d¹ng gièng nh− lßng khu«n
®óc.
VËt ®óc cã thÓ ®em dïng ngay ®−îc gäi lµ chi tiÕt ®óc. NÐu vËt ®óc ®−a
ra qua gia c«ng c¬ khÝ ®Ó n©ng cao ®é chÝnh x¸c kÝch th−íc vµ ®é bãng bÒ mÆt
gäi lµ ph«i ®óc.
Ph−¬ng ph¸p ®óc cã nh÷ng −u ®iÓm chñ yÕu sau:
- §óc cã thÓ ®óc ®−îc tõ çc lo¹i vËt liÖu kh¸c nhau, th−¬ng gang, thÐp,
kim lo¹i mÇu vµ hîp kim cña chóng víi khèi l−îng ®óc tõ vµi gan ®Õn hµng
tr¨m tÊn.
- ChÕ t¹o ®−îc nh÷ng vËt ®uc ®ã cã h×nh d¹ng, kÕt cÊu rÊt phøc t¹p nh−
th©n m¸y c«ng cô, vá ®éng c¬ v.v… mµ çc ph−¬ng ph¸p kh¸c chÕ t¹o khã
kh¨n hoÆc kh«ng chÕ t¹o ®−îc.
- §é chÝnh x¸c vÒ h×nh d¹ng, kÝch th−íc vµ ®é bãng kh«ng cao (cã thÓ
®¹t cao khi thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p ®óc chÝnh x¸c: (cã thÓ ®¹t ®−îc ®é chÝnh
x¸c 0,001mm vµ ®é nh½n 1.25μm)
- Cã thÓ ®óc ®ù¬c nhiÒu líp kim lo¹i kh¸c nhau trong mét vËt ®óc.
- Cã kh¶ n¨ng c¬ khÝ ho¸ vµ tù ®éng ho¸.
- Gi¸ thµnh chÕ t¹o vËt ®óc rÎ v× vèn ®Çu t− Ýt, tÝnh chÊt s¶n xuÊt linh
ho¹t, n¨ng suÊt cao…
105
Tuy nhiªn ®óc cßn nh÷ng nh−îc ®iÓm sau:
- Tèn kim lo¹i ®Ó cho hÖ thèng rãt…
- Cã nhiÒu khuyÕt tËt (thiÕu hôt, rç khÝ…) lµm tû lÖ phÕ phÈm cã khi
kh¸ cao.
- KiÓm tra khuyÕt tËt bªn trong vËt ®óc ®ßi hái thiÕt bÞ hiÖn ®¹i.
Ngµnh ®óc ph¸t triÓn rÊt m¹nh vµ ®−îc øng dông réng r·i trong çc
ngµnh c«ng nghiÖp. Khèi l−îng vËt ®óc trung b×nh chiÕm kho¶ng 40 - 80%
tæng khèi cña m¸y mãc.
Trong ngµnh c¬ khÝ khèi l−îng vËt ®óc chiÕm ®Õn 90% mµ gi¸ thµnh
chØ chiÕm 20 ÷ 25%
II. Kh¸i niÖm vÒ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®óc vμ çc bé phËn c¬
b¶n mét khu«n ®óc.
Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt ®óc ®−îc biÓn diÔn trªn s¬ ®å.
Muèn ®óc mét chi tiÕt nh− h×nh 27a, tr−íc tiªn bé kü thuËt ph¶i vÏ b¶n
vÏ vËt ®óc (h×nh 27b) cã tÝnh ®Õn ®é co ngãt cña vËt liÖu vµ l−îng d− gia c«ng
c¬ khi tiÕp sau:
C¨n cø vµo b¶n vÏ vËt ®óc, bé phËn x−ëng méc mÉu chÕ t¹o ra mÉu
(h×nh 27c) vµ hép thao (h×nh 27d). MÉu t¹o ra lßng khu«n - cã h×nh d¹ng bªn
ngoµi cña vËt ®óc (h×nh 27g).
Hép thao ®Ó t¹o ra thao (lâi) cã h×nh d¹ng gièng h×nh d¹ng bªn trong
cña vËt ®óc (h×nh vÏ 27e). L¾p thao vµo trong khu«n vµ l¾p r¸p khu«n ®−îc
106
khu«n ®óc (h×nh 27g). §Ó dÉn kim lo¹i vµo khu«n, khi lµm khu«n ta ph¶i t¹o
hÖ thègn rãt bao gåm phÔu rãt 2, èng rãt 3, r·nh dÉn 5, (h×nh 27g). Rãt kim
lo¹i vµo qua hÖ thèng rãt nµy. Sau khi kim lo¹i ®«ng ®Æc, nguéi ®em ph¸
khu«n, lµm s¹ch ®−îc vËt ®óc (h×nh 27h).
H×nh 27g tr×nh bµy çc bé phËn c¬ b¶n cña mét khu«n ®óc. Lßng khu«n
1 phï hîp v¬i h×nh d¹ng vËt ®óc, kim lo¹i lßng d−îc rãt vµo cèc rãt 2, theo
èng rãt 3, qua r·nh läc xØ 4 vµ r·nh dÉn 5 vµo lßng khu«n. Bé phËn 6 ®Ó dÉn
h¬i tõ lßng khu«n ra ngoµi khi rãt kim lo¹i láng (gäi lµ ®Ëu h¬i) ®ång thêi cßn
lµm nhiÖm vô bæ sung kim lo¹i cho vËt ®óc khi ®«ng ®Æc (®Ëu ngãt). Hßm
khu«n trªn 7, hßm khu«n d−íi 9 ®Ó lµm nöa khu«n trªn 10 vµ nöa khu«n
d−íi 11. §Ó l¾p hai nöa khu«n chÝnh x¸c ta dïng chèt ®Þnh vÞ 8. VËt liÖu
trong khu«n 12 gäi lµ hçn hîp lµm khu«n (çt) , thao (lâi) 13 tùa v÷ng trong
khu«n nhê gèi thao 14.
§Ó n©ng cao ®é bÒn cña hçn hîp lµm khu«n trong khu«n ta dïng nh÷n
g©n hßm khu«n 15 vµ x−¬ng 16. §Ó t¨ng tÝnh tho¸t khÝ cho khu«n ta tiÕn hµnh
xiªn çc lç tho¸t khÝ 17. Sau khi ®óc xong, dì khu«n ta ®−îc vËt ®óc nh− h×nh
27h.f
107
H×nh 27:
108
H×nh 27 tiÕp theo:
III. hçn hîp lμm khu«n vμ lμm thao
1. Yªu cÇu
Hçn hîp lµm khu«n vµ thao ph¶i tho¶ m·n nh÷ng yªu cÇu sau ®©y:
+ TÝnh dÎo lµ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng vÜnh cöa cña hçn hîp khi th«i lùc t¸c
dông (sau khi rót mÉu hay th¸o hép thao).
TÝnh dÎo cña hçn hîp ®¶m b¶o dÔ lµm khu«n, thao vµ cho ta nhËn ®−îc
lßng khu«n , thao râ nÐt.
TÝnh dÎo t¨ng khi l−îng n−íc trong hçn hîp t¨ng ®Õn 87%, ®Êt sÐt, chÊt
dÝnh kÕt t¨ng, çt nhá.
+ §é bÒn lµ kh¶ n¨ng cña hçn hîp chÞu ®ù¬c t¸c dông cña ngo¹i lùc mµ
kh«ng bÞ ph¸ huû. Khu«n, thao cÇn ®¶m b¶o bÒn ®Ó kh«ng vì khi vËn chuyÓn,
l¾p r¸p khu«n, thao vµ khi rãt kim lo¹i láng vµo khu«n.
§é bÒn t¨ng khi l−îng n−íc t¨ng lªn ®Õn 8%; çt nhá, kh«ng ®ång ®Òu,
s¾c c¹nh vµ khi l−îng ®Êt sÐt t¨ng. Khu«n kh« cã ®é bÒn cao h¬n khu«n t−¬i.
+ TÝnh lón lµ kh¶ n¨ng gi¶m thÓ tÝch cña hçn hîp khi chÞu ®ùng t¸c
dông cña ngo¹i lùc. TÝnh lón lµm gi¶m sù c¶n trë cña khu«n thao khi vËt ®óc
109
co ngãt trong qu¸ tr×nh kÕt tinh vµ nguéi ®Ó tr¸nh nøt, rç, cong vªnh cña vËt
®óc.
TÝnh lón t¨ng khi çt h¹t to, chÊt dÝnh kÕt Ýt, chÊt phô (mïn c−a, r¬m r¹,
bét than…) t¨ng.
+ TÝnh th«ng khÝ lµ kh¶ n¨ng tho¸t khÝ tõ lßng khu«n vµ trong hçn hîp
ra ngoµi ®Ó tr¸nh rç khÝ vËt ®óc. TÝnh th«ng khÝ t¨ng khi çt h¹t to vµ ®Òu,
l−îng ®Êt sÐt vµ chÊt dÝnh kÕt Ýt, chÊt phô nhiÒu vµ l−îng n−íc Ýt.
+ TÝnh bÒn nhiÖt lµ kh¶ n¨ng gi÷ ®−îc ®é bÒn ë nhiÖt ®é cao cña hçn
hîp lµm khu«n. TÝnh bÒn nhiÖt ®¶m b¶o cho thµnh khu«n vµ thao khi tiÕp xóc
víi kim lo¹i láng ë nhiÖt ®é cao kh«ng bÞ ch¸y.
TÝnh bÒn nhiÖt t¨ng khi l−îng SiO2 trong hçn hîp t¨ng, çt to vµ trßn,
chÊt phô Ýt.
+ §é Èm. §é Èm cña hçn hîp lµ l−îng n−íc chøa trong hçn hîp ®ã tÝnh
b»ng %. §é Èm t¨ng ®Õn 8% lµm cho ®é bÒn, ®é dÎo cña hçn hîp t¨ng. Qu¸
giíi h¹n ®ã sÏ cã ¶nh h−ëng xÊu.
2. Çc vËt liÖu lµm khu«n vµ thao.
Hçn hîp lµm khu«n, thao bao gåm çt, ®Êt sÐt, chÊt dÝnh kÕt vµ chÊt
phô.
+ Çt hîp lµ thµnh phÇn chñ yÕu cña hçn hîp lµm khu«n, thao. Thµnh
phÇn ho¸ häc chñ yÕu cña çt lµ SiO2 (th¹ch anh), ngoµi ra cßn cã mét Ýt ®Êt
sÐt vµ t¹p chÊt kh¸c.
+ §Êt sÐt thµnh phÇn chñ yÕu lµ cao lanh cã c«ng thøc lµ mA12O3.
nSiO2. qH2O. Ngoµi ra cßn mét sè t¹p chÊt kh¸c nh− CaCo3, Fe2O3, Na2CO3.
Khi l−îng n−íc thÝch hîp ®Êt sÐt dÎo vµ dÝnh, khi sÊy kh« ®é bÒn t¨ng nh−ng
dßn, dÔ vì.
§Êt sÐt cho vµo hçn hîp lµm khu«n, thao lµm t¨ng ®é dÎo, ®é bÒn cña
hçn hîp.
+ ChÊt dÝnh kÕt lµ nh÷ng chÊt ®−îc ®−a vµo hçn hîp ®Ó t¨ng ®é dÎo, ®é
bÒn cña nã.
110
Nh÷ng chÊt dÝnh kÕt th−êng dïng nh− dÇu thùc vËt (dÇu lanh, dÇu b«ng,
dÇu trÈu…), çc chÊt hoµ tan trong n−íc (®−êng, mËt, mÝa, bét hå…), çc chÊt
dÝnh kÕt ho¸ cøng (nhùa th«ng, xi m¨ng, b· h¾c Ýn) vµ n−íc thuû tinh (lµ dung
dÞch silicat Na2O.nSio2. mH2O hoÆc K2O.. nSiO2).
+ ChÊt phô lµ nh÷ng chÊt ®−a vµo ®Ó t¨ng tÝnh lón, tÝnh th«ng khÝ, t¨ng
®é bãng bÒ mÆt khu«n, thao vµ t¨ng vµ kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt cña hçn hîp. ChÊt
phô gåm hai r¹ng chÝnh sau ®©y.
- Nh÷ng chÊt phô trén vµo hçn hîp nh− mïn c−a, r¬m r¹, bét than nhê
nhiÖt ®é cña kim lo¹i láng khi rãt vµo khu«n chóng bÞ ch¸y t¹o nªn çc
kho¶ng trèng trong hçn hîp lµm t¨ng ®é xèp, ®é lón vµ kh¶ n¨ng tho¸t khÝ cña
hçn hîp.
- ChÊt s¬n khu«n. Cã thÓ dïng bét graphit, bét than, n−íc thuû tinh, bét
th¹ch anh hoÆc dung dÞch cña chóng víi ®Êt sÐt s¬n lªn bÒ mÆt khu«n, thao ®Ó
t¨ng ®é bãng, tÝnh chÞu nhiÖt cña chóng.
3. ChÕ t¹o hçn hîp lµm khu«n vµ thao
§em trén çc vËt liÖu trªn theo tû lÖ nhÊt ®Þnh phô thuéc vµo vËt liÖu,
khèi l−îng vËt ®óc ta ®ùoc hçn hîp lµm khu«n vµ thao.
Hçn hîp lµm khu«n chia hai lo¹i.
- Çt ¸p dông ®Ó s¸t mÊu khi lµm khu«n nªn ph¶i cã ®é bÒn, ®é dÎo cao
vµ bÒn nhiÖt v× líp çt nµy tiÕp xócc trùc tiÕp víi kim lo¹i láng. Çt ¸o th−êng
®−îc lµm b»ng vËt liÖu míi vµ chiÕm kho¶ng 10 ÷ 15% l−îng çt lµm khu«n.
- Çt ®Öm dïng ®Ó ®Öm phÇn khu«n cßn l¹i nh»m t¨ng ®é bÒn cña
khu«n. Çt ®Öm kh«ng yªu cÇu cao nh− çt ¸o nh−ng ph¶i cã tÝnh kh«ng khÝ
cao.
Th−êng dïng çt cò ®Ó lµm çt ®Öm vµ chiÕm kho¶ng 55 ÷ 90% tæng
l−îng çt khu«n.
Ty lÖ çc vËt liÖu trong hçn hîp lµm khu«n tuú thuéc vµo vËt liÖu, träng
l−îng vËt ®óc nh−ng nãi chung çt chiÕm kho¶ng 70 ÷ 80%, ®Êt sÐt kho¶ng 8
÷20%.
111
So víi hçn hîp lµm khu«n, hçn hîp lµm thao yªu cÇu cao h¬n v× thao
lµm viÖc ë ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt h¬n, do ®ã th−êng t¨ng l−îng th¹ch anh
(SiO2) cã khi tíi 100%, gi¶m tû lÖ ®Êt sÐt, chÊt dÝnh kÕt, chÊt phô vµ ph¶i sÊy
thao.
4. Pha trén vËt liÖu lµm khu«n vµ thao.
Çc ph©n x−ëng ®óc th−êng ph¶i dïng mét l−îng lín vËt liÖu ®Ó lµm
khu«n vµ thao. Trung b×nh cø 1 tÊn thµnh phÈm ®óc th× cÇn ph¶i cã 4 - 5 m3
vËt liÖu lµm khu«n.
Nh÷ng vËt liÖu lµm khu«n nh− çt, ®Êt sÐt, bét than, çt nhò v.v… tr−íc
khi pha trén thµnh vËt liÖu lµm khu«n ®Òu ph¶i qua çc giai ®o¹n xö lý riªng.
Çt ph¶i ®−îc sÊy kh« tr−íc råi míi ®em sµng ®Ó läc çc t¹p chÊt nh−
sái, gç, v.v… ra. NÕu ®Êt çt dÝnh tõng khèi th× ph¶i ®Ëp nhá råi míi sµng.
§Êt sÐt, khèi thanh còng ph¶i qua sÊy kh« råi ®em nghiÒn nhá ®Ó sµng. §Êt sÐt
còng cã thÓ pha n−íc vµo thµnh v÷a ®Êt sÐt ë tr¹ng th¸i hå mµ kh«ng cÇn sÊy
vµ nghiÒn nhá. §èi víi çt cò vµ ®· dïng råi, trø¬c hÕt ph¶i lÊy m¸y ph©n ly tõ
lùc ®Ó chän çc h¹t kim lo¹i, çc t¹p chÊt kh¸c ra råi míi sµng.
Çt ®−îc sÊy trong lß ®øng hoÆc lß n»m. §Êt sÐt th−êng ®−îc sÊy trong
lß n»m.
§Ó sµng läc sái, gç, ®Êt khèi v.v… ra khái çt ng−êi ta dïng nhiÒu lo¹i
m¸y sµng nh− sµng èng l¨n, sµng chÊn ®éng, sµng l¾c v.v…
M¸y nghiÒn ®−îc dïng ®Ó nghiÒn nhá nh÷ng vËt liÖu tr−íc khi tiÕn
hµnh pha trén.
Çc vËt liÖu çt míi, çt cò, ®Êt sÐt, chÊt g¾n thao, bét than v.v… sau
khi ®· xö lý riªng xong, ®−îc ph¸ trén theo thµnh phÇn. ViÖc pha trén vËt liÖu
lµm khu«n ph¶i ®¶m b¶o cho ®Êt sÐt, n−íc vµ çc thµnh phÇn kh¸c ph©n bè
®Òu gi÷a çc h¹t çt. Sù ph©n bè ®ã cµng ®Òu bao nhiªu th× chÊt l−îng cña vËt
liÖu - tÝnh th«ng khÝ, ®é bÒn v.v.. cµng cao bÊy nhiªu.
M¸y trén th−êng dïng trong ph©n x−ëng ®óc cã ba lo¹i: lo¹i çnh qu¹t,
lo¹i con l¨n vµ lo¹i ly t©m.
112
H×nh 28:
H×nh 28 tr×nh bµy lo¹i m¸y trén kiÓu trôc xo¾n vÝt. Trong vá m¸y cã hai
trôc, trªn tõng trôc cã ®Æt nhiÒu çnh xo¾n d¹ng vÝt. Khi çc trôc quay, vËt
liÖu ®−îc nhµo trén vµ ®−îc ®Èy dÇn tõ ®Çu nµy tíi ®Çu kia trong vá m¸y. ë
nöa phÇn cuèi cña vá cã ®Æt nh÷ng èng nhá phun n−íc vµo ®Ó trén −ít vËt
liÖu. M¸y trén kiÓu nµy lµm viÖc liªn tôc nªn n¨ng suÊt cao, cÊu tróc ®¬n gi¶n,
dïng tèt Ýt n¨ng l−îng vµ dÔ sö dông nh−ng chÊt l−îng trén vËt liÖu kh«ng
b»ng lo¹i con l¨n. M¸y chØ cã thÓ dïng ®Ó trén c¾t khu«n cã Ýt ®Êt sÐt, çt thao
dïng chÊt dÝnh ë thÓ láng, çt ®Öm vµ çt hçn hîp, kh«ng thÓ dïng trén çt ¸o
vµ çt ®Êt sÐt.
113
H×nh 29:
H×nh 29 tr×nh bµy lo¹i m¸y trén kiÓu cßn l¨n. M¸y t¹o cña m¸y nµy
t−¬ng tù nh− m¸y nghiÒn. M¸y gåm cã ®Üa nghiÒn, (1) víi hai con l¨n (2) vµ
(3) quay xunh quanh trôc (4). Sau khi cho vËt liÖu vµo ®Üa nghiÒn, hai con l¨n
sÏ quay quanh trôc (4) nh−ng do ma s¸t víi vËt liÖu trong ®Üa, chóng cßn tù
quay quanh trôc t©m cña chóng. Gi÷a con l¨n vµ ®Üa nghiÒn cã kho¶ng çch,
v× vËy nªn çc h¹t çt chØ nhµo trén víi nhau mµ kh«ng bÞ nghiÒn vì. Trªn ®Üa
mªmg cßn cã hai tÊm g¹t (5) vµ (6) quay cïng víi con l¨n. Khi vËt liÖu ®−îc
®æ vµo, tÊm g¹t (5) ®Èy vËt liÖu xuèng phÝa d−íi con l¨n (3). M¸y trén kiÓu
nµy lµm viÖc cã tÝnh chÊt chu kú. Sau khi vËt liªuh ®−îc trén ®Òu råi th× ®ù¬c
cho ra qua cöa ra liÖu (7) ë ®¸y ®·i. §Ó c¬ khÝ ho¸ viÖc ®ãng më cöa ra liÖu,
cã thÓ dïng cÇn kÐo (9) t¸c dông qua xy lanh khÝ nÐn (8) ®Ó ®ãng më cöa ra
liÖu. M¸y trén kiÓu nµy khi trén bÊt kú lo¹i vËt liÖu nµo còng ®Òu cã hiÖu qu¶
tèt nªn ®−îc sö dông kh¸ phæ biÕn trong çc ph©n x−ëng ®óc.
VËt liÖu lµm khu«n sau khi ®−îc trén nghiÒn, ph¶i dïng m¸y ®¸nh t¬i ra
khiÕn cho khe hë gi÷a çc h¹t çt t¨ng lªn, ®Êt sÐt ph©n bè ®−îc ®Òu h¬n nhê
®ã mµ tÝnh th«ng khÝ còng nh− c−êng ®é chÞu nÐn Êm cña vËt liÖu sÏ t¨ng lªn.
M¸y ®¸nh t¬i cã nhiÒu lo¹i nhq: m¸y ®¸nh t¬i, kiÓu trôc xo¾n vÝt, m¸y ®¸nh
t¬i kiÓu b¨ng chuyÒn, m¸y ®¸nh t¬i kiÓu ly t©m.
114
H×nh 30:
H×nh 30 tr×nh bµy lo¹i m¸y kiÓu b¨ng chuyÒn. VËt liÖu lµm khu«n (3) tõ
phÔu tiÕp liÖu (1) ®−îc trót xuèng b»ng chuyÒn (2) ®ang di ®éng.
Çc tÊm r¨ng l−îc (5) trªn mÆt b¨ng chuyÒn 92) cuèn vËt liÖu ®i vµ víi
tèc ®é cao h¾t vËt liÖu vµo tÊm sµng treo (6) ®ang l¾c l−. Çc khèi lín ch−a bÞ
tan th× bÞ tÊm ch¾n (4) ng¨n l¹i, cßn vËt liÖu ®· ®−îc ®¸nh t¬i th× ®−îc ®−a tíi
n¬i lµm khu«n.
IV. ChÕ t¹o bé mÉu vμ hép thao.
Bé mÉu bao gåm: mÉu, tÊm mÉu, mÉu cña hÖ, thèng rãt, ®Ëu h¬i, ®Ëu
ngãt.
- MÉu dïng ®Ó t¹o ra lßng khu«n, th«ng th−êng mÉu cã h×nh d¹ng bª
ngoµi cña vËt dóc.
- TÊm mÉu ®Ó kÑp khi lµm khu«n.
- MÉu hÖ thèng rãt, ®Ëu h¬i, ®Ëu ngãt ®Ó t¹o ra nh÷ng bé phËn cña hÖ
thèng rãt, ®Ëu h¬i, ®Ëu ngãt trong khu«n.
Hép thao dïng ®Ó chÕ t¹o thao. H×nh d¹ng bªn trong cña hép thao gièng
h×nh d¹ng bªn ngoµi cña thao vµ gièng h×nh d¹ng bªn trong cña vËt ®óc.
1. VËt liÖu lµm mÉu vµ hép thao.
VËt liÖu ®Ó lµm bé mÉu vµ hép thao ph¶i ®¹t yªu cÇu sau:
115
a. §¶m b¶o ®é nãng, ®é chÝnh x¸c khi gia c«ng t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng
rót mÉu vµ lµm cho bÒ mÆt khu«n, thao nh½n bãng chÝnh x¸c.
b. CÇn ph¶i bÒn, cøng, sö dông ®−îc l©u.
c. Kh«ng bÞ co, tr−¬ng, nøt… ®Ó gi÷ ®−îc hinh d¹ng kÝch th−íc chÝnh
x¸c.
d. ChÞu ®−îc t¸c dông c¬, ho¸ cña hçn hîp lµm khu«n, kh«ng bÞ gØ vµ
¨n mßn.
e. RÎ tiÒn vµ dÔ gia c«ng.
Trªn c¬ së çc yªu cÇu trªn, vËt liÖu lµm mÉu vµ hép thao th−êng dïng
lµ: gç kim lo¹i, th¹ch cao, xi m¨ng. chÊt dÎo v.v… nh−ng th«ng dông lµ gç,
kim lo¹i.
2. C«ng nghÖ chÕ t¹o mÉu vµ hép thao.
§Ó chÕ t¹o ®−îc bé mÉu vµ hép thao, tr−íc tiªn ng−êi çn bé kü thuËt
ph¶i c¨n cø vµo b¶n vÏ chi tiÕt cÇn chÕ t¹o ®Ó vÏ ra b¶n vÏ vËt ®óc, sau ®ã tõ
b¶n vÏ vËt ®óc vÏ ra mÇu vµ hép thao. Trªn c¬ së b¶n vÏ mÉu vµ hép cao.
- B¶n vÏ vËt ®óc lµ b¶n vÏ ®· tho¶ m·n ®−îc çc yªu cÇu, ®Æc ®iÓm cña
b¶n vÏ chi tiÕt, ngoµi ra cßn thÓ hiÖn ®−îc tÝnh c«ng nghÖ cña ®óc (tøc lµ thÓ
hiÖn ®−îc mÆt ph©n khu«n, ®é dèc ®óc, b¸n kÝnh gãc l−în, l−îng d− ®é cao
gãt, l−¬ng d− gia c«ng c¬ khÝ).
B¶n vÏ mÉu, hép thao lµ b¶n vÏ ®−îc x©y dùng tõ b¶n vÏ vËt ®óc nªn thÓ
hiÖn ®−îc çc yªu cÇu cña ®Æc ®iÓm cña b¶n xÏ mÉu, ®ång thêi nã cßn thÓ
hiÖn ®−îc c«ng nghÖ, nguyªn vËt liÖu chÕ t¹o mÉu, hép thao.
Trong tr−êng hîp chÕ t¹o mÉu vµ hép thao tõ vËt liÖu gç, ®Ó tr¸nh mÉu
cong vªnh khi gç co, tr¸nh nøt nÎ vµ t¨ng ®é bÒn khi ghÐp cÇn chó ý.
- Theo tiÕt diÖn ngang, çc vßng thí gç kh«ng ®−îc trïng h−íng nhau
(h×nh 31a).
- Theo chiÒu däc thí gç, çc thí cÇn tr¸nh ph©n bè song song víi nhau
(h×nh 31b).
116
H×nh 31:
- Khi chÕ t¹o nh÷ng bÒ mÆt lín, cÇn ph¶i ph©n ra thµnh nhiÒu m¶nh råi
ghÐp l¹i (h×nh 31c)
- §Ó t¨ng søc bÒn mèi ghÐp, bÒ mÆt ghÐp ph¶i nªn lµm d−íi d¹ng çc
mÆt bËc. Çc tÊm ghÐp cÇn lµm r·nh vµ vÊu ngµm víi nhau (h×nh 31g).
- Sau khi ghÐp mÉu, hép thao ng−êi ta th−êng dïng giÊy nh¸m ®Ó mµi
nh½n vµ ®¸nh bãng mÉu. §Ó b¶o vÖ mÉu khái thÊm n−íc vµ ®Ó t¨ng ®é bãng
bÒ mÆt ng−êi ta th−êng s¬n mÇu. MÇu s¬n quy ®Þnh nh− sau:
Xanh: ®óc thÐp
§á: §óc gang
Vµng: ®óc kim lo¹i mµu
V. C«ng nghÖ lμm khu«n vμ thao
Trong s¶n xuÊt ®¬n hciÕc vµ s¶n xuÊt hµng lo¹t nhá, khu«n vµ thao ®−îc
chÕ t¹o b»ng tay.
Khi s¶n xuÊt hµng lo¹t vµ hµng khèi: khu«n, thao ®−îc chÕ t¹o trªn
m¸y.
117
1. C«ng nghÖ lµm khu«n vµ thao b»ng m¸y
Lµm khu«n, thao b»ng tay cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
- §é chÝnh x¸c cña khu«n, thao kh«ng cao,
- N¨ng suÊt thÊp
- Yªu cÇu tr×nh ®é tay nghÒ cña c«ng nh©n cao, ®iÒu kiÖn lao ®éng
nÆng nhäc
- Cã thÓ lµm ®−îc çc khu«n, thao phøc t¹p, kÝch th−íc khèi l−îng tuú
ý.
- Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p lµm khu«n, thao b»ng tay nh−:
- Lµm khu«n thao b»ng hai hßm khu«n (hép hai nöa)
H×nh 32:
- Lµm khu«n thao b»ng d−ìng g¹t.
118
- Lµm khu«n thao b»ng mÉu (hép thao) cã miÕng rêi…
H×nh 32 Giíi thiÖu tr×nh tù nh÷ng thao t¸c lµm khu«n b»ng 2 hßm
khu«n víi mÉu hai nöa.
H×nh 33. Giíi thiÖu tr×nh tù lµm khu«n víi hai hßm khu«n vµ mÉu
nguyªn.
H×nh 34. Giíi thiÖu qu¸ tr×nh lµm thao trong hép thao hai nöa.
H×nh 33:
R¸p hai nöa hép thao råi kÑp chÆt víi nhau (h×nh 34a) cho hçn hîp lµm
thao, x−¬ng thao vµo hép thao råi ®Çm chÆt, sau ®ã dïng bóa gâ nhÑ ®Ó thao
láng ra, th¸o kÑp vµ më hép ®Ó lÊy thao (h×nh 34b)
0
H×nh 34:
119
2. C«ng nghÖ lµm khu«n, thao b»ng m¸y
Lµm khu«n, thao b»ng m¸y tøc lµ c¬ khÝ hoµ toµn bé qu¸ tr×nh lµm
khu«n hoÆc mét sè nguyªn c«ng c¬ b¶n nh− ®Çm chÆt, rót mÉu v.v… lµm
khu«n thao b»ng m¸y kh¾c phôc ®−îc çc khuyÕt ®iÓm cña ph−¬ng ph©p lµm
khu«n b»ng tay nghÜa lµ nhËn ®−îc chÊt l−îng tèt, n¨ng suÊt cao gÊp vµi chôc
lÇn.
Tuy nhiªn nÕu xuÊt ph¸t tõ chØ tiªu kinh tÕ th× lµm khu«n, thao b»ng
may chØ rÎ h¬n 40%. V× thÕ lµm khu«n, thao b»ng m¸y còng chØ dïng trong
s¶n xuÊt hµng lo¹t hoÆc hµng khèi.
M¸y lµm khu«n, thao hiÖn nay cã nhiÒu lo¹i nh−: lµm khu«n thao trªn
m¸y Ðp, lµm khu«n thao trªn m¸y d»n, lµm khu«n thao trªn m¸y võa d»n võa
Ðp v.v…
a. Lµm khu«n thao trªn m¸y Ðp.
S¬ ®å nguyªn lý cña m¸y Ðp tr×nh bµy trªn h×nh 35
H×nh 35:
KÑp chÆt mÉu 2, hßm khu«n chÝnh 3 (cã chiÒu cao H) vµ håm khu«n
phô 4 (cã chiÒu cao h) lªn bµn m¸y 1. §æ ®Çy hçn hîp lµm khu«n vµo hßm
khu«n. Xµ ngang 5 l¾p chµy Ðp 6 ®−îc quay ®Õn vÞ trÝ lµm viÖc (kÝch th−íc
chµy Ðp nhá h¬n kÝch thø¬c hßm khu«n phô mét Ýt). Më van cho khÝ Ðp vµo
theo r·nh 7 ®Ó ®Èy pitt«ng 8 trong xilanh 9 lªn, ®ång th¬i lµm cho toµn bé bµn
m¸y, hßm khu«n ®i lªn. Chµy Ðp cè ®Þnh sÏ lÕn chÆt hçn hîp lµm khu«n ®Õn
mÆt khu«n ®Õn m¼t trªn cña hßn khu«n chÝn, më van cho khÝ Ðp ra ngoµi lµm
120
toµn béphÇn th©n h¹ xuèng. QuÇy ngang ®Ó tiÕn hµnh rót mÉu vµ l¹i lËp l¹i
qu¸ tr×nhlµm khu«n kh¸c. §é ®»m chÆt cña khu«n biÓu thÞ trªn h×nh(b).
b. Lµm khu«n, thao trªn m¸y d»n.
H×nh 36 lµ s¬ ®å m¸y d»n. MÉu 2 vµ håm khu«n 3 l¾p trªn bµn m¸y 1.
Sau khi ®æ hçn hîp lµm khu«n, ta më cho khÝ Ðp theo r·nh 4 vµo xilanh 5 ®Ó
®Èy bitt«ng 6 cïng bµn m¸y ®i lªn. §Õn ®é cao chõng ÷ 80mm th× lç khÝ vµo 4
bÞ ®ãng l¹i vµ hë lç khÝ 7, nªn khÝp Ðp trong xi lanh tho¸t ra ngoµi, ¸p suÊt
trong xi lanh gi¶m ®ét ngét, bµn m¸y bÞ r¬i xuèng vµ ®Ëp vµo thµnh xi lanh.
Khi pitt«ng r¬i xuèng th× lç khÝ 4 l¹i hë ra vµ qu¸ tr×nh d»n l¾p l¹i. Nh− vËy
hçn hîp lµm khu«n ®−îc d»n chÆt nhê träng l−îng b¶n th©n cña hçn hîp khi
va ch¹m. §é ®Çm chÆt cña khu«n (biÓu thÞ trªn h×nh b) kh«ng ®Òu theo chiÒu
cao (trªn nhá d−íi lín).
H×nh 36 + 37:
c. Lµm khu«n thao trªn m¸y võa d¨ng võa Ðp.
S¬ ®å lµm khu«n, thao trªn m¸y võa d»n võa Ðp tr×nh bµy trªn h×nh 37.
MÉu 2 vµ hßm khu«n 3 l¾p trªn bµn m¸y 1. Chµy Ðp 9 cïng xµ ngang
quay khái vÞ trÝ trªn hßm khu«n sau ®ã ®æ ®Çy hçn hîp lµm khu«n. Ðp khÝ
theo r·nh 4,5 vµo xi lanh 8 vµ ®Èy bitt«ng 6 cïng bµn m¸y ®i lªn, khÝ Ðp theo
r·nh 4,5 vµo xi lanh 8 vµ ®Èy pitt«ng 6 cïng bµn m¸y ®i lªn, khi lç khhÝ 7 hë
ra khÝ Ðp tho¸t ra ngoµi, bµn m¸y l¹i r¬i xuèng.
Qu¸ tr×nh nµy thùc hiÖn giai ®o¹n d»n nh− m¸y d»n ë trªn. Sau khi d»n
xong, quay chµy Ðp vÒ vÞ trÝ trªn hßm khu«n, ®ãng cöa r·nh 4, më r·nh 10,
121
khi Ðp sÏ n©ng pitt«ng 8 cïng toµn bé pitt«ng 6 vµ bµn m¸y ®i lªn ®Ó thùc hiÖn
qu¸ tr×nh Ðp. Sau ®ã quay chµy Ðp ®Ó tiÕn hµnh lÊy hßm khu«n ra, tiÕp tôc lµm
khu«n kh¸c.
§é ®Çm chÆt hçn hîp lµm khu«n b»ng ph−¬ng ph¸p nµy t−¬ng ®èi ®Òu
(h×nh 37b).
d. So s¸nh vµ lùa chän qu¸ tr×nh lµm khu«n, thao b»ng m¸y.
VÒ mÆt n¨ng suÊt th× dÇm chÆt khu«n, thao trªn m¸y Ðp mÊt 4,5 gi©y
cßn trªn m¸y dµn mÊt 9,6 gi©y. VÒ ®iÒu kiÖn lao ®éng th× m¸y d»n g©y tiÕng
®éng lín. VÒ c«ng tiªu hao cho dÇm chÆt th×: nÕu khu«n cao h¬n 300mm c«ng
tiªu hao trªn m¸y Ðp nhiÒu h¬n trªn m¸y Ðp.
VÒ ®é ®Çm chÆt th× m¸y d»n võa Ðp tèt nhÊt v× ®é ®Çm chÆt ®Òu ®Æn.
Tãm l¹i trong thùc tÕ khi lµm khu«n thÊp dïng m¸y Ðp, lµm khu«n cao
dïng m¸y d»n hoÆc võa d»n võa Ðp.
Ph−¬ng h−íng t−¬ng lai lµ nghiªn cøu sö dông nhiÒu m¸y Ðp v× n¨ng
suÊt cao, ®iÒu kiÖn lao ®éng tèt.
VI. sÊy khu«n vμ thao.
1. Môc ®Ých
SÊy khu«n, thao nh»m n©ng cao ®é bÒn, ®é nón, tÝnh th«ng khÝ vµ gi¶m
bít kh¶ n¨ng t¹o khÝ khi rãt kim lo¹i láng vµo khu«n víi nh÷ng vËt ®óc kh«ng
®ßi hái chÊt l−îng cao cã thÓ kh«ng sÊy khu«n. Thao lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn
khã kh¨n h¬n nªn ph¶i sÊy tr−íc khi dïng.
Ngµy nay ng−êi ta ®ang cè g¾ng dïng khu«n t−¬i ®Ó ró ng¾n thêi gian
chÕ t¹o, nh»m gi¶m gi¸ thµnh s¶n phÈm.
Tuú theo kÝch th−íc khu«n, thao vµ hçn hîp chÕ t¹o chóng mµ ta quyÕt
®Þnh chÕ ®é sÊy.
NhiÖt ®é sÊy th−êng 1750 ÷ 4500C.
Thêi gian sÊy ®−îc quy ®Þnh cho tõng lo¹i khu«n, thao.
2. Çc ph−¬ng ph¸p sÊy
Tuú theo yªu cÇu cô thÓ mµ chóng ta cã thÓ tiÕn hµnh sÊy theo çc
ph−¬ng ph¸p sau ®©y:
122
a. SÊy bÒ mÆt cã thÓ tiÕn hµnh sÊy trùc tiÕp bÒ mÆt khu«n nhê r¬m, r¹,
than , cñi… ph−¬ng ph¸p nµy th−êng dïng sÊy lo¹i khu«n lµm trªn nÒn
x−ëng. Cã thÓ s¬n lªn bÒ mÆt khu«n mét líp s¬n dÔ ch¸t sau ®ã måi löa ®Ó sÊy
khu«n. Cã thÓ dïng lß sÊy di ®éng ®èt b»ng than, cñi ®Ó sÊy hoÆc sÊy b»ng
dßng khÝ nãng, sÊy b»ng tia hång ngo¹i v.v…
b. SÊy thÓ tÝch. Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc dïng ®Ó sÊy toµn bé khu«n hoÆc
thao b»ng lß buång hoÆc lß liªn tôc.
3. L¾p r¸p khu«n.
Khu«n, thao sau khi sÊy ®−îc l¾p r¸p ®Ó t¹o thµnh lßng khu«n trªn,
khu«n d−íi vµ thao. §Ó t¨ng ®é cøng v÷ng cña thao trong khu«n ng−êi ta
dïng çc con m· ®Ó ®ì hoÆc chèng thao.
Çc d¹ng con m· th−êng dïng cho trªn h×nh 38
H×nh 38:
VËt liÖu lµm con m· th−êng cïng lo¹i víi vËt liÖu vËt ®óc. HiÖn nay
th−êng dïng con m· b»ng thÐp, gang; con m· b»ng ®ång thau ®Ó ®óc hîp kim
®ång; con m· b»ng nh«m ®Ó ®óc hîp kim nh«m. §Ó chèng gØ ®«i khi con m·
cßn ®−îc m¹ thiÕc.
123
Khi kim lo¹i láng trong khu«ng kÕt tinh, con m· sÏ g¾n liÒn víi vËt ®óc.
VII. nÊu ch¶y vμ rãt hîp kim ®óc
1. TÝnh ®óc cña hîp kim
Trong s¶n xuÊt ®óc, ng−êi ta cã thÓ sö dông nhiÒu lo¹i hîp kim ®Ó chÕ
t¹o vËt ®óc. §ã lµ gang x¸m,j gang tr¾ng, çc lo¹i thÐp hîp kim hoÆc thÐp
cacbon, çc hîp kim mµu nh− ®ång thanh, ®ång thau, çc hîp kim nh«m
®óc…
Mçi lo¹i hîp kim cã kh¶ n¨ng t¹o ra chÊt l−îng vËt ®óc kh¸c nhau. TÝnh
®óc cña hîp kim quyÕt ®Þnh mét phÇn quan träng ®Õn chÊt l−îng ®ã. §Ó ®¸nh
gi¸ çc hîp kim ®óc ng−êi ta dïng çc tiªu chuÈn sau:
a. TÝnh ch¶y lo∙ng lµ kh¶ n¨ng ®iÒn ®Çy kim lo¹i láng vµo khu«n víi
cmøc ®é dÔ hay khã.
TÝnh ch¶y lo·ng cao sÏ ®iÒn ®Çy tèt vµo lßng khu«n cã ®é phøc t¹p cao,
thµnh máng kh«ng g©y thiÕu hôt. Ng−îc l¹i nÕu ch¶y lo·ng kÐm sÏ g©y trë
ng¹i cho qu¸ tr×nh nÊu ch¶y, cho viÖc ®iÒn ®Çy lßng khu«n.
TÝnh ch¶y lo·ng cña mét hîp kim phô thuéc vµo thµnh phÇn ho¸ häc
cña hîp kim ®ã; nhiÖt ®é nÊu ch¶y hoÆc nhiÖt ®é ®ã rãt; lo¹i khu«n ®óc vµ
c«ng nghÖ rãt.
b. §é co ngãt lµ sù gi¶m kÝch th−íc dµi vµ gi¶m thÓ tÝch cña vËt dóc khi
®«ng ®Æc.
Sù co ngãt cña hîp kim lµ nguyªn nh©n g©y ra çc khuyÕt tËt rç co, lâm
co vµ biÕn d¹ng vËt ®óc.
Trong s¶n xuÊt ®óc, hîp kim nµo cã ®é co ngãt lín th× khu«n ®óc ph¶i
cã ®Ëu ngãt lín, kÕt cÊu vËt ®óc hîp lý.
§é co ngãt phô thuéc chñ yÕu vµo lo¹i vËt liÖu kim lo¹i, mét phÇn nhá
phô thuéc vµp nhiÖt ®é vµ kÕt cÊu ®óc.
c. TÝnh thiªn tÝch lµ sù kh«ng ®ång ®Òu thµnh phÇn ho¸ häc trong vËt
®óc khi hîp kim ®óc kÕt tinh.
Thiªn tÝch trong vËt ®óc cã hai lo¹i: thiªn tÝch vïng vµ thiªn tÝch néi bé
h¹t. TÝnh thiªn tÝch phô thuéc vµo lo¹i hîp kim ®óc vµo chÕ ®é lµm nguéi.
124
d. TÝnh hoµ tan khi lµ sù x©m nhËp cña çc khÝ trong m«i tr−êng vµo
hîp kim ®óc trong khi nÊu, rãt vµ kÕt tinh.
Çc lo¹i khÝ hoµ tan nh− «xy, nit¬, hydr«, cacbonic… hoµ tan vµo hîp
kim ®óc sÏ t¹o nªn nh÷ng «xyt hoÆc nit¬ric ë thÓ r¾n. Chóng cïng tån t¹i d¹ng
khÝ nguyªn tö lµ nguyªn nh©n g©y ra rç khÝ.
2. NÊu ch¶y gang.
Gang lµ çc lo¹i hîp kim ®óc cã tÝnh ®óc tèt.
Ng−êi ta dïng phæ biÕn gang x¸m ®Ó ®óc çc vËt ®óc cho ngµnh c¬ khÝ.
V× vËy, ë ®©y chØ xÐt qu¸ tr×nh nÊu ch¶y gang.
a. VËt liÖu nÊu ch¶y gang: ®Ó nÊu ch¶y gang láng, vËt liÖu ®−a vµo
gåm kim lo¹i, nhiªn liÖu vµ chÊt trî dung. Mét khèi l−îng nhÊt ®Þnh cã tØ lÖ
thÝch hîp vµ vËt liÖu trªn gäi lµ mÎ liÖu.
- VËt liÖu kim lo¹i: chóng gåm thái lß cao, thÐp phÕ liÖu vµ çc vËt liÖu
vÒ lß (gang thõa, vËt ®óc háng, çc hÖ thègn ®Ëu rãt, ®Ëu ngãt…). Ngoµi ra
khi cÇn cho thªm pheroo hîp kim nh− Fe - Si; Fe - Mn…
TØ lÖ çc vËt liÖu kim lo¹i trªn tÝnh to¸n sao cho phï hîp víi chÊt l−îng
cña vËt kiÖu ®óc yªu cÇu.
- Nhiªn liÖu lµ lo¹i vËt liÖu ®Ó sinh nhiÖt.
Cã thÓ dïng nhiªn liÖu r¾n, láng hoÆc khÝ. PhÇn lín lß nÊu gang dïng
nhiªn liÖu r¾n: than cèc, than gÇy nhiÖt luyÖn, than ®¸ v.v…
Sù tiªu hao cña nhiªn liÖu r¾n tuú thuéc vµo lo¹i lß nÊu, vµo khèi l−îng
mÎ liÖu vµ nhiÖt ®é n−íc gang. VÝ dô: cèc tiªu hao kho¶ng 10 ÷16% so víi vËt
liÖu kim lo¹i, cßn than gÇy nhiÖt luyÖn tiªu hao 20 ÷ 22%.
- ChÊt trî dung lµ lo¹i vËt liÖu t¹o xØ trong qu¸ tr×nh nÊu ch¶y.
Sù t¹o xØ nh»m lo¹i bá t¹p chÊt kh«ng cã lîi trong gang nh− Mns, FÐ,
SiO2 v.v…
§Ó t¹o xØ, chÊt trî dung hay dïng l¸ ®¸ v«i (CaCO3); ®«l«mit, huúnh
th¹ch v.v…
ChÊt trî dung lµ ®¸ v«i tiªu hao kho¶ng 20 ÷ 25% so víi khèi l−îng
than cèc.
125
b. ThiÕt bÞ nÊu ch¶y: thiÕt bÞ nÊu ch¶y gang gåm çc lo¹i lß ®øng, lß
ngän löa, lß ®iÖn v.v…Dïng phæ biÕn nhÊt lµ lo¹i lß ®øng. Lo¹i lß nµy chiÕm
Ýt diÖn tÝch, c«ng suÊt cao, tiªu hao Ýt nhiªn liÖu, nhiÖt ®é n−íc gang b¶o ®¶m
yªu cÇu (C0max = 14500C).
CÊu t¹o lß ®øng nÊu gang giíi thiÖu trªn h×nh 39. Lß døng cã chiÒu cao
lín vµ tØ lÖ víi ®−êng kÝnh trong d, th©n lß H = (6 ÷ 8)d. N¨ng suÊt cña lß cã
thÓ ®¹t tõ 1÷27 T/h gang láng.
§ã lµ lß ®øng, h×nh tô (h×nh 39) gåm cã çc bé phËn chñ yÕu lµ: bé
phËn ®ì lß, th©n lß, thiÕt bÞ tiÕp liÖu vµ thiÕt bÞ giã nãng, hÖ thèng giã vµ thiÕt
bÞ lµm nguéi, èng khãi cã thiÕt bÞ dËp löa, lß tr−íc vµ ®−êng dÉn ngang v.v…
Lß ®−îc ®Æt trªn çc cét chèng (1) cña bé phËn ®ì lß. Th©n lß lµ bé
phËn chñ yÕu cña lß nÊu gang gåm cã phÇn nåi lß ë phÝa d−íi vµ phÇn tªn cña
th©n lß. Th©n lß gåm vá ngoµi (2) lµm b»ng thÐp tÊm dµy 8 - 10mm. Bªn trong
cã lãt g¹ch chiôi löa (3). §Ó b¶o vÖ cho g¹ch khái bÞ vì do phèi liÖu ®Ëp vµo,
ë phµn trªn cña th©n lß cã ®Æt nh÷ng èng gang (4) ë cæ lß. Bé phËn tiÕp liÖu
®−a than cèc (5) vµ kim lo¹i 96) vµo lß qua cöa tiÕp liÖu ®−îc c¬ khÝ ho¸ vµ do
thïng tiÕp liÖu ®−îc dÉn vµo lß tù qu¹t giã (19) qua èng giã (9) n»m trªn nåi
lß. èng khãi (10) dïng ®Ó hót çc khÝ ë phÇn trªn lß nÊu gang ra vµ th¶i ra
ngoµi.
§Ønh èng khãi lµ thiÕt bÞ dËp löa (11) dïng ®Ó thu thÊp çc h¹t bôi nãng
®á trong khÝ tho¸t ra tõ èng khãi vµ dËp t¾t çc ®èm löa, tr¸nh ho¶ ho¹n vµ
tr¸nh lµm bÈn kh«ng gian xung quanh.
PhÇn nåi lß lµ phÇn kh«ng gian tõ ®¸y lß (12) tíi èng giã (9). §¸y lß
®−îc phñ mét líp vËt liÖu chÞu löa ®· nÖn chÆt. PhÝa cuèi nåi lß lµ miÖng ra
gang (14) ®Ó cho gang láng ch¶y vµo lß tr−íc (15). Kim lo¹i tõ lß tr−íc ch¶y
qua miÖng ra gang (16) vµo m¸ng ra gang (17) vµ ch¶y ra ngoµi. XØ ®−îc th¸o
ra ngoµi b»ng miÖng xØ (18).
126
H×nh 39:
3. Rãt hîp kim láng vµo khu«n
Sau khi l¾p r¸p khu«n ta rots hîp kim láng vµo khu«n.
VÞ trÝ khu«n cÇn ph¶i bè trÝ cho qu¸ tr×nh rãt ®−îc thuËn lîi nhÊt, chãng
®iÒn ®Çy vµ b¶o ®¶m chÊt l−îng vËt ®óc. Th«ng th−êng çc khu«n ®óc bè trÝ
n»m ngang ë gÇn chç nÊu ch¶y. Ph¶i kÑp chÆt khu«n hoÆc ®Ì khu«n b¶o ®¶m
chèng ®−îc lùc ®Èy cña kim lo¹i láng.
Hîp kim láng tõ lß nÊu cho vµo thïng rãt cã dung tÝch thÝch hîp víi
lo¹i khu«n. B¶o ®¶m kh«ng cho xØ láng theo hîp kim ®óc vµo lßng khu«n khi
rãt. NhiÖt ®é rãt cña hîp kim phô thuéc vµo lo¹i hîp kim vµ kÕt cÊu vËt ®óc.
127
§èi víi gang nhiÖt ®é rãt 1200 ÷ 13500
ThÐp cacbon vµ thÐp hîp kim 1500 ÷ 16000C
Hîp kim ®ång 1040 ÷ 11700C
Hîp kim nh«m 700 ÷ 7500C
4. Dì khu«n vµ lµm s¹ch

Sau khi ®· kÕt tinh vµ nguéi d−íi 400 - 5000C, vËt ®óc, ®−îc dì ra khái
khu«n. ViÖc dì khu«n vµ ph¸ thao lµ mét nguyªn c«ng kh¸ vÊt v¶ nÆng nhäc
nªn th−êng ®−îc c¬ khÝ ho¸. Sau khi th¸o hßm khu«n vµ ®Ëp lín ®Êt çt trong
hßm khu«n ra cßn cÇn ph¸ thao trong çc lç cña vËt ®óc. ViÖc ph¸ thao cã thÓ
tiÕn hµnh b»ng tay (dïng bóa, ®ôc, dông cô khÝ nÐn) hoÆc b»ng m¸y (m¸y
rung, m¸y phun n−íc d−íi ¸p suÊt 25 - 100 atmophe…)
Lµm s¹ch vËt ®óc
Sau khi ph¸ khu«n vµ ph¸ thao, vËt ®óc ®−îc ®¸nh s¹ch khái líp ®Êt çt
ch¸y dÝnh vµo. C«ng viÖc nµy cã thÓ tiÕn hµnh b»ng tay (b»ng ®ôc, bµn tr¶i
thÐp vµ çc dông cô kh¸c) hoÆc b»ng m¸y (tang quay, m¸y phun çt, m¸y
phun çt vµ n−íc…).
Çc ®Ëu ngãt, ®Ëu rãt… ®−îc c¾t bá khái vËt ®óc b»ng gia c«ng c¬ hoÆc
b»ng tia löa hå quang ®iÖn vµ tia löa ®Ìn xØ.
128
5. §óc thÐp.
a. Ph©n lo¹i
ThÐp cacbon, thÐp hîp kim ®Òu cã thÓ ®óc ®−îc vµ gäi lµ thÐp ®óc. C¨n
cø vµo thµnh phÇn ho¸ häc ta ph©n thÐp ®óc t−¬ng øng nh− ph©n lo¹i theo
c«ng dông cña thÐp cacbon vµ thÐp hîp kim.
b. §Æc ®iÓm khi ®óc thÐp.
So víi gang x¸m, thÐp cã tÝnh ®óc kÐm h¬n v× nhiÖt ®é ch¶y cao, ®é qu¸
nhiÖt lín, ®é co lín, hoµ tan khÝ nhiÒu, dÔ x¶y ra khuyÕt tËt (rç khÝ, rç co…),
thiªn tÝch xÈy ra ë thÐp hîp kim rÊt phæ biÕn. MÆt kh¸c çc lo¹i thÐp ®Òu cã
nhiÖt ®é nãng ch¶y cao nªn h¹n chÕ tÝnh ch¶y lo·ng. V× thÕ yªu cÇu vËt ®óc cã
kÕt cÊu ®¬n gi¶n, chiÒu dµy thµnh thÝch hîp, ®Òu ®Æn. HÖ thèng rãt, ®Ëu ngãt,
®Ëu h¬i cÇn bè trÝ hîp lý ®Ó bï ngãt, tho¸t khÝ. Çc lo¹i khu«n cÇn cã tÝnh bÒn
nhiÖt cao, tÝnh lón tèt, tÝnh th«ng khÝ tèt.
ThÐp cã thÓ ®óc trong khu«n çc chÞu nhiÖt, trong çc lo¹i khu«n kim
lo¹i. Nh÷ng thÐp hîp kim cao th−êng ®óc trong khu«n vá máng khu«n mÉu
ch¶y.
c. NÊu ch¶y thÐp
Trong thùc tÕ s¶n xuÊt, nÊu ch¶y thÐp ®óc lµ mét qu¸ tr×nh luyÖn kim
theo yªu cÇu cña kim lo¹i vËt ®óc. Cã thÓ thùc hiÖn nÊu ch¶y thÐp trong lß
chuyÖn, lß b»ng, lß hå quang.
- Lß chuyÓn (cßn gäi lµ lß quay hay lß thÐp th«i nh− lß Besme, Thomat
H25): Nguyªn liÖu lµ gang láng (lß cao hay lß ®øng) ®−a vµo lß råi thæi «xy
vµo ®Ó ®èt ch¸y cacbon vµ khö t¹p chÊt. ë nhiÖt ®é thÊp (<13000C) ®èt ch¸y
Si, Mn, ë nhiÖt ®é cao (> 13000C), cacbon bÞ ®èt ch¸y lµ chñ yÕu. NhiÖt l−îng
sinh ra trong lß chñ yÕu do nhiÖt ®é n−íc gang láng vµ çc ph¶n øng ch¸y.
Thêi gian nÊu luyÖn ng¾n, n¨ng suÊt cao, nh−ng khã ®iÒu chØnh thµnh phÇn
nªn chÊt l−îng thÐp kh«ng cao.
- Lß ®iÖn hå quang.
129
N¨ng l−îng do hå quang sinh ra gi÷a çc ®iÖn cùc. §©y lµ lo¹i lß cã
chÊt l−îng cao v× do nhiÖt ®é cao, æn ®Þnh, dÔ ®iÒu chØnh thµnh phÇn…. (h×nh
26).
6. §óc hîp kim mµu
a. §óc hîp kim nh«m
Hîp kim nh«m cã tÝnh ®óc tho¶ m·n. HÖ hîp kim nh«m ®óc gåm Al -
Si (gäi lµ Silumin, cã tÝnh ®óc tèt nhÊt). Hîp kim Al - Cu, Al - Mg… ®óc d−íi
¸p lùc lµ tèt nhÊt. Hîp kim nh«m cã nhiÖt ®é ch¶y thÊp nh−ng dÔ bÞ «xy ho¸
(t¹o «xyt nh«m) cã ®é bÒn rÊt kÐm, ®é co lín, dÔ nøt nãng…cã thÓ dïng
khu«n çt, khu«n kim lo¹i víi hÖ thèng rãt hîp lý (ªm, liªn tôc nh− rãt xi
ph«ng, ®Ëu ngãt lín, tho¸t khÝ tèt…) ®Ó ®óc.
Hîp kim nh«m ®−îc nÊu ch¶y trong lß ®iÖn trë víi c«ng suÊt kh«ng lín
l¾m v× nhiÖt ®é nÊu ch¶y thÊp.
b. §óc hîp kim ®ång.
§ång ®á (Cu) - ®ång nguyªn chÊt cã nhiÖt ®é nãng ch¶y kho¶ng
10830C, tÝnh ®óc kÐm v× co nhiÒu, dÔ thiªn tÝch, dÔ hoµ tan khÝ t¹o cho chi tiÕt
®óc rç khÝ, rç xØ, dÔ nøt. Trong c«ng nghiÖp th−êng dïng hîp kim ®ång thanh,
®ång thau.
TÝnh ®óc cña hîp kim phô thuéc vµo thµnh phÇn cña hîp kim vµ kho¶ng
nhiÖt ®é kÕt tinh.
§ång thanh thiÕc vµ ®ång thanh kh«ng thiÕc nh− ®ång thanh nh«m,
®ång thanh ch×, ®ång thanh silic… cã tÝnh ®óc tho¶ m·n nªn cã thÓ dïng ®Ó
®óc çc s¶n phÈm sö dông trong çc ngµnh c«ng nghiÖp.
§ång thau lµ hîp kim cña ®ång vµ kÏm, cïng lµ hîp kim cã tÝnh ®óc
®¹t yªu cÇu cao nh− tÝnh ch¶y lo·ng tèt, Ýt bÞ «xy ho¸, Ýt hoµ tan khÝ. §ång
thau dïng ®Ó ®óc çc chi tiÕt chÞu lùc.
Khu«n ®óc hîp kim th−êng lµ khu«n çt, khu«n sÐt, khu«n kim lo¹i víi
yªu cÇu tho¸t khÝ tèt. NÕu lµ khu«n çt nªn chän hçn hîp lµm khu«n mÞn. HÖ
thèng rãt cÇn bè trÝ hîp lý ®Ó rãt ªm, liªn tôc (vÝ dô rãt xi ph«ng). §Ëu ngãt
130
ph¶i ®ñ lín ®Ó bï ngãt khi ®«ng ®Æc. Hîp kim ®ång ®−îc nÊu ch¶y trong lß
nåi graphit, lß ®iÖn, lß c¶m øng.
VIII. ®óc ®Æc biÖt
§óc trong khu«n çt cã m«t sè nh−îc ®iÓm kh«ng tho¶ m·n ®−îc nhu
cÇu vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng ®ái hái ngµy cµng t¨ng. ViÖc xuÊt hiÖn mét lo¹t
çc dn¹g ®óc míi - gäi lµ ®óc ®Æc biÖt, ®· ®¸p øng phÇn lín çc ®ßi hái ®ã.
Nh÷ng d¹ng ®óc ®Æc biÖt sau ®©y ®ang phæ biÕn trong s¶n xuÊt hiÖn
nay.
1. §óc trong khu«n kim lo¹i.
Thùc chÊt cña ®óc trong khu«n kim lo¹i lµ ®iÒn ®Çy kim lo¹i láng vµo
khu«n chÕ t¹o b»ng kim lo¹i.
Khu«n kim lo¹i cã cÊu t¹o vÒ c¬ b¶n còng nh− khu«n çt nh−ng do
khu«n kim lo¹i cã tÝnh chÊt c¬ lý kh¸c vËt liÖu khu«n çt nªn nã cã nh÷ng ®Æc
®iÓm riªng
- Tèc ®é kÕt tinh cña hîp kim ®óc lín nhê kh¶ n¨ng trao ®æi nhiÖt cña
hîp kim láng víi thµnh khu«n cao. Do cã c¬ tÝnh cña vËt ®óc b¶o ®¶m tèt.
- §é bãng bÒ mÆt, ®é chÝnh x¸c cña lßng khu«n cao nªn t¹o ra chÊt
l−îng vËt ®óc tèt.
- Tuæi bÒn cña khu«n kim lo¹i cao.
- Do tiÕt kiÖm thêi gian lµm khu«n nªn n©ng cao t¨ng cao n¨ng suÊt
gi¶m gi¸ thµnh s¶n phÈm.
§óc trong khu«n kim lo¹i cã mét vµi nh−îc ®iÓm.
- Khu«n kim lo¹i kh«ng ®óc ®−îc çc vËt ®óc qu¸ phøc t¹p, thµnh máng
vµ khèi k−îng lín.
- Khu«n kim lo¹i kh«ng cã tÝnh lón vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng tho¸t khÝ.
§iÒu nµy sÏ g©y khã kh¨n cho c«ng nghÖ ®óc.
- Gi¸ thµnh chÕ t¹o khu«n cao
Ph−¬ng ph¸p nµy chØ dïng thÝch hîp trong d¹ng s¶n xuÊt hµng lo¹t víi
vËt ®óc ®¬n gi¶n, nhá hoÆc trung b×nh.
131
2. §óc ¸p l−c.
Khi hîp kim láng d−îc ®iÒn ®Çy vµo lßng khu«n d−íi mét ¸p lùc nhÊt
®Þnh th× gäi lµ ®óc ¸p lùc. Tuú theo yªu cÇu, ¸p lùc cã thÎ nhá b»ng çch hót
ch©n kh«ng khu«n gäi lµ ®óc ¸p lùc thÊp hoÆc ¸p lùc lín, gäi lµ ®óc ¸p lùc
cao. ¸p lùc t¸c dông khi ®iÒn ®Çy vµ gi÷ cho c¶ qu¸ tr×nh kÕt tinh.
§óc ¸p lùc cã ®Æc ®iÓm sau:
- §óc ®−îc vËt ®óc phøc t¹p, thµnh máng (1 ÷ 5mm) ®óc ®−îc çc lo¹i
lç cã kÝch thø¬c nhá.
- §é bãng vµ ®é chÝnh x¸c cao.
- C¬ tÝnh vËt ®óc cao nhê mËt ®é ®óc lín.
- N¨ng suÊt cao nhê ®iÒn ®Çy nhanh vµ kh¶ n¨ng c¬ khÝ hoµ thuËn lîi.
Nh−ng ®óc ¸p lùc còng bÞ h¹n chÕ bëi.
- Kh«ng dïng ®−îc thao çt v× dßng ch¶y cã ¸p lùc. Do ®ã h×nh d¹ng lç
hoÆc mÆt trong ph¶i ®¬n gi¶n.
- Khu«n chãng bÞ mµi mßn do dßng ch¶y ¸p lùc cña hîp kim ë nhiÖt ®é
cao.
Trªn h×nh 40 giíi thiÖu s¬ ®å nguyªn lý m¸y ®ócc ¸p lùc kiÓu pitt«ng cã
buång Ðp nguéi.
Hîp kim láng ®· ®Þnh l−îng cho vµo buång Ðp 2.
Khi pitt«ng Ðp 1 thùc hiÖn hµnh tr×nh Ðp, hîp kim láng Ðp lªn pitt«ng 3
®i xuèng. Cöa 4 sÏ dÉn hîp kim láng qau r·nh dÉn vµo lßng khu«n 5. Khu«n
®óc gåm hai phÇn tÜnh vµ ®éng cã c¬ cÊu ®ãng më. VËt ®óc sau khi ®«ng ®Æc
®−îc lÊy ra theo phÇn ®éng cña khu«n. Lóc nµy pitt«ng 3 thùc hiÖn sù dÞch
chuyÓn ng−îc ®Ó ®Èy phÇn hîp kim thõa 6 lªn khái miÖng xi anh chuÈn bÞ cho
hµnh tr×nh Ðp tiÕp tôc.
132
H×nh 40:
3. §óc ly t©m
Thùc chÊt cña ®óc ly t©m lµ ®iÒn ®Çy hîp kim láng vµo khu«n quay.
Nhê lùc ly t©m sinh ra khi quay sÏ lµm hîp kim láng ph©n bè lªn thµnh khu«n
vµ ®«ng ®Æc t¹i ®ã.
D¹ng ®óc ®Æc biÖt trong khu«n cã lùc t¹i ®ã.
- Tæ chøc kim lo¹i mÞn h¹t, kh«ng tån t¹i çc khuyÕt tËt rç khÝ, rç co
ngãt.
- T¹o ra vËt ®óc cã lç rçng mµ kh«ng cÇn thao.
- Kh«ng dïng hÖ thèng rãt phøc t¹p nªn Ýt hao phÝ kim lo¹i.
- T¹o ra ®−îc vËt ®óc gåm mét vµi líp kim lo¹i riªng biÖt trong cïng
mét vµi vËt ®óc.
Nh−îc ®iÓm cña ®óc ly t©m ®¸ng løu ý lµ thiªn tÝch vïng theo tiÕt diÖn
ngang vËt ®óc do mçi phÇn tö cã khèi l−îng kh¸c nhau chÞu lùc ly t©m kh¸c
nhau. Ngoµi ra khi ®óc èng, ®−êng kÝnh lç kÐm chÝnh x¸c vµ cã chÊt l−îng bÒ
mÆt xÊu.
133
Trªn h×nh 41 giíi thiÖu hai ph−¬ng ph¸p ®óc ly t©m: ®óc ly t©m cã trôc
quay th¼ng ®øng (a) vµ ®óc ly t©m cã trôc quay n»m ngang(b).
H×nh 41:
4. §óc theo khu«n mÉu ch¶y
§©y lµ mét d¹ng ®óc ®Æc biÖt tong khu«n mét lÇn. Thùc chÊt cña ®óc
theo khu«n mÉu ch¶y t−¬ng tù víi ®óc trong khu«n çt. Nh−ng cÇn ph©n biÖt
hai ®iÓm sau ®©y:
+ Lßng kh«ng ®−îc t¹o ra nhê mÉu lµ vËt liÖu dÔ ch¶y. Do ®ã viÖc lÊy
mÉu ra khái lßng khu«n thùc hiÖn b»ng çch nung ch¶y mÉu råi rãt ra theo hÖ
thèng rãt.
+ VËt liÖu chÕ t¹o khu«n b»ng chÊt liÖu ®Æc biÖt nªn chØ cÇn ®é dµy nhá
(6 ÷ 8mm) nh−ng l¹i rÊt bÒn, th«ng khÝ tèt, chÞu nhiÖt. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña
®óc theo khu«n mÉu ch¶y lµ:
- VËt ®óc cã ®é chÝnh x¸c cao nhê lßng khu«n kh«ng ph¶i l¾p r¸p theo
mÆt ph©n khu«n, kh«ng cÇn chÕ t¹o thao riªng.
- §é nh½n bÒ mÆt b¶o ®¶m do bÒ mÆt lßng khu«n nh½n, kh«ng ch¸y
khu«n v.v…
- VËt ®óc cã thÓ lµ vËt ®óc gåm nhiÒu c«ng ®o¹n nªn n¨ng suÊt kh«ng
cao. Do vËt ng−êi ta th−êng ph¶i c¬ khÝ ho¸ hoÆc tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh s¶n
xuÊt.
134
§óc theo khu«n mÉu ch¶y chØ dïng thÝch hîp ®Ó chÕ t¹o çc vËt ®óc víi
kim lo¹i quý, cÇn ph¶i tiÕt kiÖm; nh÷ng chi tiÕt ®ßi hái chÝnh x¸c cao v.v…
Trªn h×nh 42 giíi thiÖu mét d¹ng khu«n ®óc chÕ t¹o b»ng mÉu ch¶y.
H×nh 42:
5. §óc liªn tôc
§óc liªn tôc lµ mét qu¸ tr×nh rãt liªn tôc hîp kim láng vµo mét khu«n
kim lo¹i cã hÖ thèng lµm nguéi tuÇn hoµn vµ lÊy vËt ®óc ra liªn tôc.
Khi ng¾t qu·ng qu¸ tr×nh rãt vµ lÊy vËt ®óc ë mét thêi ®iÓm nµo ®ã tuú
theo s¶n xuÊt, ®óc b¸n liªn tôc lµ d¹ng phæ biÕn ®Ó chÕ t¹o çc s¶n phÈm d¹ng
thanh hoÆc èng cã tiÕt diÖn kh«ng ®æi.
Trªn h×nh 43 giíi thiÖu ba d¹ng ®óc liªn tôc ®óc thanh kim lo¹i; ®óc
èng kim lo¹i vµ d¹ng ®óc çc d¶i hoÆc tÊm kim lo¹i.
HiÖn nay çc n−íc trªn thÕ giíi sö dông vµ ph¸t triÓn ®óc liªn tôc rÊt
m¹nh ®Ó chÕ t¹o çc s¶n phÈm thÐp. VÝ dô ë Trung Quèc: s¶n l−îng ®óc liªn
tôc mçi n¨m t¨ng 10 triÖu tÊn. Çc xi nghiÖp luyÖn gang thÐp lín dïng 100%
®óc liªn tôc ®Ó chÕ t¹o s¶n phÈm.
135
H×nh 43:
IX. KiÓm tra çc khuyÕt tËt vËt ®óc.
1. KiÓm tra çc khuyÕt tËt vËt ®óc
NhiÖm vô chÝnh cña kiÓm tra kü thuËt lµ ph©n tÝch khuyÕt tËt cña s¶n
phÈm, x¸c ®Þnh d¹ng khuyÕt tËt vµ t×m biÖn ph¸p ®Ó lo¹i trõ chóng.
Phßng kiÓm tra kü thuËt kiÓm tra s¶n xuÊt ®óc ë x−ëng vµ chÞu sù l·nh
®¹o trùc tiÕp cña gi¸m ®èc cña nhµ m¸y. Ng−êi ta kiÓm tra nguyªn vËt liÖu vµ
®iÒu kiÖn kü thuËt sö dông chóng, qu¸ tr×nh c«ng nghÖ ®óc, kiÓm tra nhiÖt ®é
kim lo¹i láng ë bé phËn nÊu. Sau khi lµm s¹ch vËt ®óc, ng−êi ta kiÓm tra kü
cµng víi môc ®Ých ph¸t hiÖn phÕ phÈm, khuyÕt tËt.
Çc d¹ng khuyÕt tËt chñ yÕu cña vËt ®óc lµ: cong vªnh, rç khÝ, rç r¸t, rç
co. rç xØ, nøt nãng vµ nøt nguéi thiÕu hôt, lÖch, bavia, sai cì h¹t, thiªn tÝch…
Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra cã thÓ thùc hiÖn b»ng hai çch.
KiÓm tra çc khuyÕt tËt bªn ngoµi vËt ®óc (thiÕu hôt, lÖch, ch¸y çt…)
b»ng m¾t th−êng.
- KiÓm tra çc khuyÕt tËt bªn trong (rç khÝ, rç xØ…) b»ng çc thiÕt bÞ
kiÓm tra nh− m¸y kiÓm tra b»ng tia X, tia γ, b»ng siªu ©m.
2. Söa ch÷a khuyÕt tËt vËt ®óc.
136
KhuyÕt tËt cña vËt ®óc cã nhiÒu, nh−ng tuú theo tÝnh chÊt ®Æc ®iÓm cña
chi tiÕt ®óc mµ ta ®¸nh gi¸ vµ t×m biÖn ph¸p söa ch÷a.
Tuú theo tÝnh chÊt khuyÕt tËt, kÝch th−íc vµ h×nh d¹ng cña vËt ®óc
ng−êi ta tiÕn hµnh söa ch÷a b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p sau:
- Nh÷ng chç rç trªn phÇn kh«ng quan träng th× tr¸t b»ng s¬n bakªlit,
b»ng nhùa matit.
- Xèp trong chi tiÕt lµm viÖc d−íi ¸p lùc thuû lùc khuyÕt tËt kh«ng lín
th× söa ch÷a b»ng çch nhóng chi tiÕt vµo dung dÞch am«nclorua (NH=4CI).
- Rãt kim lo¹i láng vµo chç thiÕu hôt cña vËt ®óc.
- Söa ch÷a b»ng hµn h¬i vµ hµn ®iÖn.
- B»ng ph−¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn ®Ó khö øng suÊt vµ t¨ng c¬ tÝnh.
137
Ch−¬ng b¶y
Gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc
I. kh¸i niÖm chung
Gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc lµ dùa vµo tÝnh dÎo cña kim lo¹i, dïng
ngo¹i lùc cña thiÕt bÞ lµm cho kim lo¹i biÕn d¹ng theo h×nh d¹ng yªu cÇu. Kim
lo¹i vÉn gi÷a ®−îc tÝnh nguyªn vÑn kh«ng bÞ ph¸ huû.
Gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc lµ ph−¬ng ph¸p gia c«ng kh«ng ph«i, Ýt
hao tæn kim lo¹i, cã n¨ng suÊt cao. Sau khi gia c«ng ¸p lùc chÊt l−îng kim
lo¹i ®−îc c¶i thiÖn nªn nh÷ng chi tiÕt kim lo¹i quan träng th−êng ®−îc chÕ t¹o
tõ kim lo¹i ®· qua gia c«ng ¸p lùc.
Nh÷ng d¹ng c¬ b¶n cña gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc lµ çn kÐo sîi,
Ðp, rÌn (tù do, khu«n) vµ dËp (h×nh 44)
- Çn lµ Ðp kim lo¹i b»ng çch cho kim lo¹i ®i gi÷a hai trôc quay cña
m¸y çn, ph«i biÕn d¹ng vµ di chuyÓn nhê sù quay liªn tôc cña çn vµ ma s¸t
gi÷a trôc çn víi ph«i (h×nh 44a). Trªn 60% ph«i ®Ó rÌn vµ dËp ®Òu do çn
cung cÊp.
- KÐo sîi lµ sù kÐo dµi ph«i qua lç khu«n kÐo d−íi t¸c dông cña lùc
kÐo, s¶n phÈm cã h×nh d¸ng vµ kÝch th−íc nhá h¬n tiÕt diÖn ph«i (h×nh 44b).
KÐo sîi cã ®Æc ®iÓm lµ bÒ mÆt s¶n phÈm nh½n bãng ®é chÝnh x¸c cao, dïng ®Ó
chÕ t¹o çc sîi, thái hoÆc èng chiÒu dµi kh«ng h¹n chÕ.
- Ðp kim lo¹i (h×nh 44c) lµ qu¸ tr×nh nÐn kim lo¹i trong khu«n kÝn qua
lç khu«n Ðp ®Ó nhËn h×nh d¹ng vµ kÝch thø¬c cña chi tiÕt cÇn chÕ t¹o.
- RÌn tù do lµ ph−¬ng ph¸p biÕn d¹ng kim lo¹i d−íi çc dông lùc ®Ëp
cña bóa hoÆc lùc Ðp cña m¸y Ðp. Qu¸ tr×nh biÕn d¹ng tù do cña kim lo¹i kh«ng
bÞ h¹n chÕ trong khu«n khæ nhÊt ®Þnh (h×nh 44d).
- DËp thÓ tÝch (rÌn khu«n) lµ ph−¬ng ph¸p rÌn mµ kim lo¹i biÕn d¹ng
trong lßng khu«n cã h×nh d¸ng vµ kÝch th−íc nhÊt ®Þnh (h×nh 44e)
138
H×nh 44:
- DËp tÊm lµ ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o chi tiÕt tõ ph«i liÖu ë d¹ng tÊm. Sù
biÕn d¹ng cña kim lo¹i trong khu«n dËp cã h×nh d¸ng kÝch thøoc x¸c ®Þnh
(h×nh 44g).
Gia c«ng ¸p lùc lµ mét ph−¬ng ph¸p ®−îc dïng nhiÒu trong çc x−ëng
c¬ khÝ ®Ó chÕ t¹o hoÆc söa ch÷a chi tiÕt m¸y.
S¶n phÈm cña nã cßn dïng nhiÒu trong çc ngµnh x©y dùng kiÕn tróc,
cÇu ®−êng, hµng tiªu dïng v.v…
III. Sù biÕn d¹ng cña kim lo¹i.
1. Kh¸i niÖm biÕn d¹ng dÎo cña kim lo¹i.
D−íi t¸c dông cña ngo¹i lùc, kim lo¹i sÏ biÕn d¹ng theo çc giai ®o¹n
sau:
- BiÕn d¹ng ®µn håi lµ biÕn d¹ng ®−îc h×nh thµnh khi cã kùc t¸c dông,
nÕu th«i t¸c dông th× biÕn d¹ng sÏ mÊt ®i vµ kim lo¹i trë vÒ vÞ trÝ ban ®Çu
(®o¹n ba)
- BiÕn d¹ng dÎo lµ biÕn d¹ng h×nh thµnh khi cã hiÖu lùc cã t¸c dông,
nh−ng vÉn tån t¹i khi bá lùc t¸c dông (®o¹n ac) - cã nghÜa lµ kim lo¹i ®· bÞ
biÕn d¹ng so víi ban ®Çu (biÕn d¹ng nµy cßn gäi lµ biÕn d¹ng vÜnh cöu).
139
H×nh 45
- BiÕn d¹ng ph¸ huû. NÕu ngo¹i lùc t¸c dông v−ît qu¸ giíi h¹n ban ®Çu
cña kim lo¹i th× ®Õn lóc ®ã lùc t¸c dông kh«ng cÇn t¨ng n÷a, biÕn d¹ng vÊn
tiÕp diÔn vµ dÉn ®Õn ph¸ huû kim lo¹i (h×nh 45 ®o¹n cd).
Gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc, thùc chÊt lµ lîi dông giai ®o¹n biÕn d¹ng
dÎo ë trªn h×nh chØ lµ nh÷ng kh¸i niÖm chung mang nhiÒu ý nghÜa vËt lý, h×nh
häc mµ ch−a thÓ hiÖn ®−îc b¶n chÊt tÕ vi cña hiÖn t−îng.
V× vËy ë ®©y cÇn ph¶i nªu thªm mét sè chung mang nhiÒu ý nghÜa vËt
lý, h×nh häc mµ ch−a thÓ hiÖn ®−îc b¶n chÊt tÕ vi cña hiÖn t−îng.
V× vËy ë ®©y cÇn ph¶i nªu thªm mét sè kh¸i niÖm vÒ thùc chÊt biÕn
d¹ng dÎo cña çc vËt thÓ ®−îc cÊu t¹o bëi çc cÊu tróc m¹ng tinh thÓ.
Nh− chóng ta ®· biÕt kim lo¹i vµ hîp kim cña chóng cã cÊu t¹o lµ çc
tinh thÓ. CÊu t¹o çc tinh thÓ nµy lµ çc m¹ng nguyªn tõ s¾p xÕp trong kh«ng
gian theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh. V× thÕ khi kim lo¹i chÞu ngo¹i lùc t¸c dông,
chóng sÏ biÕn d¹ng:
§èi víi biÕn d¹ng dÎo, thùc chÊt ë ®©y lµ sù tr−ît, sù song tinh xÈy ra
trong çc tinh thÓ vµ sù biÕn d¹ng gi÷a çc tinh thÓ (sù tr−ît t−¬ng ®èi gi÷a
çc ®¬n tinh ë vïng tinh giíi h¹t).
- Sù tr−ît lµ sù dÞch chuyÓn song song t−¬ng ®èi cña mét bé phËn m¹ng
tinh thÓ nµy so víi mét bé phËn m¹ng tinh thÓ cßn l¹i trªn mét mÆt kÕt tinh
nhÊt ®Þnh (gäi lµ mÆt tr−ît) theo mét h−íng nhÊt ®Þnh.
KÕt qu¶ sau khi tr−ît lµm cho kho¶ng çch gi÷a çc nguyªn tö mét mÆt
®èi víi mÆt kh¸c lµ mét béi sè nguyªn cña th«ng sè m¹ng (h×nh 46a)
140
H×nh 46:
KÕt qu¶ sau khi tr−ît lµm cho kho¶ng çch gi÷a çc nguyªn tö cña mét
mÆt ®èi víi mÆt kh¸c lµ mét béi sè nguyªn cña th«ng sè m¹ng (h×nh 46a)
- Song tinh lµ sù dÞch chuyÓn t−¬ng ®èi cña hµng lo¹t çc mÆt nguyªn tö
nµy so víi çc mÆt kh¸c. KÕt qu¶ cña sù dÞch chuyÓn lµ sù ®èi xøng gi÷a hai
phÇn qua mét mÆt nguyªn tö (gäi lµ mÆt song tinh), nh−ng çc nguyªn tö dÞch
®i mét ®o¹n kh«ng b»ng mét béi sè nguyªn cña th«ng sè m¹ng (h×nh 46b)
- Sù biÕn d¹ng gi÷a çc tinh thÓ lµ sù tr−ît t−¬ng ®èi gi÷a çc ®¬n tinh ë
vïng tinh giíi h¹t. Sù biÕn d¹ng nµy Ýt lµm thay ®æi h×nh d¸ng cña vËt thÓ,
nh−ng lµm vì n¸t çc bÒ mÆt tinh thÓ còng nh− ph¸ vì tinh giíi çc h¹t lµm
cho kim lo¹i gi¶m bÒn vµ cã thÓ bÞ ph¸ huû.
2. ¶nh h−ëng cña gia c«ng ¸p lùc ®Õn tÝnh chÊt vµ tæ chøc cña kim
lo¹i.
Gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc kh«ng nh÷ng chØ thay ®æi h×nh d¹ng cña
ph«i mµ cßn ¶nh h−ëng ngay c¶ ®Õn tÝnh chÊt vµ tæ chøc cña kim lo¹i ®−îc gia
c«ng. Trong ®ã cÇn ph©n biÑt gia c«ng nãng vµ gia c«ng nguéi b»ng ¸p lùc.
a. Gia c«ng nguéi lµ gia c«ng kim lo¹i ë nhiÖt ®é d−íi nhiÖt ®é kÕt tinh
l¹i (T0ktl ≥ 0,4T0ch ®èi víi kim lo¹i nguyªn chÊt). Sau khi gia c«ng xong kim
lo¹i bÞ biÕn cøng.
Nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n cña biÕn cøng nh×n thÊy trong tæ chøc tÕ vi cña
kim lo¹i lµ sù thay ®æi d¹ng cña h¹t - kÐo dµi h¹t theo ph−¬ng h−íng biÕn
d¹ng lín nhÊt (d¹ng thí - h×nh 47)
141
H×nh 47:
MÆt kh¸c sau khi gia c«ng nguéi, kim lo¹i sÏ gi¶m tÝnh dÎo, ®é bÒn vµ
®é cøng t¨ng lªn.
b. Gia c«ng nãng lµ lo¹i gia c«ng kim lo¹i ë nhiÖt ®é trªn nhiÖt ®é kÕt
tinh l¹i cña nã. Qu¸ tr×nh gia c«ng cã hiÖn t−îng biÕn cøng, nh−ng v× ë nhiÖt
®é trªn nhiÖt ®é kÕt tinh l¹i nªn hiÖn t−îng biÕn cøng ®−îc khö ngay do ®ã
tÝnh dÎo l¹i trë l¹i, viÖc gia c«ng tiÕp tôc kh«ng ph¶i ngõng l¹i ®Ó ñ (ñ ®Ó lµm
mÊt biÕn d¹ng cøng hay gia c«ng nguéi)
Gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc lµm biÕn d¹ng vµ sù thay ®æi tæ chøc ban
®Çu cña ph«i, tinh thÓ kÐo dµi vµ ®Þnh h−íng. KÕt qu¶ ®ã sÏ t¹o ra tæ chøc sîi
hoÆc tÊm, nªn chÊt l−îng c¬ häc cña vËt ®−îc ®Æc tr−ng bëi ph−¬ng h−íng sîi
(thí)
Tæ chøc thí trong kü thuËt cã mét c«ng dông quan träng. Khi thiÕt kÕ
çc chi tiÕt vµ qu¸ tr×nh chÕ t¹o chi tiÕt ®ã cÇn thiÕt ph¶i xÐt ®Õn tæ chøc thí
theo çc nguyªn t¾c c¬ b¶n sau:
- Khi chi tiÕt chÞu øng suÊt c¾t th× tèt nhÊt lµ mÆt c¾t ph¶i vu«ng gãc víi
ph−¬ng cña thí.
- Khi chi tiÕt chÞu øng suÊt kÐo th× tèt nhÊt lµ ph−¬ng cña lùc kÐo cÇn
trïng víi ph−¬ng cña thí.
Tr¸nh c¾t ®øt thí khi gia c«ng vµ nªn t×m çch uèn çc thí theo ®−êng
bao quanh cña chi tiÕt.
142
§Ó hiÓu râ h¬n nh÷ng yªu cÇu nªu trªn, chóng xem xÐt vÝ dô sau. ë
phÇn ®Çu c¶u bul«ng nÕu dóng ph−¬ng ph¸p c¾t gät (h×nh 48a) tõ thÐp çn th×
thí kim lo¹i bÞ c¾t ngang khi lµm viÖc bu l«ng chÞu øng suÊt tiÕp däc thí v×
thÕ dÔ lµm cho mò bul«ng bÞ ®øt. NÕu dïng ph−¬ng ph¸p rÌn b»ng çch vuèt
phÇn th©n (h×nh 48b) th× çc thí (ë phÇn mò bul«ng) cã xu h−íng vu«ng gãc
víi øng ¸p suÊt tiÕp khi siÕt bul«ng v× thÕ bul«ng chÞu lùc tèt.
NÕu dïng ph−¬ng ph¸p chån mét ®Çu (h×nh 48c) tõ thÐp çn cã ®−êng
kÝnh b»ng ®−êng kÝnh th©n bul«ng th× sù t¹o nªn th¬ cña bul«ng ë phÇn mò tèt
nhÊt vµ chÞu lùc cung tèt nhÊt.
H×nh 48:
III. Nung nãng kim lo¹i
1. Môc ®Ých cña nung nãng vµ çc hiÖn t−îng x¶y ra khi nung.
Nung nãng nh»m n©ng cao tÝnh dÎo cña kim lo¹i, gi¶m kh¶ n¨ng chèng
biÕnn d¹ng t¹o ®iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh gia c«ng ¸p lùc ®−îc dÔ dµng nh»m
n©ng cao chÊt l−îng vµ gi¶m gi¸ thµnh s¶n phÈm. Trong khi nung th−êng x¶y
ra çc hiÖn t−îng sau:
a. Qu¸ nhiÖt lµ hiÖn t−îng x¶y ra khi nung qu¸ nhiÖt ®é cho phÐp dÉn
®Ðn tæ chøc h¹t to lµm gi¶m tÝnh dÎo vµ gi¶m ®é bÒn cña kim lo¹i, nÕu tiÕp tôc
gia c«ng ¸p lùc, kim lo¹i sÏ bÞ nøt. Kh¾c phôc hiÖn t−îng nµy ®−îc b»ng çch
®em ñ.
b. Ch¸y. Khi nung kim lo¹i trªn nhiÖt ®é qu¸ nhiÖt, phÇn tinh giíi h¹t bÞ
«xy ho¸ m·nh liÖt lµm mÊt tÝnh liªn cña kim lo¹i dÉn ®Õn ph¸ háng ®é dÎo, ®é
143
bÒn cña nã. Khi kim lo¹i ®· bÞ ch¸y th× kh«ng thÓ kh¾c phôc ®−îc mµ chØ cã
thÓ ®−a vµo lß nÊu l¹i.
c. ¤xy ho¸. Trong qóa tr×nh nung bÒ mÆt kim lo¹i tiÕp xóc víi kh«ng
khÝ nªn bÞ «xy ho¸ t¹o nªn líp vÈy «xyt kim lo¹i lµm hao tæn vËt liÖu, g©y khã
kh¨n cho qu¸ tr×nh gia c«ng, gi¶m chÊt l−îng s¶n phÈm vµ chãng mßn thiÕt bÞ.
§Ó kh¾c phôc hiÖn t−îng nµy ng−êi ta cÇn x¸c ®Þnh nhiÖt ®é vµ tèc ®é
nung thÝch hîp cho tõng kim lo¹i. Tèt nhÊt nung trong m«i tr−êng khÝ b¶o vÖ.
d. Tho¸t cacbon lµ hiÖn t−îng lµm gi¶m hµm l−îng cacbon ë líp bÒ
mÆt kim lo¹i dÉn gi¶m ®é bÒn cña nã. Kh¾c phôc hiÖn t−îng nµy ng−êi ta tiÕn
hµnh thÊm than.
e. Nøt. VÕt nøt th−êng x¶y ta khi nhiÖt ®é nung d−íi 8000C, v× ë nhiÖt
®é nµy thÐp cã tÝnh dÎo thÊp, do ®ã ta cÇn h¹n chÕ tèc ®é nung ë nhiÖt ®é nµy.
Mçi lo¹i kim lo¹i, hîp kim cã kho¶ng nhiÖt ®é nung riªng, ë nhiÖt ®é
®ã kim lo¹i cã ®é dÎo cao, trë lùc chèng biÕn d¹ng nhá nhÊt, gia c«ng ¸p lùc
thuËn lîi nhÊt, gia c«ng ¸p lùc thuËn lîi nhÊt. VÝ dô, giíi h¹n trªn cña nhiÖt ®é
®èt nãng ®èi víi hîp kim ®ång lµ 750 - 8500C vµ giíi h¹n d−íi lµ 600 - 7000C,
®èi víi hîp kim nh«m th× giíi h¹n trªn lµ 470 - 5000C vµ giíi h¹n d−íi lµ 350
- 4000C, cßn ®èi víi thÐp cacbon cã l−îng cacbon d−íi 0,3% th× giíi h¹n trªn
lµ 1150 - 12500C vµ giíi h¹n d−íi lµ 800 - 8500C.
2. Lß nung
Cã nhiÒu lo¹i lß ®Ó nung nãng kim lo¹i tr−íc khi gia c«ng nh−:
- Lß ®iÖn.
- Lß nung b»ng chÊt khÝ
- Lß ®èt b»ng chÊt láng nh− mazut, dÇu ho¶ v.v…
- Lß nung b»ng chÊt r¾n nh− than cñi, than ®¸ v.v…
D−íi ®©y nªu vÝ dô lo¹i qu¹t löa. Lß qu¹t löa (h×nh 49) cã nhiÖt ®é nång
®Òu trong tÊt c¶ khu lµm viÖc cña lß.
144
H×nh 49:
iv.çN
1. Kh¸i niÖm
Çn lµ cho ph«i ®i qua gi÷a hai trôc quay ng−îc chiÒu nhau, lµm cho
ph«i bÞ biÕn d¹ng dÎo, kÕt qu¶ lµ chiÒu dµy cña ph«i bÞ gi¶m chiÒu dµi t¨ng
lªn rÊt nhiÒu. H×nh d¹ng, mÆt c¾t cña ph«i còng thay ®æi, vÝ dô, mÆt c¾t vu«ng
cña ph«i cã thÓ trë thµnh trßn, ch÷ nhËt v.v… DiÖn tÝch mÆt c¾t ngang cña
ph«i sau khi çn lu«n lu«n nhá ®i (h×nh 50a).
2. Ph©n lo¹i s¶n phÈm çn.
S¶n phÈm s¶n xuÊt b»ng ph−¬ng ph¸p çn ®−îc dïng trong mäi ngµnh
c«ng nghiÖp (c¬ khÝ, x©y dùng, giao th«ng vËn t¶i v.v…). Tuú theo h×nh d¸ng,
s¶n phÈm çn cã thÓ chia thµnh bèn nhãm chñ yÕu: h×nh, tÊm, èng vµ ®Æc biÖt.
a. S¶n phÈm çn h×nh (h×nh 50b) ®−îc chia thµnh nhãm:
- Nhãm th«ng dông cã pr«fin ®¬n gian (trßn, vu«ng, ch÷ nhËt, s¸u c¹nh,
sîi, gãc. ch÷ U. ch÷ T v.v…).
- Nhãm ®Æc biÖt cã pr«fin phøc t¹p, dïng cho nh÷ng môc ®Ých nhÊt
®Þnh (®−êng ray, çc pr«fin ®Æc biÖt dïng trong «t«, m¸y kÐo, trong ngµnh x©y
dùng v.v…).
b. S¶n phÈm çn tÊm ®−îc chia thµnh hai nhãm theo chiÒu dµy.
- TÊm dµy cã chiÒu dµy trªn 4mm.
- T©ms máng cã chiÒu dµy d−íi 4mm.
145
c. S¶n ph¶m çn èng: chia thµnh lo¹i kh«ng cã mèi hµn vµ lo¹i cã mèi
hµn. Tû träng cña èng trong s¶n l−îng chung cña ngµnh çn ngµy cµng t¨ng.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y viÖc s¶n xuÊt èng hµn vµ èng çn nguéi ®−îc ph¸t
triÓn kh¸ réng r·i ë nhiÒu n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn.
d. S¶n phÈm çn ®Æc biÖt: gåm cã çc lo¹i b¸nh xe, b¸nh r¨ng, bi, vËt
çn cã pr«fin chu kú, vËt çn cã pr«fin uèn v.v…
H×nh 50:
3. Çn èng
Tuú theo ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt, èng ®−îc chia ra lo¹i kh«ng cã mèi
hµn vµ lo¹i cã mèi hµn.
èng kh«ng cã mèi hµn ®−îc çn trªn çc m¸y cã trôc çn d¹ng trèng,
d¹ng nÊm vµ d¹ng ®Üa (h×nh 51)
146
H×nh 51:
Ph«i ®Ó çn èng lµ çc thái h×nh trô hay h×nh nhiÒu c¹nh cã ®−êng kÝnh
tõ 250 ®Õn 600m, nÆng tõ 0,6 ®Õn 3 tÊn. §Çu tiªn nh÷ng ph«i cã ®−îc çn
thµnh çc èng rçng, sau ®ã chóng ®−îc dµn thµnh çc èng hoµn chØnh víi kÝch
th−íc nhÊt ®Þnh.
M¸y çn ®ét èng cã hai trôc çn ®Æt chÕch nhau mét gãc vµ quay cïng
mét chiÒu. Khi çn, ë vïng trung t©m cña ph«i xuÊt hiÖn øng suÊt kÐo g©y nøt
nÎ vµ t¹o thµnh nh÷ng lç nhá. §Ó dÔ t¹o lç, ng−êi ta ®Æt mét trôc ®ét cã ®−êng
kÝnh t−¬ng øng víi ®−êng kÝnh lç nhËn vµ ®−îc trong èng, trôc nµy n»m trªn
®−êng ®i cña ph«i. B»ng çch nh− vËy ta thu ®−îc nh÷ng èng cã bÒ mÆt b»ng
ph¼ng. C«ng viÖc çn ®Ó t¹o cho èng cã ®−îc h×nh d¹ng vµ kÝch th−íc nhÊt
®Þnh ®−îc tiÕp tôc thùc hiÖn trªn çc m¸y ®Æc biÖt kh¸c.
HiÖn nay ®¹i ®a sè èng kh«ng cã mèi hµn ®−îc çn trªn m¸y çn çc
èng liªn tôc.
- èng hµn ®−îc chÕ t¹o tõ nh÷ng b¨ng réng vµ máng. Qu¸ tr×nh hµn èng
gåm hai nguyªn c«ng lµ cuén vµ èng hµn èng. èng cã thÓ ®−îc hµn b»ng çc
ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau: hµn Ðp, hµn h¬i, hµn ®iÖn vµ hµn cao tÇn.
Hµn Ðp çc èng ®−îc tiÕn hµnh b»ng çch ®èt nãng nh÷ng b¨ng thÐp
trong lß vµ kÐo qua mét miÖng phÔu ®Ó t¹o d¹ng èng.
C¹nh nèi cña èng ®−îc c¾t thµnh tõng ®o¹n, uèng n¾n vµ tu söa. Ph−¬ng
ph¸p nµy dïng ®Ó hµn çc èng cã ®−êng kÝnh tõ 75 ®Õn 100mm.
147
Hµn h¬i ®−îc dïng chñ yÕu ®Ó hµn çc èng cã ®−êng kÝnh lín. Mèi hµn
®−îc hµn çc èng cã ®−êng kÝnh èng tõ 6 ®Õn 630mm, thµnh èng dµy tõ 0,5
®Õn 20mm.
Hµn ®iÖn cã thÓ tiÕn hµnh b»ng ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn trë (hµn cao tÇn)
vµ ph−¬ng ph¸p hµn hå quang.
HiÖn nµy ng−êi ta hay dïng çc èng hµn cã mèi hµn xo¾n èc. Lo¹i èng
hµn nµy cã ®é bÒn vµ ®é cøng v÷ng cao h¬n lo¹i èng hµn cã mèi hµn theo
®−êng th¼ng, ngoµi ra chóng cßn cã thÓ chÕ t¹o ®ù¬c tõ ph−¬ng ph¸p çn
nguéi sau khi ®· çn nãng trªn çc m¸y çn ®Æc biÖt.
V. kÐo kim lo¹i
1. Kh¸i niÖm
KÐo lµ mét qu¸ tr×nh gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc, trong ®ã ph«i ®−îc
kÐo dµi qua lç khu«n x¸c ®Þnh (h×nh 52).
H×nh 52:
Sau khi kÐo, diÖn tÝch cña tiÕt diÖn vËt liÖu gia c«ng bÞ gi¶m cßn chiÒu
dµi th× t¨ng lªn.
B»ng ph−¬ng ph¸p kÐo, ng−êi ta cã thÓ lµm çc d©y, èng vµ çc thanh
®Þnh h×nh cã ®−êng kinh rÊt nhá (φ = 0,065).
Ph−¬ng ph¸p nµy ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c cao, ®ä nh½n bÒ mÆt tèt vµ
n©ng cao ®é bÒn cña vËt liÖu:
Çc kim lo¹i mµu, hîp kim, thÐp cacbon, thÐp hîp kim ®Òu cã thÓ kÐo
®−îc b»ng ph−¬ng ph¸p nguéi.
2. Khu«n kÐo
Qu¸ tr×nh kÐo ®−îc thùc hiÖn trªn m¸y kÐo qua mét dông cô cã lç gäi lµ
khu«n kÐo (mµ). Khu«n kÐo cã 4 phÇn: phÇn vuèt nhá nhÊt ®Ó lµm biÕn d¹ng
148
ph«i, phÇn thø hai, phÇn vuèt nh¾n ba vµ phÇn tho¸t bèn. PhÇn vuèt nh½n
th−êng lµ h×nh trô cßn çc phÇn kh¸c ®Òu lµ h×nh c«n (h×nh 53)
H×nh 53:
Khu«n kÐo ®−îc chÕ t¹o b»ng hîp kim cøng (®Ó kÐo çc d©y cã ®−êng
kÝnh ®Õn 0,5mm), kim c−¬ng (®Ó kÐo çc d©y cã ®−êng kÝnh rÊt nhá) hoÆc
b»ng thÐp dông cô (®Ó kÐo çc thanh vµ èng cã tiÕt diÖn lín).
§Ó gi¶m bít ma s¸t ë khu«n kÐo ng−êi ta dïng çc chÊt b«i tr¬n nh−
dÉu mì, bät xµ phßng, grafit, ®ång sunfan… ViÖc kÐo ®−îc thùc hiÖn ë tr¹ng
th¸i nguéi, do ®ã kim lo¹i cµng bÒn thªm (t¹o thµnh sù cøng nguéi bÒ mÆt).
§Ó lµm mÊt hiÖn t−îng cøng nguéi, ng−êi ta ®em ñ kim lo¹i. Sau khi ñ, kim
lo¹i trë nªn mÒm dÎo, do ®ã cã thÓ kÐo n÷a.
VI. Ðp
1. Kh¸i niÖm
Ðp lµ mét qu¸ tr×nh gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc, trong ®ã ph«i kim
lo¹i nãng ®−îc ¸p qua lç khu«n ®Ó cã ®−îc h×nh d¹ng vµ kÝch th−íc yªu cÇu
cÇn thiÕt. −u ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh nh÷ng s¶n
phÈm cã ®é chÝnh x¸c cao vµ n¨ng suÊt cao.
Ðp th−êng ®−îc dïng ®Ó gia c«ng çc kim lo¹i mµu vµ hîp kim mµu,
®«i khi nã còng dïng ®Ó gia c«ng thÐp vµ çc hîp kim kim lo¹i kh¸c.
Ph«i ®Ó Ðp lµ vËt ®óc hay vËt çn.
B»ng ph−¬ng ph¸o Ðp ng−êi ta cã thÓ nhËn ®−îc nh÷ng s¶n phÈm víi
pr«fin kh¸c nhau (h×nh 54), trong ®ã cã nh÷ng thanh ®−ßng kÝnh tõ 5 tíi
149
200mm, èng cã ®−êng kÝnh trong tíi 800mm vµ chiÒu dµy thµnh èng tõ 1,5
®Õn 8mm.
H×nh 54:
2. Çc ph−¬ng ph¸p Ðp.
Cã hai ph−¬ng ph¸p Ðp lµ Ðp thuËn vµ Ðp nghÞch.
Khi Ðp b»ng ph−¬ng ph¸p thuËn, ph«i (1) ®−îc nung nãng tíi nhiÖt ®é
cÇn thiÕt vµ ®−îc ®Æt vµo xi lanh (2) (h×nh 55a). Khu«n (4) cã lç Ðp ®−îc kÑp
trong èng kÑp khu«n (3). PhÝa ®Çu xi lanh (2) cã chµy Ðp (5) víi ®Çu chµy (6)
cã thÓ di chuyÓn ®−îc ë bªn trong xilanh (2). Khi m¸y Ðp lµm viÖc, pitt«ng
truyÒn ¸p lùc cho chµy Ðp (5) vµ qua ®Çu chµy (6) truyÒn tíi ph«i (1) lµm cho
kim lo¹i bÞ biÕn d¹ng dÎo vµ tho¸t ra khái lç khu«n (4).
Khi Ðp b»ng ph−¬ng ph¸p nghÞch (h×nh 55b) th× chµy (4) rçng gi÷a vµ
®Çu chµy lµ khu«n Ðp (4) g¾n vµo. Khi chµy Ðp vµo ph«i (1), kim lo¹i biÕn
d¹ng sÏ tho¸t qua lç khu«n (4) ®i vÒ phÝa ng−îc víi phÝa chuyÓn ®éng cña
chµy. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ gi¶m l−îng hao phÝ kim lo¹i xuèng tíi 5
- 6% so víi khèi l−îng cña ph«i (ë ph−¬ng ph¸p thuËn lµ 18 - 20%) vµ gi¶m
lùc Ðp xuèng 25 - 30%. Tuy nhiªn nã kh«ng ®−îc ¸p dông réng r·i v× cÊu tróc
phøc t¹p.
150
H×nh 53:
Qu¸ tr×nh Ðp ®−îc ph©n thµnh nh÷ng giai ®o¹n sau:
- ChuÈn bÞ ph«i Ðp (söa çc h− háng bªn ngoµi, c¾t ®o¹n…)
- Nung nãng ph«i tíi nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh.
- §Æt kim lo¹i nãng trong xilanh.
- Tu söa thµnh phÈm, c¾t phÇn kim lo¹i ch−a ®−îc Ðp ë ®Çu thµnh
phÈm, c¾t ®o¹n theo yªu cÇu, uèn n¾n, söa çc chç h− háng…
M¸y Ðp kim lo¹i th−êng dïng lµ lo¹i m¸y Ðp thuû lùc vµ m¸y Ðp c¬ khÝ.
Lùc Ðp cã thÓ theo chiÒu ngang hoÆc chiÒu th¼ng ®øng. Phæ biÕn nhÊt lµ lo¹i
m¸y Ðp ngang.
VII. rÌn dËp
1. Kh¸i niÖm chung vÒ rÌn dËp
RÌn vµ dËp ®−îc dïng réng r·i trong ngµnh c¬ khÝ vµ çc ngµnh kh¸c,
nhÊt lµ trong çc ngµnh chÕ t¹o «t«, m¸y c«ng cô, m¸y n«ng nghiÖp, m¸y bay.
VÝ dô: trong ngµnh chÕ t¹o « t« sè chi tiÕt rÌn dËp chiÕm tíi 80% khèi l−îng,
trong ngµnh chÕ t¹o m¸y bay lµ 85%, m¸y kÐo lµ 70%, tµu thuû lµ 60%…
Ph−¬ng ph¸p rÌn dËp hiÖn ®¹i ®−îc ph¸t triÓn theo h−íng tËn l−îng sao
cho ph«i ®−îc rÌn dËp cã ®−îc h×nh thï gÇn gièng chi tiÕt m¸y, nhê ®ã mµ
gi¶m bít ®−îc c«ng søc cho viÖc gia c«ng c¬ tiÕp theo.
Còng nh− nh÷ng ph−¬ng ph¸p gia c«ng ¸p lùc kh¸c, rÌn dËp lµm thay
®æi sù ph©n bè çc thí sîi cña kim lo¹i vµ thay ®æi kÝch th−íc çc h¹t kim
lo¹i. H×nh 56a nªu sù ph©n bè çc thí sîi cña kim lo¹i trong trôc khuûu gia
c«ng b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau. Trôc khuûu trong h×nh 56b ®−îc
151
gia c«ng rÌn dËp hîp lý h¬n khi gia c«ng tiÖn nã t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó t¨ng ®é bÒn
cña trôc khuûu.
H×nh 56:
2. RÌn tù do.
RÌn tù do lµ qu¸ tr×nh gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc dËp hay Ðp ®Ó thay
®æi h×nh d¸ng cña ph«i liÖu.
RÌn lµ mét ph−¬ng ph¸p gia c«ng ®−îc dïng tõ l©u. Néi dông cña nã lµ
nung nãng ph«i tíi nhiÖt ®é trªn 9000C ®Ó cho kim lo¹i chuyÓn sang tr¹ng th¸i
dÎo råi ®Æt lªn ®e vµ dïng bóa ®Ëp ®Ó cã ®−îc h×nh d¸ng cÇn thiÕt cña s¶n
phÈm.
VËt liÖu ®Ó rÌn tù do lµ çc thái kim lo¹i ®óc vµ çc ph«i çn.
Ng−êi ta rÌn tù do b»ng tay hay b»ng m¸y.
RÌn tay dïng ®Ó rÌn nh÷ng vËt cã khèi l−îng kh«ng lín l¾m. Trªn h×nh
57 lµ nh÷ng dông cô ®Ó rÌn b»ng tay.
H×nh 57:
3. ThiÕt bÞ dïng ®Ó rÌn tù do.
RÌn m¸y cã n¨ng suÊt cao h¬n rÌn tay rÊt nhiÒu vµ cã thÓ gia c«ng ®−îc
nh÷ng vËt lín.
152
RÌn m¸y ®−îc tiÕn hµnh trªn bóa m¸y vµ Ðp.
Bóa m¸y chia lµm hai lo¹i:
- Lo¹i ch¹y b»ng ma s¸t, lß xo, khÝ Ðp.
- Lo¹i ch¹y b»ng h¬i n−íc
Bóa m¸y khÝ Ðp th−êng ®−îc dïng ®Ó rÌn çc chi tiÕt nhá. M¸y cã hai
xilanh: xilanh Ðp (1) vµ xilanh c«ng t¸c (2) h×nh 58 Pitt«ng (3) cña xilanh Ðp
(2) dïng ®Ó ®Èy kh«ng khÝ lµm cho pitt«ng (4) di chuyÓn, pitt«ng (4) nµy c÷ng
®ång thêi lµ phÇn ®Ëp ®−îc nhê mét ®éng c¬ ®iÖn (6) qua hÖ thèng biªn - tay
quay (5) vµ hép gi¶m tèc (7).
H×nh 58:
Gi÷a çc xilanh Ðp vµ xilanh lµm viÖc cã mét bé phËn ®iÒu chØnh kh«ng
khÝ g«mg çc van (8), (9) vµ çc èng dÉn lu©n phiªn nhau ®−a vµo kh«ng khÝ
bÞ Ðp vµo phÝa d−íi hoÆc phÝa trªn cña xilanh c«ng t¸c. Bµn ®¹p (10) dïng ®Ó
®ãng më çc van ®ã. Khi khÝ ®i vµo phÇn trªn cña xilanh (2) sÏ ®Ì lªn phÇn
trªn cña pitt«ng (4), ®Èy th©n bóa chuyÓn ®éng nhanh xuèng vµ ®Ëp lªn ph«i
rÌn.
Khi khÝ ®i vµo phÇn d−íi cña xl (2), nã sÏ n©ng th©n bóa lªn cao. B»ng
çch ph©n khèi khÝ nh− vËy, bóa cã thÓ chuyÓn ®éng, kh«ng nh÷ng ®Ëp liªn
håi mµ cßn ®Ëp tõng nh¸t mét, Ðp ph«i rÌn vµo ®e d−íi hoÆc ®øng l−ng chõng.
Trªn kh«ng.
153
§Çu bóa (11) ®−îc b¾t vµo phÇn ®Ëp cña th©n bóa còng nh− ®e d−íi
(12) ®−îc b¾t vµo gi¸ ®ì (13) b»ng çc chªm vµ r·nh d¹ng ®u«i ç. Gi¸ ®ì
(13) ®−îc ®Æt trªn th©n ®e (14), th©n ®e nµy t¸ch riªng khái th©n m¸y.
Bóa m¸y khÝ Ðp cã khèi l−îng phÇn ®Ëp (pitt«ng, ®Çu bóa) tõ 50kG ®Õn
1T. Trong mét phót bóa cã thÓ ®Ëp kho¶ng 70 - 190 lÇn.
§Ó rÌn çc chi tiÕt lín ng−êi ta th−êng dïng bóa m¸y h¬i n−íc.
Bóa m¸y h¬i n−íc gåm hai lo¹i: lo¹i cã chuyÓn ®éng kÐp vµ lo¹i chuyÓn
®éng h¬n.
Trong lo¹i bóa cã chuyÓn ®éng ®¬n, h¬i n−íc hoÆc khÝ ®Ó nÐn chØ dïng
®Ó n©ng phÇn ®Ëp cña th©n bóa lªn råi tho¸t ra ngoµi xilanh ®Ó cho th©n bóa
r¬i xuèng ®Ëp lªn vËt rÌn. Lo¹i nµy hiÖn nay Ýt dïng.
Trong lo¹i bóa cã chuyÓn ®éng kÐp, h¬i n−íc hoÆc khÝ nÐn dïng ®Ó
n©ng phÇn ®Ëp cña th©n bóa, võa dïng ®Ó t¨ng thªm n¨ng l−îng ®Ëp cña th©n
bóa,võa dïng ®Ó lµm t¨ng thªm n¨ng l−îng ®Ëp cña th©n bóa khi r¬i xuèng.
H×nh 59 nªu c¬ së ®å cÊu t¹o cña bóa m¸y h¬i n−íc cã chuyÓn ®éng
kÐp.
H×nh 59:
H¬i n−íc hoÆc khÝ nÐn vµo ®ùoc xilanh c«ng t¸c qua ng¨n kÐo (1) nhê
tay g¹t (2). §Çu bóa (3) ®−îc b¾t chÆt vµo phÇn ®Ëp cña than bóa (4). PhÇn nµy
154
nèi liÒn víi cÇn (5) cña pitt«ng (6) trong xilanh c«ng t¸c. §e d−íi (7) ®−îc b¾t
vµo gi¸ ®e (8), ®e nµy ®−îc b¾t vµo th©n ®e (9).
§Çu bóa cã thÓ ®Ëp tõng nh¸t mét hoÆc tù ®éng ®Ëp lªn vËt rÌn, nã còng
cã thÓ Ðp ph«i rÌn vµo ®e d−íi hoÆc ®øng l−ng chõng.
Khèi l−îng cña phÇn ®Ëp trong bóa m¸y hh¬i n−íc nÆng tõ 0,5 ®Õn 5
tÊn. ¸p suÊt cña h¬i n−íc hoÆc khÝ nÐn tõ 6 ®Õn 8 atm«tphe.
4. Kü thuËt rÌn tù do.
Nh÷ng nguyªn c«ng c¬ b¶n vÒ rÌn khi rÌn tù do lµ chån, vuèt, ®ét, chÆt,
uèn, xo¾n vµ hµn rÌn (h×nh 60)
H×nh 60:
- Chån lµ mét nguyªn c«ng rÌn lµm cho tiÕt diÖn cña ph«i lín lªn do
chiÒu cao cña nã gi¶m xuèng. Cã ba kiÓu chån; chån toµn phÇn, chån ®Çu vµ
chån gi÷a. Khi chån ®Çu hay chån gi÷a, chØ cÇn nung nãng mét phÇn cña phèi
(ë ®Çu hay ë gi÷a), phÇn ®ã sau khi chån sÏ cã tiÕt diÖn to h¬n.
- Vuèt lµ mét nguyªn c«ng rÌn ®Ó kÐo dµi ph«i do viÖc lµm cho diÖn
tÝch mÆt c¾t ngang cña nã nhá xuèng. Nh÷ng kiÓu vuèt kh¸c nhau lµ:
155
+ D¸t ph¼ng (dµn ph¼ng) lµ ®Ëp dÑp ph«i b»ng mét néi dông cô d¸t
ph¼ng lµm cho chiÒu réng cña ph«i lín lªn vµ chiÒu cao gi¶m xuèng.
+ D¸t réng cã cèt lµ nguyªn c«ng dïng trôc g¸ ®Ó gi¶m chiÒu dµy vµ
t¨ng ®−êng kÝnh ngoµi vµ chiÒu dµy cña ph«i.
- §ét lµ mét nguyªn c«ng rÌm lµm cho ph«i cã lç hoÆc cã chç lâm s©u
xuèng. Dông cô ®Ó t¹o lç gäi lµ mòi ®ét.
- ChÆt lµ mét nguyªn c«ng rÌn dïng ®Ó c¾t ph«i liÖu thµnh tõng phÇn.
Cã thÓ tiÕn hµnh ë tr¹ng th¸i nguéi hoÆc tr¹ng th¸i nãng.
- Uèn lµ mét nguyªn c«ng rÌn ë tr¹ng th¸i nguéi hay nãng ®Ó uèn thµnh
h×nh muèn cã.
- Xo¾n lµ mét nguyªn c«ng rÌn mµ mét ®Çu cña ph«i sÏ xo¾n theo mét
gãc cho tr−íc quanh trôc so víi ®Çu kia. Xo¾n sÏ cho ta nh÷ng ph«i rÌn h×nh
thï ®Æc biÖt (trôc khuûu, lß xo…)
- Hµn rÌn lµ mét nguyªn c«ng rÌn ®Ó nèi çc phÇn hay ®Çu mèi cña ph«i
rÌn. VËt rÌn ®−îc nung nãng tr¾ng (1200 - 13000C) ë trong lß rÌn, sau lÊy ra
®Æt trªn ®e dïng bóa ®Ëp. Hµn chØ tèt ®èi víi thÐp cã thµnh phÇn cacbon d−íi
0,3%.
VIII. DËp thÓ tÝch
1. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm
DËp thÓ tÝch (cßn gäi lµ rÌn khu«n) lµ ph−¬ng ph¸p gia c«ng ¸p lùc
trong ®ã kim lo¹i ®−îc biÕn d¹ng h¹n chÕ trong lßng khu«n kÝn d−íi t¸c dông
cña lùc dËp.
KÕt cÊu chung cña khu«n dËp ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh 61
H×nh 61:
156
Trong khi dËp nöa khu«n trªn (1) vµ nöa khu«n d−íi (2) ®−îc b¾t chÆt
víi ®e trªn vµ ®e d−íi cña thiÕt bÞ. phÇn kim lo¹i thõa ch¶y vµo r·nh (3) t¹o
thµnh bavia cña vËt rÌn.
So víi rÌn tù do rÌn khu«n cã ®Æc ®iÓm:
- §é chÝnh x¸c vµ chÊt l−îng vËt rÌn cao.
- Cã kh¶ n¨ng chÕ t¹o ®−îc nh÷ng chi tiÕt phøc t¹p.
- N¨ng suÊt cao.
- DÔ c¬ khÝ ho¸ vµ tù ®éng ho¸.
Nh−ng gi¸ thµnh chÕ t¹o khu«n cao, khu«n chãng mßn, v× vËy ph−¬ng
ph¸p rÌn khu«n chØ thÝch hîp víi s¶n xuÊt hµng läat vµ hµng khèi.
§Ó chän ph−¬ng ph¸p rÌn hîp lý chóng ta cã thÓ dïng c«ng thøc rÌn
khu«n hîp lý.
N0 ≥ ∑G kh
(m1 + n1 ) − (m2 + n2 )
N0 - Sè chi tiÕt hîp lý ®Ó rÌn khu«n.

Gkh - Tæng gi¸ thµnh chÕ t¹o khu«n
m1 - Gi¸ thµnh chi tiÕt rÌn tù do
n1 - Gi¸ thµnh gia c«ng c¬ khÝ chi tiÕt Êy khi rÌn tù do
m2 - Gi¸ thµnh còng cña chi tiÕt Êy nÕu rÌn khu«n
n2 - Gi¸ thµnh gia c«ng c¬ khÝ chi tiÕt Êy khi rÌn khu«n.
NÕu gäi N lµ sè l−îng chi tiÕt cÇn gia c«ng ta cã:
N > N0: rÌn khu«n lµ hîp lý
N < N0: rÌn khu«n kh«ng kinh tÕ, ta nªn chuyÓn qua rÌn khu«n ®¬n
gi¶n hoÆc tù do.
2. Çc ph−¬ng ph¸p dËp thÓ tÝch.
C¨n cø vµo lßng khu«n mµ ng−êi ta ph©n ra çc ph−¬ng ph¸p rÌn khu«n
kh¸c nhau.
- Lßng khu«n hë lµ lßng khu«n mµ trong qu¸ tr×nh gia c«ng cã mét
phÇn kim lo¹i ®−îc biÕn d¹ng tù do (h×nh 62a).
157
- Lßng khu«n kÝn lµ lßng kh«ng kh«ng cho bavia trªn s¶n phÈm (h×nh
62b)
- §èi víi vËt rÌn ®¬n gi¶n hoÆc kh«ng yªu cÇu chÝnh x¸c ta dïng khu«n
hë. Víi nh÷ng chi tiÕt phøc t¹p, ®ßi hái chinh x¸c ng−êi ta th−êng dïng khu«n
kh«ng cã bivia. Khi dïng lßng khu«n kh«ng cã bavia ®ßi hái ph¶i tÝnh to¸n
chÝnh x¸c ph«i ban ®Çu.
H×nh 62:
IX. DËp tÊm (Ëp nguéi)
1. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm
DËp tÊm lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p tiªn tiÕn cña gia c«ng ¸p lùc
®Ó chÕ t¹o s¶n phÈm tõ vËt liÖu tÊm, thÐp b¶n hoÆc d¶i cuén.
DËp tÊm cã thÓ tiÕn hµnh ë tr¹ng th¸i nãng hoÆc nguéi, song chñ yÕu
gia c«ng ë tr¹ng th¸i nguéi v× vËy gäi lµ "dËp nguéi".
DËp tÊm ®−îc dïng réng r·i trong tÊt c¶ çc ngµnh c«ng nghiÖp, ®Æc
biÖt trong c«ng nghiÖp chÕ t¹o « t«, m¸y bay, tµu thuû, chÕ t¹o thiÕt bÞ ®iÖn,
çc ®å d©n dông.
VÝ dô: tû lÖ çc chi tiÕt ®Ëp tÊm trong mét sè ®å dïng d©n dông 95 ÷
98%.
DËp tÊm cã mét sè ®Æc ®iÓm:
158
- §é chÝnh x¸c vµ chÊt l−îng s¶n phÈm cao: dËp tÊm cho ta kh¶ n¨ng
l¾p lÉn cao, ®é bÒn, ®é bãng cña s¶n phÈm cao.
- Kh¶ n¨ng c¬ khÝ ho¸ vµ tù ®éng ho¸ cao.
- N¨ng suÊt cao.
2. Çc nguyªn c«ng cña dËp tÊm
A. c¾t Ph«i. C¾t ph«i lµ nguyªn c«ng chia ph«i thµnh nhiÒu phÇn b»ng
nhau theo nh÷ng ®−êng c¾t hë hoÆc kÝn.

C¾t cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh trªn m¸y c¾t cã l−ìi c¾t song song, nghiªng
hay l−ìi c¾t ®Üa.
H×nh 63:
§Ó c¾t nh÷ng ®−êng khÐo kÝn ta dïng dËp c¾t vµ ®ét lç. VÒ b¶n chÊt
nguyªn c«ng dËp c¾t vµ ®ét lç hoµn toµn gièng nhau chØ kh¸c nhau vÒ c«ng
dông. VÝ dô: trªn h×nh 63b, khi ta dËp c¾t ph«i cã ®−êng kÝnh D, ta ®−îc s¶n
phÈm 10, phÇn cßn l¹i 9 lµ phÕ liÖu. Ng−îc l¹i khi ®ét lç th× 9 l¹i lµ s¶n phÈm
cßn 10 l¹i trë thµnh phÕ liÖu.
Khi c¾t ph«i cÇn bè trÝ hîp lý ®Ó hÖ sè sö dông vËt liÖu cao nhÊt.
159
§Ó ®¸nh gi¸ ng−êi ta dïng hÖ sè sö dông nguyªn vËt liÖu sau:
Fo
η= .100%
F
Fo - Tæ:ng diÖn tÝch çc ph«i bè trÝ trªn tÊm c¾t cã diÖn tÝch F.
F - DiÖn tÝch cña tÊm ph«i ban ®Çu.
B. T¹o h×nh
Tõ nh÷ng ph«i ®· t¹o ra ë nguyªn c«ng tr−íc ta tiÕn hµnh chÕ t¹o çc
chi tiÕt d¹ng cèc ca th«ng hoÆc kh«ng th«ng. Tuú theo yªu cÇu cô thÓ mµ ta cã
çc ph−¬ng ph¸p t¹o h×nh kh¸c nhau. Trªn h×nh 64 giíi thiÖu mét sè ph−¬ng
ph¸p t¹o h×nh.
H×nh 64:
160
Ch−¬ng t¸m
Hμn vμ c¾t kim lo¹i b»ng khÝ «xy
I. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm vμ ph©n lo¹i

1. Kh¸i niÖm
Hµn lµ ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ nèi çc chi tiÕt m¸y b»ng kim lo¹i hoÆc
kim lo¹i víi nhau b»ng çch nung nãng chç nèi ®Õn tr¹ng th¸i hµn (ch¶y hoÆc
dÎo). Sau ®ã kim lo¹i ho¸ r¾n hoÆc th«ng qua cã lùc Ðp, chç nèi t¹o thµnh mèi
liªn kÕt bÒn v÷ng gäi lµ mèi hµn.
2. §Æc ®iÓm
Ph−¬ng ph¸p hµn ngµy cµng ®−îc ph¸t triÓn vµ sö dông réng r·i trong
çc ngµnh kinh tÕ v× chóng cã ®Æc ®iÓm sau:
- TiÕt kiÖm kim lo¹i nhiÒu. So víi ph−¬ng ph¸p nèi kh¸c nh− t¸n rivª,
ghÐp bul«ng tiÕt kiÖm tõ 10 ÷ 25% khèi l−îng kim lo¹i; hoÆc so víi ®óc th×
hµn tiÕt kiÖm 50%.
- Hµn cã thÓ nèi ®−îc nh÷ng kim lo¹i cã tÝnh chÊt kh¸c nhau. VÝ dô:
kim lo¹i ®en víi kim lo¹i víi vËt liÖu phi kim lo¹i v.v…
- T¹o ®−îc çc chi tiÕt m¸y, çc kÕt cÊu phøc t¹p mµ çc ph−¬ng ph¸p
kh¸c kh«ng lµm ®−îc hoÆc gÆp nhiÒu khã kh¨n.
- §é bÒn mèi cµng cao, mèi hµn kÝn.
Tuy nhiªn hµn cßn nh−îc ®iÓm: sau khi hµn vÉn cßn tån t¹i øng suÊt d−,
vËt hµn dÔ biÕn d¹ng (cong, vªnh)…
C¨n cø theo tr¹ng th¸i kim lo¹i mèi hµn khi tiÕn hµnh nung nãng ng−êi
ta chia çc ph−¬ng ph¸p hµn lµm hai nhãm sau:
- Hµn nãng ch¶y: chç hµn vµ que hµn bæ sung ®−îc nung ®Õn tr¹ng th¸i
dÎo th× ph¶i dïng ngo¹i lùc Ðp, Ðp l¹i míi cã kh¶ n¨ng t¹o ra mèi hµn bÒn
v÷ng.
161
3. Ph©n lo¹i hµn
Ngµy nay hµn ®· cã hµng tr¨m ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau. Theo tr¹ng th¸i
hµn cã thÓ chia lµm hai nhãm (h×nh 65)
H×nh 65:
A. hμn nãng ch¶y. §èi víi ph−¬ng ph¸p hµn nãng ch¶y yªu cÇu
nguån nhiÖn cã c«ng suÊt ®ñ lín (ngän löa «xy - axªtylen, hå quang ®iÖn,
ngän löa plasma v.v…) ®¶m b¶o nung nãng côc bé phÇn kim lo¹i ë mÐm hµn
cña vËt liÖu c¬ b¶n vµ que hµn (vËt liÖu bæ xung) tíi nhiÖt ®é ch¶y.
Khi hµn nãng ch¶y, çc khÝ xung quanh nguån nhiÖt cã ¶nh h−íng rÊt
lín ®Õn qu¸ tr×nh kuyÖn kim vµ thµnh mèi hµn. Do ®ã ®Ó ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh
hµn theo chiÒu h−íng tèt th× ph¶i dïng çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ nhÊt ®Þnh:
dïng thuèc b¶o vÖ, khÝ b¶o vÖ hµn trong ch©n kh«ng v.v…
Trong nhãm hµn nµy, ta th−êng gÆp çc ph−¬ng ph¸p hµn khÝ, hµn hå
quang tay, hµn tù ®éng vµ b¸n tù ®éng d−íi líp thuèc, hµn hå quang trong m«i
tr−êng khÝ b¶o vÖ, hµn ®iÖn xØ, hµn plasma v.v…
B. hμn ¸p lùc th−êng gÆp ë d−íi çc d¹ng sau:
- Hµn d−êi t¸c dông cña nguån nhiÖt vµ ¸p lùc. §èi víi ph−¬ng ph¸p
nµy, ph¹m vi nguån nhiÖt t¸c ®éng ®Ó hµn lµ rÊt lín. B»ng nguån nhiÖt nµy, ë
mét sè ph−¬ng ph¸p hµn, kim lo¹i c¬ b¶n nung nãng ®Õn nhiÖt ®é b¾t ®Çu
ch¶y (nh− hµn ®iÓm, hµn ®−êng).
162
ë mét sè ph−¬ng ph¸p kh¸c, kim lo¹i c¬ b¶n chØ ®¹t ®Õn tr¹ng th¸i dÎo
(nh− hµn tiÕp xóc ®iÖn trë hoÆc ë c«ng nghÖ hµn khuÕch t¸n) kim lo¹i hoµn
toµn kh«ng ch¶y, mµ sù liªn kÕt hµn x¶y ra do khuyÕch t¸n ë tr¹ng th¸i r¾n cã
sù t¸c dông cña nhiÖt vµ ¸p lùc.
- Hµn d−íi t¸c dông cña ¸p lùc. ë ph−¬ng ph¸p nµy sù liªn kÕt hµn chØ
do t¸c dông lùc mµ hoµn toµn kh«ng cã nguån nhiÖt cung cÊp nh− hµn nguéi,
hµn næ, hµn siªu ©m.
Thùc chÊt cña çc ph−¬ng ph¸p hµn kh¸c cho ë b¶ng 18.
163
B¶ng 18. Tªn vµ ®Þnh nghÜa çc ph−¬ng ph¸p hµn.
Tªn §Þnh nghÜa

Ph−¬ng ph¸p nèi çc phÇn tö thµnh mét khèi liªn kÕt
kh«ng thÓ th¸o rêi b»ng çch nung nãng chè nèi ®Õn
Hµn
tr¹ng th¸i ch¶y hoÆc dÎo, sau ®ã kim lo¹i ho¸ r¾n
(hoÆc chÞu t¸c dông lùc) cho mèi hµn.
Phñ lªn trªn bÒ mÆt cña chi tiÕt mét líp kim lo¹i
Hµn ®¾p
Ph−¬ng ph¸p hµn mµ t¹i chç hµn kim lo¹i ®−îc lµm
Hµn ch¶y
ch¶y ®Ó nèi çc phÇn tö liªn kÕt.
Sö dông nhiÖt hå quang ®Ó lµm ch¶y kim lo¹i phô
Hµn hå quang b»ng (®iÖn cùc nãng ch¶y - que hµn)
que hµn. Hµn hå quang víi ®iÖn cùc nãng ch¶y kh«ng cã khÝ
Hµn hå quang hë. b¶o vÖ hoÆc thuèc hµn, khi ®ã vïng hå quang nh×n
thÊy ®−îc.
Ph−¬ng ph¸p hµn b»ng hå quang, nh−ng ®iÖn cùc kµ
Hµn hå quang ®iÖn lo¹i kh«ng nãng ch¶y (nh− ®iÖn cùc vonfram). §iÖn
cùc kh«ng nãng ch¶y cùc nµy t¸c dông ®Ó g©y hå quang vµ duy tr× sù ch¸y
cña hå quang trong qu¸ tr×nh hµn.
Ph−¬ng ph¸p hµn hå quang mµ hå quang ch¸y trong
Hµn d−íi thuèc
líp thuèc hµn (kh«ng nh×n thÊy hå quang)
Hµn h«g quang trong Ph−¬ng ph¸p hµn hå quang mµ hå quang ch¸y trong
m«i tr−êng khÝ b¶o vÖ vïng khÝ b¶o vÖ (nh− khÝ argon) ®−îc ®−a vµo.
Hµn hå quang trong m«i tr−êng khÝ hµn b¶o vÖ lµ
Hµn hå quang arg«n.
arg«n (TIG;MIG)
Hµn hå quang trong m«i tr−êng khÝ b¶o vÖ CO2 -
Hµn trong khÝ CO2
(MAG)
Hµn ®iÖn quang mµ trong ®ã chuyÓn ®éng cña d©y
Hµn hå quang tù ®éng
hµn (®iÖn cùc) vµ hå quang hµn (®ù¬c duy tr× vµ dich
164
chuyÓn) ®−îc thùc hiÖn b»ng m¸y.
Ph−¬ng ph¸p nµn hå quang tù ®éng, thùc hiÖn ®ång
Hµn hai hå quang thêi nhiÒu hå quang b»ng hai nguån vµ vµ dßng hµn
riªng.
Ph−¬ng ph¸p hµn hå quang tù ®éng, thùc hiÖn ®ång
Hµn nhiÒu hå quang thêi nhiÒu hå quang (h¬n 2) víi nguån hµNhµ n−íc
vµ dßng ®iÖn hµn riªng.
Ph−¬ng ph¸p hµn hå quang tù ®éng, thùc hiÖn ®ång
Hµn hai ®iÖn cùc
thêi hai ®iÖn cùc hµn víi dßng hµn truyÒn dÉn chung.
Ph−¬ng ph¸p hµn hå quang cã ®iÖn cùc lµ que hµn.
Trong qu¸ tr×nh çc hµn chuyÓn ®éng nh− g©y hå
Hµn hå quang tay
quang, dÞch chuyÓn que, dÞch chuyÓn hå quang theo
däc mèi hµn ®−îc thùc hiÖn b»ng tay
C¨n cø vµo d¹ng n¨ng l−îng cung cÊp cho qu¸ tr×nh hµn ta cã çc d¹ng
sau ®©y:
- Hµn ®iÖn lµ ph−¬ng ph¸p sö dông ®iÖn n¨ng biÕn thµnh nhiÖt cung cÊp
cho qu¸ tr×nh nung nãng. VÝ dô, hµn hå quang, hµn tiÕp xóc v.v…
165
H×nh 66:
- Hµn ho¸ häc lµ ph−¬ng ph¸p sö dông ho¸ n¨ng (çc ph¶n øng ho¸
häc) biÕn thµnh nhiÖt cung cÊp cho qu¸ tr×nh hµn. Hµn khÝ, hµn nhiÖt nh«m lµ
d¹ng hµn ho¸ häc.
- Hµn c¬ häc cßn sö dông c¬ n¨ng biÕn thµnh nhiÖt ®Ó lµm dÎo chç hµn
nh− hµn ma s¸t, hµn nguéi, hµn næ v.v…
Ng−êi ta cßn ph©n ra d¹ng hµn ®Æc biÖt. §ã lµ çc ph−¬ng ph¸p dùa
trªn nh÷ng nguyªn lý ®Æc biÖt ®Ó hµn çc kÕt cÊu cã yªu cÇu cao hoÆc kh¸c
víi d¹ng th−êng dïng. Cã nhiÒu d¹ng hµn ®Æc biÖt nh−: hµn x× ®iÖn ®Ó hµn nèi
çc vËt rÊt dµy. lín, hµn b»ng tia löa ®iÖn víi nhiÖt ®é rÊt cao buång ch©n
kh«ng, hµn siªu ©m sö dông çc dao ®éng v¬i tÇn sè cao, hµn c¶m øng, hµn
leze, hµn næ v.v…
Çc d¹ng hµn ®ã giíi thiÖu trªn h×nh 66.
166
II. Hμn ®iÖn hå quang tay
1. Kh¸i niÖm
Hµn ®iÖn hå quang lµ ph−¬ng ph¸p phæ biÕn nh¸t hiÖn nay ®Ó ghÐp
kh«ng th¸o rêi çc chi tiÕt l¹i víi nhau, nguån nhiÖt dïng ®Ó hµn lµ hå quang
®iÖn.
Hå quang lµ hiÖn t−îng chuyÓn ®éng kh«ng ngõng cña dßng ®iÖn tõ
trong m«i tr−êng ®· ®−îc ion ho¸ gi÷a hai ®iÖn cùc, n¬i mµ t¹o ra nhiÒu nhiÖt
l−îng vµ tia s¸ng. Hµn ®iÖn hå quang lµ dïng nhiÖt l−îng ®ã ®Ó ®èt cho vËt
hµn nãng ch¶y.
Hå quang tËp trung trªn mét ®iÓm cña vËt hµn, nhiÖt l−îng t−¬ng ®èi
tËp trung, vËt hµn dÔ nãng ch¶y, trong kho¶nh kh¾c nhiÖt n¨ng kh«ng truyÒn
ra réng nªn sù biÕn h×nh cña vËt hµn kh«ng trÇm träng nh− hµn h¬i. Tuy thao
t¸c t−¬ng ®èi khã kh¨n, nh−ng ®èi víi nh÷ng n¬i cã ®iÖn th× kh¸ thuËn tiÖn vµ
rÎ. Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc ph¸t triÓn réng r·i nhÊt trong vµi m−¬i n¨m gÇn ®©y
vµ trong t−¬ng lai nã sÏ ®−îc ¸p dông réng r·i h¬n ph−¬ng ph¸p hµn.
2. Çc ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn hå quang tay.
Cã hai ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn hå quang tuú theo lo¹i ®iÖn cùc ®−îc
dïng lµ ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn cùc kh«ng ch¶y (than, grafit hoÆc v«nfram) vµ
ph−¬ng ph¸p hµn b»ng ®iÖn cùc kim lo¹i ch¶y).
H×nh 67a lµ s¬ ®å ph−¬ng ph¸p hµn b»ng ®iÖn cùc kh«ng ch¶y. §iÖn
cùc th−êng dïng lµ ®iÖn cùc than. Hµn ®−îc tiÕn hµnh b»ng dßng ®iÖn mét
chiÒu, ®iÖn cùc than. Hµn ®−îc tiÕn hµnh b»ng dßng ®iÖn mét chiÒu, ®iÖn cùc
kh«ng ch¶y nèi víi ©m cùc cßn vËt hµn th× nèi víi d−¬ng cùc cña mý ph¸t
®iÖn. H×nh 67b cho s¬ ®å ph−¬ng ph¸p hµn b»ng ®iÖn cùc kim lo¹i ch¶y.
Ph−¬ng ph¸p nµy rÊt phæ biÕn trong çc ngµnh chÕ t¹o m¸y, x©y dùng còng
nh− trong çc viÖc tu bæ, söa ch÷a.
167
H×nh 67:
Hå quang ®iÖn khi lµm hai lo¹i cã thÓ lµ hå quang trùc tiÕp hay gi¸n
tiÕp. Hå quang trùc tiÕp ch¸y gi÷a ®iÖn cùc vµ vËt hµn hå quang gi¸n tiÕp ch¸y
gi÷a hai ®iÖn cùc than vµ ®Î gÇn chi tiÕt ®−îc hµn, kim lo¹i ®−îc ®èt nãng
d−íi t¸c ®éng gi¸n tiÕp cña hå quang.
M«i tr−êng xung quanh cã t¸c dông xÊu tíi chÊt l−îng cña mèi hµn. §Ó
ng¨n chÆn t¸c dông xÊu ®ã ng−êi ta dïng nhiÒu ph−¬ng ph¸p b¶o vÖ mèi hµn
kh¸c nhau.
Cã ba lo¹i hå quang hµn lµ hå quang kÝn, hå quang ®−îc b¶o vÖ vµ hå
quang hë.
- Hå quang kÝn ®−îc t¹o ra ë trong n−íc hay trong chÊt trî dung nh»m
b¶o vÖ kim lo¹i khái bÞ ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng xung quanh t¸c ®éng tíi.
- Trong thùc tÕ ng−êi ta dïng hå quang ®iÖn ®−îc b¶o vÖ khái t¸c ®éng
cña m«i tr−êng xung quanh b»ng xØ hoÆc b»ng khÝ.
- §èi víi nh÷ng s¶n phÈm kh«ng quan träng ng−êi ta th−êng dïng hå
quang hë.
3. ThiÕt bÞ vµ dông cô ®Ó ®iÖn hå quang tay.
Khi hµn hå quang cã thÓ dïng dßng ®iÖn mét chiÒu hay dßng ®iÖn xoay
chiÒu.
¦u ®iÓm cña dßng ®iÖn mét chiÒu lµ hå quang cã tÝnh æn ®Þnh cao vµ cã
thÓ ®æi cùc ®Ó ®iÒu chØnh møc ®é ®èt nãng vËt hµn.
Tuy nhiªn trong thùc tÕ ng−êi ta th−êng dïng hµn hå quang víi dßng
®iÖn xoay chiÒu. −u ®iÓm cña dßng ®iÖn xoay chiÒu lµ thiÕt bÞ rÎ h¬n, nhá,
nhÑ, c¬ ®éng h¬n, vËn hµnh còng ®¬n gi¶n h¬n, hiÖu suÊt cao h¬n vµ tiªu hao
®iÖn n¨ng Ýt h¬n so víi thiÕt bÞ dßng ®iÖn mét chiÒu.
168
Nguån ®iÖn hµn vµ m¸y hµn ph¶i tho¶ m·n çc yªu cÇu sau:
+ §iÖn thÕ kh«ng t¶i Uo ph¶i ®ñ lín ®Ó g©y hå quang nh−ng kh«ng g©y
nguy hiÓm khi sö dông.
Víi dßng xoay chiÒu: Uo = 55 ÷ 80V.
Víi dßng mét chiÒu: Uo = 35 ÷ 55V.
Víi çc gi¸ trÞ ®iÖn thÕ t¶i trªn,khi cã (hå quang ch¸y) ®iÖn thÕ h¹
xuèng t−¬ng −nghs 25 ÷ 40V víi dßng xoay chiÒu vµ 15 ÷ 25V víi dßng mét
chiÒu.
Trªn h×nh 68 ®−êng mét biÓu thÞ ®Æc tÝnh tÜnh cña hå quang.
§iÓm a lµ ®iÓm g©y hå quang vµ b lµ ®iÓm hå quang ch¸y æn ®Þnh.
+ C−êng ®é dßng ng¾n m¹ch ph¶i nhá nh»m n©ng cao tuæi bÒn cho m¸y
hµn.
In/m = (1,3 ÷ 1,4) In
ë ®©y In - C−êng ®é dßng ®iÖn hµn (A).
H×nh 68:
+ §iÖn thÕ nguån hµn ph¶i thay ®æi nhanh phï hîp víi sù thay ®æi ®iÖn
trë hå quang nh»m æn ®Þnh sù ch¸y cña hå quang. Th«ng th−êng nguån hµn
cã quan hÖ gi÷a U vµ I (®Æc tÝnh ngoµi) lµ ng−îc nhau. NghÜa lµ quan hÖ cã
d¹ng ®−êng cong dèc liªn tôc.
+ C−êng ®é dßng ®iÖn hµn thay ®æi ®ù¬c theo hai kiÓu: v« cÊp vµ ph©n
cÊp.
+ Nguån xoay chiÒu U vµ I ph¶i lÖch pha nhau (h×nh 69), tr¸nh c¶ hai
gi¸ trÞ cïng mét lóc ®Òu b»ng kh«ng, ®Ó æn ®Þnh hå quang.
169
H×nh 69:
+ ThiÕt bÞ hµn b¶o ®¶m gän nhÑ, cÊu t¹o ®¬n gi¶n, dÔ sö dông, gi¸
thµnh rÎ.
M¸y hµn ®iÖn dïng ®iÖn mét chiÒu lµ mét lo¹i m¸y ph¸t ®iÖn mét chiÒu
nh−ng tÝnh n¨ng cña nã kh«ng hoµn toµn gièng m¸y ph¸t ®iÖn. V× khi hµn
th−êng hay x¶y ra hiÖn t−îng chËp m¹nh cho nªn nã ph¶i cã bé phËn ng¨n
ngõa c−êng ®é chËp m¹ch qu¸ lín. Muèn dÔ t¹o tai hå quang th× ®iÖn ¸p g©y
tia hå quang ph¶i h¬i cao (80 - 90V), sau khi ®· cã tia hå quang råi th× lËp tøc
cho gi¶m ngay xuèng ®iÖn ¸p hµn (15 - 45V). MÆt kh¸c, do tÝnh chÊt vµ ®iÒu
kiÖn hµn kh¸c nhau (nguyªn liÖu, chiÒu dµy cña vËt hµn, que hµn to hay nhá)
nªn dïng mét ®iÖn ¸p hµn l¹i cÇn cã nh÷ng c−êng ®é dßng ®iÖn hµn kh¸c
nhau, do ®ã c−êng ®é nªn ®iÒu chØnh trong ph¹m vi thÝch ®¸ng. Muèn phï hîp
víi nh÷ng yªu cÇu nµy, cÊu t¹o cña m¸y hµn ®iÖn ph¶i dïng ®èi víi ph−¬ng
ph¸p trùc tiÕp dïng ®iÖn mét chiÒu lµ ®iÖn hµn ®−îc cung cÊp ®éc lËp, kh«ng
bÞ h¹n chÕ bëi sù ngõng trÖ cña nh÷ng c«ng t¸c kh¸c, ®ång thêi cã thÓ th−êng
xuyªn phèi hîp víi nhu cÇu trong c«ng t¸c hµn. Cã thÓ thiÕt kÕ lo¹i m¸y hµn
®iÑn ¸p thÊp mµ c−êng ®é cao, Ýt phÝ tæn trong khi sö dông; h¬n n÷a m¸y mãc
l¹i nhá, nhÑ, cã thÓ chuyÓn vËn dÔ dµng (h×nh 70a).
170
H×nh 70:
b. M¸y hµn ®iÖn dïng ®iÖn xoay chiÒu nãi chung ®Òu lµ m¸y biÕn ¸p ®Ó
gi¶m thÊp ®iÖn xoay chiÒu xuèng. Lo¹i m¸y biÕn ¸p nµy còng ph¶i phï hîp
víi yªu cÇu ®iÒu chØnh c−êng ®é dßng ®iÖn vµ ®iÖn ¸p trong lóc hµn nªn cÊu
t¹o cña nã còng kh¸c víi nh÷ng m¸y biÕn ¸p th«ng th−êng. Muèn tho¶ m·n
®iÒu kiÖn nµy, m¸y biÕn ¸p ph¶i dïng ba ph−¬ng ph¸p d−íi ®©y:
1. §iÒu chØnh ®iÖn ¸p ®Ó ®iÒu chØnh c−êng ®é hµn:
2. Dïng cuén d©y ®iÖn trë ®iÒu chØnh c−êng ®é hµn:
3. Dïng cuén t¸c dông tõ rß ®Ó ®iÒu chØnh c−êng ®é hµn.
171
Hai ph−¬ng ph¸p trªn t−¬ng ®èi rÎ tiÒn. Ph−¬ng ph¸p thø ba th× kÐm
h¬n. CÊu t¹o cña m¸y biÕn ¸p hµn ®iÖn cã rÊt nhiÒu kiÓu nh−ng nguyªn lý
kh«ng ngoµi ba ph−¬ng ph¸p nãi trªn xem phô lôc 1.
HiÖu suÊt cña m¸y biÕn ¸p hµn (80 - 90%) so víi hµn ®iÖn mét chiÒu
(50 - 70%) th× tèt h¬n, tæn thÊt kh«ng t¶i chõng 2% cho nªn dïng ®iÖn xoay
chiÒu t−¬ng ®èi thuËn lîi h¬n (h×nh 70b,c).
Dïng cô ®Ó hµn ®iÖn hå quang cã nh÷ng lo¹i chñ yÕu sau ®©y:
- MÆt n¹ ®Ó b¶o vÖ da vµ m¾t khái t¸c dông cã h¹i cña tia tõ ngo¹i (lµm
h¹i da) vµ tia hång ngo¹i (lµm h¹i m¾t). cña hå quang ®ång thêi ®Ó ch¾c ch¾n
çc tia löa tõ que hµn vµ vËt hµn b¾n ra:
- G¨ng tay vµ ¸o ph«ng c«ng t¸c lµm b»ng da hoÆc v¶i amia.
- TÊm ch¾n mµu ®en ®Ó tr¸nh sù ph¶n x¹ quang tuyÕn ¶nh h−ëng tíi søc
khoÎ cña nh÷ng ng−êi ë gÇn n¬i hµn.
- ThiÕt bÞ th«ng giã.
- D©y çp dÉn hµn.
- K×m hµn ®Ó cÆp ®iÖn cùc (que hµn)
- §Çu cÆp nèi víi hµn ®Ó tiÕp th«ng dßng ®iÖn víi vËt hµn (tiÕp m¸t).
- Nh÷ng phô tïng kh¸c nh− thïng que hµn, ghÕ hµn, bµn ch¶i s¾t, ®ôc
vµ dông cô g¸ l¾p v.v…
4. §iÖn cùc vµ que hµn ®Ó hµn ®iÖn hå quang.
§iÖn cùc dïng ®Ó hµn hå quang chia thµnh hai lo¹i:
§iÖn cùc kh«ng ch¶y gåm cã ®iÖn cùc than, ®iÖn cùc grafit vµ ®iÖn cùc
v«nfram. §iÖn cùc than vµ ®iÖn cùc grafit chØ dïng khi hµn víi dßng ®iÖn mét
chiÒu. §iÖn cùc vonfram dïng khi hµn víi dßng ®iÖn mét chiÒu hay xoay
chiÒu.
§iÖn cùc ch¶y (cßn gäi lµ que hµn ®iÖn) tuú theo c«ng dông cña nã vµ
thµnh phÇn ho¸ häc cña kim lo¹i ®−îc hµn cã thÓ chÕ t¹o b»ng çc vËt liÖu
kh¸c nhau nh− thÐp, gang, ®ång, nh«m v.v…
Que hµn ®iÖn th−êng dïng cã hai lo¹i: que hµn kh«ng thuèc (que hµn
trÇn) vµ que hµn cã thuèc bäc (h×nh 71).
172
H×nh 71:
Líp thuèc bäc que hµn ®iÖn cã hai lo¹i máng chõng vµi phÇn m−êi
milimet (khèi l−îng líp bäc chiÕm kho¶ng 1 - 5% khèi l−îng lâi cùc - dn ≤
1,2d.
Líp bäc lo¹i máng dïng ®Ó t¨ng tÝnh æn ®Þnh cña hå quang, thµnh phÇn
gåm cã ®¸ v«i, fenpat, bét tan … (80-85% khèi l−îng) vµ thuû tinh láng (15 -
20% khèi l−îng). Líp thuèc bäc lo¹i nµy dïng ®Ó hµn çc cÊu tróc kh«ng
quan träng. Mèi hµn b»ng lo¹i que hµn nµy cã c¬ tÝnh kÐm.
Líp thuèc bäc lo¹i dµy (dn ≤ 1,55d)cã tÝnh æn ®Þnh cña hå quang vµ t¹o
thµnh hå quang mét líp khÝ vµ xØ b¶o vÖ kim lo¹i khái bÞ «xy ho¸ vµ khái bÞ
t¸c dông cña khÝ nit¬. Trong tr−êng hîp cÇn thiÕt ng−êi ta cho thªm vµo líp
thuèc bäc nh÷ng thµnh phÇn hîp kim (çc pheroo hîp kim), nh÷ng thµnh phÇn
nµy sÏ tham gia trong thµnh phÇn cña líp bäc nµy gåm cã çc chÊt ion ho¸
(phÊn), ch¸t t¹o xØ (cao lanh), chÊt t¹o khÝ (tinh bét), chÊt khö «xy (nh«m, fer«
mangan…), çc chÊp hîp kim vµ chÊt dÝnh.
HiÖn nay ë n−íc ta sö dông rÊt nhiÒu lo¹i que hµn cña çc n−íc kh¸c
nhau.
B¶ng 19. Giíi thiÖu mét sè lo¹i que hµn cña mét sè n−íc
173
B¶ng 19. mét sè lo¹i que hμn cho thÐp cacbon vμ hîp kim thÊp cña çc n−íc.
TÝnh chÊt c¬ häc cña thÐp kim lo¹i
Thμnh phÇn ho¸ häc
m¸c que hμn
Tªn n−íc Tiªu chuÈn Ghi chó
hμn S P
C Mn Si σT kG/mm 2
σb kG/mm 2
δ% (5do)
Kh«ng qu¸
(JIS)
NhËt B -14 D 4301 0,07 0,4 0,12 0,15 0,019 40 46 30 H·ng Kobe steel
- TB32 D 4303 0,07 0,38 0,13 0,013 0,016 45 49 27 nt
- LB26 D 4316 0,06 0,88 0,43 0,01 0,015 47 55 33 nt
RB-26 D 4313 0,08 0,38 0,26 0,012 0,012 44 51 25 Th¸i-Kobe
Hµ Lan - [NEN]
BL EBa-123 0,06-0,09 0,9-1 0,2-0,4 ≥ 0,03 ≥ 0,03 46-51 52-55 26-28 H·ngVARIOS
STL EBb121 0,06-0,09 1,1-1,2 0,4-0,6 ≥ 0,03 ≥ 0,03 51-53 55-57 27-28 nt
Ph¸p [AF NOR]
Espadon 46 E245-826 36-44 45-53 15-19 H·ngCEM
TiÖp [CSN]
F42-16 05-5023 0,08 0,55 0,25 0,04 0,05 30-42 42-52 22-28
Thuþ §iÓn [AFFNOR]
vµ Ph¸p OK.43-32 E433R32 0,1 0,5 0,4 0,03 0,03 43-53 51-61 22-30 H·ngESAB
OK.46.00 AS1553-1 0,08 0,40 0,30 0,03 0,03 38 47 28 H·ngESAB
Trung Quèc J421 GB/T5117
ViÖt Nam N46 TCVN 0,12 0,4 0,25 0,035 0,035 45 18
199
N50 - 0,12 0,4 0,25 0,035 0,035 49 16
T©y §øc ANKER DIN1913 0,09 0,5 0,10 0,03 0,03 41 47-53 >22 H·ng Kjellberg
E.4321R3
174
5. C«ng nghÖ hµn hå quang tay.
A. çc lo¹i liªn kÕt hµn
Hµn hå quang tay tuy n¨ng suÊt thÊp, chÊt l−îng kh«ng cao ®ái hái cã
tay nghÒ cao; nh−ng rÊt linh ®éng, phï hîp víi s¶n xuÊt nhá, víi çc kÕt cÊu
phøc t¹p. Çc lo¹i liªn kÕt hµn th«ng th−êng sau:
B. VÞ trÝ hµn trong kh«ng gian
C«ng nghÖ hµn hå quang tay b¾t ®Çu tõ viÖc chuÈn bÞ mèi hµn. Trªn
h×nh 72 giíi thiÖu çc lo¹i mèi nèi. Tuú thuéc vµo ®é dµy cña vËt hµn, tr−íc
khi hµn ph¶i chuÈn bÞ mÐp hµn nh− trªn h×nh 72.
H×nh 72:
Çc mèi ph©n bè trong mét kÕt cÇu hµn theo kh«ng gian ®−îc chia ra ba
lo¹i: sÊp, ®øng, trÇn. X¸c ®Þnh ®óng vÞ trÝ trong kh«ng gian sÏ x¸c ®Þnh mét
chÕ ®é hµn, mét biÖn ph¸p kü thuËt ®óng ®¾n.
H×nh 73 giíi thiÖu ba vÞ trÝ ®ã.
175
H×nh 73:
XÐt trong mÆt ph¼ng ngang çc mèi hµn ph©n bè tõ 0 ÷ 600 thuéc vÞ trÝ
hµn sÊp.
Nh÷ng vÞ trÝ n»m trong kho¶ng 60 ÷ 1200 gäi lµ hµn ë vÞ trÝ ®øng hay
ngang.
Tõ 120 ÷ 1800 çc mèi hµn cã vÞ trÝ hµn trÇn.
XÐt vÒ møc ®é, hµn sÊp lµ vÞ trÝ thuËn tiÖn nhÊt vµ hµn trÇn lµ vÞ trÝ khã
hµn nhÊt.
C. ChÕ ®é hµn hå quang tay.
Th«ng sè quan träng cÇn ®−îc x¸c ®Þnh khi hµn lµ ®−êng kÝnh (d) que
hµn, c−êng ®é dßng ®iÖn hµn.
Khi hµn mèi hµn gi¸p mèi, ®Ó ®¶m b¶o chiÒu réng vµ chiÒu cao, phô
thuéc vµo chiÒu dµy vËt hµn, ng−êi ta tÝnh d theo c«ng thøc sau:
s
d = + 1(mm)
2
Cßn ®èi víi d¹ng mèi hµn gãc hay ch÷ T (h×nh 72b) th× tÝnh theo c«ng
thøc sau:
K
d= + 2(mm)
2
ë ®©y:
S - chiÒu dµy cña vËt hµn gi¸p mèi (mm)
K - C¹nh mèi hµn gãc hay ch÷ T (mm) (h×nh 74)
176
H×nh 74:
C−êng ®é dßng ®iÖn hµn hå quang tay (Ih) phô thuéc vµo ®−êng kÝnh vµ
lo¹i kim lo¹i vËt hµn. Ngoµi ra cßn phô thuéc vµo vÞ trÝ mèi hµn trong kh«ng
gian.
C«ng thøc kinh nghiÖm sau ®©y tÝnh cho mèi hµn sÊp lµ thÐp cacbon.
In = (20 + 6d) d (ampe)
Trong ®ã: d - ®−êng kÝnh que hµn (mm)
6. Hµn hå quang tù ®éng
Hµn hå quang tay cã n¨ng su©t thÊp, chÊt l−îng kh«ng ®Òu, bao phÝ kim
lo¹i ®Çu mÊu que hµn cao, hiÖu suÊt nhiÖt kÐm.
Hµn hå quang tù ®éng sÏ n©ng cao n¨ng suÊt ®−îc n©ng cao chñ yÕu lµ
do dïng mËt ®é dßng ®iÖn cao vµ do que hµn ch¶y liªn tôc.
Hµn hå quang tù ®éng m¹nh vµ lµm cho kim lo¹i ch¶y s©u h¬n, v× thÕ
nh÷ng mèi hµn tù ®éng m¹nh vµ lµm cho kim lo¹i ch¶y s©u h¬n, v× thÕ nh÷ng
mèi hµn ®ßi hái chiÒu dµy líp hµn lín h¬n còng cã thÓ chØ hµn mét lÇn. TÊt c¶
nh÷ng ®iÒu ®ã lµm cho n¨ng suÊt hµn ®−îc n©ng cao so víi hµn tay h¬n 5 - 10
lÇn.
Hµn tù ®éng còng kh«ng cÇn ph¶i dïng kÝnh b¶o vÖ m¾t cho thî hµn.
Ph−¬ng ph¸p hµn tù ®éng ®−îc dïng nhiÒu trong c«ng nghiÖp hiÖn nay
lµ ph−¬ng ph¸p hµn hå quang kÝn.
Ph−¬ng ph¸p nµy cã n¨ng suÊt cao h¬n h¼n ph−¬ng ph¸p hµn tù ®éng
hå quang kÝn d−íi líp trî dung ®Æc biÖt dïng rÊt tèt khi hµn çc mèi hµn
th¼ng vµ vßng b»ng m¸y hµn tù déng trong çc xi nghiÖp s¶n xuÊt hµng lo¹t,
177
thËm chÝ trong c¶ s¶n xuÊt ®¬n chiÕc nh− hµn çc bÓ chøa, nåi h¬i, b×nh chøa
chÊt láng, vá m¸y ®iÖn, èng v.v… Thêi gian gÇn ®©y hµn tù ®éng d−íi líp trî
dung cßn ®−îc dïng trong viÖc x©y dùng lß cao, cÇu, trong chÕ t¹o tµu thuû,
toa xe, « t« vµ çc ngµnh chÕ t¹o m¸y kh¸c.
Hµn tù ®éng d−íi líp trî dung (SUAW), lµ qu¸ tr×nh ®èt ch¸y hå quang
vµ nung ch¶y que hµn d−íi líp trî dung nãng ch¶y. S¬ ®å cña qu¸ tr×nh hµn
cho trong h×nh 75. D©y hµn (2) cuén trong gi¸ (3) ®i qua mét èng nhá ®Õn chç
hµn (1) nhê ®Çu tù ®éng (4), ®Çu tù ®éng nµy di ®éng däc theo ®−êng hµn nhê
bé truyÒn ®éng (7). ë phÝa tr−íc hå quang, chÊt trî dung tõ m¸ng (6) r¬i
xuèng, ch¶y ®Òu trªn ®−êng hµn vµ sau khi hµn bÞ cøng l¹i, t¹o thµnh vá cøng
(9) bäc lÊy mèi hµn (8). PhÇn cßn l¹i cña chÊt trî dung ch−a bÞ nung ch¶y th×
theo èng cao su (10) bÞ hót trë vÒ m¸ng chøa (5) ®Ó dïng l¹i. Çc m¸y hµn tù
®éng SW - 101 cña NhËt; m¸y MCH6; MCH7 cña Ph¸p … ®ang cã ë ViÖt
Nam.
Hå quang ch¸y d−íi líp trî dung gi÷a d©y hµn vµ vËt hµn trong ®iÒu
kiÖn kh«ng cã kh«ng khÝ nhê líp trî dung nãng ch¶y çch ly nªn kim lo¹i
kh«ng bÞ «xy ho¸.
H×nh 75 + 76
7. Hå hµn quang trong m«i tr−êng khÝ b¶o vÖ
Trong ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn hå quang, ngoµi viÖc dïng líp thuèc bäc
®iÖn cùc (que hµn), chÊt trî dung, cong cã çch b¶o vÖ mèi hµn khái bÞ «xy
ho¸ vµ nit¬ ho¸ b»ng çch dïng nh÷ng dßng khÝ b¶o vÖ ®Èy kh«ng khÝ ra khái
178
m«i tr−êng hå quang vµ gi÷ cho kim lo¹i nãng ch¶y kh«ng tiÕp xóc th¼ng víi
kh«ng khÝ bªn ngoµi. Çc khÝ b¶o vÖ th−êng ®−îc dïng ®Ó hµn lµ çc khÝ khö
«xy (hy®r«, cacbon, «xyt, mªtanv.v…), çc khÝ tr¬ (acg«n, hªli) vµ khÝ ho¹t
tÝnh cacb«nic (CO2).
Nh÷ng ph−¬ng ph¸p hµn trong m«i tr−êng khi b¶o vÖ th−êng dïng nhÊt
lµ hµn trong khÝ hy®r«, hµn trong khÝ acg«n vµ trong khÝ cacb«nic (CO2). Hµn
trong m«i tr−êng CO2 víi d©y hµn nãng ch¶y ®−îc gäi lµ hµn MAG.
H×nh 76 lµ s¬ ®å nguyªn lý cña ph−¬ng ph¸p hµn nµy.
- Hµn trong khÝ hy®r« ®−îc tiÕn hµnh b»ng hå quang cña dßng ®iÖn
xoay chiÒu, hå quang nµy ®−îc h×nh thµnh gi÷a 2 ®iÖn cùc vonfram hay ®iÖn
cùc than, däc theo mçi ®iÖn cùc dßng khÝ hydr« ®−îc dÉn tíi vïng hµn (h×nh
77). Trong hå quang x¶y ra ph¶n øng ph©n ly çc ph©n tö hydr« cã thu nhiÖt.
TiÕp ®ã, çc nguyªn tö hydr« khi tiÕp xóc víi bÒ mÆt l¹nh cña kim lo¹i ho¸
häc l¹i thµnh ph©n tö. Do ®ã nhiÖt bÞ hót l¹i to¶ ra trªn mÆt kim lo¹i vµ lµm
cho nã nguéi chËm ®i. ChÝnh hydr« lµ chÊt khö «xy, nã gi÷ cho kim lÞa khái bÞ
«xy ho¸, hµn trong hydr« ®−îc dïng ®Ó hµn thÐp vµ çc hîp kim nhÑ cã chiÒu
dÇy tõ 2 ®Õn 10mm trong nh÷ng cÊu tróc quan träng lµm viÖc d−íi t¶i träng
®éng, d−íi ¸p suÊt cao, trong ch©n kh«ng v.v.. ®ßi hái mèi hµn ph¶i kÝn vµ cã
c¬ tÝnh cao.
H×nh 77:
- Hµn hå quang acg«n cã thÓ tiÕn hµnh víi cùc ®iÖn kh«ng ch¶y
vonfram (gäi lµ hµn TIG) hay ®iÖn cùc ch¶y (gäi lµ hµn MIG). Khi hµn hå
quang acg«n b»ng ®iÖn cùc vonfram hå quang ch¸y trong m«i tr−êng khÝ
acg«n, líp khÝ nµy b¶o vÖ kim lo¹i nãng ch¶y khái bÞ «xy ho¸ (h×nh 78).
179
H×nh 78:
Nh÷ng −u ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p hµn hå quang acgon lµ:
- N¨ng suÊt cao.
- Cã thÓ c¬ khÝ ho¸ tr×nh hµn.
- Cã thÓ hµn mét sè lín kim lo¹i mµ kh«ng cÇn chÊt trî dung, ®¶m b¶o
mèi hµn s¹ch, bá ®−îc nguyªn c«ng lµm s¹ch xØ hµn.
- Cã tÝnh linh ho¹t khi hµn.
- Nung nãng tËp trung nªn kim lo¹i hµn ngÊu h¬n.
Hµn hå quang acg«n ®−îc dïng chñ yÕu ®Ó hµn thÐp kh«ng gØ, çc hîp
kim nh«m, hîp kim magiª, hîp kim titan…
III. Hµn ®iÖn tiÕp xóc
1. Kh¸i niÖm
Ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn tiÕp xóc lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p hµn
tiªn tiÕn kh«ng cÇn ph¶i dïng que hµn hoÆc chÊt trî dung mµ vÇn ®¶m b¶o
®−îc mèi hµn tèt. Ph−¬ng ph¸p nµy ®· ®−îc c¬ khÝ ho¸ vµ tù ®éng ho¸. M¸y
hµn ®iÖn tiÕp xóc cã thÓ ®Æc trùc tiÕp trong d©y chuyÒn s¶n xuÊt. V× thÕ trong
s¶n xuÊt hµng lo¹t vµ s¶n xuÊt hµng khèi hµn tiÕp xóc ®−îc dïng rÊt nhiÒu.
Ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn tiÕp xóc dùa trªn nguyªn lý ph¸t nhiÖt khi dßng
®iÖn ®i qua ®iÖn trë ®Ó ®èt ch¸y chç hµn b»ng nguån ®iÖn Jun - Lenx¬ Q =
RI2t, sau ®ã ng¾t dßng ®iÖn vµ Ðp víi mét lùc thÝch ®¸ng ®Ó nèi hai chi tiÕt
cÇn hµn l¹i víi nhau. Dßng ®iÖn dïng trong hµn ®Öin tiÕp xóc ®Òu lµ ®iÖn xoay
chiÒu, ®iÖp ¸p vµ c−êng ®é sÏ ®iÒu chØnh tuú theo vËt hµn to hay nhá.
180
§Æc ®iÓm cña hµn ®iÖn tiÕp xócc lµ thêi gian ®èt nãng chç hµn rÊt
nhanh - vµi phÇn tr¨m gi©y- nhê dïng dßng ®iÖn cã ®−êng ®é rÊt lín.
Hµn ®iÖn tiÕp xóc cã n¨ng suÊt rÊt cao, ®−îc dïng nhiÒu trong çc
ngµnh nghÒ chÕ t¹o «t«, m¸y kÐo, m¸y bay; chÕ t¹o dông cô ®o, dông cô c¾t;
hµn ®−êng ray, toa xe löa; trong s¶n xuÊt hµng tiªu dïng (m¸y hµn l¹nh, xe
®¹p) v.v… GÇn ®©y ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn tiÕp xóc cßn ®−îc dïng nhiÒu trong
x©y dùng (hµn cèt thÐp x©y dùng).
2. Çc ph−¬ng ph¸p.
Hµn ®iÖn tiÕp xóc cã ba d¹ng chñ yÕu: hµn ®èi ®Çu (hµn gi¸p mèi), hµn
®iÓm vµ hµn ®−êng. S¬ ®å biÓu diÔn çc d¹ng hµn ®ã cho trªn h×nh 79.
A. hµn ®èi ®Çu (hµn gi¸p nèi)
Ph−¬ng ph¸p hµn ®èi ®Çu ®−îc chia thµnh ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn trë
(kh«ng ch¶y) vµ ph−¬ng ph¸p hµn ch¶y.
- Trong ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn trë çc ®Çu chi tiÕt hµn ®−îc tiÕp xócc
víi nhau víi mét lùc Ðp nhÑ vµ ®−îc ®èt nãng b»ng dßng ®iÖn tíi tr¹ng th¸i
dÎo, sau ®ã ng¾t ®iÖn vµ Ðp cho hai cho tiÕt dÝnh l¹i víi nhau thµnh mét khèi
(h×nh 79bA)
Dïng ph−¬ng ph¸p nµy, mèi hµn kh«ng bÞ ch¶y vµ cã thÓ hµn çc chi
tiÕt b»ng thÐp cacbon hoÆc çc kim lo¹i mµu cã bÒ mÆt ®· ®−îc lµm s¹ch
trø¬c, diÖn tÝch mÆt c¾t kh«ng qu¸ 1000mm2. Khi hµn çc mÆt lín b»ng
ph−¬ng ph¸p nµy th× khã ®−îc mèi hµn tèt v× sù nung nãng chi tiÕt kh«ng ®Òu
trong mÆt tiÕp xóc.
Nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p hµn ch¶y çc mÆt hµn ®−îc ¸p l¹i gÇn
nhau sao cho trªn bÒ mÆt tiÕp xóc chØ cã çc nhÊp nh« bÒ mÆt tiÕp xóc ®Ó khi
dßng ®iÖn ®i qua ë ®ã sÏ lµ nh÷ng cÇu ®iÖn. V× mËt ®é ®iÖn lín mµ ®iÖn tiÕp
xóc l¹i nhá nªn chç hµn lËp tøc bÞ ®èt nãng ch¶y. Kim lo¹i khi nãng ch¶y sÏ
loang ra trong kÏ cña mèi hµn lµm cho m¹ch ®iÖn ë ®ã bÞ hë. Nh−ng nh÷ng
®iÓm tiÕp xóc nhá kh¸c do t¸c dông cña lùc Ðp ë ®Çu cÆp l¹i ch¶y t¶n ra xung
quanh. Cø nh− thÕ diÖn tÝch nãng ch¶y sÏ to dÇn vµ trong mét thêi gian ng¾n
trªn kh¾p mÆt mèi hµn sÏ cã mét líp kim lo¹i máng bao phñ, sau ®ã dïng mét
181
lùc lín Ðp l¹i, kim lo¹i ch¶y, xØ bÈn sÏ ®−îc ®Èy ra ngoµi vµ vËt hµn ®−îc g¾n
ch¾c l¹i (h×nh 79a,b).
C−êng ®é dßng ®iÖn dïng trong ph−¬ng ph¸p hµn nµy t−¬ng ®èi nhá
nªn gi¸ thµnh rÎ h¬n so víi hµn ®iÖn trë. Qu¸ tr×nh hµn còng nhanh h¬n hµn
®iÖn trë vµ kh«ng cÇn ph¶i lµm s¹ch tr−íc çc mÆt hµn. ChÊt l−îng mèi hµn
cao. Ngoµi ra dïng ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ lµm ®−îc nh÷ng lo¹i thÐp ®Æc biÖt
mµ ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn trë kh«ng thùc hiÖn ®−îc.
H×nh 79:
182
Ph−¬ng ph¸p hµn ch¶y liªn tôc ®−îc dïng ®Ó hµn çc thanh ray, èng
máng, çc dông cô vµ ®å dËp b»ng thÐp tÊm còng nh− ®Ó hµn çc vËt liÖu kh¸c
nhau, vÝ dô, hµn thÐp víi ®ång v.v…
Tr−êng hîp c«ng suÊt cña m¸y kh«ng ®ñ ®Ó hµn ch¶y liªn tôc th× dïng
ph−¬ng ph¸p hµn ch¶y gi¸n ®o¹n.
Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc tiÕn hµnh b»ng çch lÇn l−ît ®−a çc vËt hµn tiÕp
xóc víu nhau, t¸ch chóng rêi ra mét kho¶ng nhá råi.
b. hµn ®iÓm
Hµn ®iÓm lµ mét d¹ng hµn phæ biÕn nhÊt cña hµn ®iÖn tiÕp xóc, trong
®ã çc chi tiÕt hµn ®−îc ghÐp gèi lªn nhau vµ ®−îc hµn kh«ng ph¶i trªn toµn
bÒ mÆt mµ trªn tõng ®iÓm riªng biÖt (h×nh 79b). Çc chi tiÕt hµn ®−îc Ðp l¹i
víi nhau b»ng hai ®iÖn cùc, nung nãng chç tiÕp xóc cña çc chi tiÕt hµn lªn vµ
lµm ch¶y mét líp máng trªn bÒ mÆt kim lo¹i, cßn khu vùc gÇn ®ã th× n»m ë
tr¹ng th¸i dÎo. Sau ®ã, t¾t ®iÖn vµ Ðp çc ®iÖn cùc l¹i ®Ó hµn.
Hµn ®iÓm ®−îc thùc hiÖn trªn nh÷ng m¸y hµn ®iÓm chuyªn dïng,
chóng cã thÓ lµ m¸y hµn mét ®iÓm hay nhiÒu ®iÓm, m¸y hµn cè ®Þnh hay l−u
®éng, cã truyÒn dÉn b»ng bµn ®¹p hay c¬ khÝ ho¸, tù ®éng ho¸ nöa tù ®éng,
m¸y hµn ®iÓm ®¬n gi¶n nhÊt cho trªn h×nh 80.
Khi hµn, c«ng suÊt phô thuéc vµo chiÒu dµy vµ vµo h×nh thï cña vËt hµn
cña lo¹i kim lo¹i. Muèn hµn cho tèt cÇn cã mét lùc Ðp thÝch ®¸ng. Lùc Ðp phô
thuéc vµo chiÒu dµy cña vËt hµn vµ thµnh phÇn ho¸ häc cña kim lo¹i.
VËt liÖu dïng lµm ®iÖn cùc ph¶i cã tÝnh dÉn ®iÖn vµ tÝnh dÉn nhiÖt cao,
gi÷ ®−îc ®é bÒn ë nhiÖt ®é cao, th−êng lµ ®ång ®iÖn ph©n çn nguéi, ®ång ®en
cã pha c«ban vµ catmi, hîp kim cã chÊt chñ yÕu lµ vonfram.
Hµn ®iÓm ®ùoc sö dông réng r·i trong çc ngµnh chÕ t¹o « t«, m¸y bay,
tay xe v.v… chñ yÕu cho çc lo¹i vËt liÖu tÊm b»ng thÐp Ýt cacbon, thÐp hîp
kim thÊp, thÐp chèng gØ, çc tÊm b»ng hîp kim ®ång vµ nh«m.
C. hμn ®−êng.
Hµn ®−êng hay hµn l¨n dïng ®Ó hµn çc vËt liÖu tÊm víi chiÒu dµy tæng
céng d−íi 4mm. Ph−¬ng ph¸p hµn nµy kh¸c víi hµn ®iÓm ë chç ng−êi ta thay
183
çc ®iÖn cùc thanh b»ng ®iÖn cùc h×nh con l¨n. Khi con k¨n quay, vËt hµn n»m
gi÷a hai con l¨n, nhê thÕ mèi hµn lµ mét ®−êng rÊt kÝn th«ng cho çc chÊt
láng vµ chÊt khÝ lät qua ®−îc (h×nh 79c).
H×nh 80:
C«ng suÊt khi hµn ®−êng tuú theo lo¹i kim lo¹i, chiÒu dµy cña nã vµ tèc
®é hµn. Lùc Ðp kh«ng cÇn v−ît qua 3000 - 5000 N (*), v× lùc Ðp lín sÏ lµm
con l¨n mßn nhiÒu.
VËt liÖu cña con l¨n ®Ó hµn ®−êng nh− ®iÖn cùc nhanh trong hµn ®iÓm.
Hµn ®−êng ®−îc dïng ®Ó hµn çc dÇm, ãng vµ çc chi tiÕt kh¸c b»ng
thÐp vµ kim lo¹i mµu cÇn cã mèi ghÐp kÝn.
IV. hμn h¬i (hμn khÝ)
1. Kh¸i niÖm
Hµn h¬i lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p hµn ho¸ häc trong ®ã dïng
nhiÖt l−îng ph¶n øng ch¶y cña khÝ ®èt trong «xy ®Ó nung nãng ch¶y çc phÇn
kim lo¹i ®−îc hµn. §ång thêi que hµn lµ thanh kim lo¹i ®ång chÊt víi kim lo¹i
®−îc hµn còng ®−îc nung nãng ch¶y cïng víi kim lo¹i hµn ®Ó t¹o thµnh mèi
hµn.
Ph−¬ng ph¸p hµn h¬i ®−îc dïng ®Ó hµn çc tÊm vµ çc s¶n phÈm cã
thµnh máng b»ng thÐp vµ hîp kim mµu.
184
2. Çc lo¹i khÝ dïng trong hµn h¬i.
KhÝ dïng khi hµn cã hai lo¹i: khÝ «xy dïng ®Ó gióp cho sù ch¸y vµ çc
lo¹i khÝ ®èt nh− axªtylen (C2H2), hydr« (H2), khÝ than ®¸ h¬i cña dÇu x¨ng vµ
benzen v.v… Trong thùc tÕ, khÝ ®èt chñ yÕu dïng ®Ó hµn lµ axªtylen v× khÝ
nµy khi ch¸y trong «xy to¶ ra nhiÖt l−îng cã Ých cao nhÊt (11470cal/m3) vµ
®−a nhiÖt ®é lªn møc cao nhÊt (31500C).
KhÝ hydr« lµ mét khÝ ®èt trong mµu, kh«ng vÞ, trong kh«ng khÝ cã rÊt Ýt.
Hydr« ®−îc ®iÒu chÕ b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÖn ph©n hoÆc b»ng nh÷ng ph−¬ng
ph¸p kh¸c. ¤xy vµ hydr« b¸n ngoµi thÞ tr−êng nãi chung ®Òu d−íi ¸p suÊt 150
atm«tphe, chøa trong b×nh thÐp cã ®é bÒn cao ®· ®−îc ®¨ng kiÓm víi dung
tÝch tiªu chuÈn lµ 40lit. Ph−¬ng ph¸p hµn h¬i hydr« ®−îc øng dông kh¸ sím
nh−ng v× nhiÖt l−îng cña nã t−¬ng ®èi Ýt vµ nhiÖt ®é kh«ng cao nªn chØ dïng
®Ó hµn kim lo¹i mµu nh− nh«m, ch× vµ hµn nh÷ng tÊm thÐp máng hoÆc ®Ó
nung vËt liÖu khi c¾t b»ng «xy. V× nhiÖt ®é thÊp nªn khi hµn nh÷ng tÊm dµy
ph¶i kÐo dµi thêi gian ®èt nãng ch¶y lµm cho nhiÖt l−îng tæn thÊt nhiÒu, do ®ã
gi¸ thµnh cao. Còng v× vËy nªn khi khÝ axªlyten ®−îc dïng trong kü thuËt hµn
th× hµn h¬i hydr« dÇn dÇn Ýt ®−îc dïng.
Khi than ®¸ lµ khÝ ch−ng cÊt ë thanh ®¸ ra, nã lµ s¶n phÈm phô cña
x−ëng luyÖn than cèc. KhÝ than ®¸ còng gièng nh− hydr«, khi ch¸y t¹o nhiÖt
®é kh«ng cao, chØ cã thÓ dïng hµn nh÷ng tÊm máng. Trong khÝ than ®¸ kh«ng
®−îc cã l−u huúnh, nÕu kh«ng c−êng ®é mèi hµn sÏ kÐm. KhÝ than ®¸ th−êng
chØ dïng ®Ó nung vËt liÖu khi c¾t b»ng «xy.
H¬i cña dÇu x¨ng vµ benzin. DÇu x¨ng vµ benzin lµ thÓ láng rÊt rÔ biÕn
thµnh thÓ khÝ , khi dïng th× Ðp cho dÇu x¨ng hoÆc benzin ë thÓ láng ch¹y vµo
bé phËn hoµ khÝ, sau khi ho¸ khÝ råi dïng èng cao su dÉn ®Õn m¸y hµn cho
m¸y ch¸y lÉn víi «xy.
KhÝ axªtylen (cßn gäi lµ h¬i ®Êt ®Ìn) lµ mét lo¹i khÝ nhÑ h¬n «xy vµ
hydr«, kh«ng mµu vµ thoang tho¶ng mïi ªte, bèc ch¸y ë nhiÖt ®é 4200C vµ dÔ
næ khi ¸p suÊt lín h¬n 1,75atm«phe hoÆc tiÕp xóc l©u víi ®ång vµ b¹c. Hçn
185
hîp cña kh«ng khÝ víi axªtylen khi tû lÖ cña nã trong kh«ng khÝ tõ 2,8 ®Õn
65% sÏ næ m¹nh.
3. Céng nghÖ hµn khÝ
ChÊt l−îng cña mèi hµn khÝ phô thuéc vµo çch chän c«ng suÊt cña má
hµn, chÊt l−îng que hµn, çch ®iÒu chØnh ngän löa hµn, çch chän ph−¬ng
ph¸p hµn vµ gãc nghiªng cña má hµn.
a. ph−¬ng ph¸p hμn
Hµn khÝ gåm cã hai ph−¬ng ph¸p: hµn ph¶i vµ hµn tr¸i.
- Hµn ph¶i: ng−êi thî hµn b¾t ®Çu hµn tõ tr¸i sang bªn ph¶i (tøc lµ má
hµn di chuyÓn tr−íc, que hµn di chuyÓn sau) h×nh 81a. Ph−¬ng ph¸p nµy cã
n¨ng suÊt cao vµ tiÕt kiÖm ®−îc khÝ axªtylen, ®ång thêi mèi hµn míi hµn xong
cßn ®−îc ngän löa ®èt nãng trong mét thêi gian n÷a cho nªn ®é dÎo cña mèi
hµn ®−îc t¨ng lªn. Ph−¬ng ph¸p nµy lµ ph−¬ng ph¸p hµn chñ yÕu trong c«ng
nghÖ hµn h¬i.
Hµn tr¸i: ng−êi thî hµn b¾t ®Çu hµn tõ bªn ph¶i sang bªn tr¸i (que hµn
®i tr−íc, má hµn ®i sau) h×nh 81b. Tèc ®é hµn theo ph−¬ng ph¸p nµy t−¬ng ®èi
chËm (th−êng chËm h¬m hµn ph¶i kho¶ng 20 - 30%) vµ th−êng chØ dïng ®Ó
hµn nh÷ng vËt máng (tõ 3mm trë xuèng) vµ nh÷ng kim lo¹i mµu nh− nh«m,
kÏm …)
Gãc nghiªng cña má hµn ®èi víi bÒ mÆt ®−îc hµn phô thuéc vµo chiÒu
dµy cña kim lo¹i. ChiÒu dµy kim lo¹i cµng t¨ng th× ®ßi hái ®é tËp trung nhiÖt
cµng lín vµ do ®ã ®ßi hái gãc nghiªng cµng lín.
Que hµn dïng ®Ó hµn h¬i th−êng cã thµnh phÇn ho¸ häc t−¬ng tù nh−
thµnh phÇn ho¸ häc cña vËt hµn. GÇn ®©y ng−êi ta cßn cho thªm cr«m, niken,
vanaddi, ®ång v.v… ®Ó lµm t¨ng thªm c−êng ®é cña mèi hµn.
186
H×nh 81:
b. ngän löa hμn khÝ
Ngän löa ch¸y cña axªtylen vµ «xy cho nhiÖt ®é rÊt cao (h×nh 82) víi tû
O2
lÖ tÝch øng β = sÏ cho nh÷ng ngän löa cã nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ c«ng dông
C2 H 2
kh¸c nhau (h×nh 83)

Ngän löa β = 1,1 ÷ 1,2 gäi lµ ngän löa trung hoµ (h×nh 83a)
Ngän löa nµy dïng nhiÒu ®Ó hµn çc lo¹i thÐp.
187
H×nh 82:
Ngän löa β > 1,2 gäi lµ ngän löa thõa «xy hay cßn gäi lµ ngän löa «xy
ho¸. Ngän löa nµy thÝch hîp dïng ®Ó hµn ®ång vµ hîp kim cña chóng (h×nh
83b).
Ngän löa β < 1,1 gäi lµ ngän löa thõa cacbon hay con gäi lµ ngän löa
cacbon ho¸. Nã dïng ®Ó hµn gang (h×nh 83c)
H×nh 83:
c. chÕ ®é hμn khÝ
Hµn khÝ ®Ó hµn kim lo¹i cã mét sè yÕu tè cÇn ®−îc tÝnh to¸n thÝch øng
nh− sau:
+ §−êng kÝnh que hµn (d) vµ vËt liÖu bæ sung kim lo¹i cho mèi hµn.
Th«ng th−êng vËt liÖu que gièng víi vËt liÖu hµn.
188
Khi hµn ph¶i: d =
s
[mm]
2
+ 1[mm]
s
Khi hµn tr¸i: d =
2
+ C«ng suÊt ngän löa tÝnh cho sù tiªu hao khÝ «xy hoÆc khÝ ch¸y trong
mét ®¬n vÞ thêi gian.
A = k.S (lit/giê)
ë ®©y: d - ®−êng kÝnh que hµn (mm)
S - chiÒu dµy vËt hµn (mm)
k - hÖ sè phô thuéc vµo kim lo¹i vËt hµn vµ ph−¬ng ph¸p hµn.
Hµn thÐp k = 100 ÷ 120; hµn ®ång k = 150 ÷ 200
4. ThiÕt bÞ ®Ó hµn h¬i.
ThiÕt bÞ dïng ®Ó hµn h¬i gåm cã nh÷ng bé phËn d−íi ®©y:
1. B×nh chÕ khÝ axªtylen
2. B×nh chøa «xy
3. Van gi¶m ¸p
4. Van an toµn
5. Má hµn
6. èng dÉn khÝ
7. Çc dông cô phô, dông cô b¶o vÖ m¾t v.v… (H×nh 84)
Axªtylen ®−îc ®iÒu chÕ b»ng çch cho ®Êt ®Ìn (cacbau canxi CaC2) t¸c
dông víi n−íc. §Êt ®Ìn ®−îc s¶n xuÊt b»ng çch nung ch¶y ®¸ v«i than gç
trong lß ®iÖn. §Êt ®Ìn gièng nh− ®¸ cã mµu ®en x¸m, rÊt cøng, khã t¸c dông
víi çc lo¹i axit, nh−ng gÆp n−íc hoÆc khÝ Èm trong kh«ng khÝ sÏ sinh khÝ
axªtylen 0,3%. §Ó tr¸nh hiÖn t−îng næ thïng chøa ®Êt ®Ìn ph¶i hÕt søc kÝn,
ph¶i ®Ó ë n¬i tho¸ng giã, kh« r¸o, kª cao trªn mÆt ®Êt, nhÊt thiÕt kh«ng ®−îc
®Æt ë n¬i Èm −ít vµ kÝn giã. CÇn cã buång riªng biÖt lËp cho thïng chøa.
189
H×nh 84:
KhÝ axªtylen ®−îc chøa khÝ axªtylen trong dung dÞch axªt«n d−íi ¸p
suÊt 16 - 22 atmotphe. Lo¹i axªtylen chøa trong b×nh nµy khhi dïng rÊt thuËn
tiÖn, chØ cÇn l¾p thªm bé van gi¶m ¸p lµ cã thÓ sö dông ®−îc, sau khi dïng hÕt
vÉn cã thÓ ®−a b×nh vÒ x−ëng ®Ó n¹p khÝ vµo.
KhÝ «xy lµ mét lo¹i khÝ kh«ng mµu, kh«ng mïi, kh«ng ®éc, kh«ng thÓ
tù ch¸y, nh−ng nã gióp cho sù ch¸y, khi ch¸y kh«ng thÓ thiÕu nã ®−îc. ¤xy
cã trong khu«n khÝ chõng 21% (tÝnh theo thÓ tÝch). ¤xy dïng khi hµn lµ «xy
nguyªn chÊt ®−îc ®iÒu chÕ tõ kh«ng khÝ b»ng çch: Ðp, lµm l¹nh, lµm d·n në
®Ó cho kh«ng khÝ biÕn thµnh thÓ láng, sau ®ã ®em kh«ng khÝ ë thÓ láng ch−ng
cÊt ë nhiÖt ®é - 1830C lÊy «xy nguyªn chÊt. KhÝ «xy ®ã ®−îc chøa trong
nh÷ng b×nh thÐp (b×nh «xy) dung tÝch 40l víi 150atm«tphe vµ ®−îc mang tíi
chç hµn.
5. C¾t ®øt kim lo¹i.
C¾t ®øt kim lo¹i ®en, kim lo¹i mµu vµ hîp kim b»ng hå quang ®iÖn
hoÆc b»ng ngän löa khÝ ®Òu lµ nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®èt nãng ®Ó lµm vËt cÇn c¾t
®¹t tíi ®iÓm nãng ch¶y, bÞ ch¶y m¹nh vµ bÞ c¾t rêi ra. Môc ®Ých cña c¾t ®øt
ng−îc víi ph−¬ng ph¸p hµn.
190
A. C¾t ®øt b»ng hå quang ®iÖn lµ qu¸ tr×nh nung ch¶y vµ chÊt ®øt kim
lo¹i b»ng nhiÖt l−îng cña hå quang ®iÖn. §iÖn cùc cñ hå quang cã thÓ lµ than
hoÆc lµ kim lo¹i. Ph−¬ng ph¸p c¾t ®øt b»ng hå quang ®iÖn lµ ph−¬ng ph¸p
kh«ng kinh tÕ, khã thùc hiÖn khi chiÒu dµy cÇn c¾t lín vµ th−êng cho ®−êng
c¾t kh«ng ®Òu, do ®ã nã th−êng dïng chØ hay dïng ®Ó th¸o rêi çc c¬ cÊu kim
lo¹i, cò vµ c¾t ®øt hÖ thèng ®Ëu ngãt, ®Ëu ngãt, ®Ëu rãt cña çc vËt ®óc. ¦u
®iÓm c¬ b¶n cña ph−¬ng ph¸p c¾t ®øt ®−îc hå quang ®iÖn lµ nã kh«ng nh÷ng
chØ dïng ®Ó c¾t ®øt ®−îc thÐp mµ cßn cã thÓ c¾t ®øt ®−îc gang vµ kim lo¹i
mµu n÷a.
B. C¾t ®øt b»ng ngät löa khÝ lµ qu¸ tr×nh nung ch¶y vµ c¾t ®øt kim lo¹i
b»ng nhiÖt l−îng cña ngän löa khÝ.
C¾t ®øt b»ng ngän löa cã hai ph−¬ng ph¸p: c¾t ®øt b»ng khÝ «xy vµ c¾t
®øt b»ng khÝ «xy cïng chÊt trî dung.
- C¾t ®øt b»ng khÝ «xy dùa trªn kh¶ n¨ng cña mét sè kim lo¹i khi ch¸y
trong khÝ «xy th× to¶ ra mét nhÞªt l−îng lín cã thÓ lµm ch¶y ®−îc kim lo¹i vµ
çc chÊt «xyt t¹o thµnh. Kim lo¹i ®−îc c¾t ®øt b»ng mét má c¾t (h×nh 85) cã
cÊu t¹o kh¸c víi má hµn. Má c¾t cã hai bé phËn: miÖng c¾t vµ miÖng ®èt.
MiÖng ®èt (1) dïng ®Ó x× hçn hîp ch¸y axªtylen vµ «xy, t¹o nªn ngän löa (4)
dïng ®Ó ®èt nãng kim lo¹i víi nhiÖt ®é ch¸y. MiÖng c¾t (2) dïng ®Ó x× khÝ «xy
(3) d−íi ¸p lùc cao, gióp cho qu¸ tr×nh ch¸y ®−îc nhanh vµ thæi hÕt çc «xy
kim lo¹i ®i. Ph−¬ng ph¸p c¾t ®øt b»ng khÝ «xy chØ cã thÓ dïng ®Ó c¾t nh÷ng
kim lo¹i cã nhiÖt ®é ch¸y thÊp h¬n hiÖt ®é nãng ch¶y, cßn nhiÖt ®é nãng ch¶y
cña çc «xyt ®−îc t¹o thµnh ph¶i thÊp h¬n nhiÖt ®é nãng ch¶y cña b¶n th©n
kim lo¹i, ®ång thêi nh÷ng «xyt ®ã ph¶i dÔ ch¶y. TÝnh dÉn b¶n th©n kim lo¹i
ph¶i thÊp ®Ó tËp trung ®−îc nhiÒu nhiÖt n¨ng. Do ®ã gang, nh«m ®ång vµ çc
hîp kim mµu kh«ng thÓ c¾t b»ng khÝ «xy ®−îc. Ph−¬ng ph¸p nµy chØ cã thÓ
dïng ®Ó c¾t thÐp cã l−îng cacbon d−íi 0,3% vµ kÕt cÊu hîp kim thÊp. §èi víi
thÐp hîp kim cao th× tr−íc khi c¾t ph¶i ®èt nãng tr−íc tíi 650 - 7000C.
C. C¾t ®øt b»ng khÝ «xy cïng chÊt trî dung lµ ph−¬ng ph¸p dïng thªm
chÊt trî dung (thµnh phÇn c¨n b¶n lµ bét s¾t vµ mét sè Ýt çc chÊt phô thªm)
191
®−îc dÉn cïng víi luång khÝ «xy tíi vïng ph¶n øng. Ch¸y trong «xy, chÊt trî
dung sÏ toa to¶ thªm nhiÖt, lµm ch¸y çc «xyt kim lo¹i khã ch¶y vµ lµm cho
viÖc thæi chóng ra khái vïng c¾t b»ng khÝ «xy ®−îc dÔ dµng. Ph−¬ng ph¸p nµy
dïng ®Ó c¾t ®øt çc lo¹i thÐp kh«ng gØ, thÐp chÞu nhiÖt, gang vµ mét sè kim
lo¹i mµu.
ChiÒu s©u c¾t ®øt b»ng ngän löa khÝ cã thÓ tíi 1m vµ h¬n. Khe c¾t
kh«ng réng qu¸ vµ t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng.
GÇn ®©y ngµnh x©y dùng vµ ngµnh ®ãng tµu cßn dïng ph−¬ng ph¸p c¾t
®øt b»ng ngän löa khÝ ®Ó c¾t ®øt kim lo¹i ë d−íi n−íc .
Ngoµi ph−¬ng ph¸p c¾t ®øt b»ng ngän löa khÝ, ng−êi ta cßn dïng
ph−¬ng ph¸p phèi hîp gi÷a hå quang vµ ngän löa khÝ víi nhau. Néi dung cña
ph−¬ng ph¸p phèi hîp nµy lµ: vËt c¾t ®−îc ®èt nãng b»ng hå quang ®iÖn, ®iÖn
cùc lµ mét èng thÐp ®Ó dÉn khÝ «xy dïng cho viÖc c¾t kim lo¹i.
Ph−¬ng ph¸p c¾t tiªn tiÕn hiÖn nay lµ c¾t b»ng plazma kh«ng khÝ nÐn
víi m¸y c¾t A70; PS - 55; P 100 (NhËt B¶n); PLG50 (Thuþ §iÓn)
NETAZP215 vµ 225 (Ph¸p)
H×nh 85:
V. hµn v¶y.
1. Kh¸i niÖm vµ ®Æc ®iÓm
Hµn v¶y lµ ph−¬ng ph¸p nèi çc chi tiÕt kim lo¹i hoÆc phï hîp kim lo¹i
ë tr¹ng th¸i r¾n nhê mét kim lo¹i trung gian gäi lµ v¶y hµn - cã nhiÖt ®é nãng
ch¶y thÊp h¬n kim lo¹i chi tiÕt hµn. Sù h×nh thµnh mèi hµn ë ®©y chñ yÕu dùa
192
vµo qu¸ tr×nh hoµ tan vµ khuyÕch t¸n cña v¶y hµn vµp kim lo¹i vËt hµn ë mèi
nèi. V× thÕ qu¸ tr×nh hµn chØ cã v¶y bÞ nãng ch¶y do vËy cã kh¶ n¨ng hoµ tan
vµo mÐp hµn cña chi tiÕt hµn vµ tiÕp theo lµ qu¸ tr×nh khuyÕch t¸n khi mèi hµn
®«ng ®Æc.
Hµn v¶y còng ®−îc sö dông réng r·i trong çc ngµnh c«ng nghiÖp v×
chóng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
- Nãi chung cã tÝnh kinh tÕ cao.
- Do kh«ng g©y ra sù thay ®æi thµnh phÇn ho¸ häc cña kim lo¹i vËt hµn,
vïng ¶nh h−ëng nhiÖt kh«ng tån t¹i do vËy vËt hµn kh«ng bÞ biÕn d¹ng.
- Cã thÓ hµn ®−îc çc kÕt cÊu phøc t¹p mµ çc ph−¬ng ph¸p hµn kh¸c
khã thùc hiÖn ®−îc.
- Cã kh¶ n¨ng hµn çc kim lo¹i kh¸c nhau.
- N¨ng suÊt hµn cao vµ kh«ng ®ßi hái c«ng nh©n bËc cao.
2. V¶y hµn ë thuèc hµn
V¶y hµn vµ thuèc hµn lµ çc yÕu tè quan träng trong hµn v¶y, v¶y hµn
th−êng lµ nh÷ng kim lo¹i hoÆc hîp kim cã kh¶ n¨ng hoµ tan vµ liªn kÕt víi
çc vËt thÓ kim lo¹i.
Tuú thuéc vµo h×nh d¹ng vËt hµn, kim lo¹i cña vËt hµn, ng−êi ta cã
nhiÒu lo¹i v¶y hµn. NÕu c¨n cø vµo nhiÖt ®é nãng ch¶y cña v¶y hµn cã thÓ
chia ra lµm hai nhãm sau:
a. V¶y hµn mÒm cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp h¬n 4500C, cã ®é cøng
nhá, tÝnh chÊt c¬ häc thÊp. Lo¹i v¶y hµn nµy dïng ®Ó hµn çc chi tiÕt chÞu lùc
nhá, ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp.
VÝ dô: v¶y hµn Sn - Pb (thiÕc - ch×) víi 61% Sn vµ 39% Pb; v¶y hµn Sn -
zn ®Ó hµn nh«m v.v…
b. V¶y hµn cøng. V¶y hµn cøng cã nhiÖt ®é nãng ch¶y t−¬ng ®èi cao (>
5000C) th−êng tõ 720 - 9000C.
V¶y hµn nµy cã ®é cøng vµ ®é bÒn c¬ häc t−¬ng ®èi cao.
193
V¶y hµn cøng dïng ®Ó hµn çc chi tiÕt chÞu lùc lín. VÝ dô, trong chÕ t¹o
m¸y dïng v¶y hµn cøng ®Ó hµn m¶nh hîp kim cøng lªn th©n dao b»ng thÐp kÕt
cÊu v.v…
Lo¹i v¶y hµn nµy th−êng dïng lµ ®ång thau, b¹c niken nh«m v.v..
(b¶ng 20)
C. Thuèc hµn lµ vËt liÖu cÇn thiÕt ®Ó lµm s¹ch mèi hµn vµ thóc ®Èy qu¸
tr×nh hoµ tan vµ khuyÕch t¸n cña vËt hµn. Tuú theo lo¹i mÒm.
- Borac, clorua kÏm, muèi kali dïng cho v¶y hµn cøng
B¶ng 20. Çc lo¹i vÈy hµn vµ ®Æc tÝnh.
Thµnh phÇn NhiÖt ®é

V¶y hµn C«ng dông
ho¸ häc % nãng ch¶y 0C
Cu- 6,87 1170 ChÞu ®−îc t¶i träng nÆng
Ni - 27,5 vµ dông cô cÇn g¾n hîp
§ång niken
Al - 0,8 kim cøng ph¶i ®èt nãng
®Õn 9000C
Cu - 99,9 1083 ChÞu ®−îc t¶i träng
T¹p chÊt 0,1 trung h×nh vµ dông cô
§ång ®iÖn gi¶i
cÇn g¾n hîp kim cøng
ph¶i ®èt nãng ®Õn 7000C
Cu - 68,0 1000 Nh− trªn
§ång thau niken Zn - 27,0
Ni - 5,0
Cu - 62,0 900 ChÞu ®−îc t¶i träng
Zn - 38 trung b×nh vµ dông cô
§ång thau π162 cÇn g¾n hîp kim cøng
®−îc ®èt nãng ®Õn
6000C
194
B¶ng 21. Çc lo¹i vÈy hµn vµ ®Æc tÝnh
Thµnh phÇn chÊt trî dung C«ng dông

Borac - 100 ChÊt trî dung tÝnh
Borac - 50 axit boric - 50 Khi dïng cho chÊt hµn b»ng ®ång thau
§Ó gi¶m øng suÊt nhiÖt xuÊt hiÖn trong miÕng hîp kim cøng, khi hµn
th−êng dïng miÕng ®Öm b»ng thÐp Ýt çcbon hoÆc b»ng hîp kim pecmal«i.
ViÖc sö dông miÕng ®Öm nµy rÊt cã t¸c dông, nhÊt lµ khi hµn çc hîp kim
cøng tita - v«fram vµ titan- tantan - v«nfram.
VI. khuyÕt tËn hµn vµ ph−¬ng ph¸p kiÓm tra
khuyÕt tËt mèi hµn
1. Çc d¹ng khuyÕt tËt
Nh÷ng khuyÕt tËt cã thÓ cã trong qu¸ tr×nh hµn chia ra lµm hai nhãm:
KhuyÕt tËt bªn ngoµi vµ bªn trong.
KhuyÕt tËt bªn ngoµi gåm : kÝch th−íc, tiÕt diÖn ngang cña mèi hµn kh«ng
phï hîp víi tÝnh to¸n thiÕt kÕ ; mèi hµn kh«ng ®ång ®iÒu; vÕt nøt ngoµi ; rç
xØ hoÆc rç khÝ bªn ngoµi v.v …
VÝ dô: hµn ®iÖn tiÕp xóc cã çc khuyÕt tËt ngoµi nh− : trôc chi tiÕt sai lÖch (
hµn gi¸p nèi), ®iÓm hµn bÞ thñng nøt ( hµn ®iÓm vµ hµn ®−êng ).
KhuyÕt tËt bªn trong bao gåm : kh«ng ngÊu, rç khÝ, rç co, r«xØ, nøt , qu¸
nhiÖt, vïng ¶nh h−ëng nhiÖt qu¸ lín, sai tæ chøc v.v…
Nh÷ng d¹ng khuyÕt tËt kÓ trªn ®ã nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra.
- Thî hµn kh«ng ®ñ tr×nh ®é tay nghÒ.
- Qu¸ tr×nh chuÈn bÞ mèi hµn kh«ng tèt.
- Que hµn kh«ng ®óng chÊt l−îng.
- ChÕ ®é hµn ch−a hîp lÝ.
- KÕt cÊu hµn kh«ng hîp lý v.v…
195
2. Çc ph−¬ng ph¸p kiÓm tra
§Ó kiÓm tra chÊt l−îng mèi hµn vµ kÕt cÊu hµn ®−îc tèt, cÇn thiÕt ph¶i
t×m hiÓu ®−îc çc nguyªn nh©n cã thÓ g©y ra çc khuyÕt tËt. TiÕn hµnh kiÓm
tra b»ng m¾t th−êng vµ b»ng çc biÖn ph¸p tiÕn.
- KiÓm tra b»ng m¾t th−êng chØ dïng khi kiÓm tra khuyÕt tËt bªn ngoµi.
Nhê mét sè dông cô ®o nh− : th−íc ®o , ®−êng kiÓm v.v… çc vÕt nøt bÒ mÆt
®−îc kiÓm tra b»ng m¾t th−êng, ph−¬ng ph¸p tÝnh tõ ; dïng chÊt hiÖn mµu…
Khi kiÓm tra ph¶i c¨n cø vµo b¶n vÏ thiÕt kÕ.
- KiÓm tra khuyÕt tËt bªn trong khã kh¨n n¬n. Ng−êi ta c¨n cø vµo yªu
cÇu lµm viÖc cña kÕt cÊu cã mèi hµn ®Ó ph©n ra: kiÓm tra ®é bÒn c¬ häc; kiÓm
tra ®é kÝn mèi hµn; kiÓm tra tæ chøc kim lo¹i mèi hµn v.v… KiÓm tra khuyÕt
tËt bªn trong (rç, nøt) dïng ph−¬ng ph¸p siªu ©m, chôp tia X, tia r¬nghen…
VII. D¸n kim lo¹i
1. Kh¸i niÖm
Bªn c¹nh çc ph−¬ng ph¸p hµn v¶y vµ t¸n rivª, mét kh¶ n¨ng tiÕp theo
®Ó thu ®−îc mèi hµn kim lo¹i kh«ng thÓ th¸o rêi ta ®−îc lµ d¸n kim lo¹i nhê
keo d¸n.
D¸n kim lo¹i b»ng keo d¸n (cßn gäi lµ nhùa nh©n t¹o) lµ mét ph−¬ng
ph¸p tiªn tiÕn. MÆc dï ph−¬ng ph¸p nèi nµy ph¶i c¨n cø vµo tÝnh chÊt cña vËt
liÖu nèi; tÝnh chÊt cña keo d¸n vµ tÝnh mao dÉn khi nèi, nh÷ng ph−¬ng ph¸p
nµy hiÖn nay ®−îc sö dông vµ chó ý rÊt nhiÒu. Ph−¬ng ph¸p nµy rÊt thÝch hîp
cho viÖc nèi çc tÊm máng tõ vËt liÖu nh«m vµ hîp kim nh«m (chiÒu dµy lín
nhÊt lµ 3mm), nh÷ng vËt liÖu kh¸c nhau còng cã thÓ nèi ®−îc vÝ dô thÐp nèi
víi kim lo¹i nhÑ ( nh«m v.v…), gç víi kim lo¹i nhÑ v.v…
D¸n çc kim lo¹i nhÑ víi nhau b¾t ®Çu sö dông rÊt nhiÒu trong c«ng
nghiÖp, chñ yÕu trong ngµnh hµng kh«ng (m¸y bay lªn th¼ng, m¸y bay thÓ
thao v.v…), çc lo¹i xe vËn chuyÓn trong ngµnh x©y dùng, m¸y vµ thiÕt bÞ lµm
l¹nh, m¸y dÖt v.v… Trong ngµnh hµng kh«ng, çc mèi nèi çc tÊm kim lo¹i
nhÑ, máng b»ng d¸n cã søc bÒn cao h¬n kho¶ng tõ 25 ®Õn h¬n 25% søc bÒn
cña çc mèi nèi b»ng ®inh t¸n.
196
Ph−¬ng ph¸p d¸n kim lo¹i ®−îc ph¸t triÓn m¹nh vµ réng r·i trong nh÷ng
n¨m gÇn ®©y. HiÖn nay ®· cã nhiÒu lo¹i keo dÝnh tèt thÝch hîp cho viÖc d¸n
kim lo¹i.
2. Keo
Keo d¸n dïng c«ng nghiÖp d¸n cã nhiÒu lo¹i kh¸c nhau chóng phô
thuéc vµo thµnh phÇn ho¸ häc, phô thuéc vµo c¬ së trïng hîp cña çc chÊt
dÝnh kÕt v.v … keo d¸n ®−îc chÕ t¹o trªn nÒn cña çc lo¹i nhùa ªp«xi, cao su
tæng hîp.
ë mét sè n−íc c«ng nghiÖp tiªn tiÕn sù ph¸t triÓn çc lo¹i keo dÝnh rÊt
nhanh lu«n lu«n xuÊt hiÖn çc lo¹i keo míi cã nhiÒu −u ®iÓm h¬n çc lo¹i
keo cò, vÝ dô nh− ë TiÖp kh¾c, Liªn X« (cò) ®· s¶n xuÊt ra mét sè lo¹i keo
nh− lo¹i keo dÝnh ªp«xi.
§Ó phôc vô cho çc môc ®Ých d¸n kh¸c nhau hoÆc t¹o ra çc tÝnh chÊt,
kh¶ n¨ng riªng cña mèi d¸n - nh− kh¶ n¨ng chèng nhiÖt, søc bÒn v÷ng khi
tr−ît v.v..
Ng−êi ta ®· tæng hîp mét vµi lo¹i ªp«xi víi mét sè lo¹i chÊt tù kÕt r¾n
kh¸c nhau ®Ó cho çc lo¹i keo cã nh÷ng ®Æc tÝnh thÝch hîp. VÝ dô keo d¸n
CHS ªp«xi 1200 hoÆc CHS ªp«xi 110 ( lo¹i th«ng dông ë tiÖp kh¾c) cã thµnh
phÇn nhùa nÒm lµ lo¹i nhùa láng, nhít, mµu vµng n©u, ®−îc hoµ tan vµo çc
dung dÞch hoµ tan kh¸c nhau ; sau ®ã cho thªm çc chÊt ho¸ r¾n nµy cã ¶nh
h−ëng ®Õn tÝnh chÊt trïng hîp, tÝnh thiªu kÕt vµ tÝnh chÊt cña mèi d¸n (vÝ
dô, nhùa míi chÊt tù r¾n P cã thÓ trïng hîp ë nhiÖt ®é b×nh th−êng, nh÷ng mèi
nèi cã chÊt l−îng kÐm h¬n). Th«ng th−êng pha víi tû lÖ 7 träng l−îng chÊt
ho¸ r¾n vµo 100 phÇn träng l−îng nhùa vµ cÇn 48 giê cho viÖc trïng hîp ë
200c, 10 giê ë nhiÖt ®é 500c vµ mét giê ë nhiÖt ®é 100oc.
ChÊt keo dÝnh nµy dïng cho çc mèi d¸n cã søc bÒn tr−ît ®¹t tíi
2000- 3000N/cm2. Khi nung nãng h¬n 500c, søc bÒn tr−ît cña mèi d¸n gi¶m
rÊt nhanh. Mèi d¸n cã kh¶ n¨ng chèng dÇu, x¨ng vµ çc dumg dÞch víi 30%
axit l−u huúnh ; víi muèi 10- 15 %; sót vµ dung dÞch víi 30 % am«niac;
197
nh−ng nã l¹i rÊt nh¹y c¶m víi sù t¸c dông cña n−íc, nh−îc ®iÓm tiÕp theo
cña mèi d¸n lµ kh¶ n¨ng chèng nhiÖt kÐm.
Nhùa víi chÊt ho¸ r¾n lµ KP-1 cho phÐp víi tû lÖ 100/12 phÇn träng
l−îng. Lo¹i nhùa víi chÊt ho¸ r¾n KP-2 cho tû lÖ 100/22 phÇn träng l−îng.
Nhùa víi chÊt ho¸ r¾n M cho keo dÝnh søc bÒn t−¬ng ®èi ®¹t ®Õn 3500 N/cm2
vµ kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt lín h¬n hai lÇn so víi lo¹i nhùa víi chÊt ho¸ r¾n P.
Lo¹i keo d¸n E-120 cña Liªn X« dïng chÊt ho¸ r¾n p«lyªtylen -
pouamin pha chÕ víi tû lÖ 12/ 100 ( 12% chÊt tù r¾n ) vµ cÇn ph¶i sÊy kh« ®Ó
trïng hîp ë nhiÖt ®é 60oc vµ thêi gian 4 giê. Çc lo¹i keo #Φ2, #Φ
- 4 dïng ®Ó d¸n kim lo¹i. Lo¹i ep«xi 101 vµ 834 cña trung Quèc ®−îc pha
chÕ theo tû lÖ nhÊt ®Þnh. vÝ dô, lo¹i ep«xi gåm nhùa ep«xi 100%, pyridin
15%; bét ho¸ r¾n 35%.
Çc lo¹i keo d¸n cña h·ng LOCTITE (Mü) nh−: 16B; 66B; 403D; 6B;
77B ,1A, 2A.
3. C«ng nghÖ d¸n
ChuÈn bÞ bÒ mÆt d¸n b»ng c¬ häc cho ®é nhÊp nh« bÒ mÆt thÝch hîp,
nh÷ng yªu cÇu ph¶i trïng khíp hai d¹ng bÒ mÆt. §é nhÊp nh« trung b×nh cña
bÒ mÆt thÝch hîp lµ 0,8 ÷ 0,5μm. ph−¬ng ph¸p chuÈn bÞ b»ng c¬ häc cã thÓ
dïng phun çt, tiÖn tinh, phay tinh, mµi. ph−¬ng ph¸p ho¸ häc lµ khö çc chÊt
bÈn g©y khã kh¨n cho sù b¸m cña keo vµ ®Ó n©ng cao ®é b¸m cña koe víi kim
lo¹i. BÒ mÆt tiÕp xóc ph¶i ®−îc lµm s¹ch dÇu mì b»ng çch dung dÞch hoµ tan
(axªt«n, v.v…). Sau khi lµm s¹ch, bÒ mÆt cßn ph¶i sÊy b»ng dßng khÝ nãng.
§Ó n©ng cao søc bÒn cña d¸n kim lo¹i, cã thÓ tiÕn hµnh b»ng ph−¬ng
ph¸p xö lý bÒ mÆt kh¸c. VÝ dô, khi d¸n nh«m vµ hîp kim nh«m, ph−¬ng ph¸p
tèt nhÊt t¹o ra mét líp ch× lµm c¬ së vµ tiÕp theo bÒ mÆt ph¶i ®−îc ng©m vµo
nh÷ng axit thÝch øng. Th«ng th−êng vµ thÝch hîp nhÊt lµ lµm s¹ch dÇu mì
b»ng çch ®iÖn ph©n.
Çc bÒ mÆt thÐp vµ hîp kim cña thÐp th−êng ®−îc lµm s¹ch dÇu mì
trong çc dung dÞch kiÒm hoÆc trong çc axit fotforic. BÒ mÆt cña ®ång vµ hîp
198
kim cña ®ång th−êng xö lý b»ng phun çt khö dÇu mì trong çc dung dÞch
hoµ tan.
Khi chÕ t¹o keo ®Ó d¸n ph¶i chó ý ®Õn vÊn ®Ò an toµn khi sö dông.
Chóng ta biÕt r»ng keo d¸n cÊu t¹o tõ nhùa (nªn-c¬ së ) vµ chÊt ho¸ r¾n. V×
vËy khi khuÊy hçn hîp trªn ph¶i b¶o ®¶m chÝnh x¸c vÒ tû lÖ vµ khèi l−îng.
Khi d¸n nh÷ng bÒ mÆt lín cÇn ph¶ichuÈn bÞ mét sè l−îng lín chÊt keo d¸n,
nh− vËy nhÊt thiÕt ph¶i chó ý ®Õn viÖc lµm l¹nh hçn hîp keo v× trong qu¸ tr×nh
trïng hîp ph¶n øng nhiÖt sinh ra rÊt nhanh vµ t¨ng nhiÖt ®é rÊt cao ®ã lµ mét
vÊn ®Ò kh«ng an toµn.
Trong c«ng nghiÖp t¹o keo dÝnh, b»ng çch cho thªm mét sè chÊt phô,
cã thÓ lµm cho mét sè tÝnh chÊt cña nhùa ®−îc tèt h¬n vµ gi¸ thµnh cña keo
còng gi¶m. VÝ dô, cho thªm bét kÏm vµ «xyt titan sÏ n©ng cao søc bÒn c¾t ë
nhiÖt ®é cao.
Ph−¬ng ph¸p quÐt keo lªn bÒ mÆt d¸n th−êng phô thuéc vµo tr¹ng th¸i
keo vµ nhiÖt ®é cña nã, ë nhiÖt ®é b×nh th−êng, keo láng ®−îc quÐt lªn bÒ mÆt
d¸n tèt nhÊt b»ng chæi quÐt vµ chiÒu dµy ®ång ®Òu cña keo sÏ ®¹t ®−îc b»ng
çch sÊy ®Òu ®Æn vËt ë 400C .Nh−ng ®èi víi mét sè lo¹i keo ªp«xi 1001 ë
nhiÖt ®é b×nh th−êng nã ë tr¹ng th¸i r¾n v× vËy ph¶i ®−îc ®èt nãng ®Õn nhiÖt
®é 120
§é dÝnh kÕt ( søc bÒn cña mèi d¸n ) cßn phô thuéc vµo ¸p lùc riªng
phÇn t¸c dông lªn mèi d¸n trong qu¸ tr×nh d¸n. VÝ dô keo d¸n ªp«xi ®ßi hái sù
trïng hîp ë ¸p lùc lín. ¸p lùc riªng phÇn cÇn ®Ó ng¾n chÆt çc phÇn trong mét
®¬n vÞ diÖn tÝch cÇn thiÕt lµ 0,2N/cm2 , (®«i khi cã thÓ nhá h¬n). Trªn c¬ së ®ã
dÉn ®Õn sù cÇn thiÕt ph¶i x¸c ®Þnh kho¶ng çch hîp lý nhÊt cña bÒ mÆt d¸n vµ
sö dông hîp lý bót d¸n vµ que d¸n thÝch hîp.
199
H×nh 86:
Nh÷ng bÒ mÆt Ðp cã thÓ tiÕn hµnh b»ng vßng ®µn håi tõ vËt liÖu cao su
(gum) xèp vµ khi d¸n ë nhiÖt ®é cao ng−êi ta sö dông çc ®å g¸ l¾p thÝch øng.
Ap lùc Ðp ë ®©y cã thÓ dïng lß xo hoÆc khÝ Ðp ®Ó t¹o ra.
Cã hai ph−¬ng ph¸p ®Æt ¸p lùc khi d¸n, ë s¬ ®å h×nh 86 ¸p lùc ®Æt lªn
nhê vá ¸o cao su.
H×nh 87:
D¸n çc tÊm máng ®−îc tiÕn hµnh theo çc s¬ ®å mèi d¸n h×nh 88.
Çc thanh kim lo¹i ®−îc d¸n theo s¬ ®å kÕt cÊu d¸n nh− h×nh 89a vµ
nèi çc èng h×nh 89b.
Trong ngµnh chÕ t¹o m¸y d¸n kim lo¹i chñ yÕu dïng ®Ó nèi çc chi tiÕt
m¸y. Nã ®−îc sñ dông réng r·i nhÊt ®Ó d¸n çc líp lãt ®ång thau lªn vá thÐp
cña çc æ trôc. Çc b¹c lãt, ®−îc chÕ t¹o tõ çc ãng máng hoÆc cuèn tõ çc
tÊm. Lo¹i æ d¸n nµy lµm viÖc tèt ë n¬i nµo nhiÖt ®é kh«ng v−ît qua 1000C.
Trªn h×nh 90 lµ vÝ dô d¸n hai phÇn cña nåi ®−îc dËp tõ hai nöa b»ng thÐp
hoÆc nh«m hoÆc thay thÕ çc kÕt cÊu l¾p ghÐp b»ng çc mèi d¸n.
200
H×nh 88:
H×nh 89:
Trªn h×nh 91cho vÝ dô thay mèi l¾p ghÐp ren ( h×nh 91) b»ng d¸n kim
lo¹i ( h×nh 91b ).
H×nh 90:
Trong s¶n xuÊt dông cô c¾t gät còng dïng d¸n kim lo¹i ®Ó d¸n phÇn
l−ìi c¾t vµo th©n dao, vÝ dô , d¸n phÇn l−ìi dao phay lªn th©n dao.
Ngoµi ra d¸n kim lo¹i cßn ®−îc sö dông trong lÜnh vùc phôc håi çc
chi tiÕt m¸y, nh− çc chi tiÕt m¸y gÉy, çc chi tiÕt mßn, çc lç rç, xèp co cña
çc chi tiÕt ®óc, söa ch÷a çc khe nøt trªn bÒ mÆt cña çc mèi hµn.
H×nh 91:
201
phÇn thø n¨m
gia c«ng c¾t gät kim lo¹i
Gia c«ng kim lo¹i b»ng c¾t gät lµ mét qu¸ tr×nh c«ng nghÖ rÊt quan
träng trong ngµnh c¬ khÝ. Nã ®−îc thùc hiÖn b»ng ph−¬ng ph¸p c¾t mét líp
kim lo¹i (phoi) khái ph«i liÖu ®Ó cã ®−îc vËt phÈm víi h×nh d¹ng vµ kÝch
th−íc cÇn thiÕt. Qu¸ tr×nh gia c«ng b»ng c¾t gät ®−îc tiÕn hµnh trªn çc m¸y
c«ng cô víi çc dông cô c¾t gät.
Tû träng gia c«ng b»ng c¾t gät kim lo¹i ë çc xÝ nghiÖp c¬ khÝ chiÕm
tíi 60% tæng sè çc hao phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra m¸y mãc. Trong çc nhµ m¸y c¬
khÝ, ph©n x−ëng gia c«ng c¬ th−êng lµ ph©n x−ëng lín cã nhiÒu m¸y c«ng cô.
Trong çc thiÕt bÞ cña ngµnh c¬ khÝ, m¸y c¾t cong cô chiÕm mét sè l−îng rÊt
lín vµ gi÷ mét vÞ trÝ v« cïng quan träng.
C«ng ty c¬ khÝ Hµ Néi trong thêi gian qua còng ®· s¶n xuÊt ra nhiÒu
lo¹i m¸y c«ng cô cung cÊp cho çc ngµnh vµ çc ®Þa ph−¬ng nh−çc lo¹i m¸y
tiÖn T6M16, T6P16, T616, T630, T620, T613, T812, T925; çc lo¹i m¸y
khoan K125, K525, HC12A; çc lo¹i m¸y phay P82, P12, P12A; m¸y bµo
B365; m¸y mµi M120.v.v…
M¸y c¾t kim lo¹i (m¸y c«ng cô) lµ thiÕt bÞ bao gåm çc chuyÓn ®éng
theo nh÷ng nguyªn lý phï hîp víi qu¸ tr×nh c¾t. Çc dông cô c¾t kÑp trªn m¸y
sÏ ho¹t ®éng theo çc nguyªn lý ®ã.
Trong ch−¬ng nµy sÏ gåm hai néidung c¬ b¶n.
- Nguyªn lý c¾t gät: PhÇn nµy tr×nh bµy çc kh¸i niÖm vÒ ph«i (vËt gia
c«ng), dao c¾t, çc chuyÓn ®éng c¬ b¶n khi c¾t, nh÷ng hiÖn t−îng c¬ lý x¶y ra
trong qu¸ tr×nh c¾t…
- M¸y c«ng cô vµ gia c«ng trªn m¸y: PhÇn nµy tr×nh bµy mét sè c¬ cÊu
dïng trong m¸y, çc lo¹i m¸y c«ng cô vµ mét sè nÐt ®¹i c−¬ng vÒ gia c«ng
trªn nh÷ng m¸y ®ã.
202
Ch−¬ng chÝn
nguyªn lý c¾t gät kim lo¹i
I. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ qu¸ tr×nh c¾t gät kim lo¹i
Trong qu¸ tr×nh gia c«ng c¬ khÝ ph«i vµ dông cô c¾t di chuyªn t−¬ng
®èi víi nhau nhê nh÷ng c¬ cÊu cña m¸y c«ng cô. Nh÷ng chuyÓn ®éng lµm
viÖc cña m¸y c«ng cô chia ra chuyÓn ®éng b¶n vµ chuyÓn ®éng phô. ChuyÓn
®éng c¬ b¶n lµ chuyÓn ®éng sinh ra viÖc c¾t gät. ChuyÓn ®éng c¬ b¶n cã thÓ
chia ra chuyÓn ®éng chÝnh cã tèc ®én lín h¬n tÊt c¶ çc chuyÓn ®éng kh¸c vµ
chuyÓn ®éng b−íc tiÕn (chuyÓn ®éng ch¹y dao) cã tèc ®é nhá h¬n chuyÓn
®éng chÝnh. ViÖc c¾t ph«i, tøc lµ c«ng t¸c c¾t gät chØ thùc hiÖn d−íi sù phèi
hîp cña hai chuyÓn ®éng nµy.
Nh÷ng ph−¬ng ph¸p gia c«ng kim lo¹i b»ng c¾t gät th−êng dïng nhÊt lµ
tiÖn, khoan, phay, bµo, mµi (h×nh 92).
H×nh 92:
Khi tiÖn th× ph«i cã chuyÓn ®éng chÝnh V lµ chuyÓn ®éng quay trßn,
cßn dông cô c¾t (dao tiÖn) th× cã chuyÓn ®éng ch¹y dao gäi lµ b−íc tiÕn S
(chuyÓn ®éng th¼ng däc trôc ph«i). C«ng viÖc tiÖn ®−îc tiÕn hµnh trªn çc lo¹i
m¸y tiÖn.
Khi phay th× ng−îc l¹i, dông dô c¾t (dao phay) sÏ thùc hiÖn chuyÓn
®éng chÝnh V (chuyÓn ®éng quay trßn), cßn ph«i th× thùc hiÖn chuyÓn ®éng
203
víi b−íc tiÕn S (chuyÓn ®éng th¼ng). C«ng viÖc phay ®−îc tiÕn hµnh trªn çc
lo¹i m¸y phay.
Khi khoan th«ng th−êng th× dông cô c¾t (mòi khoan) võa cã c¶ chuyÓn
®éng chÝnh V (chuyÓn ®éng quay trßn) võa cã c¶ chuyÓn ®éng ch¹y dao víi
b−íc tiÕn S (chuyÓn ®éng th¼ng). C«ng viÖc khoan ®−îc tiÕn hµnh trªn çc
lo¹i m¸y khoan.
Khi bµo trªn m¸y bµo ngang th× dông cô c¾t (dao bµo) cã chuyÓn ®éng
chÝnh V (chuyÓn ®éng th¼ng, tíi - lui), cßn ph«i cã chuyÓn ®éng ch¹y víi
b−íc tiÕn S (chuyÓn ®éng th¼ng). Khi bµo trªn m¸y bµo gi−êng, ph«i sÏ cã
chuyÓn ®éng chÝnh V (chuyÓn ®éng th¼ng, tíi - lui), cßn dông cô c¾t (dao
bµo) th× cã chuyÓn ®éng ch¹y dao víi b−íc tiÕn S (chuyÓn ®éng th¼ng).
Khi mµi trßn ngoµi, dông cô c¾t (®¸ mµi) cã chuyÓn ®éng chÝnh V quay
trßn, cßn ph«i th× chuyÓn ®éng ch¹y víi b−íc tiÕn S (quay trßn vµ chuyÓn
®éng däc). Khi mµi ph¼ng, dông cô c¾t (®¸ mµi) cã chuyÓn ®éng chÝnh V
quay trßn, vµ chuyÓn ®éng b−íc tiÕn ngang, cßn ph«i th× cã chuyÓn ®éng b−íc
tiÕn däc.
Trong tÊt c¶ mäi tr−êng hîp gia c«ng b»ng c¾t gät nªu trªn, tèc ®é cña
chuyÓn ®éng chÝnh V nhanh gÊp béi so víi tèc ®é cña chuyÓn ®éng víi b−íc
tiÕn S.
Çc th«ng sè c¬ b¶n cña chÕ ®é c¾t gät
Nh÷ng th«ng sè c¬ b¶n cña chÕ ®é c¾t gät lµ: vËn tèc c¾t, l−îng ch¹y
dao (b−íc tiÕn), chiÒu s©u c¾t, diÖn tÝch líp c¾t (chiÒu réng c¾t vµ chiÒu dµy
c¾t), thêi gian ®Ó gia c«ng mét chi tiÕt vµ thêi gian m¸y.
- Tèc ®é c¾t V lµ ®o¹n ®−êng ®i trong mét ®¬n vÞ thêi gian cña mét
®iÓm trªn bÒ mÆt gia c«ng hoÆc mét ®iÓm trªn l−ìi dông cô c¾t.
§èi víi m¸y cã ph«i hoÆc dông cô c¾t quay trßn (vÝ dô, tiÖn) vËn tèc c¾t
tÝnh theo c«ng thøc:
v = Error! m/phót (16)
204
ë ®©y:
D: §−êng kÝnh cña ph«i (mm);
n: Sè vßng quay cña ph«i hoÆc cña dông cô c¾t trong mét phót.
§èi víi m¸y cã dông cô c¾t hoÆc ph«i chuyÓn ®éng th¼ng (vÝ dô, bµo),
vËn tèc c¾t tÝnh theo c«ng thøc:
v = Error! m/phót (17)
ë ®©y:
L: ChiÒu dµi hµnh tr×nh (mm);
t: Thêi gian cña mét hµnh tr×nh (phót);
L−îng ch¹y dao (b−íc tiÕn) S lµ kho¶ng di ®éng cña dông cô c¾t theo
chiÒu däc khi ph«i quay mét vßng. Khi tiÖn, b−íc tiÕn tÝnh b»ng mm/vßng.
L−îng ch¹y dao khi phay lµ sù di chuyÓn cña ph«i (tÝnh b»ng mm) khi
dao phay quay mét vßng (So) hoÆc khi dao phay quay mét r¨ng (Sz), hoÆc lµ
sù di chuyÓn cña ph«i (tÝnh b»ng mm) trong mét phót (Sm). Ta cã:
So = Sz . Z (18)
ë ®©y: Z: sè r¨ng cña dao phay.
Sm = So . n = Sz . Z . n (19)
ë ®©y:
n: sè vßng quay cña dao phay trong mét phót.
L−îng chay sao khi khoan lµ kho¶ng di ®éng cña khoan däc theo trôc
trong vßng quay cña mòi khoan.
ChiÒu s©u c¾t lµ kho¶ng çch gi÷a mÆt cÇn ®−îc gia c«ng vµ mÆt ®· gia
c«ng sau mét lÇn dïng dô c¾t ch¹y qua.
Khi tiÖn ngoµi, chiÒu s©u c¾t ®o theo ®−êng vu«ng dãc víi trôc ph«i vµ
205
t = Error! [mm] (20)
ë ®©y:
D: ®−êng kÝnh cña mÆt cÇn ®−îc gia c«ng (mm);
d: ®−êng kÝnh cña mÆt ®· gia c«ng (mm). H×nh 93a.
ChiÒu s©u c¾t khi phay ®o trong mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi trôc dao phay
vµ b»ng chiÒu dµy cña líp kim lo¹i bÞ hít ®i sau mét lÇn ch¹y dao.
ChiÒu s©u c¾t khi khoan b»ng nöa ®−êng kÝnh cña mòi khoan:
t = Error! [mm] (21)
ë ®©y:
D: ®−êng kÝnh cña mòi khoan (mm).
DiÖn tÝch líp c¾t f lµ tÝch sè gi÷a b−íc tiÕn S vµ chiÒu s©u c¾t hoÆc lµ
tÝch sè gi÷a chiÒu dµy c¾t a vµ chiÒu réng c¾t b.
f = s. t = a. b (h×nh 93b) (22)
H×nh 93:
Thêi gian ®Ó gia c«ng mét chi tiÕt trªn m¸y gåm thêi gian m¸y, thêi
gian phô, thêi gian phô vµ thêi gian phôc vô vµ thêi gian nghØ ng¬i.
Thêi gian m¸y (cßn gäi lµ thêi gian chÝnh) lµ thêi gian trùc tiÕp dïng ®Ó
c¾t gät kim lo¹i.
Thêi gian m¸y Tm dïng ®Ó tiÖn mét chi tiÕt víi nhiÒu lÇn ch¹y dao ®−îc
206
Tm = Error! phót (23)
ë ®©y:
L: ChiÒu dµi hµnh tr×nh cña dao theo h−íng ch¹y dao (mm);
i: sè lÇn ch¹y dao;
S: l−îng ch¹y dao cña dao (mm/vßng);
n: sè vßng quay cña ph«i trong mét phót.
Thêi gian phô TP lµ thêi gian mµ ng−êi thî dïng ®Ó b¶o ®¶m hoµn thµnh
nhiÖm vô c«ng nghÖ c¬ b¶n nh− thêi gian ®Æt, kÑp vµ th¸o chi tiÕt, thêi gian
®iÒu khiÓn çc c¬ cÊu cña m¸y, thêi gian di chuyÓn dông cô vµ thêi gian ®o
chi tiÕt.
Thêi gian phôc vô chç lµm viÖc Tpv lµ thêi gian ®Ó ng−êi thî dïng ®Ó
chuÈn bÞ chç lµm viÖc (m¸y, dông cô, ®å g¸) trong vßng mét ca.
Thêi gian nghØ ng¬i Tn gåm thêi gian h¹n ®Þnh bëi çc ®iÒu kiÖn lµm
viÖc cña m¸y vµ cña s¶n xuÊt.
Thêi gian ®Ó gia c«ng mét chi tiÕt trªn m¸y (møc thêi gian cho mét s¶n
phÈm) ®−îc tÝnh theo c«ng thøc:
Tæ chøc = Tm + Tp + Tpv + Tn phót (24)
BiÕt ®−îc møc thêi gian, cã thÓ tÝnh ®−îc n¨ng suÊt cña m¸y, tøc lµ tÝnh
®−îc sè chi tiÕt lµm ra trªn m¸y trong mét ®¬n vÞ thêi gian. N¨ng suÊt trong
mét phót cña m¸y cã thÓ tÝnh theo c«ng thøc:
N = Error! çi/phót (25)
Tõ c«ng thøc trªn, ta thÊy r»ng cã thÓ t¨ng n¨ng suÊt cña m¸y b»ng
çch gi¶m thêi gian m¸y, thêi gian phô vµ thêi gian phôc vô xuèng.
Thêi gian m¸y cã thÓ gi¶m b»ng çch sö dông nh÷ng chÕ ®é c¾t gät cã
lîi nhÊt vµ ¸p dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p gia c«ng tiªn tiÕn. C¬ khÝ ho¸ vµ tù
®éng ho¸ çc c«ng viÖc trªn m¸y, ¸p dông çc ®å g¸ cao tèc, hîp lý ho¸ thao
207
t¸c, tæ chøc tèt chç lµm viÖc lµ nh÷ng biÖn ph¸p quan träng ®Ó gi¶m thêi gian
phôc vô.
II. H×nh d¸ng h×nh häc vμ çc th«ng sè cña dông cô c¾t
1. CÊu t¹o dông cô c¾t
Dao c¾t (dao tiÖn, dao bµo…) lµ mét lo¹i dông cô c¾t dïng rÊt réng r·i
®Ó gia c«ng kim lo¹i.
H×nh 94:
Dao c¾t gåm cã dÇu dao (A) vµ th©n dao (B) (h×nh 94). Th©n dao dïng
®Ó kÑp trong gi¸ dao. L−ìi c¾t cã mÆt tr−íc (1) ®Ó tho¸t phoi, mÆt sau chÝnh
(2), mÆt sau phô (3), vµ mÆt ®¸y (4). Giao tuyÕn gi÷a mÆt tr−íc vµ mÆt sau
chÝnh lµ l−ìi c¾t chÝnh cña dao, giao tuyÕn gi÷a mÆt tr−íc vµ mÆt sau phô lµ
l−ìi c¾t phô cña dao. §Ønh a lµ mòi dao.
2. Çc mÆt trªn ph«i
Cã ba lo¹i bÒ mÆt khi gia c«ng chi tiÕt.
- BÒ mÆt cÇn gia c«ng lµ bÒ mÆt cÇn hít phoi (h×nh 95 (1)).
- BÒ mÆt ®· gia c«ng lµ bÒ mÆt cã ®−îc sau khi hít phoi (h×nh 95(3)).
- BÒ mÆt ®ang gia c«ng lµ bÒ mÆt do l−ìi c¾t chÝnh t¹o nªn (h×nh 95
(2)).
208
H×nh 95:
3. Çc th«ng sè h×nh häc cña ®Çu dao
Muèn x¸c ®Þnh çc gãc cña dao c¾t, cÇn x¸c ®Þnh mÆt ph¼ng c¾t gät vµ
mÆt ph¼ng c¬ së.
MÆt ph¼ng c¾t gät lµ mÆt ph¼ng tiÕp tuyÕn víi bÒ mÆt ®ang gia c«ng vµ
®i qua l−ìi c¾t chÝnh. MÆt ph¼ng c¬ së lµ mÆt ph¼ng song song víi h−íng
ch¹y ch¹y dao däc vµ h−íng cahþ dao ngang (H×nh 96).
H×nh 96:
Nh÷ng gãc c¬ b¶n cña gao gåm cã çc gãc chÝnh, çc gãc phô vµ çc
gãc n»m trªn mÆt b»ng.
- Gãc sau chÝnh α (h×nh 97) lµ gãc hîp thµnh bëi mÆt ph¼ng c¾t gät.
Gãc sau dïng ®Ó gi¶m ma s¸t gi÷a bÒ Æmt ®ang gia c«ng vµ mÆt sau cña dao.
TrÞ sè th−êng dïng cña α trong kho¶ng tõ 6 ®Õn 120 phô thuéc vµo vËt liÖu gia
c«ng.
209
H×nh 97:
- Gãc tr−íc ®Ønh γ lµ gãc hîp thµnh bëi mÆt tr−íc cña dao vµ mÆt ph¼ng
vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng c¾t gät vµ ®i qua l−ìi c¾t chÝnh. Gãc tr−íc chÝnh lµm
cho qu¸ tr×nh c¾t ®−îc dÔ dµng. Gãc γ cã thÓ lÊy tõ -10 ®Õn + 150, tuú theo vËt
liÖu gia c«ng.
- Gãc s¾c β lµ gãc hîp bëi mÆt tr−íc vµ mÆt sau chÝnh. Gãc nµy cã ¶nh
h−ëng ®Õn ®é s¾c khi c¾t vµ quan hÖ víi gãc tr−íc γ, gãc sau α theo c«ng thøc
sau:
λ + β + α = 900
- Gãc c¾t δ lµ gãc hîp bëi mÆt tr−íc vµ mÆt ph¼ng c¾t. Gãc nµy x¸c
®Þnh vÞ trÝ cña ®iÓm c¾t vµ cã quan hÖ víi gãc γ theo c«ng th−c sau:
δ + γ = 900 hoÆc δ = β + α (h×nh 98)
H×nh 98:
210
- Gãc nghiªng chÝnh n»m trªn mÆt ph¼ng ϕ lµ gãc gi÷a h×nh chiÕu cña
l−ìi c¾t chÝnh lªn mÆt ph¼ng c¬ së vµ h−íng ch¹y dao. Gãc nµy biÕn ®éng
trong kho¶ng tõ 30 tíi 700.
- Gãc nghiªng phô n»m trªn mÆt ph¼ng ϕ1 lµ gãc gi÷a h×nh chiÕu cña
l−ìi c¾t phô lªn mÆt ph¼ng c¬ së c¬ së vµ h−íng ch¹y dao. Gãc nµy biÕn ®éng
trong kho¶ng 10 - 150.
- Gãc ®Ønh dao ε lµ gãc h×nh thµnh gi÷a h×nh chiÕu cña l−ìi c¾t chÝnh vµ
phô trªn mÆt ®¸y. Cïng víi hai gãc nghiªng ϕ vµ ϕ1 gãc ®Ønh ε cã quan hÖ
sau:
ϕ + ε + ϕ = 1800
Sè ®o cña ε cÇn chÝnh x¸c khi nã lµ gãc ®Ønh cña dao tiÖn ren tam gi¸c.
H×nh 99:
Ngoµi çc gãc trªn ng−êi ta cßn x¸c ®Þnh gãc n©ng λ. Quan s¸t trªn
h×nh 99 ta thÊy khi ë dao tiÖn bè trÝ víi λ > 0, λ < 0 vµ λ = 0 th× h−íng tho¸t
phoi trªn mÆt tr−íc sÏ kh¸c nhau. §iÒu ®ã cã ý nghÜa trong viÖc gia c«ng th«
hoÆc tinh.
III. Çc hiÖn t−îng vËt lý trong qu¸ tr×nh c¾t gät kim
lo¹i
211
Trong qu¸ tr×nh c¾t gät x¶y ra nhiÒu hiÖn t−îng vËt lÝ vµ c¬ häc trong
vïng c¾t nh−: qu¸ tr×nh h×nh thµnh phoi, lùc c¾t; sù t¹o thµnh nhiÖt c¾t; sù mµi
mßn dao .v.v… ë ®©y chóng ta chØ xem xÐt mét sè hiÖn t−îng c¬ b¶n sau:
1. Qu¸ tr×nh t¹o thµnh phoi
Thùc chÊt cña qu¸ tr×nh c¾t gät kim lo¹i lµ c¾t ®i trªn bÒ mÆt cña ph«i
mét líp kim lo¹i (gäi lµ phoi) ®Ó ®¹t ®−îc h×nh d¸ng, kÝch th−íc vµ ®é bãng
yªu cÇu.
H×nh 100:
Trong qu¸ tr×nh c¾t gät, phÇn c¾t gät cña dao (3) cã h×nh d¸ng nh− mét
çi nªm. D−íi t¸c dông cña lùc (lùc c¬ häc cña m¸y) dao sÏ c¾t s©u vµo bÒ
mÆt cña ph«i (1) - h×nh 100.
T¹i líp bÞ Ðp nµy xuÊt hiÖn øng suÊt trong. Dao tiÕp tôc Ên s©u vµo vËt,
øng suÊt trong sÏ v−ît qu¸ lùc liªn kÕt gi÷a çc phÈn tõ kim lo¹i lµm cho çc
phÇn tõ kim lo¹i (2) bÞ nÐn sÏ tr−ît vµ chuyÓn ®éng trªn mÆt tho¸t cña dao.
Dao tiÕp tôc chuyÓn ®éng ®Ó c¾t gät th× çc phÇn tõ liªn tiÕp bÞ nÐn, tr−ît vµ
chuyÓn ®éng t¹o thµnh phoi.
212
H×nh 101:
Tuú theo vËt liÖu gia c«ng vµ ®iÒu kiÖn gia c«ng (chÕ ®é c¾t gät) mµ t¹o
ra çc d¹ng phoi kh¸c nhau nh−: phoi vôn, phoi xÕp, phoi d©y.
- Phoi vôn (h×nh 101®) ®−îc t¹o nªn khi gia c«ng vËt liÖu gißn nh− gang
(vËt liÖu cã tÝnh dÎo thÊp). Khi c¾t lµm phoi vôn nhiÖt c¾t tËp trung ë mòi dao,
lùc c¾t thay ®æi liªn tôc gay ra rung ®éng, nªn ®é bãng bÒ mÆt kh«ng cao.
Phoi xÕp (h×nh 101a,b) ®−îc t¹o thµnh khi gia c«ng kim lo¹i cã ®ä cøng
trung b×nh víi tèc ®é c¾t nhá. D¹ng phoi nµy th−êng lµ tõng m¶nh ng¾n. MÆt
phoi tiÕp xóc víi mÆt tr−íc cña dao rÊt bãng, mÆt sau gîn nÎ, kh«ng b»ng
ph¼ng.
- Phoi d©y (h×nh 101c, d) t¹o nªn khi gia c«ng thÐp cã ®é cøng thÊp
(®ång, ch×…) víi tèc ®é c¾t lín. Phoi t¹o thµnh d©y dµi hoÆc d©y xo¾n lß xo.
Tr−êng hîp t¹o thµnh phoi nµy lµm cho n¨ng l−îng tiªu hao Ýt, lùc c¾t Ýt
thay ®æi, ®é bãng bÒ mÆt gia c«ng cao.
2. NhiÖt khi c¾t kim lo¹i vµ ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®Õn qu¸ tr×nh c¾t
NhiÖt sinh ra trong qu¸ tr×nh c¾t gät lµ mét hiÖn t−îng vËt lý quan
träng, ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh chÊt c¬ lý cña bÒ mÆt gia c«ng; lµm háng dao vµ
¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt c¾t.
213
NhiÖt sinh ra ë vïng c¾t do biÕn d¹ng dÎo cña kim lo¹i vïng ®ã vµ mét
phÇn do ma s¸t gi÷a dao vµ ph«i hoÆc dao vµ phoi. L−îng nhiÖt sinh ra phô
thuéc vµo vËt liÖu ph«i; dao c¾t; chÕ ®é c¾t (y, t, s); çc yÕu tè h×nh häc cña
dao. Trªn h×nh 102 giíi thiÖu sù ph©n bè cña nhiÖt lªn ph«i, ph«i, dao vµ m«i
tr−êng xung quanh.
H×nh 102:
Tæng l−îng nhiÖt lµ:
Q - Qc + Qp + Qd + Qkk
Qc - l−îng nhiÖt truyÒn vµo chi tiÕt (∼ 4%)
Qd - l−îng nhiÖt truyÒn vµo dao (∼ 15 ÷ 20%).
Qp - l−îng nhiÖt truyÒn vµo phoi (∼ 75 ÷ 80%).
Qkk - l−îng nhiÖt truyÒn vµo dao (kho¶ng 1%).
L−îng nhiÖt sÏ t¨ng lªn khi çc yÕu tè phô thuéc trªn thay ®æi. §Ó gi¶m
nhiÖt cña vïng c¾t, ng−êi ta dïng dung dÞch tr¬n - nguéi ®Ó lµm gi¶m ma s¸t
vµ lµm nguéi. VÝ dô, khi dïng xót, n−íc xµ phßng, ªmunxi.v.v… cã thÓ lµm
gi¶m m¹nh nhiÖt vµ gi¶m ma s¸t.
Khi dïng dÇu c«ng nghiÖp hoÆc hçn hîp cña nã víi mét sè chÊt kh¸c cã
t¸c dông b«i tr¬n lµ chÝnh.
Chän dung dÞch tr¬n - nguéi ph¶i ®¶m b¶o kh¶ n¨ng gi¶m nhiÖt, nh−ng
kh«ng ph¸ huû kim lo¹i, kh«ng ®éc h¹i vµ Ýt ¶nh h−ëng ®Õn thiÕt bÞ. Ch¼ng
h¹n khi c¾t thµnh phoi vôn, ng−êi ta kh«ng dïng bÊt kú lo¹i dung dÞch nµo ®Ó
b¶o vÖ m¸y. Mét sè d¹ng gia c«ng nh− tiÖn mãc lç, khoan lç viÖc t−íi dung
dÞch rÊt bÊt tiÖn nªn ph¶i gi¶m chÕ ®é c¾t ®Ó t¨ng bÒn cho dao c¾t.
214
3. Sù mµi mßn cña dông cô c¾t
Do t¸c dông nhiÖt kÌm theo lùc ma s¸t gi÷a dao (dông cô c¾t) víi ph«i,
dao víi phoi nªn dao bÞ mßn dÇn. ®ao bÞ mßn cã thÓ ë mÆt sau hoÆc c¶ ë mÆt
tr−íc.
§é mßn dao dÉn ®Õn sù thay ®æi yÕu tè h×nh häc cña dao, t¨ng nhiÖt ®é
c¾t, gi¶m ®é chÝnh x¸c vÒ h×nh d¸ng vµ kÝch th−íc cña chi tiÕt gia c«ng. Cuèi
cïng sù mµi mßn dao lµm ph¸ huû vËt liÖu dao.
Mét dông cô sau khi mµi mßn ®em vµo cã ¸c giai ®o¹n mµi mßn biÓu
thÞ trªn h×nh 103. Tõ 0 ÷ a lµ gia ®o¹n mµi mßn ch¹y rµ. Saukhi mµi trªn l−ìi
c¾t cßn ba via, çc v¶y « xýt… Qóa tr×nh nµy chØ x¶y ra trong mét thêi gian
rÊt nhá. §é mßn h lóc nµy còng kh«ng ®¸ng kÓ. Giai ®o¹n tiÕp theo (a - b) lµ
mµi mßn æn ®Þnh. §é mµi mßn h t¨ng dÇn theo thêi gian. Tuú thuéc vµo nhiÒu
yÕu tè kh¸c nhau, ®é mµi mßn h t¨ng nhanh hoÆc chËm. Cïng mét chÕ ®é c¾t,
®é mßn h t¨ng lªn ®Òu ®Æn nh−ng rÊt chËm. Tõ ®iÓm b trë ®i, ®é mßn t¨ng ®ét
ngét. ë thêi ®iÓm ®ã nÕu tiÕp tôc sö dông sÏ cã ¶nh h−ëng lín ®Õn chÊt l−îng
c¾t.
H×nh 103:
Trªn h×nh 104 lµ çc d¹ng mßn cña dao tiÖn (hoÆc bµo)
Khi sö dông dao, ng−êi ta chØ cho phÐp dao mßn ®Õn mét giíi h¹n nhÊt
®Þnh. Giíi h¹n ®ã thÓ hiÖn ë sù thay ®æi trªn bÒ mÆt gia c«ng, ë sùt hay dæi
kÝch th−íc chi tiÕt do ng−êi thî ®øng m¸y nhËn biÕt. Trong gia c«ng tù ®éng,
ng−êi ta qui ®Þnh tuæi bÒn cña dao.
215
Tuæi bÒn cña dao lµ thêi gian qui ®Þnh tÝnh b»ng phót gi÷a hai lÇn mµi
phôc håi gãc s¾c. Trong thêi gian ®ã dao lµm viÖc liªn tôc vµ cïng mét chÕ ®é
c¾t.
Thêi gian qui ®Þnh, gäi lµ tuæi bÒn ®ã phô thuéc vµo chÕ ®é c¾t, lo¹i dao
c¾t (th−êng lµ: 30, 60, 90 hay 120 phót).
H×nh 104:
4. Lùc c¾t
Trong qu¸ tr×nh c¾t, dao çt chÞu t¸c dông cña mét sè thµnh phÇn ùc çt
nh− lùc ma s¸t gi÷a ph«i vµ dao; lùc sinh vµ do biÕn d¹ng dÎo, biÕn d¹ng ®µn
håi…
Trªn h×nh 105 giíi thiÖu çc thµnh phÇn lùc t¸c dông lªn dao ph©n bè
trong hÖ to¹ ®é X, Y, Z vµ tæng hîp lùc P.
H×nh 105:
- Lùc PZ gäi lµ lùc c¾t chÝnh, nã cïng ph−¬ng vµ chiÒu víi vÐc t¬ vËn
tèc c¾t vµ cã gi¸ trÞ lín nhÊt. PZ cã xu h−íng uèn cong th©n dao hoÆc lµm g·y
dao. Ng−êi ta dïng lùc Pz ®Ó tÝnh c«ng suÊt ®éng c¬ chÝnh cña m¸y vµ kiÓm
nghiÖm ®é bÒn th©n dao.
216
- Lùc ch¹y dao PX cã chiÒu ng−îc l¹i víi chiÒu dÞch chuyÓn dao. BÒ mÆt
®ang gia c«ng c¶n l¹i sù tiÕn dao g©y ra PX' t¸c dông lªn c¶ bµn xe dao. Gi¸ trÞ
cña PX so víi lùc c¾t chÝnh PZ rÊt nhá.
- Lùc h−íng kÝnh PY lµ lùc sinh vµ do ph«i t¸c dông theo chiÒu ¨n s©u
cña dao vµ däc theo th©n dao. PY g©y sù mÊt æn ®Þnh cña ph«i vµ còng t¸c
dông lªn c¬ cÊu kÑp dao, bµn xe dao. Gi¸ trÞ PY kh«ng lín l¾m.
Theo s¬ ®å tæng hîp lùc P tÝnh ®−îc theo c«ng thøc:
P = PZ2 + PY2 + PX2 (N) (27)
Gi¸ trÞ çc lùc thµnh phÇn th−êng theo tØ lÖ sau:
PZ : PY: PX = 1 : 0,4 : 0,25
Do ®ã ta cã thÓ suy ra gÇn ®óng
PZ ≅ 1,11PZ (28)
Gi¸ trÞ lùc PZ, PY vµ PX phô thuéc vµo chÕ ®é c¾t, tuæi bÒn cña dao, dung
dÞch tr¬n nguéi.v.v…
IV. vËt liÖu chÕ t¹o dông cô c¾t kim lo¹i
§Ó c¾t gät ®−îc kim lo¹i vµ c¾t cã hiÖu qu¶, vËt liÖu lµm dông cô c¾t
ph¶i ®¹t çc yªu cÇu sau:
- §é cøng phÇn l−ìi c¾t ph¶i cao h¬n nhiÒu so víi ®é cøng vËt liÖu ph«i.
§Ó c¾t thÐp cacbon vµ thÐo hîp kim thÊp, ®é cøn cña dao ph¶i ®¹t tõ 62 ÷ 65
HRC.
- ChÞu mµi mßn tèt ®Ó t¨ng tuæi bÒn.
- Cã ®é bÒn b¶o ®¶m vµ ®é dÎo cÇn thiÕt ®Ó chèng l¹i lùc va ®Ëp, lùc
uèn.v.v…
- §é chÞu nhiÖt cµng cao cµng tèt. §é chÞu nhiÖt cao sÏ gi÷ cho dông cô
c¾t cã ®é cøng cÇn thiÕt, t¨ng tÝnh chÞu mµi mßn.
217
- Ph¶i phôc håi ®−îc vµ c«ng nghÖ chÕ t¹o tèt.
- Gi¸ thµnh h¹.
Çc lo¹i vËt liÖu ®−îc dïng ®Ó chÕ t¹o dông cô c¾t gåm:
- ThÐp çc bon dông cô. ThÐp nµy sau khi nhiÖt luyÖn ®¹t ®é cøng 60 ÷
63 HRC, dÔ mµi s¾c vµ cã ®é bãng cao. ThÐp çc bon dông cô cã tÝnh nhiÖt
luyÖn kÐm, chÞu nhiÖt ®é thÊp. Nãng ®Õn 200 ÷ 3000 C thÐp mÊt ®é cøng.
Ngµy nay chØ dïng thÐp nµy chÕ t¹o dông cô c¾t trong gia c«ng nguéi nh− c−a,
dòa, ®ôc .v.v… M¸c thÐp hayd ïng lµ Y8, Y8A, Y10… (CD80, CD80A,
CD100…)
- ThÐp dông cô hîp kim. §Æc tÝnh c¬ häc cña lo¹i nµy còng t−¬ng tù
nh− thÐp dông cô çc bon. Tuy vËn ®iÓm næi bÊt cña lo¹i nµy lµ tÝnh nhiÖt
luyÖn tèt, ®é s©u nhiÖt luyÖn cao h¬n, Ýt biÕn d¹ng h¬n, chÞu mµi mßn…
Cã thÓ dïng thÐp dông cô hîp kim m¸c 9XC, XB… ®Ó chÕ t¹o çc dông
cô c¾t nh− ta r«, bµn ren vµ çc lo¹i dao m¶nh, nhá ®Ó gia c«ng nguéi.
- ThÐp giã lµ lo¹i vËt liÖu lµm dông cô c¾t rÊt phæ biÕn. Nã cã ®é cøng
kh«ng cao h¬n hai lo¹i trªn nhiÒu (62 ÷ 65 HRC) nh−ng ®é chÞu nhiÖt cao h¬n
(®Õn 6500C). ThÐp giã dïng ®Ó chÕ t¹o dao tiÖn, mòi khoan vµ l−ìi c¾t cña dao
phay.
Lo¹i thÐp cã ký hiÖu P9, P12, P6M5 dïng c¾t víi tèc ®é trung b×nh.
Lo¹i thÐp P18, P9K5, P18φ2 dïng ®Ó c¾t víi tèc ®é cao h¬n cho ph«i cã
®é cøng thÊp,
- Hîp kim cøng.
Nh− ë ch−¬ng tr−íc ®· giíi thiÖu, hîp kim cøng lµ lo¹i vËt liÖu cã kh¶
n¨ng c¾t gät rÊt cao. §é chÞu nhiÖt lªn ®Õn 10000C, ®é cøng cña vË liÖu tõ 70
÷ 92 HRC.
218
MÆc dï hîp kim cøng cã gi¸ thµnh kh¸ cao, nh−ng ng−êi ta vÉn dïng
rÊt nhiÒu v× ®ã lµ lo¹i vËt liÖu kh«ng ph¶i nhiÖt luyÖn, c¾t víi tèc ®é cao, n¨ng
suÊt c¾t cao. Khi dïng dao hîp kim cøng ph¶i l−u ý çc ®iÓm sau ®©y.
+ Chän m¸c thÝch hîp. Lo¹i nhãm mét çc bit BK8, BK10 chØ dïng
thÝch hîp ®Ó c¾t gang, çt hîp kim nh«m ®óc… Lo¹i nhãm hai cac bÝt nh−
T5K10, T15K6… thÝch hîp ®Ó g¾n lªn th©n dao ®Ó c¾t víi çc d¹ng bÒ mÆt
kh¸c nhau.
- VËt liÖ gèm lµ lo¹i vËt liÖ phi kim nh−ng cã kh¶ n¨ng c¾t gät tè khi
gia c«ng tinh hoÆc b¸n tinh víi ®iÒu kiÖn c¾t nhÑ.
VËt liÖu gèm tuy rßn nh−ng chÞu nhiÖt cao, chÞu mµi mßn vµ cã ®é cøng
rÊt cao (90HRC). Trong s¶n xuÊt, vËt liÖu gèm ch−a ®−îc sö dông nhiÒu.
- Kim c−¬ng. Dao lµm b»ng vËt liªu kim c−¬ng cã −u thÕ lín vÒ ®é
cøng, ®é chÞu nhiÖt, nh−ng gi¸ thµnh cao. Kim c−¬ng cã hai lo¹i kim c−¬ng
nh©n t¹o vµ kim c−¬ng thiªn nhiªn.
Dïng dao kim c−¬ng ®Ó c¾t lo¹i vËt liÖu rÊt cøng, ®Ó söa ®¸ mµi…
219
Ch−¬ng m−êi
M¸y c«ng cô
M¸y c«ng cô lµ lo¹i thiÕt bÞ dïng ®Ó gia c«ng c¾t gät kim lo¹i rÊt th«ng
dông trong çc nhµ m¸y vµ ph©n x−ëng c¬ khÝ ®Ó chÕ t¹o çc m¸y kh¸c, çc
khÝ cô, dông cô.v… dïng trong s¶n xuÊt vµ trong ®êi sèng.
M¸y c«ng cô cã lÞch sö l©u ®êi. Tõ nh÷ng n¨m tr−íc c«ng nguyªn,
ng−êi ta ®· chÕ t¹o çc lo¹i m¸y th« s¬ ®Ó gia c«ng vËt liÖu gç. Nh÷ng n¨m
sau c«ng nguyªn, nhiÒu vïng kh¸c nhau trªn thÕ giíi ®· cã nh÷ng m¸y c¾t nh−
m¸y mµi, m¸y phay.v.v. Trong vßng mÊy thÕ kû gÇn ®©y, m¸y c«ng cô kh«ng
ngõng ®−îc hoµng thiÖn vµ ngay cµng hiÖn ®¹i h¬n. Kh«ng nh÷ng vÒ sè l−îng,
chñng lo¹i t¨ng lªn mµ møc ®é c¬ khÝ ho¸, tù ®äng ho¸ còng ngµy mét ph¸t
triÓn. Ngµy nay, trong thêi ®¹i cña ®iÖn tö, cña m¸y vi tÝnh, m¸y c«ng cô vµ
ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ gia c«ng trªn m¸y ®· ®em n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng lªn
ë møc ®é rÊt cao.
I. Ph©n lo¹i vμ ký hiÖu m¸y c«ng cô
1. Ph©n lo¹i
- Theo khèi l−îng chia ra lo¹i nhÑ d−íi 1 tÊn, lo¹i trung b×nh d−íi 10
tÊn vµ lo¹i h¹ng nÆng tõ 10 tÊn trë lªn. Cã nh÷ng m¸y c«ng cô cã khèi l−îng
®Õn 1600 tÊn.
- Theo ®é chÝnh x¸c cña m¸y: ®é chÝnh x¸c th−êng, ®é chÝnh x¸c cao vµ
chÝnh x¸c rÊt cao.
- Theo møc ®é gia c«ng cña m¸y gåm:
+ M¸y v¹n n¨ng cã c«ng dông chung ®Ó gia c«ng nhiÒu lo¹i chi tiÕt cã
h×nh d¹ng, kÝch th−íc kh¸c nhau. Chóng dïng thÝch hîp trong s¶n xuÊt ®¬n
chiÕc, hµng lo¹t nhá.
+ M¸y chuyªn m«n ho¸ dïng ®Ó gia c«ng mét lo¹i hay mét vµi lo¹i chi
tiÕt cã h×nh d¹ng t−¬ng tù nh− d¹ng trôc bËc, b¹c, vßng bi.v.v… Lo¹i m¸y nµy
220
dïng trong s¶n xuÊt hµng lo¹t nh− m¸y gia c«ng b¸nh r¨ng, vßng bi, tiÖn
ren.v.v…
+ M¸y chuyÓn dïng gia c«ng mét lo¹i chi tiÕt cã h×nh d¹ng kÝch th−íc nhÊt
®Þnh. Lo¹i m¸y nµy dïng chñ yÕu trong s¶n xuÊt hµng lo¹t lín vµ hµng khèi.
- Ph©n lo¹i theo c«ng cô vµ chøc n¨ng lµm viÖc ta cã çc nhãm m¸y
tiÖn, khoan, mµi, phay, bµo .v.v… Tõng nhãm nµy l¹i chia thµnh çc kiÓu
riªng cã ph¹m vi, kÝch th−íc vµ th«ng sè cô thÓ vÒ çc lo¹i cÊu tróc kh¸c
nhau.
2. Ký hiÖu m¸y c¾t
§Ó dÔ dµng ph©n biÖt çc nhãm m¸y kh¸c nhau, ng−êi ta ®· ®Æt ký hiÖu
cho çc m¸y.
Çc n−íc cã ký hiÖu m¸y kh¸c nhau. ë n−íc ta Bé C«ng nghiÖp nÆng,
Uû ban kÕ ho¹ch Nhµ n−íc vµ ViÖn tiªu chuÈn ®· t¹m thêi ®Æt ký hiÖu cho çc
nhãm m¸u s¶n xuÊt ë ViÖt Nam.
- Ch÷ ®Çu tiªn chØ nhãm m¸y: T - tiÖn; KD - Khoan doa; M - mµi; TH -
tæ hîp; P = phay; BX - bµo xäc; C - c¾t ®øt…
- Ch÷ sè tiÕp theo biÓu thÞ kiÓu m¸y, ®Æc tr−ng cho mét trong nh÷ng
kÝch th−íc quan träng cña chi tiÕt hay dông cô gia c«ng.
- Çc ch÷ çi ®Ó chØ râ chøc n¨ng, møc ®é tù ®éng ho¸, ®é chÝnh x¸c vµ
c¶i tiÕn m¸y.
VÝ dô, T620A: ch÷ T - tiÖn; sè 6 - kiÓu v¹n n¨ng; sè 20 - chiÒu cao t©m
m¸y lµ 200 mm t−¬ng øng víi ®−êng kÝnh lín nhÊt gia c«ng trªn m¸y lµ
400mm, ch÷ A - ®· c¶i tiÕn tõ m¸y T620.
Theo tiªu chuÈn ViÖt Nam, m¸y c«ng cô cã 5 cÊp chÝnh x¸c theo çc
ch÷ çi E, D, C, B, A. Trong ®ã E lµ cÊp chÝnh x¸c th−êng; B lµ cÊp chÝnh x¸c
®Æc biÖt cao; A lµ cÊp siªu chÝnh x¸c.
B¶ng 22 tæng hîp ph©n lo¹i m¸y çt kim lo¹i ký hiÖu theo ViÖt Nam.
221
B¶ng 22: Ph©n lo¹i m¸y c¾t kim lo¹i vµ ký hiÖu
KiÓu m¸y
M¸y Nhãm
1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ghi chó
Tù ®éng Nöa tù
Khoan c¾t - V¹n n¨ng Chuyªn Çc m¸y
TiÖn T vµ mét ®éng Revonve §øng NhiÒu dao
®øt - Côt dïng tiÖn kh¸c
trôc chÝnhnhiÒu trôc
Nöa tù
Çc m¸y
Khoan - ®éng vµ Doa kim Khoan
KD §øng Doa t¹o ®é Khoan cÇn Doa khoan
doan mét trôc c−¬ng ngang
kh¸c
chÝnh
Bµo - xäc Gi−êng Gi−êng hai Chuèt Chuèt Çc m¸y
B - XCH Bµo ngang Xäc - -
chuèt mét trô trô ngang ®øng kh¸c
Phay t¸c C«ng x«n
Phay ®nøg Phay chÐp Phay ®øng Phay Phay v¹n Çc m¸y
Phay P dông liªn - n»m
c«ng x«n h×nh c«ng x«n gi−êng n¨ng réng kh¸c
tôc ngang
Mµi nghiÒn
Mµi vµ Mµi trong Chuyªn Çc m¸y
M Mµi trßn Mµi th« - Mµi s¾c Mµi r¨ng vµ ®¸nh
®¸nh bãng (lç) dïng kh¸c
bãng
- - - -
Tæ hîp gia - - - -
TH Bµo xäc Gia c«ng Gia c«ng Çc m¸y
c«ng r¨ng C¾t b¸nh Phay r¨ng Phay b¸nh Mµi r¨ng
R b¸nh r¨ng mÆt dÇu Phay rem r¨ng ®Æc kh¸c
vµ ren r¨ng c«n trô vµ trôc vÝt vµ ren
trô r¨ng biÖt
C¾t ®øt C¾t ®øt
N¾n th¼ng
C¾t ®øt C b»ng dao b»ng ®¸ §Üa C−a b¨ng C−a ®Üa C−a l−ìi - -
c¾t ®øt
tiÖn mµi
222
II. Çc c¬ cÊu truyÒn ®éng
1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n
A. Tû sè truyÒn
Ng−êi ta gäi tû sè truyÒn (ký hiÖu lµ i) lµ tû sè gi÷a sè vßng quay cña

trôc bÞ ®éng (n2) trªn sè vßng quay cña trôc chñ ®éng (n1).
i = Error! (29)
Trong ®ã:
i - tû sè truyÒn
n - sè vßng quay,
d - ®−êng kÝnh puli
Z - sè r¨ng cña b¸nh r¨ng
K - sè ®Çu mèi trôc vÝt,
chØ sè 1: biÓu thÞ trôc chñ ®éng
chØ sè 2: biÓu thÞ trôc bÞ ®éng.
b. Ph©n lo¹i c¬ cÊu truyÒn ®éng
Trong çc m¸y c«ng cô, sö dông rÊt nhiÒu lo¹i c¬ cÊu truyÒn ®éng. Tuy
nhiªn cã thÓ chia ra lµm ba lo¹i c¬ cÊu truyÒn ®éng.
- C¬ cÊu truyÒn ®éng ph©n cÊp lµ c¬ cÊu truyÒn ®éng chØ cho mét hoÆc
mét sè cÊp tèc ®é nhÊt ®Þnh. Nãi çch kh¸c lµ tõ trôc chñ ®éng ®éng truyÒn
sang trôc bÞ ®éng sÏ cã mét hoÆc mét tû sè truyÒn i nhÊt ®Þnh. VÝ dô, çc bé
truyÒn ®éng b¸nh ma s¸t.
- C¬ cÊu truyÒn ®éng gi¸n ®o¹n lµ c¬ cÊu truyÒn ®éng mµ phÇn bÞ ®éng
chØ thùc hiÖn ®−îc gi¸n ®o¹n sau mçi hµnh tr×nh ®Çy ®ñ cña phÇn chñ ®éng.
VÝ dô, c¬ cÊu cãc dïng trong bµn ch¹y dao cña m¸y bµo.
2. C¬ cÊu truyÒn ®éng trong m¸y
223
- TruyÒn ®éng ®ai (h×nh 106a) gåm hai puli chñ ®éng vµ bÞ ®éng. §ai
thang hau ®¹i dÑt truyÒn chuyÓn ®éng quay trßn gi÷a hai puli víi tû sè truyÒn.
i = Error! . η (30)
ë ®©y: η - hÖ sè tr−ît;
D1; D2 - ®−êng kÝnh ngoµi cña çc puli.
n1; n2 - vËn tèc vßng cña puli 1,2,
- TruyÒn ®éng b¸nh r¨ng (h×nh 106b, c, d) gåm nh÷ng cÆp b¸nh r¨ng trô
hoÆc c«n ¨n khíp víi nhau. Lo¹i truyÒn ®éng nµy nh»m truyÒn chuyÓn ®éng
quay gi÷a çc trôc song song hay vu«ng gãc víi nhau nhê çc b¸nh r¨ng cã sè
r¨ng Z.
Tû sè truyÒn.
i = Error! (31)
Z1; Z2 - sè r¨ng cña b¸nh r¨ng,
n1; n2 - sè vßng quay cña b¸nh r¨ng.
224
H×nh 106:
- TruyÒn ®éng trôc vÝt - b¸nh vÝt (h×nh 107).
H×nh 107:
§ã lµ d¹ng truyÒn ®éng quay gi÷a hai trôc kh«ng song song. B¸nh vÝt
cã sè r¨ng Zbv ¨n khíp víi trôc vÝt cã sè ®Çu mèi K (K = 1, 2, 3).
225
Tû sè truyÒn cña lo¹i truyÒn ®éng nµy rÊt nhá vµ tÝnh theo c«ng thøc i =
K/Zbv (32) dïng ®Ó thay ®æi ë møc ®é lín gi¸ trÞ vßng quay n gi÷a hai trôc
quay.
- TruyÒn ®éng trôc vÝt me - ®ai èc lµ mét d¹ng truyÒn chuyÓn ®éng phæ
biÕn ®Î biÕn chuyÓn ®éng quay trßn thµnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn (h×nh 108a,
b). Khi trôc vÝt quay trßn t¹i chç, ®ai èc tÞnh tiÕn. §é dµi tÝnh tiÕn S ®−îc tÝnh
theo sè vßng quay n vµ b−íc trôc vÝt tx.
H×nh 108:
S = n.tx (mm)
Trôc vÝt me cã thÓ chØ lµ mét ®Çu mèi, hai ®Çu mèi, r¨ng tr¸i hay r¨ng
ph¶i.
- TruyÒn ®éng thanh r¨ng - b¸nh r¨ng còng lµ d¹ng biÕn chuyÓn ®éng
quay thµnh tÞnh tiÕn hoÆc ng−îc l¹i (h×nh109). Sù ¨n khíp gi÷a thanh r¨ng cã
b−íc t - πm vµ b¸nh r¨ng cã sè r¨ng Z ®−îc tÝnh theo c«ng thøc:
H×nh 109:
S = t. Z.n = πmZn (mm) (33)
226
m - sè modun cña r¨ng
n- sè vßng quay cña b¸nh r¨ng Z.
Z - sè r¨ng cña b¸nh r¨ng.
3. Çc c¬ cÊu thay ®æi tèc ®é
Trong çc m¸y c«ng cô cßn dïng ®Ó thay ®æi tèc ®é quay gi÷a çc trôc.
Tuú theo khèi b¸nh r¨ng di tr−ît cã sè l−îng b¸nh r¨ng nhiÒu hay Ýt, trôc bÞ
®éng sÏ nhËn ®−îc çc gi¸ trÞ vßng quay kh¸c nhau. Khè di tr−ít khi x¸c ®Þnh
t¹i mçi vÞ trÝ ¨n khíp sÏ cho mét tû sè i t−¬ng øng. VÝ vô trªn s¬ ®å h×nh 110
ta cã.
- C¬ cÊu thay ®æi tèc ®é b»ng li hîp vÊu (h×nh 111). Trong cã cÊu núa,
çc b¸nh r¨ng Z1, Z2 kh«ng di tr−ît mµ chóng chØ truyÒn chuyÓn ®éng quay
cho trôc II khi ®−îc khíp vµo li hîp M. Tr−¬ng tù nh− khèi di tr−ît trôc bÞ
®éng II sÏ cã hai gi¸ trÞ sè vßng quay kh¸c nhau phô thuéc vµo tû sè truyÒn i1
= Z1/Z3 vµ i 2 = z2/z4. §Ó cã i1 vµ i2 ph¶i g¹t ly hîp M sang tr¸i hoÆc sang
ph¶i.
H×nh 110 + 111
- Khèi b¸nh r¨ng h×nh th¸p (h×nh 112) gäi lµ c¬ cÊu Nooctong. Trªn
trôc chñ ®éng cã mét khèi b¸nh r¨ng h×nh th¸p cã sè r¨ng tõ z1 ÷ z6 nhËn cïng
mét sè vßng quay n1. §Ó truyÒn sang trôc bÞ ®éng II cÇn cã b¸nh r¨ng trung
gian za lu«n lu«n ¨n khíp víi b¸nh di tr−ît zb l¾p trªn trôc II. ë t¹i çc vÞ trÝ
t−¬ng øng sÏ cã i t−¬ng øng.
227
i = Error! (34)
H×nh 112:
Th−êng çc gi¸ trÞ sè r¨ng cña mçi b¸nh r¨ng trªn khèi chªnh nhau
kh«ng nhiÒu nªn vßng quay nII còng chªnh lÖch rÊt Ýt. C¬ cÊu nµy dïng thÝch
hîp ®Ó thùc hiÖn thay ®æi l−îng ch¹y dao S ë m¸y tiÖn.
4. C¬ cÊu ®¶o chiÒu quay
ViÖc ®¶o chiÒu quay cña vËt gia c«ng hoÆc di chuyÓn ng−îc l¹i h−íng
ch¹y dao ®Òu nhê bä ®¶o chiÒu b»ng c¬ khÝ.
Theo nguyªn t¾c nÕu sè trôc ch½n th× trôc bÞ ®éng quay ng−îc chiÒu víi
trôc chñ ®éng. NÕu sè trôc lµ sè lÎ, trôc bÞ ®éng vµ trôc chñ ®éng quay cïng
chiÒu. Trong m¸y c«ng cô th−êng dïng hai lo¹i: ®¶o chiÒu b»ng li hîp vµ ®¶o
chiÒu b»ng b¸nh r¨ng di tr−ît (h×nh 113a, b).
H×nh 113:
228
III. çc m¸y c«ng cô c¬ b¶n
1. Kh¸i niÖm vÒ ®Þnh vÞ - chuÈn - g¸ kÑp trªn m¸y c«ng cô
a. BËc tù do
H×nh 114:
Mét vËt r¾n tuyÖn ®èi trong kh«ng gian cã 6 bËc tù do. Khi ®Æt trong
to¹ ®é §Ò çc Ozyz cã thÓ ph©n tÝch thµnh çc chuyÓn ®éng tÝnh tiÕn däc trôc
Oz, Oy, Oz lµ Tz, Ty, Tz vµ quay quanh trôc Oz, Oy, Oz lµ Qx, Qy, Qz.
Mét khèi lËp ph−¬ng trong kh«ng gian bÞ khèng chÕ bë mÆt zOy 3 bËc
tù do: Tz, Qy, Qx; mÆt yOz 2 bËc tù do: Tx, Qz; mÆt ZOz 1 bËc tù do: Ty
(h×nh 114a).
H×nh 114a:
229
b. Nguyªn t¾c ®Þnh vÞ
Khi bËc tù do ®· ®−îc khèng chÕ th× vÞ trÝ theo ph−¬ng ®ã ®· ®−îc x¸c
®Þnh, gäi lµ ®Þnh vÞ. §iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó mét vËt r¾n trong kh«ng gian ®−îc
®Þnh vÞ, gäi lµ ®Þnh vÞ. §iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó mét vËt r¾n trong kh«ng gian
®−îc ®Þnh vÞ (cè ®Þnh hoµn toµn) lµ: 6 bËc tù do ®−îc khèng chÕ, trong 3 bËc
tù do ph¶i ®−îc khèng chÕ theo 3 ph−¬ng kh¸c nhau vµ mét trôc quay tøc thêi
kh«ng trïng víi 6 bËc tù do.
Nh− vËy sè bËc t− do (®iÓm ®Þnh vÞ) tõ 1 ®Õn 6 vµ sè bËc tù do còng

®−îc khèng chÕ tõ 1 ®Õn 6.
- Mét mÆt ph¼ng khèng chÕ 3 bËc tù do (nÕu cã mét mÆt ®· khèng chÕ
3 bËc tù do th× çc mÆt kh¸c còng ®ång thê cã mét sè bËc tù do ®· ®−îc khèng
chÕ).
- Mét ®−êng th¼ng khèng chÕ 2 bËc tù do.
- Mét ®iÓm khèng chÕ 1 bËc tù do.
- Mét khè V ng¾n, chèt trô ng¾n, mÆt trô ng¾n, mÆt c«n ng¾n khèng chÕ
2 bËc.
- Mét khè V dµi, chèt trô dµi, mÆt trô dµi, mÆt c«n dµi khèng chÕ 4 bËc
tù do.
- MÆt cÇu khèng chÕ 3 bËc tù do.
- Chèt tr¸m chØ khèng chÕ 1 bËc tù do.
Nh÷ng tr−êng hîp siªu ®Þnh vÞ gåm:
- Khèng chÕ qu¸ s¸u ®iÓm (s¸u bËc tù do).
- Khèng chÕ bËc tù do trïng l¾p.
- Khèng chÕ qu¸ hai bËc tù do trªn mét ®−êng th¼ng.
- Khèng chÕ qu¸ ba bËc tù do trªn mét mÆt ph¼ng.
230
c. KÝ hiÖu qui −íc (h×nh 114b)
H×nh 114b:
1. TÝnh chÊt c«ng nghÖ vµ bÒ mÆt.
2. TiÕp xóc (chuÈn)
- MÆt th«: nÐt kÐp =>
- MÆt tinh: nÐt ®¬n ->
3. Chøc n¨ng thµnh phÇn c«ng nghÖ:
VÊu t×, chèt, chèt trÊm…
4. MÆt tiÕp xóc
- MÆt ph¼ng: - MÆt cÇu: - MÆt khÝa:
- MÆt khuyÕt: - MÆt v¾t - MÆt V:
- T©m cè ®Þnh: - T©m cè ®Þnh - T©m quay
d. ChuÈn - g¸ kÑp
§©ylµ nh÷ng kh¸i niÖm kü thuËt, ®−îc biÓu thÞ mét bÒ mÆt cña vËt gia
c«ng ®−îc lùa chän, ®Ó lµm c¬ së (chuÈn) cho viÖc ®Þnh vÞ, g¸ kÑp æn ®Þnh vËt,
tõ ®ã cã thÓ tiÕn hµnh gia c«ng çc mÆt kh¸c. ChuÈn ®−îc lùa chÞn nh− sau:
+ ChuÈn th« lµ bÒ mÆt ®−îc chän lÇn ®Çu, chØ chän mét lÇn ®Ó ph©n bè
l−îng do cho çc bÒ mÆt, ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c, vÞ trÝ t−¬ng ®èi cho çc bÒ
231
mÆt cÇn gia c«ng… VÝ dô: gia c«ng bÒ mÆt l«c trªn mét ph«i ®óc h×nh trô, ta
cã 2 tr−êng hîp ®Ó chän chuÈn th«:
- NÕu ph«i ®Æc ta chän mÆt trô ngoµi cña ph«i lµm chuÈn vµ kÑp trªn
m¸y tiÖn, ®Ó khoan lç. Sau ®ã lÊy lç lµm chuÈn tinh ®Ó gia c«ng mÆt trô.
- NÕu ph«i cã lç ®óc ta lÊy l«c lµm chuÈn th«, ®Ó gia c«ng mÆt trô.
Nguyªn t¾c chän chuÈn th«:
- Chu©nt h« chØ dïng mét lÇn duy nhÊt.
- NÕu cã mét bÒ mÆt kh«ng gia c«ng, ta chän bÒ mÆt ®ã lµm chuÈn th«.
- NÕu cã mét sè bÒ mÆt kh«ng gia c«ng, ta chän mÆt cã vÞ trÝ chÝnh x¸c
nhÊt.
- NÕu çc bÒ mÆt ®Òu gia c«ng, chän bÒ mÆt cã l−îng d− ®Òu ®Æn.
+ ChuÈn tinh ®−îc chän theo nguyªn t¾c sau:
- Chän chuÈn tinh chÝnh (t−¬ng tù lóc chi tiÕt lµm viÖc). VÝ dô: gia c«ng
b¸nh r¨ng, ta lÊy lç lµm chuÈn tinh ®Ó gia c«ng çc bÒ mÆt (v× lç lµ bÒ mÆt l¾p
ghÐp).
- ChuÈn tinh chän trïng víi gèc kÝch th−íc (tr¸nh sai sè tÝch luü).
- Tr¸nh chän chuÈn tinh trªn bÒ mÆt mµ sau khi kÑp bÞ biÕn d¹ng.
- Chän chuÈn tinh sao cho ®å g¸ thuËn tiÖn.
- Chän chuÈn tinh thèng nhÊt cho nhiÒu lÇn g¸.
2. M¸y tiÖn
A. C«ng dông vµ ph©n lo¹i
M¸y tiÖn lµ lo¹i cã sè l−îng lín trong nhµ m¸y c¬ khÝ (40 ÷ 50%), bëi
v× m¸y tiÖn cã thÓ gia c«ng ®−îc nhiÒu d¹ng bÒ mÆt.
- MÆt trßn xoay ngoµi vµ trong (lç).
- Çc mÆt trô, c«n hay ®Þnh h×nh,
232
- Çc lo¹i ren (tam gi¸c, thang, vu«ng…).
- MÆt ph¼ng ë mÆt ®Çu hoÆc c¾t ®øt.
Ngoµi ra trªn m¸y tiÖn cã thÓ dïng ®Ó khoan lç, doan lç, thËm chÝ gia
c«ng çc bÒ mÆt kh«ng trßn xoay nhê c¬ cÊu ®Æc biÖt hoÆc ®å g¸.
Gia c«ng trªn m¸y tiÖn cã kh¶ n¨ng ®¹t ®é chÝnh x¸c rÊt cao vµ ®é nh½n
trung b×nh RZ40; 2,5 (∇ 5 ÷ ∇ 6).
M¸y tiÖn ®−îc ph©n lo¹i c¨n cø theo çc yÕu tè sau:
+ C¨n cø vµo khèi l−îng cña m¸y:

- Lo¹i nhÑ ≤ 500 kg.
- Lo¹i trung ≤ 4000 kg.
- Lo¹i nÆng ≤ 50 tÊn.
- Lo¹i siªu nÆng ≤ 400 tÊn.
+ C¨n cø vµo c«ng dông cña m¸y.
- M¸y tiÖn ren vÝt v¹n n¨ng dïng gia c«ng çc lo¹i ren vµ çc c«ng viÖc
cña m¸y tiÖn.
- M¸y tiÖn nhiÒu dao (m¸y tiÖn Revonre): Cïng mét lóc cã nhiÒu l−ìi
dao cïng c¾t mét lóc trong cïng mét thêi gian.
- M¸y tiÖn tù ®éng vµ b¸n tù ®éng lµ lo¹i mµ çc thao t¸c vµ nguyªn
c«ng ®−îc thùc hiÖn tù ®éng hoµn toµn hay mét phÇn.
- M¸y tiÖn chuyªn dïng chØ ®Ó gia c«ng mét sè bÒ mÆt nhÊt ®Þnh, lo¹i
h×nh h¹n chÕ.
- M¸y tiÖn ®øng hay m¸y tiÖn côt cã m©m cÆp lín quay n»m ngang hay
th¼ng ®øng ®Ó gia c«ng çc chi tiÕt cã ®−êng kÝnh lín ®Õn 18 ÷ 20m.
b. M¸y tiÖn ren vÝt v¹n n¨ng
Trªn h×nh 114c lµ h×nh d¸ng ngoµi cña mét lo¹i m¸u tiÖn ren v¹n n¨ng.
M¸y tiÖn ren vÝt v¹n n¨ng cã çc phÇn c¬ b¶n sau:
233
- ô tr−íc (1) lµ mét hép kÝn cã chøa béphËn quan träng lµ trôc chÝnh vµ
hép tèc ®é. PhÝa hép trôc chÝnh lµ hép xe dao (b−íc tiÕn) (3) vµ häp ®éng c¬
(9).
- ô sau 4 lµ bé phËn ®éng, nghÜa lµ nã cã thÓ di chuyÓn trªn b¨ng m¸y

ra xa hay vµo gÇn m©m cÆp. Trôc t©m cña ô sau vµ trôc t©m cña trôc chÝnh
n»m trªn mét ®−êng th¼ng song song víi b¨ng m¸y.
- Hép bµn xe dao (5) lµ bé phËn dÞch chuyÓn ®−îc theo h−íng däc hoÆc
ngang ®Ó t¹o ra l−îng ch¹y dao (b−íc tiÕn) S. PhÝa tren bµn xe dao cã bé g¸
kÑp dao (7).
- Th©n m¸y (6) lµ mét bé phËn ®Ó g¸ ®Æt tÊt c¶ çc bé phËn trªn. Trong
®ã cßn chøa thªm çc bé phËn lµm nguéi, th¾p s¸ng, chøa phoi vµ çc b¶ng
hay c¬ cÊu ®iÒu khiÓn.
§Ó gia c«ng ®−îc thuËnt iÖn, trªn móa tiÖn th−êng kÌm theo çc phô
tïng.
+ M©m cÆp lµ bé phËn ®Ó kÑpchÆt vµ tù ®Þnh vÞ ph«i khi gia c«ng. M©m
cÆp cã sè vßng quay cïng víi trôc chÝnh.
Cã nhiÒu lo¹i m©m cÆp nh−ng cã hai lo¹i th−êng dïng ®ã lµ:
- M©m cÆp ba chÊu tù ®Þnh t©m (h×nh 115a). Khi dïng c¬lª quay ë vÝt
quay 1, ba chÊu 2 cïng dÞch chuyÓn vµo t©m mét l−îng b»ng nhau. Lo¹i nµy
dïng ®Ó cÆp çc chi tiÕt trßn xoay.
- M©m cÆp bèn chÊu ®éc lËp (h×nh 115b). Mçi chÊu cã mét vÝt ®iÒu
chØnh riªng. Nh− vËy nã dïng thÝch hîp víi çc ph«i kh«ng trßn xoay hoÆc ®Î
gia c«ng bÒ mÆt lÖch t©m.
234
H×nh 115:
+ Mòi t©m dïng ®Ó ®ì t©m çc ph«i tiÖn (h×nh 116).
H×nh 116:
+ Gi¸ ®ì (h×nh 117) hay cßn gäi lµ luynet dïng ®Ó t¨ng ®é cøng v÷ng
cña ph«i gia c«ng. Dïng gi¸ ®ì cã kh¶ n¨ng h¹n chÕ sai sè h×nh d¹ng do lùc
c¾t cña dao g©y nªn.
H×nh 117:
235
Cã hai lo¹i gi¸ ®ì. Lo¹i cè ®Þnh (h×nh 117a) ®−îc ®Þnh vÞ t¹i mét vÞ trÝ
trªn b¨ng m¸y. Lo¹i di ®éng (h×nh 117) di chuyÓn cïng víi dao.
c. Dao tiÖn vµ çc s¬ ®å c¾t
Mçi mét d¹ng bÒ mÆt t−¬ng øng víi mét lo¹i dao kh¸c nhau. Trªn h×nh
118 tr×nh bµy mét sè çc dao tiÖn kh¸c nhau kÌm theo s¬ ®å c¾t cña nã.
ChuyÓn ®éng chÝnh lµ chuyÓn ®éng quay trßn cña ph«i; chuyÓn ®éng ch¹y dao
lµ çc chuyÓn ®éng cña dao (theo mòi tªn) ®Ó c¾t hÕt bÒ mÆt gia c«ng.
- Çc dao tiÖn ®Çu th¼ng chØ dïng ®Ó gia c«ng mÆt trô hoÆc con ngoµi
(h×nh 118a).
H×nh 118:
236
- çc dao tiÖnd dÇu cong 2, 3, 4 dïng gia c«ng mÆt ®Çu hoÆc mÆt trô
trong.
Trªn h×nh 118d lµ s¬ ®å khoan lç trªn ph«i tiÖn. Ph«i quay trßn, cßn
mòi khoan l¾p ë ô sau chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn.
- Khi cÇn gia c«ng çc bÒ mÆt ®Þnh h×nh ng−êi ta dïng dao ®Þnh h×nh.
B»ng ph−¬ng ph¸p nµy sÏ cho n¨ng suÊt cao, nh−ng lùc c¾t lín vµ gi¸ thµnh
cña dao c¾t (h×nh 118e).
d. Mét sè ph−¬ng ph¸p gia c«ng trªn m¸y
Nãi chung, çc ph−¬ng ph¸p gia c«ng çc d¹ng bÒ mÆt h×nht rô hay mÆt
®Çu trªn m¸y tiÖn kh¸ ®¬n gi¶n. Tuy nhiªn, mét sè d¹ng bÒ mÆt nh− lÖch t©m,
c«n trong vµ ngoµi, çc mÆt ren ®ßi hái ph¶i cã kü thuËt riªng.
+ Gia c«ng mÆt c«n. Trªn h×nh 119 giíi thiÖu ba ph−¬ng ph¸p gia c«ng
mÆt c«n.
H×nh 119:
Khi dïng dao réng b¶n chØ tiÖn ®o¹n c«n cã chiÒu dµi ng¾n víi gãc
nghiªng α bÊt k×. Dao réng b¶n chÞu lùc lín chØ cã b−íc tiÕn S ngang ch¹y tay
hay tù ®éng.
237
Víi ®é dµi l nhá, gãc nghiªng nhá cã thÓ quay bµn dao trªn mét gãc α
b»ng:
tgα = Error! (35)

ë ®©y: D- ®−êng kÝnh lín
d- ®−êng kÝnh nhá
1- chiÒu dµi ®o¹n c«n
NÕu ®o¹n c«n cã chiÒu dµi lín vµ gi¸ trÞ gãc nghiªng nhá (≤ 80) cã thÓ
lîi dông ®é r¬ c¶u ô sau, ®¸nh lÖch mét ®o¹n h b»ng:
h = Error!( Error!) mm (36).
ë ®©y: h - ph©n lÖch t©m;
L - chiÒu dµi tæng tÝnh tõ hai mòi t©m;
l - chiÒu dµi phÇn c«n
+ Gia c«ng ren (h×nh 120).
H×nh 120:
Tuú theo d¹ng ren vµ yªu cÇu, ng−êi ta sö dông ba ph−¬ng ph¸p tiÕn
dao kh¸c nhau. Ph−¬ng ph¸p (a) chØ dïng ®Ó c¾t ren nhá, hai l−ìi cïng c¾t sÏ
chÞu lùc lín, nh−ng c¶ hai mÐp ®Òu nh½n. Ph−¬ng ph¸p (b) vµ (c) khi ¨n dao
nghiªng theo mét mÐp, th× chØ cã mét l−íi tham gia c¾t, sÏ gi¶m lùc nh−ng
mÐp bªn ph¶i kÐm nh½n bãng. Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc dïng khi c¾t th« cã kÝch
th−íc lín.
238
Chó ý: Çc lo¹i ren vu«ng hay h×nh thagn, giai ®o¹n ®Çu còng th−êng
c¾t tam gi¸c, sau ®ã dïng dao ®Þnh h×nh ®Ó söa ®óng.
3. M¸ykhoan
A. C«ng dông vµ ph©n lo¹i
M¸y khoan - doa dïng ®Ó gia c«ng lç h×nh trô b»ng çc dông cô c¾t
nh−: mòi khoan, mòi khoÐt vµ dao doa.
M¸y khoan lµ lo¹i m¸y t¹o ra lç th«, khi khoan chØ ®¹t ®é chÝnh x¸c
thÊp, ®é bãng nhá (∇2- ∇3 hay Rz100 - Rz60) .
§Ó n©gn cao ®é chÝnh x¸c vµ ®é bãng bÒ mÆt lç ph¶i dïng khoÐt hay
doa trªn m¸y doa. Sau khi doa, ®é chÝnh x¸c ®¹t cÊp 1 hoÆc 2 vµ ®é bãng cã
thÓ ®¹t (∇7 ÷ ∇8).
M¸y khoan, doa cã chuyÓn ®éng chÝnh lµ chuyÓn ®éng quay trßn cña
trôc mang dao. ChuyÓn ®éng ch¹y dao lµ chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña dao.
Riªng trªn m¸y khoan cã thÓ dïng dông cô ta r«, bµn ren ®Ó gia c«ng
ren.
B. M¸y khoan
M¸y khoan cã çc lo¹i sau:
- M¸ykhoan lµ lo¹i m¸y ®¬n gi¶n, nhá, ®Æt trªn bµn nguéi. Lç khoan
lín nhÊt d ≤ 10mm. M¸y th−êng cã ba cÊp vßng quay víi sè vßng quay lín
(h×nh 121).
- M¸y khoan ®øng lµ lo¹i dïng gia c«ng çc lo¹i lç ®¬n cã ®−êng kÝnh
trung b×nh ≤ 50 mm. M¸y cã trôc chÝnh mang mòi khoan cè ®Þnh. Ph«i ph¶i
dÞch chuyÓn sao cho trïng t©m mòi khoan (h×nh 122).
239
H×nh 121+ 122:
- M¸y khoan cÇn ®Ó gia c«ng ®−êng kÝnh lç lín trªn çc ph«i cã khèi
l−îng lín kh«ng dÞch chuyÓn thuËn lîi ®−îc. Do ®ã, to¹ ®é cña mòi khoan cã
thÓ dÞch chuyÓn quay hay h−íng kÝnh ®Ó khoan çc lç khoan cã to¹ ®é kh¸c
nhau (h×nh 123).
H×nh 123:
- M¸y khoan nhiÒu trôc lµ lo¹i cã thÓ l¾p cïng mét ô khoan çc mòi
khoan cïng lµm viÖc theo mét chÕ ®é. M¸y dïng trong s¶n xuÊt hµng lo¹t.
240
- M¸y khoan s©u cã trôc chÝnh n»m ngang ®Ó khoan çc lç cã ®é s©u
lín.
c. dông cô c¾t trªn m¸y khoan - doa
H×nh 224:
+ Mòi khoan.
Trong c¾t gät kim lo¹i cã çc lo¹i mòi khoan ruét gµ, mòi khoan s©u,
mòi khoan t©m… Trªn h×nh 124 lµ mòi khoan ruét gµ.
CÊu t¹o phÇn c¾t cña mòi khoan cã hai l−ìi c¾t chÝnh vµ hai l−ìi c¾t
phô. Ngoµi ra cßn cã phÇn l−ìi c¾t ngang. PhÇn cæ dao ®Ó ghi ®−êng kÝnh mòi
khoan. Chu«i h×nh trô dïng cho mòi khoan nhá (< 10mm). Chu«i c«n dïng
cho lo¹i cã ®−êng kÝnh lín h¬n.
S¬ ®å c¾t khi khoan giíi thiÖu trªn h×nh 125. Khi khoan, tèc ®é c¾t tÝnh
theo c«ng thøc:
v = Error! m/phót (37).
ë ®©y:
241
H×nh 125:
d - ®−êng kÝnh mòi khoan (mm).
n - sè vßng quay mòi khoan (vßng/phót).
ChiÒu s©u çt t khi khoan trªn ph«i ch−a cã lç lµ:
t = Error! m/phót (38).
L−îng ch¹y dao cña khoan sau mçi vßng quay lµ Sz = 2S mm/ vßng
(khoan cã hai l−ìi c¾t chÝnh).
+ Mòi khoÐt vµ doa
Dông cô ®Ó khoÐt vµ doa dïng ®Ó më réng lç khoan, t¨ng ®é chÝnh x¸c

vµ ®é bãng bÒ mÆt lç trßn xoay. Kh¸c víi mòi khoan mòi khoÐt vµ doan doa
cã sè l−ìi c¾t nhiÒu h¬n (h×nh 126).
Sè r·nh cña mòi khoÐt th−êng tõ 3 ÷ 4 vµ nghiªng víi trôc mét gãc ω.
Sau khi khoÐt ®¹t ®é chÝnh x¸c cÊp 4 ÷ 5, ®é bãng RZ40 ÷ RZ20 (∇4 ÷ ∇5).
Khi cÇn t¨ng ®é chÝnh x¸c lªn gÊp 1 ÷ 2 vµ ®é bãng tõ (∇6 ÷ ∇8) th× sö dông
dao doa.
+ Ta r« bµn ren
Ta r« lµ dông cô ®Ó gia c«ng rne trong cã thÓ l¾p trªn trôc khoan hoÆc
thao t¸c b»ng tay. §Ó gia c«ng ren trong (lç thñng, t¨ng) cã thÓ l¾p trªn trôc
khoan hoÆc sö dông b»ng tay. §Ó gia c«ng nh÷ng kÝch th−íc ren kh¸c nhau,
ng−êi ta chÕ t¹o çc cì ta r« theo tõng bé. øng dông víi mét kÝch th−íc, mé
bé ta r« cã tõ 2 ÷ 3 chiÕc ®Ó c¾t tõ th« ®Õn tinh (h×nh 127a).
242
Bµn ren dïng ®Ó gia c«ng ren ngoµi víi kÝch th−íc kh«ng lín qu¸ (h×nh
127b).
H×nh 126:
H×nh 127:
D. §Æc ®iÓm c«ng nghÖ khi khoan trªn m¸y
Ng−êi ta thiÕt kÕ m¸y khoan theo c«ng suÊt tÝnh to¸n. NghÜa lµ mçi lo¹i
m¸y chØ khoan ®−îc mét sè ®−êng kÝnh lç nhÊt ®Þnh. MÆt kh¸c chÕ ®é c¾t cña
khoan còng ®−îc h¹n chÕ sao cho ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña mòi khoan n»m
trong ph¹m vu cho phøp. Çc m¸y khoan th−êng cã sè vßng quay khong lín,
b−íc tiÕn dao nhá, tr¸nh cho mòi khoan lµm viÖc trong m«i tr−êng qu¸ nhiÖt.
Lùc t¸c dông lªn mòi khoan cho trªn h×nh 128.
243
H×nh 128:
Theo ph−¬ng Y, lùc h−íng kÝnh Py c©n b»ng vµ chØ cã lùc PX vµ Pz g©y
ra mÊt æn ®Þnh vµ g©y xo¾n lªn mòi khoan. V× vËy, khi gia c«ng khoan cÇn l−u
ý ®Õn ®Æc ®iÓm ®ã.
Víi chÕ ®é c¾t qu¸ lín lµm t¨ng Pz sÏ g·y mòi khoan.
Víi l−îng ¨n dao Sz lín sÏ g©y ra mÊt æn ®Þnh vµ mÊt chÝnh x¸c lç gia
c«ng.
Tr−êng hîp lùc Py khong c©n còng g©y lÖch h−íng khoan. Trªn h×nh
129 giíi thiÖu nh÷ng kÕt cÊu cã lç khoan hîp lý vµ kh«ng hîp lý.
Khi khoan çc lç cã ®−êng kÝnh lín, ph¶i khoan nhiÒu lÇn. LÇn thø nhÊt
chØ khoan lç víi ®−êng kÝnh 15mm. Sau ®ã khoan réng dÇn víi chiÒu s©u c¾t
hîp lý (t = Error!).
Çc lç ph©n bè trªn mét to¹ ®é nhÊt ®inh, nªn dïng g¸ khoan cã to¹ ®é
t−¬ng øng nh»m b¶o ®¶m ®é chÝnh x¸c gi÷a çc lç víi nhau.
244
H×nh 129:
4. M¸y bµo, xäc
A. §Æc ®iÓm, ph©n lo¹i vµ c«ng dông
M¸y bµo, xäc lµ nhãm m¸y cã chuyÓn ®éng tÞnht iÕn khø håi. M¸y boµ
- xäc dïng ®Ó gia c«ng çc mÆt ph¼ng ngang, ®øng hay n»m nghiªng; gia
c«ng thuËntiÖn çc lo¹i r·nh th¼ng víi tiÕt diÖn kh¸c nhau; gia c«ng thuËnt iÖn
çc lo¹i r·nh th¼ng víi tiÕt diÖn kh¸c nhau: mang ç, ch÷ "T", d¹ng r¨ng th©n
khai… M¸y còng cã kh¶ n¨ng gia c«ng chÐp h×nh ®Ó t¹o ra çc mÆt cong mét
chiÒu.
ChuyÓn ®éng chÝnh cña m¸y lµ chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn khø håi: gåm mét
hµnh tr×nh cã t¶i vµ mét hµnh tr×nh ch¹y kh«ng. ChuyÓn ®éng ch¹y dao
th−êng lµ chuyÓn ®éng gi¸n ®o¹n. Do chuyÓn ®éng th¼ng cã qu¸n tÝnh lín vµ
h÷u h¹n nªn tèc ®é khong cao, n¨ng suÊt thÊp. Gia c«ng trªn m¸y bµo, xäc chØ
®¹t ®é chÝnh x¸c thÊp vµ ®é nh½n kÐm.
M¸y bµo thuËn lîi khi gia c«ng çc bÒ mÆt dµi vµ hÑp phÝa ngoµi. Cßn
m¸y xäc chØ dïng h¹n chÕ trong gia c«ng r·nh trong (r·nh then, b¸nh r¨ng
trng …).
245
B. M¸y bµo
Tuú theo nh÷ng ®Æc tr−ng vÒ c«ng nghÖ, m¸y bµo ®−îc chia thµnh m¸y
bµo ngang, m¸y bµo gi−êng, m¸y xäc (bµo ®øng) vµ ç m¸y chuyªn m«n ho¸.
Trong mçi mét ph©n nhãm nªu trªn l¹i cã nhiÒu kiÓu m¸y cã cÊu tróc
kh¸c nhau. M¸y bµo ngang cã thÓ cã c¬ cÊu culit, c¬ cÊu b¸nh r¨ng (thanh
r¨ng), c¬ cÊu thuû lùc, c¬ cÊu quay tay.v.v… M¸y bµo gi−êng cã lo¹i mét trô
vµ lo¹i hai trô. M¸y xäc cã lo¹u culit - tay quay, cã lo¹i thuû lùc. M¸y chuyªn
dïng gåm cã m¸y bµo chÐp h×nh, m¸y bµo r·nh….
Hµnh tr×nh thuËn cña doa (bµn m¸y) khi bµo lµ hµnh tr×nh c«ng t¸c,
hµnh tr×nh nghÞch lµ hµnh tr×nh ch¹y khong. KhuyÕt ®iÓm chÝnh cña m¸y bµo
lµ hµnh tr×nh c«ng t¸c cã tèc ®é c¾t kh«ng cao v× nÕu n©ng cao th× bÞ h¹n chÕ
bëi lùc gia tèc vµ lùc qu¸n tÝnh khi thay ®æi chiÒu chuyÓn ®éng. M¸y bµo ®−îc
dïng trong s¶n xuÊt ®¬n chiÕc vµ hµng lo¹t nhá v× nã v¹n n¨ng, kÕt cÊu ®¬n
gi¶n, dao dïng rÎ tiÒn. N¨ng suÊt cña m¸y bµo cã thÓ n©ng cao nÕu dïng çch
gia c«ng nhiÒu dao. §èi víi tr−êng hîp s¶n xuÊt hµng khèi vµ hµng lo¹t lín,
m¸y bµo th−êng ®−îc thay thÐ b»ng m¸y phay, m¸y chuèt vµ m¸y mµi.
M¸y bµo ngang (h×nh 130) dïng ®Ó gia c«ng nh÷ng ph«i skhong lín
(th−êng nhá h¬n 600mm). Bµn m¸y cïng víi ph«i di chuyÓn theo chiÒu ngang
trªn mÆt b¨ng cña th©n m¸y (chuyÓn ®éng tiÕn), cßn ®Çu tr−ît cña m¸y th×
cïng víi bµn dao vµ dao bµo chuyÓn ®éng tíi lui trªn mÆt b¨ng cã d¹ng ®u«i
Ðn (chuyÓn ®éng chÝnh). Hép tèc ®é vµ c¬ cÊu culit dïng ®Ó di chuyÓn bµn
tr−ît. C¬ cÊu culit cho phÐp biÕn ®æi chuyÓn ®éng quay thµnh chuyÓn ®éng
tÞnh tiÕn, nhê ®ã mµ cã thÓ thay ®æi chiÒu dµo vµ tèc ®é cña hµnh tr×nh c«ng
t¸c cña ®Çu tr−ît (dao bµo) vµ lµm cho bµn tr−ît lïi nhanh vÒ phÝa sau trong
hµnh tr×nh ch¹y kh«ng.
C¬ cÊu tiÕn cña bµn dao nèi liÒn víi hép gi¶m tèc. B−íc tiÕn ®−îc tiÕn
hµnh trong khi ®Çu tr−ît thùc hiÖn hµnh tr×nh ch¹y khong.
246
M¸y bµo gi−êng dïng ®Ó gia c«ng çc ph«i lín nh− th©n m¸y. Bµn m¸y
cïng víi ph«i di chuyÓn theo chiÒu däc (chuyÓn ®éng chÝnh) cßn dao bµn kÑp
trªn gi¸ dao th× di chuyÓn theo chiÒu ngang (chuyÓn ®éng tiÕn).
Trªn m¸y bµo gi−êng cã thÓ gia c«ng nh÷ng ph«idµi tíi 12m trªn ba
mÆt cïng mét lóc (mÆt trªn vµ hai mÆt bªn).
H×nh 130:
M¸y xäc (h×nh 131) lµ mét lo¹i m¸y bµo ®øng cã ®Çu m¸y chuyÓn ®éng
theo chiÒu th¼ng ®øng. M¸y xäc ®−îc dïng ®Ó gia cong trong lç, r·nh, mÆt
ph¼ng vµ mÆt ®Þnh h×nh cña ph«i cã chiÒu cao kh«ng lín vµ chiÒu ngang lín.
C. Kü thuËt bµo
Nh÷ng nguyªn c«ng th−êng ®−îc thùc hiÖn trªn m¸y bµo lµ gia c«ng
çc mÆt ph¼ng ngang, mÆt ph¼ng th¼ng ®øng, mÆt ph¼ng nghiªng, mÆt cã bËc,
mÆt ®Þnh h×nh; gia c«ng çc lo¹i r·nh thong th−êng, r·nh ch÷ T, r·nh ®u«i
Ðn.v.v…
Çc mÆt ph¼ng ngang ®−îc gia c«ng trªn m¸y bµo ngang cã h¹¬c m¸y
bµo gi−êng víi çc dao bµo ngoµi; khi bµo th« cã thÓ chän tiÕn ®é vµ chiÒu
s©u c¾t lín (h×nh 132a). Ngoµi ta, khi ra c«ng th« çc chi tiÕt lín, ®Ó tËn dông
cong suÊt vµ n©ng cao n¨ng suÊt cña m¸y cã thÎ dông lo¹i gi¸ dao cã thÓ kÑp
mét lóc ®−îc nhiÒu dao.
Bµo tinh th−êng ®−îc tiÕn hµnh víi dao bµo tinh réng b¶n víi chiÒu s©u
c¾t kh«ng lín (t = 0,5 ÷ 1mm).
247
H×nh 131:
Çc mÆt ph¼ng th¼ng ®øng ®−îc gia c«ng trªn m¸y bµo gi−êng víi dao
kÑp trªn çc bµn dao n»m ngang hoÆc trªn m¸y bµo ngang víi dao bµo mÆt
mót vµ dao bµo ngoµi ®Æt d−íi mét gãc nghiªng so víi mÆt ®−îc gia c«ng
(h×nh 132b).
Çc mÆt ph¼ng nghiªng ®−îc gia c«ng trªn m¸y bµo gi−êng hau m¸y
bµo ngang víi dao bµo ngoµi vµ doa bµo mÆt mót cã d¹ng ®Æc biÖt hoÆc b»ng
çch nghiªng bµn dao ®i mét gãc α (h×nh 132c). MÆt ph¼ng nghiªng còng cã
thÓ gia c«ng b»ng çch dïng çc ®å g¸ ®Ó kÑp ph«i n»m ë vÞ trÝ sao cho mÆt
nghiªng cña nã n»m trong mÆt ph¼ng ngang hay mÆt ph¼ng ®øng.
Çc r·nh ®−îc gia c«ng b»ng çc dao bµo c¾t (lo¹i cong vµ lo¹i th¼ng)
víi b−íc tiÕn ngang hoÆc th¼ng ®øng (h×nh 132d,e).
Ph«i ®−îc kÑp trªn bµn m¸y trong çc ª t« m¸y hoÆc b»ng bul«ng vµ
çc tÊm kÑp, tÊm lãt.
248
H×nh 132:
C. Dao bμo
H×nh 133:
Tuú theo vÞt rÝ cña l−ìi c¾t mµ dao bµo ®−îc ph©n thµnh dao bµo ph¶i vµ
dao bµo tr¸i; tuy theo vÞ trÝ cña ®Çu dao so víi th©n dao chia thµnh doa bµo
th¼ng vµ dao bµo ngoµi, dao bµo mÆt mót, dao bµo c¾t va dao bµo ®Þnh h×nh
(h×nh 133); tuú theo lo¹i gia c«ng mµ chia thµnh dao bµo th« vµ dao bµo tinh.
Dao bµo ®−îc chÕ t¹o b»ng thÐp dông cô, m¶nh thÐp giã hoÆc b»ng
m¶nh hîp kim cøng.
E. S¬ ®å c¾t khi bμo xäc
249
Trªn h×nh 134 giíi thiÖu s¬ ®å c¾t trªn m¸y bµo vµ xäc. Th«ng th−êng
hµnh tr×nh cã t¶i (c¾t) cã tèc ®é bÐ, cßn khi ch¹y kh«ng cã tèc ®é lín h¬n. Sau
khi kÕt thóc mét hµnh trnhf kÐp, bµn m¸y thùc hiÖn l−îng ch¹y dao S gi¸n
®o¹n.
H×nh 134:
Trªn m¸y bµo, ng−êi ta th−êng gia c«ng çc lo¹i r·nh th¼ng biÓu diÔn
trªn h×nh 135. Gia c«ng r·nh mang ç gåm ba b−íc gia c«ng (h×nh 135a, b, c).
§èi víi r·nh ch÷ "T" çc b−íc gia c«ng lÇn l−ît nh− h×nh 135 d.
H×nh 135:
250
5. M¸y phay
A. §Æc ®iÓm, ph©n lo¹i vµ c«ng dông
M¸y phay cã tû lÖ t−¬ng ®è lín trong çc nµh m¸y c¬ khÝ vµ còng lµ
lo¹i m¸y cã nhiÒu chñng lo¹i.
Phay trªn m¸y phay lµ ph−¬ng ph¸p kh«ng chØ ®¹t n¨ng suÊt cao mµ
cßn ®¹t ®−îc ®é nh½n bãng, ®é chÝnh x¸c xÊp xØ víi khi gia c«ng tiÖn.
M¸y phay dïng phæi biÕn ®Ó gia c«ng mÆt ph¼ng, çc lo¹i r·nh cong vµ
ph¼ng, çc d¹ng bÒ mÆt ®Þnh h×nh. Mét sè m¸y phay chuyªn ®Ó gia c«ng b¸nh
r¨ng.
Ng−êi tac hia m¸y phay ra nhiÒu lo¹i.
- M¸y phay v¹n n¨ng lµ lo¹i cã trôc th¼ng ®øng hoÆc n»m ngan cã thÓ
gia c«ng ®−îc nhiÒu d¹ng bÒ mÆt kh¸c nhau.
- M¸y phay chuyªn dïng chØ ®Ó gia c«ng mét sè lo¹i bÒ mÆt nhÊt ®Þnh
gåm m¸y phay b¸nh r¨ng, m¸y phay ren…
- M¸y phay gi−êng gia c«ng nh÷ng chi tiÕt lín.
H×nh 136 giíi thiÖu h×nh d¸ng bªn ngoµi m¸y phay n»m ngang v¹n
n¨ng.
H×nh 136:
Trong m¸y phay, chuyÓn ®éng chÝnh lµ chuyÓn ®éng quay trßn cña dao
phay nªn cÊu t¹o cña dao th−êng phï hîp víi sù quay trßn cña trôc dao n»m
251
ngang hay th¼ng ®øng. Tuú theo d¹ng bÒ mÆt gia c«ng cã çc lo¹i dao sau ®©y
(h×nh 137).
H×nh 137:
- Lo¹i dao gia c«ng mÆt ph¼ng gån dao phay trô, dao phay mÆt ®Çu.
- Lo¹i dao gia c«ng r·nh gån dao ®Üa, dao phay ba mÆt c¾t, dao phay
ngãn…
- Lo¹i dao gia c«ng b¸nh r¨ng nh− dao phay m«®uyn, dao phay l¨n t¨ng
hoÆc xäc r¨ng…
C. S¬ ®å c¾t khi phay.
Dï lo¹i dao phay g× th× s¬ ®å çt cña nã còng t−¬ng tù nh− nhau. Trªn
h×nh 138 lµ s¬ ®å c¾t khi phay b»ng dao trô.
252
H×nh 138:
- Khi phay dao quay trßn theo tèc ®é cña trôc chÝnh m¸y phay. Tèc ®é
nµy tÝnh theo c«ng thøc sau:
v = Error! (m/phót).
D- ®−êng kÝnh cña dao phay (mm).
n - sè vßng quay cña trôc chÝnh (vßng/phót).
- L−îng ch¹y dao S. V× dao phay cã Z l−ìi çt nªn sau mét vßng hoÆc
mét phót çc l−ìi tham gia c¾t mét l−îng b»ng nhau, do ®ã ng−êi ta chia ra:
- L−îng ch¹y dao r¨ng SZ (mm/r¨ng).
- L−îng ch¹y dao vßng SV (mm/vßng).
- L−îng ch¹y dao phót S (mm/ph).
S = Sv . n = SZ . z . n.
Trong ®ã: z - lµ sè r¨ng cña dao phay.
n - sè vßng quay cña dao trong mét phót.
- ChiÒu s©u phay t (mm) lµ chiÒu s©u líp kim lo¹i c¾t ®i trong mét hµnh
tr×nh phay (kho¶ng çch gi÷a bÒ Æmt ®· gia c«ng vµ bÒ mÆt ch−a gia c«ng).
- ChiÒu réng phay B (mm) lµ chiÒu réng ®· gia c«ng sau mét hµnh tr×nh
phay ®o theo ph−¬ng song song víi trôc dao.
- ChiÒu dµy c¾t a (mm).
253
ChiÒu dµy c¾t a thay ®æi tõ amin ®Õn amax ®ã lµ kho¶ng çch gi÷a hai vÞ
trÝ kÕ tiÕp nhau cña quü ®¹o chuyÓn ®éng cña mét ®iÓm trªn l−ìi c¾t ®o theo
ph−¬ng vu«ng gãc víi l−ìi c¾t chÝnh.
D. Çc ph−¬ng ph¸p gia c«ng phay
Theo chiÒu quay cña dao vµ h−íng tÞnh tiÕn cña ph«i ta chia ra hai
ph−¬ng ph¸p phay (h×nh 139).
- Phay thuËn (139a) lµ ph−¬ng ph¸p mµ chiÒu quay cña dao trung víi
h−íng tÞnh tiÕn cña ph«i t¹i ®iÓm tiÕp xóc M.
Khi phay thuËn, chiÒu dµy tiÕt diÖn c¾t thay ®æi tõ amax ®Õn amin (≈ 0).
L−ìi dao kh«ng bÞ tr−ît vµ g©y lùc Ðp, Ðp chÆt ph«i lªn bµn m¸y. Nh−ng sù va
®Ëp cña ph«i vµ l−ìi dao lín dÔ g©y g·y r¨ng dao.
V× vËy phay thuËn chØ ®Ó gia c«ng tinh (gi¸ trÞ amax nhá), tÝt rung ®éng
nªn ®é nh½n cao.
- Phay nghÞch: T¹i M vect¬ vËn tèc vµ h−íng ch¹y dao ng−îc nhau.
Nh− vËy tiÕt diÖn c¾t tõ gi¸ trÞ amin ®Õn amax. Do l−ìi dao c¾t tõ d−íi lªn cã xu
h−íng n©ng ph«i nªn g©y ra rung ®äng; dao th−êng bÞ tr−ît khi dao cïn,
nh−ng l¹i tr¸nh ®−îc líp biÕn cøng mÆt ngoµi.
Phay nghÞch thÝch hîp khi phay th« (h×nh 139b).
H×nh 139:
254
E. §Çu ph©n ®é trªn m¸y phay
§Çu ph©n ®é lµ mét lo¹i ®å g¸ dïng trªn m¸y phay. Nhiªm vô cña nã lµ
chia ®Òu hay kh«ng ®Òu çc vÕt gia c«ng trªn ph«i. §Çu ph©n ®é ®Æt trªn bµn
m¸y phay n»m ngang (hoÆc ®øng) dïng khi cÇn phay çc lo¹i r·nh th¼ng,
xo¾n trªn ph«i b»ng dao phay m« ®un dao phay ngãn …
Cã hai çch ph©n ®é: ph©n ®é gi¸n ®o¹n vµ ph©n ®é liªn tôc. Khi chia
®Òu, ng−êi ta dïng ph©n ®é gi¸n ®on¹ ®¬n gi¶n (chia ch½n) hoÆc ph©n ®é vi
sai (chia kh«ng ch½n). Trªn h×nh 140a tr×nh bµy h×nh d¸ng bªn ngoµi cña ®Çu
ph©n ®é. Trªn s¬ ®å nguyªn lý h×nh 140b gåm trôc chÝnh (1) ®Ó kÑp ph«i; cÆp
b¸nh vÝt - trôc vÝt (2) cã mét trong çc tû sè tuyÒn sau:
i = Error! Error! Error! vµ Error! (41)
H×nh 140:
Çc cÆp b¸nh r¨ng trô hay c«n th−êng cã i = 1. §Üa ph©n ®é (3), trªn c¶
hai mÆt cã çc vßng lç cã sèlç x¸c ®Þnh s½n (vÝ dô: 24, 25, 28, 30, 34, 37, 38,
255
39, 41, 42, 43 vµ mÆt kia lµ 46, 47, 49, 51, 53, 54, 57, 58, 59, 62, 66). Tay
quay (4) dÞch chuyÓn ®−îc theo h−íng kÝnh t−¬ng øng víi çc vßng lç kh¸c
nhau. Khi quay tay quay (4), trôc (5) mang cÆp b¸nh r¨ng trô i = 1 quay theo
vµ truyÒn chuyÓn ®éng quay ®Õn trôc vÝt vµ lµm trôc chÝnh (1) mang ph«i
quay.
Mçi ®Çu ph©n ®é ®−îc ®Æc tr−ng b»ng nghÞch ®¶o tû sè truyÒn cña trôc
vÝt - b¸nh vÝt ®−îc ký hiÖu N (N = 40; 60; 90 vµ 120) - (®Æc tÝnh ®Çu) ph©n ®é.
Khi ph©n ®é ®¬n gi¶n sè vßng quay n cña tay quay (4) b»ng:
n = Error! (42)
z - sè r·nh cÇn gia c«ng.
Nh− vËy z lµ sè r·nh chia ®Òu, th× sau khi gai c«ng xong Error! (mét
r·nh) ph«i ph¶i quay vßng ®Õn vÞ trÝ phay tiÕp theo.
Tr−êng hîp tæng qu¸t ta cã sè vßng quay n lµ:
n = Error! (vßng) (43)
Trong ®ã:
A - sè vßng quay nguyªn (®Çy ®ñ).
a/b - sè d− lµ ph©n sè kh«ng chia hÕt.
m - sè nguyªn chän sao cho m.b cã gi¸ trÞ ®óng b»ng sè lç trªn mét
vßng nµo ®ã ë ®Üa (3).
VÝ dô: CÇn gia c«ng b¸nh r¨ng cã Z = 27 víi ®Æc tÝnh cña ®Çu ph©n ®é
N = 40, Ta cã:
n = Error!
VËy sau khi gia c«ng xong mét r·nh ta sÏ quay tay quay (4) mét vßng
trßn, sau ®ã quay thªm mét gãc cã chøa 26 lç trªn vßnglç 54. TiÕp tôc nh−
vËy ta sÏ gia c«ng xong 27 r¨ng ®−îc chia ®Òu kh«ng cã sai sè. §ã lµ tr−êng
hîp ph©n ®é ®¬n gi¶n. Khi kh«ng thÓ ph©n ®é ®¬n gi¶n v× kh«ng thÓ chän
256
®−îc m thÝch hîp ta dïng ph©n ®é vi sai. Lóc nµy ph¶i sö dông bä b¸nh r¨ng
a, b, c, d ®Ó nèi tõ trôc chÝnh ®Õn tay quay ®Ó bï trõ sao cho l−äng sai sè lµ tèi
thiÓu.
6. M¸y mµi
A. Kh¸i niÖm
Mµi lµ ph−¬ng ph¸p gia c«ng dïng dông cô c¾t lµ ®¸ mµi. Mµi cã thÓ
gia c«ng th« ®Ó c¾t bá líp th« cøng mÆt ngoµi çc lo¹i ph«i, nh−ng ®a sè
tr−êng hîp lµ gia c«ng tinh.
ChuyÓn ®éng chÝnh khi mµi lµ chuyÓn ®éng quay trßn cña ®¸:
v = Error! (m/s) (44).
ë ®©y: Dd - ®−êng kÝnh cña ®¸ mµi.
nd - sè vßng quay trôc chÝnh mang ®¸ (vßng/phót)
Kh¸c víi çc d¹ng c¾t gät ®· xÐt trªn, ®¸ mµi cã cÊu t¹o ®Æc biÖt vµ khi
çt b»ng mµi cã ®Æc tr−ng riªng sau ®©y:
1. §¸ mµi, trªn bÒ mÆt cña nã cã nhiÒu l−ìi c¾t víi h×nh d¹ng kh¸c
nhau, gãc ®é kh¸c nhau. PhÇn lín h¹t cã γ < 0 nªn lùc h−íng kÝnh lín.
2. V× c¾t tinh, chiÒu s©u c¾t t rÊt nhá nªn khi çt dÔ bÞ tr−ît lµm ¶nh
h−ëng ®Õn líp bÒ mÆt gia c«ng.
3. Tèc ®é c¾t cña ®¸ mµi cã thÓ thùc hiÖn víi gi¸ trÞ rÊt lín (30 ÷
50m/s).
4. H¹t mµi cã kh¶ n¨ng tù bong ®Ó t¹o ra líp míi s¾c h¬n ®Ó c¾t tèt h¬n.
5. Do c−êng ®é tr−ît lín x¶y ra khi c¾t nªn sinh ra nhiÖt lín (®Õn
15000C).
Mµi lµ ph−¬ng ph¸p gia c«ng lµm n©ng cao ®é chÝnh x¸c vµ ®é bãng
(chÝnh x¸c cÊp 2 vµ ®é bãng cÊp ∇8- ∇10). MÆt kh¸c mµi cã thÓ c¾t ®−îc çc
bÒ mÆt ®· t«i cøng, çc lo¹i thÐp dông cô…
257
Do dïng mµi ®Ó gia cong tinh nªn m¸y mµi ®−îc thiÕt kÕ ®Ó cã thÓ mµi
®−îc mäi bÒ mÆt mµ çc ph−¬ng ph¸p gia c«ng ®· xÐt kh«ng t¹o ra ®−îc. VÝ
dô, mµi trßn ngoµi, mµi trßn trong, mµi ph¼ng, mµi ren, mµi c«n…
B. §¸ mµi
§¸ mµi lµ lo¹i dông cô c¾t ®Æc biÖt. §¸ mµi gåm mét hçn hîp cña çc
vËt liÖu sau ®©y (h×nh 141).
- VËt liÖu h¹t mµi lµ thµnh phÇn chñ yÕu cña ®¸. Çc h¹t mµi lÇn l−ît
®Òu tham gia çt nªn nã ph¶i cã yªu cÇu nh− vËt liÖu lµm dông cô c¾t kh¸c.
H¹t mµi dïng lµm ®¸ gåm cã çc lo¹i kim c−¬ng, çc «xýt.
H×nh 141:
Kim c−¬ng nh©n t¹o dïng lµm ®¸ mµi ®Æc biÖt hoÆc dïng söa ®¸ mµi.
Çc « xyt nh− « xyt nh«m th−êng, « xyt nh«m tr¾ng, çcbit silic, cacbit
bo ric…
H¹t mµi ®−îc chÕ t¹o víi kÝch th−íc h¹t kh¸c nhau ®Ó chÕ t¹o çc lo¹i
®¸ kh¸c nhau.
- ChÊt kÕt dÝnh ®Ó liªn kÕt çc vËt liÖu h¹t mµi. Nã sÏ quyÕt ®Þnh ®é bÒn
cña ®¸, ®é cøng hay mÒm cña ®¸.
ChÊt kÕt dÝnh v« c¬ nh− keramit, h÷u c¬ nh− bakªlit hoÆc cao su.
- §é cøng cña ®¸ mµi lµ kh¶ n¨ng dÔ t¸ch hay khã t¸ch çc h¹t mµi ®·
mßn ra khái ®¸ ®Ó t¹o líp h¹t míi d−íi t¸c dùng cña lùc c¾t.
+ §¸ mÒm lµ ®¸ dÔ t¸ch, t¹o ra líp míi s¾c h¬n dïng ®Ó mµi vËt liÖu
cøng.
258
+ §¸ cøng lµ ®¸ khã t¸ch h¹t. Nã dïng mµi vËt liÖu mÒm.
- Tæ chøc ®¸ mµi biÓu thÞ b»ng ®é xèp cña ®¸ (tû lÖ phÇn tr¨m çc phÇn
rçng vµ thÓ tÝch h¹t, chÊt kÕt dÝnh). §é xèp cµng lín th× l−îng h¹t mµi cµng
nhá. Ng−îc l¹i ®é xèp cµng gi¶ng, h¹t mµi nhá th× mÆt ®¸ cµng mÞn.
C. H×nh d¹ng ®¸ mµi
Tuú thuéc vµo çc lo¹i m¸y, ng−êi ta chÕ t¹o çc lo¹i ®¸ cã h×nh d¹ng
kh¸ch nhau nh− h×nh 142.
Trªn mçi ®¸ mµi cã ghi ký hiÖu cña ®¸.
H×nh 142:
VÝ dô, mét lo¹i ®¸ cña Liªn X« (cò) cho trªn h×nh 143.
ΘA3 - nhµ m¸y chÕ t¹o.
]# - lo¹i vËt liÖu mµi.
40 - ®é h¹t cña h¹t mµi.
CM2 - ®é cøng cña h¹t.
K chÊt kÕt dÝnh Kªramit.
259
6 - ®é xèp (6%).
ΑΑ - h×nh d¹ng ®¸.
500 x 500 x 305 lµ:
Dngoµi x chiÒu dµi x D trong 35 M/cek - tèc ®é c¾t 35m/s.
§¸ mµi ViÖt Nam còng ký hiÖu t−¬ng tù.
H×nh 143:
D. Çc chuyÓn ®éng c¬ b¶n cña m¸y mµi.
TÊt c¶ çc lo¹i m¸y mµi ®Òu cã chuyÓn ®éng chÝnh lµ chuyÓn ®äng quay
trßn cña ®¸ v® (m/s) h×nh 144, cßn chuyÓn ®éng ch¹y dao vßng - lµ chuyÓn
®éng quay trßn cña chi tiÕt vc (m/phót). ChuyÓn ®éng ch¹y dao däc lµ chuyÓn
®éng th¼ng khø håi cña bµn m¸y mang chi tiÕt S (m/ph). ChuyÓn ®éng ch¹y
dao ngang hay ch¹y dao h−íng kÝnh theo chu kú cña bµn m¸y Sn (mm/hµnh
tr×nh kÐp).
Trªn h×nh 145a, lµ tr−êng hîp m¸y mµi trßn cã chuyÓn ®éng chÝnh vd -
lµ chuyÓn ®éng quay trßn cña ®¸. ChuyÓn ®éng ch¹y dao däc vc, tr−êng hîp
chi tiÕt lín kh«ng quay ®−îc (h×nh 145) th× chuyÓn ®éng ch¹y dao vßng lµ
chuyÓn ®éng quay hµnh tinh cña ®¸.
ChuyÓn ®éng ch¹y dao däc S ®Ó mµi hÐt chiÒu dµi chi tiÕt, NÕu chi tiÐt
ng¾n, ®¸ dµi (h×nh 145b) th× S cÇn mét l−îng nhá Sk thùc hiÖn sau mét hµnh
tr×nh kÐp cña bµn m¸y.
IV. çc ph−¬ng ph¸p gia c«ng ®Æc biÖt
260
HiÖn nay çc lo¹i vËt liÖu míi xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu: çc lo¹i vËt
liÖu cã ®é cøng cao nh− çc hîp kim cøng, vËt liÖu xomay kompozit.v.v…
MÆt kh¸c çc yªu cÇu vÒ kÕt cÊu çc chi tiÕt ngµy cµng phøc t¹p vµ yªu vÒ
chÊt l−îng ngµy cµng cao. Do vËy çc ph−¬ng ph¸p gia c«ng truyÒn thèng
th«ng th−êng (tiÖn, phay, bµo…) kh«ng thÓ tho¶ m·n ®−îc çc yªu cÇu trªn.
H×nh 144:
H×nh 145:
Do ®ã ®· xuÊt hiÖn vµ ngµy cµng ph¸t triÓn nhiÒu ph−¬ng ph¸p gia c«ng
míi nh−: gia c«ng kim lo¹i b»ng tia löa ®iÖn, gia c«ng ®iÖn ho¸, gia c«ng b»ng
dao ®éng siªu ©m, gia c«ng b»ng lade.v.v…
261
ë ®©y chóng ta sÏ lµm quen víi mét sè ph−¬ng ph¸p gia c«ng ®Æc biÖt
®ang ®−îc øng dông trong s¶n xuÊt.
1. Gia c«ng kim lo¹i b»ng löa ®iÖn
Ph−¬ng ph¸p gia c«ng kim lo¹i b»ng tia löa ®iÖn (ph¸t sinh cña N.I.
Lazarenko) ®−îc sö dông réng r·i ®Ó gia c«ng çc lç s©u; chÕ t¹o çc khu«n
dËp; lµm bÒn çc bÒ mÆt dông cô çt; mµi s¾c çc l−ìi dao hîp kim; gia c«ng
çc thÐp ®· nhiÖt luyÖn, hîp kim cøng…
H×nh 146a giíi thiÖu nguyªn lý cña ph−¬ng ph¸p gia c«ng kim lo¹i
b»ng tia löa ®iÖn ë ViÖt Nam hiÖn nay ®ang sö dông m¸y gia c«ng tinh b»ng
tia löa ®iÖn CNC - MAHO - 432.
Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc x©y dùng tõ hiÖn t−îng ¨n mßn kim lo¹i d−íi t¸c
dông cña sù phãng çc tia löa ®iÖn.
Thùc chÊt cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ dïng hai ®iÖn cùc b»ng kim lo¹i ®Æt
trong m¹ch ®iÖn ®−îc ®−a gÇn l¹i ®Õn kho¶ng çch x¸c ®Þnh.
D−íi t¸c dông cña ®iÖn tr−êng, tho¹t tiªn çc ®iÖn tö (e) t¸ch ra tõ chç
gå ghÒ nhÊt cña cùc ©m, ch¹y vÒ cùc d−¬ng (chi tiÕt gia c«ng) vµ t¹o thµnh
dßng dÉn ®iÖn do çc ion bao quanh. Sau ®ã tÊt c¶ n¨ng l−îng dù tr−c cña hÖ
®i qua dßng ®ã. D−íi t¸c dông cña c«ng suÊt rÊt lín ®i qua dßng dÉn ®iÖn hÑp
sÏ x¶y ra sù ph¸ huû cùc d−¬ng. Tõ cùc d−¬ng t¸ch ra çc phÇn tö kim lo¹i rÊt
nhá vµ b¾n ra víi vËn tèc lín vµ h×nh thµnh bÒ mÆt gia c«ng.
Sù phãng tia löa ®iÖn cÇn ph¶i tiÕn hµnh trong m«i tr−êng chÊt láng v×
çc lý do sau:
- M«i tr−êng chÊt láng kh«ng cho çc ph©n tö kim lo¹i tõ cùc d−¬ng
b¾n ra vµ b¶o vÖ dông cô (cùc ©m) khái bÞ çc ph©n tö kim lo¹i nhá b¾n vµo.
Dông cô ph¶i ®−îc b¶o vÖ khái sù biÕn d¹ng.
- M«i tr−êng chÊt láng n©ng cao ®iÖn trë gi¸n tiÐp cña tia löa , do ®ã
lµm t¨ng t¸c dông ph¸ ho¹i cña xung l−îng tia löa.
262
H×nh 146:
- Bét kim lo¹i ®−îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh gia c«ng mét phÇn vµo trong
m«i tr−êng chÊt láng sÏ bÞ hót vµo kho¶ng gi÷a hai ®iÖn cùc bëi ®iÖn tr−êng,
cho phÐp n©ng cao thªm hiÖu suÊt c«ng t¸c gi÷a çc ®iÖn cùc.
Gia c«ng b»ng ph−¬ng ph¸p tia löa ®iÖn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
- §é chÝnh x¸c gia c«ng cao, sai lÖch chØ tõ 0,015 ÷ 0,02 mm (khi gia
c«ng th« cã thÓ ®¹t ®−îc kho¶ng 0,5 ÷ 0,6 mm).
- §é nh½n bÒ mÆt khi gia c«ng tinh cã thÓ ®¹t ®−îc Êp Rz40 ÷ Rz20 (∇4
÷ ∇5). Khi qua nguyªn c«ng söa ®ógn ®é bãng ®¹t cÊp (∇4 ÷ ∇6).
- HiÖu suÊt cña ph−¬ng ph¸p nµy thÊp, chi phÝ cao vÒ dông cô c¾t (do
hao mßn nhanh).
2. Gia c«ng kim lo¹i b»ng c¬ - ®iÖn - ho¸.
Thùc chÊt cña ph−¬ng p¸hp nµy theo qui t¾c ®iÖn ph©n vµ hiÖn t−îng
ph©n cùc x¶y ra trong qu¸ tr×nh ®iÖn ph©n (h×nh 147). Nguyªn lý lµm viÖc nh−
sau: ph«i (1) ®−îc kÑp chÆt bëi ®å g¸ vµ ®−îc nèi víi cùc d−¬ng, cßn ®Üa (2)
(th−êng b»ng Al) cã chiÒu dµy tõ 0,5 ÷ 2mm ®−îc nèi víi cùc ©m víi ®iÖn thÕ
10 ÷ 30V. §Üa quay víi tèc ®é 15 - 20 m/s.
263
ë chç c¾t chÊt láng qua vßi (3) ch¶y xuèng lµm nhiÖm vô chÊt ®iÖn
ph©n, çc phÇn tö kim lo¹i ®−a ®Õn sù h×nh thµnh mét líp máng kim lo¹i trªn
chi tiÕt. D−íi t¸c dông cña ®Üa quay sÏ ph¸ huû líp mµng thô ®éng mµy vµ t¹o
®iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh tiÕp theo.
B»ng ph−¬ng ph¸p gia c«ng c¬ - ®iÖn - ho¸ häc, ng−êi ta cã thÓ gia
c«ng ®−îc çc vËt liÖu cøng vµ lµm nh½n çc bÒ mÆt thÐp, çc hîp kim cøng,
thÐp kh«ng gØ.v.v..
H×nh 147:
Qu¸ tr×nh lµm nh½n hoµn toµn vËt cã thÓ theo mét qui tr×nh c«ng nghÖ
sua: mµi s¬ bé, tÈm thùc ho¸ häc, lµm nh½n b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÖn - ho¸, röa
s¹ch vµ sÊy kh«.
3. Gia c«ng c¾t b»ng dao ®éng siªu ©m
Thùc chÊt cña gia c«ng c¾t gät b»ng siªu ©m lµ truyÒn dao ®éng ë tÇn sè
siªu ©m (16kHz) vµo dông cô c¾t, dông cô nµy va ®Ëp vµo çc h¹t mµi, h¹t l¹i
va ®Ëp vµo bÒ mÆt gia c«ng t¹o nªn qu¸ tr×nh c¾t.
264
H×nh 148:
Nguyªn lý gia c«ng c¾t b»ng siªu ©m nh− h×nh 148. M¸y ph¸t siªu ©m
(1) th«ng qua bé khuyÕch ®¹i (2), kÝch tõ (3) truyÒn dßng mét chiÒu (®Ó tõ ho¸
) vµ dßng xoay chiÒu ë tÇn sè siªu ©m (®Ó kÝch tõ) cho cuén d©y (8). Cuén d©y
(8) ®−îc cuén trong r·nh cña chÊn tö (5) lµm b»ng vËt liÖu tõ gi¶o (Ni, Fe -
Co…). Tõ tr−êng xoay chiÒu ch¹y trong chÊn tö nhê hiÖn t−îng tõ gi¶o, t¹o
nªn dao ®éng co gi·n ®µn håi cña chÊn tö. §ã lµ dao ®éng c¬ häc ë tÇn sè siªu
©m. Dao ®éng nµy truyÒn qua thanh truyÒn sãng (6), (7) (cã thÓ ®ång thêi lµ
dông cô c¾t) vµo vïng c¾t. Ng−êi ta phun h¹t mµi vµo vïng c¾t ë d¹ng huyÒn
phñ nhê vßi (9). Dông cô c¾t (7) dao ®éng ®Ëp vµo h¹t mµi, h¹t mµi va ®Ëp vµo
vïng çt lµm mßn dÇn bÒ mÆt gia c«ng.
Gia c«ng b»ng siªu ©m cã ®Æc ®iÓm sau:
- C¾t ®−îc vËt liÖu cøng, dßn mµ çc ph−¬ng ph¸p kh¸c kh«ng c¾t ®−îc
nh− hîp kim cøng, gèm, sø, thuû tinh…
- Kh«ng cã nhiÖt c¾t nh− gia c«ng b»ng tia löa ®iÖn nªn thÝch hîp khi
c¾t çc vËt liÖu b¸n dÉn.
- §é chÝnh x¸c ®¹t cao (tõ 0,05 ÷ 0,08mm); ®é nh½n ®¹t R tõ 20 ÷ 0,25
(∇5 ÷ ∇9).
265
- Gia c«ng siªu ©m cã n¨ng suÊt thÊp
V. Gia c«ng nguéi
1. LÊy dÊu lµ nguyªn c«ng x¸c ®Þnh chuÈn vµ kÝch th−íc ®Ó sau ®ã gia
c«ng theo dÊu. §é chÝnh x¸c lÊy dÊu ®¹t thÊp (± 0,1) phô thuéc vµo dông cô,
thiÕt bÞ vµ tr×nh ®é c«ng nh©n. LÊy dÊu th−êng cho gia c«ng th« trong s¶n xuÊt
®¬n chiÕc. LÊy dÊu ®−îc thùc hiÖn b»ng mét sè dông cô nh−: mòi r¹ch,
compa, ªke, çc dông cô ®o v.v…
2. Çc nguyªn c«ng gia c«ng th«
a. Dòa lµ nguyªn c«ng nguéi dïng trong l¾p r¸p, söa ch÷a, chÕ t¹o…
dïng gia c«ng çc lo¹i vËt liÖu kim lo¹i, phi kim, nh−ng kh«ng thÓ gia c«ng
vËt liÖu cã ®é cøng cao (sø, thuû tinh, thÐp qua t«i…) ®Ó t¹o thµnh çc mÆt
ph¼ng, mÆt cong, r·nh, lç…
Dòa còng tu©n theo nguyªn lý c¾t gät kim lo¹i nãi chung, nh−ng chiÒu
s©u, chiÒu dµy c¾t rÊt nhá vµ ®−îc c¾t liªn tôc. §Ó thùc hiÖn dòa, ng−êi ta
dïng çc lo¹i dòa th«, dòa tinh, dòa mü nghÖ víi çc d¹ng h×nh nh−: ph¼ng
lßng mo, b¸n nguyÖt, trßn, tam gi¸c…
b. C−a lµ nguyªn c«ng chuÈn bÞ ph«i nh»m ph©n chia thanh, thái, tÊm
thµnh çc ®o¹n, d¶i, m¶nh… Nguyªn c«ng c−a còng dïng trong gia c«ng
nguéi, söa ch÷a vµ l¾p r¸p. Ng−êi ta thùc hiÖn c−a çc chi tiÕt nhá b»ng c−a
tay, çc chi tiÕt lín b»ng c−a m¸y.
c. §ôc - ®ét lµ çc nguyªn c«ng t¹o lç, r·nh … dïng trong söa ch÷a, l¾p
r¸p. Çc nguyªn c«ng nµy ®−îc thùc hiÖn th«ng qua mòi ®ét víi bóa tay t¸c
®éng lùc.
d. Çc nguyªn c«ng kh¸c. Trong gia c«ng nguéi vµ l¾p r¸p ®«i khi cßn
ph¶i thùc hiÖn çc nguyªn c«ng nh−: uèn, xo¾n, t¸n, ghÐp…
3. Çc nguyªn c«ng gia c«ng tinh.
266
a. Nguyªn c«ng khoan ®Ó t¹o lç th«ng suèt hoÆc kh«ng th«ng, ®−îc
thùc hiÖn trªn m¸y khoan bµn hoÆc m¸y khoan tay (h×nh 121)
b. Nguyªn c«ng khoÐt - doa lµ nguyªn c«ng thùc hiÖn víi môc ®Ých
n©ng cao ®é bãng bÒ mÆt vµ ®é chÝnh x¸c gia c«ng cña lç th«ng qua m¸y
khoan doa vµ dông cô khoÐt - doa.
c. C¹o lµ nguyªn c«ng nh»m t¹o ®é ph¼ng cña bÒ mÆt l¾p ghÐp, ®iÒu
chØnh kÝch th−íc dung sai cho l¾p ghÐp hoÆc t¹o v¶y trªn çc bÒ mÆt chi tiÕt cã
chuyÓn ®éng t−¬ng ®èi víi nhau (nh− sèng tr−ît cña b»ng m¸y…). Thùc hiÖn
c¹o b»ng dông cô ®−îc gäi lµ dao c¹o (d¹n dÑt hoÆc tam gi¸c…)
d. Nguyªn c«ng nghiÒn - rµ lµ çc nguyªn c«ng nh»m n©ng cao ®é bãng
bÒ mÆt vµ ®é chÝnh x¸c gia c«ng. Ng−êi ta dïng bét mµi (d¹ng nh·o) th«ng
qua çc chµy nghiÒn bµn nghiÒn ®Ó thùc hiÖn nguyªn c«ng nµy.
VI. l¾p r¸p.
1. Kh¸i niÖm
NÕu gia c«ng c¬ khÝ lµ phÇn chñ yÕu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt th× l¾p r¸p
lµ giai ®o¹n quan träng nhÊt ®Ó t¹o thµnh s¶n phÈm hoµn chØnh, ®¶m b¶o chÊt
l−îng. Nã cã ý nghÜa to lín trong nÒn kinh tÕ quèc d©n. §ã còng lµ qóa tr×nh
hiÖu chØnh theo thiÕt kÕ ®Ó tho¶ m·n yªu cÇu chÊt l−îng s¶n phÈm vµ lµ qu¸
tr×nh lao ®éng kü thuËt phøc t¹p. VÝ dô, khi l¾p cÇn ®¶m b¶o ®é ®ång t©m ®Ó
tr¸nh dung, l¾c, ®¶o…
- Çc lo¹i mèi l¾p ghÐp th−êng gÆp gåm:
+ Mèi l¾p cè ®Þnh: cã lo¹i th¸o ®−îc nh− l¾p b»ng ren, chªm chèt… cã
lo¹i kh«ng th¸o ®−îc nh− hµn , t¸n, khíp, xo¾n.
+ Mçi l¾p di ®éng: lµ lo¹i mèi l¾p cã thÓ xoay, tr−ît l¨n… hoÆc l¾p
b¸nh r¨ng, trôc vÝt…
NhiÖm vô cña l¾p r¸p:
267
+ Nghiªn cøu nh÷ng yªu cÇu kü thuËt, ®é chÝnh x¸c, ®é bãng, mèi
ghÐp… b¶n vÏ l¾p chung, chuçi kÝch th−íc.
+ Nghiªn cøu quy tr×nh c«ng nghÖ, tr×nh ®é c«ng nh©n…
+ Thùc hiÖn quy tr×nh c«ng nghÖ hîp lý nhÊt: l¾p riªng rÏ, song song,
®ång bé …
+ Sö dông dông cô, ®å g¸, trang thiÕt bÞ… (®o l−êng kiÓm tra, gia c«ng,
söa l¾p…).
2. Ph−¬ng ph¸p l¾p r¸p.
Phô thuéc ®é chÝnh x¸c chi tiÕt, vÞ trÝ, chuçi kÝch th−íc, thêi gian lµm
viÖc ta chia ra çc kiÓu l¾p sau:
a. L¾p lÉn hoµn toµn: dïng trong s¶n xuÊt hµng lo¹t lín, hµng khèi víi
s¶n phÈm ®−îc tiªu chuÈn ho¸ hoµn toµn.
b. L¾p lÉn kh«ng hoµn toµn: dïng trong s¶n xuÊt ®¬n chiÕc, hµng lo¹t.
Çc chi tiÕt ®−îc më réng ph¹m vi dung sai kh©u thµnh phÇn.
c. L¾p chän: çc chi tiÕt ®−îc ph©n lo¹i theo nhãm dung sai ®Ó cã l−îng
phÕ phÈm ph©n bè kÝch th−íc theo quy luËt x¸c suÊt (theo ®−êng cong Gaus).
Víi sè nhãm cµng nhá, ®é chÝnh x¸c cµng cao, do ®ã cÇn ®o, ®¸nh dÊu, b¶o
qu¶n … çc nhãm ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn.
d. L¾p söa: çc chi tiÕt t¨ng dung sai kh©u thµnh phÇn ®Ó dÔ chÕ t¹o cßn
kh©u khÐp kÝn gi¶m (khi l¾p cÇn c¹o, rµ…)
e. L¾p ®iÒu chØnh (nh− l¾p söa): ë ®©y ta chØ thay ®æi gi¸ trÞ kh©u bï mµ
kh«ng lÊy ®i líp kim lo¹i. Khi cÇn th× ®iÒu chØnh vÞ trÝ kh©u bï.
3. KiÓm tra trong qu¸ tr×nh l¾p.
a. KiÓm tra trùc tiÕp b»ng kinh nghiÖm vµ hiÓu biÕt cña c«ng nh©n
(ng¾m b»ng m¾t…)
b. KiÓm tra c¬ khÝ dïng cô ®o c¬ khÝ: th−íc, th−íc cÆp, panme, d−ìng,
®ång hå…
268
c. KiÓm tra tù ®éng dïng thiÕt bÞ chuyªn dïng cho ®o l−êng kiÓm tra.
d. KiÓm tra chÊt l−îng s¶n phÈm vµ c©n b»ng m¸y: ghi vµo hå s¬
nghiÖm thu m¸y vÒ th«ng sè sau:
- H×nh häc: ®é chÝnh x¸c vÒ h×nh d¸ng h×nh häc, vÞ trÝ…
- §éng häc: ch¹y kh«ng t¶i
- §éng lùc häc: ch¹y cã t¶i.
4. Tæ chøc quy tr×nh l¾p r¸p.
Tuú theo d¹ng s¶n xuÊt, tÝnh chÊt s¶n phÈm, ®é chÝnh x¸c, tÝnh chÊt mèi
ghÐp, ph−¬ng ph¸p l¾p… ta cã çc ph−¬ng ph¸p l¾p r¸p kh¸c nhau:
a. L¾p r¸p cè ®Þnh:
- TËp trung ë mét ®Þa ®iÓm, do mét hay mét nhãm c«ng nh©n thùc hiÖn
(thÝch hîp víi nh÷ng s¶n phÈm phøc t¹p)
- Ph©n t¸n thµnh nhiÒu ®Þa ®iÓm, t¹i mçi n¬i do mét hay mét nhãm c«ng
nh©n thùc hiÖn (thÝch hîp víi nh÷ng s¶n phÈm phøc t¹p).
b. L¾p r¸p di ®éng: cã thÓ l¾p r¸p tù do, c−ìng bøc, liªn tôc, gi¸n
®o¹n…
- L¾p r¸p tù do: lµm viÖc theo nhÞp chu kú, dïng xe ®Èy, cÇn trôc.
- L¾p r¸p c−ìng bøc: dïng b¨ng t¶i, b¨ng chuyÒn, cÇn trôc… cã tÝnh
thêi gian dõng l¾p.
269
Ch−¬ng m−êi mét
C¬ khÝ ho¸, tù ®éng ho¸ trong s¶n xuÊt c¬ khÝ
1. C¬ khÝ ho¸ vµ tù ®éng ho¸ toµn bé lµ ph−¬ng h−íng chÝnh

cña sù tiÕn bé kü thuËt
- C¬ khÝ ho¸ lµ ph−¬ng ph¸p thùc hiÖn qu¸ tr×nh c«ng nghÖ b»ng m¸y
vµ çc c¬ cÊu m¸y. C¬ khÝ ho¸ cã thÓ tiÕn hµnh tõng phÇn (khi ®ã chØ mét bé
phËn ho¹t ®éng cña m¸y ®−îc c¬ khÝ ho¸ nh− kÑp chÆt ph«i b»ng m©m cÆp
h¬i, c¬ cÊu ch¹y nhanh xe dao v.v…) hoÆc c¬ khÝ ho¸ toµn bé (khi ®ã tÊt c¶
çc ho¹t ®äng cña m¸y ®Òu ®−îc c¬ khÝ ho¸). Ng−êi c«ng nh©n chØ viÖc ®iÒu
chØnh m¸y hoÆc vËn hµnh mµ kh«ng ph¶i dïng søc lùc ®Ó g¸ l¾p vËt, di chuyÓn
dao ®Ó c¾t gät …
Tù ®éng ho¸ trong s¶n xuÊt lµ sù ph¸t triÓn hoµn chØnh cña c¬ khÝ ho¸,
trong ®ã viÖc ®iÒu khiÓn b»ng tay ®−îc thay thÕ b»ng çc thiÕt bÞ ®iÒu khiÓn tù
®éng, kh«ng cÇn ng−êi ®iÒu khiÓn mµ chØ cÇn ng−êi kiÓm tra.
- Tù ®éng ho¸ còng ®−îc tiÕn hµnh tõng phÇn hoÆc tù ®éng ho¸ toµn bé:
tù ®éng ho¸ tõng phÇn lµ chØ tõng quy tr×nh c«ng nghÖ ®−îc thùc hiÖn b»ng
thiÕt bÞ tù ®éng. Khi tù ®éng ho¸ toµn bé th× bé quy tr×nh c«ng nghÖ gia c«ng
chi tiÕt ®−îc thùc hiÖn b»ng çc m¸y hoÆc çc tæ hîp m¸y tù ®éng. Çc m¸y
vµ çc tæ hîp m¸y tù ®éng nµy ®−îc ®iÒu khiÓn b»ng mét hÖ thèng ®iÒu khiÓn
tù ®éng chung. ViÖc ®iÒu khiÓn tù ®éng còng thùc hiÖn mét çch tù ®éng b»ng
thiÕt bÞ ®iÒu khiÓn theo ch−¬ng tr×nh hoÆc dïng m¸y tÝnh ®iÖn tö. Tù ®éng ho¸
toµn bé quy tr×nh c«ng nghÖ dÉn ®Õn viÖc thiÕt lËp çc d©y truyÒn tù ®éng, çc
ph©n x−ëng hoÆc nhµ m¸y tù ®éng ho¸.
Tù ®éng ho¸ vµ c¬ khÝ ho¸ toµn bé trong s¶n xuÊt kh«ng nh÷ng cã ý
nghÜa vÒ mÆt kinh tÕ - kü thuËt mµ cßn cã ý nghÜa to lín vÒ mÆt x· héi. Trong
x· héi ngµy nay, nã ®¸p øng lîi Ých thiÕt thùc cña ng−êi lao ®éng, gi¶m nhÑ vµ
thay ®æi c¬ b¶n ®Æc tÝnh lao ®éng, t¹o ®iÒu kiÖn rót bít thêi gian lµm viÖc
270
trong ngµy, xo¸ bá sù kh¸c biÖt gi÷a lao ®éng ch©n tay vµ lao ®éng ch©n tay
vµ lao ®éng trÝ ãc.
C¬ khÝ ho¸ vµ tù ®éng ho¸ lµ ph−¬ng h−íng chÝnh cña tiÕn bé kü thuËt ë
çc n−íc. Hµng n¨m, çc xÝ nghiÖp ®−îc trang bÞ thªm ngµy cµng nhiÒu çc
thiÕt bÞ tù ®éng.
Qu¸ tr×nh tù ®éng ho¸ s¶n xuÊt kh«ng nh÷ng thùc ®Èy m¹nh mÏ vµ réng
kh¾p ngµnh chÕ t¹o m¸y mµ cßn tham gia vµo viÖc tæ chøc vµ qu¶n lý s¶n
xuÊt.
II. Çc ph−¬ng tiÖn c¬ khÝ ho¸ s¶n xuÊt.
Ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn trong x−ëng ®Ó vËn chuyÓn phèi liÖu, s¶n phÈm
vµ çc vËt liÖu kh¸c trong x−ëng hoÆc tõ x−ëng nµy ®Õn x−ëng kh¸c ta th−êng
dïng çc ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn kh¸c nhau nh− cÇu trôc, pal¨ng, xe têi, b¨ng
t¶i, m¸ng tr−ît, b»ng l¨n v.v…
CÇu trôc. Trong çc x−ëng c¬ khÝ th−êng dïng cÇu trôc (h×nh 149a). §ã
lµ chiÕc cÇu kÕt cÊu b»ng kim lo¹i chuyÓn ®éng trªn ®−êng ray däc theo
x−ëng. Trªn cÇu cã bµn tr−ît víi thiÕt bÞ n©ng cÈu. Mãc cÇu trôc nhê cã d©y
çp gi÷ ®−îc vËt nÆng ®Ó vËn chuyÓn hoÆc g¸ trªn m¸y. CÇn trôc ®−îc ®iÒu
khiÓn tõ buång l¸i.
§Ó gi¶m bít thêi gian m¸y chê ®îi cÇu trôc, ë trªn ®Çu mét sè m¸y
ng−êi ta bè trÝ çc dÇm cÇu trôc hoÆc cÇu trôc mét ®−êng ray víi bé phËn
n©ng cÇu di ®éng (pal¨ng ®iÖn, h×nh 149b).
Pal¨ng gåm cã pal¨ng quay tay, pal¨ng ch¹y ®iÖn (h×nh 149b) hoÆc
dïng khÝ nÐn. Pal¨ng do c«ng nh©n ®øng m¸y ®iÒu khiÓn.
Xe rïa: Trong x−ëng söa ch÷a vµ s¶n xuÊt ®¬n chiÕc th−êng dïng lo¹i
xe rïa ®¬n gi¶n cã 3 hoÆc 4 b¸nh ®Ó vËn chuyÓn çc s¶n phÈm.
Xe rïa ch¹y ®iÖn acqui víi søc t¶i 500kG lµ ph−¬ng tiÖn c¬ giíi ho¸
chñ yÕu ®Ó vËn chuyÓn s¶n phÈm trong x−ëng hoÆc gi÷a çc x−ëng víi nhau
271
(h×nh 150a). Xe rïa ch¹y ®iÖn cã lo¹i ®−îc trang bÞ thiÕt bÞ m¸y bèc dì (h×nh
150b), cã lo¹i tù ®éng.
B¨ng t¶i. Trong çc x−ëng s¶n xuÊt hµng lo¹t lín vµ s¶n xuÊt hµng khèi,
®Ó vËn chuyÓn çc chi tiÕt vµ phèi tõ m¸y nµy ®Õn m¸y kh¸c, ng−êi ta dïng
b¨ng t¶i b»ng ®ai, b»ng xÝch vµ çc b¨ng t¶i kh¸c (h×nh 151). Cßn ®èi víi çc
chi tiÕt vµ phèi lín, ng−êi ta dïng xe cÈu.
B¨ng truyÒn b»ng con l¨n vµ m¸ng tr−ît. B¨ng truyÒn con l¨n lµ mét çi
gi¸ trªn ®ã cã g¸ con l¨n n»m ngang. B¨ng truyÒn nµy ®−îc ®Æt gi÷a çc d·y
m¸y, chØ cÇn ®Èy nhÑ lµ chi tiÕt ®Æt trªn b¨ng truyÒn di chuyÓn theo b¨ng.
§Ó vËn chuyÓn çc chi tiÕt tõ m¸y nµy ®Õn m¸y kh¸c ng−êi ta cßn dïng
réng r·i lo¹i m¸ng nghiªng - m¸ng tr−ît. H×nh d¸ng cña m¸ng tr−ît phï hîp
víi h×nh d¸ng cña chi tiÕt ta cÇn vËn chuyÓn.
ThiÕt bÞ xÕp liÖu (c¬ cÊu cÊp ph«i) dïng ®Ó tù ®éng xÕp ph«i vµo vÞ trÝ
lµm viÖc. Lóc ®ã, çc m¸y v¹n n¨ng sÏ trë thµnh m¸y b¸n tù ®éng hoÆc tù
®éng.
H×nh 149:
272
H×nh 150 + 151:
III. tù ®éng ho¸ trong s¶n xuÊt.
§Æc ®iÓm cña tiÕn bé kü thuËt hiÖn nay lµ tù ®éng ho¸ trªn c¬ së nh÷ng
thµnh tùu cña kü thuËt ®iÖn tö, thuû lùc häc vµ khÝ lùc häc v.v…ph−¬ng h−íng
chÝnh cña tù ®éng ho¸ lµ sö dông çc thiÕt bÞ chÐp h×nh, tù ®éng ho¸ kh©u ®iÒu
khiÓn m¸y vµ kiÓm tra s¶n phÈm.
§iÒu khiÓn tù ®éng m¸y vµ kiÓm tra tù ®éng ho¸ s¶n phÈm ®−îc thùc
hiÖn b»ng çc c¬ cÊu ®Æc biÖt gåm çc m¸y ph¸t, bé khuÕch ®¹i vµ çc thiÕt bÞ
kh¸c.
M¸y ph¸t (bé c¶m biÕn) lµ thiÕt bÞ ph¸t ra tÝn hiÖu ®Ó ®iÒu khiÓn çc
kh©u thùc hiÖn çc ®éng t¸c nhÊt ®Þnh. VÝ dô: m¸y ph¸t hµnh tr×nh dïng ®Ó
®ãng vµ ng¾t m¹ch ®iÖn ®iÓu khiÓn khi bé phËn truyÒn ®éng cña m¸y nh− xe dao,
bµn m¸y, ®¹t tíi vÞ trÝ nhÊt ®Þnh.
Bé khuÕch ®¹i. Çc tÝn hiÖu ph¸t ra tõ m¸y ph¸t cã c−êng ®é nhá, kh«ng ®ñ
kh¶ n¨ng lµm cho çc bé phËn thõa hµnh ho¹t ®éng. Çc tÝn hiÖu nµy ®−îc t¨ng
m¹nh nhê cã bé khuÕch ®¹i.
Bé khuÕch ®¹i ®¬n gi¶n nhÊt vµ th−êng dïng lµ r¬le ®iÖn trung gian. R¬le
®iÖn trung gian dïng ®Ó ®ãng hay ng¾t m¹ch ®iÖn: dßng ®iÖn ch¹y qua m¹ch ®iÖn ®ã
273
cã c−êng ®é lín h¬n nhiÒu so víi dßng ®iÖn ch¹y qua cuén d©y r¬le. Theo nguyªn lý
lµm viÖc cña r¬le ®iÖn, ta cã lo¹i r¬le c¶m øng, r¬le ®iÖn tõ, r¬le ®iÖn tö v.v…
Bé khuÕch ®¹i ®iÖn tö chñ yÕu dïng bãng ®iÖn tö. Khi thay ®æi ®iÖn thÕ trªn
m¹ng cña bãng ®iÖn tö, sÏ x¶y ra sù biÕn ®æi ªm cña dßng an«t. HÖ thèng nµy cho
phÐp ®iÒu khiÓn dßng ®iÖn t¨ng gÊp nhiÒu lÇn so víi dßng ®iÖn ch¹y qua ®Ìn ®iÖn tö.
§Ó khuÕch ®¹i ®−îc nhiÒu lÇn, ta dïng çc bé khuÕch ®¹i nhiÒu tÇng cã mét sè bãng
®iÖn tö. Mçi bãng sau t¨ng dßng ®iÖn cña bãng tr−íc. Ngoµi bãng ®iÖn tö, ta cßn
dïng çc bãng b¸n dÉn ®Ó khuÕch ®¹i dßng ®iÖn; çc linh kiÖn IC; linh kiÖn vi m¹ch
v.v…
ThiÕt bÞ thùc hµnh dïng ®Ó lµm mét c«ng viÖc nhÊt ®Þnh vµ cã thÓ thùc hiÖn
çc chuyÓn ®éng c¬ b¶n cña m¸y nh− chuyÓn ®éng quay, chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn …
ThiÕt bÞ thùc hµnh trong çc hÖ thèng tù ®éng lµ çc khíp ly hîp ®iÖn tõ, çc xilanh
thñy lùc vµ çc khÝ nÐn v.v…
IV. Kh¸i niÖm chung vÒ m¸y ®iÒu khiÓn theo ch−¬ng tr×nh
Çc m¸y tù ®éng vµ nöa tù ®éng cã n¨ng suÊt cao ®−îc dïng chñ yÕu trong
s¶n xuÊt hµng khèi. Trong s¶n xuÊt hµng lo¹t lns vµ lo¹t nhá, muèn n©ng cao n¨ng
suÊt lao ®éng, ta ph¶i tù ®éng hãa çc m¸y c¾t gät kim lo¹i v¹n n¨ng b»ng çch ®iÒu
khiÓn theo ch−¬ng tr×nh. Ch−¬ng tr×nh nµy cã thÓ thiÕt lËp nhê viÖc sö dông hÖ
thèng cam, c÷, d−ìng …
M¸y tiÖn ®iÒu khiÓn theo ch−¬ng tr×nh, vÒ nguyªn t¾c, kh¸c víi m¸y tiÖn tù
®éng vµ nöa tù ®éng ë chç ch−¬ng tr×nh gia c«ng trªn m¸y ®−îc ghi b»ng çc m· sè
®¬n gi¶n trªn b»ng giÊy hoÆc b¨ng tõ tÝnh.
¦u ®iÓm chÝnh cña m¸y ®iÒu khiÓn theo ch−¬ng tr×nh lµ nhê dïng m¸y tÝnh
®iÖn tö mµ rót ng¾n ®−îc thêi gian gia c«ng, h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm, n©ng cao n¨ng
suÊt lao ®éng. Trªn m¸y lµm viÖc theo ch−¬ng tr×nh, muèn thay ®æi nhanh d¹ng chi
tiÕt gia c«ng, ta chØ cÇn thay b¨ng (thay ch−¬ng tr×nh). Cßn ë çc m¸y tù ®éng
th−êng dïng, ph¶i thay ®æi cam, c÷ hoÆc d−ìng.
Khi cã mét xung l−îng ®iÖn t¸c ®éng lµm cho ®éng c¬ ph©n kú quay, trôc vÝt
me quay mét gãc nµo ®ã lµm cho bµn xe doa dÞch chuyÓn ®−îc mét b−íc (b−íc c¬
b¶n) theo h−íng däc hoÆc ngang. NÕu cÇn xª dÞch bµn xe dao th−¬ng h−íng tiÕn däc
mét ®o¹n b»ng 10mm mµ gi¸ trÞ cña mçi xung l−îng øng víi ®é dÞch lµ 0,01mm,
b−íc c¬ b¶n th× cÇn ph¶i t¸c ®éng vµo ®éng c¬ ph©n kú 1000 xung l−îng ®iÖn.
274
Nh− vËy, ®Ó chuÈn bÞ ch−¬ng tr×nh gia c«ng chi tiÕt, cÇn ph¶i tÝnh to¸n sè
xung l−îng cÇn thiÕt cho ®éng c¬ ph©n kú. Sè l−îng xung l−îng ®−îc tÝnh to¸n tïy
theo kÝch th−íc cña chi tiÕt gia c«ng vµ x¸c ®Þnh b»ng m¸y tÝnh ®iÖn tö. Sè l−îng
nµy ®−îc ghi trªn b¨ng tõ tÝnh theo m· sè hoÆc b¨ng giÊy ®ét lç.
H×nh 152:
Trong lóc m¸y lµm viÖc b¨ng ®ét lç ®−îc kÐo qua bé phËn dÞch mËt m· (h×nh
152), ë ®ã cã lß xo Ên que dß xuyªn qua lç b¨ng lµm m¹ch ®iÖn (1) khÐp kÝn, çc
xung l−îng ®iÖn tö t¸c ®éng vµo ®éng c¬ ph©n kú lµm ®éng c¬ quay, bµn xe dao
dÞch chuyÓn.
TrÞ sè b−íc tiÕn cña dao phô thuéc vµo tÇn sè cña xung l−îng ®iÖn hay nãi
çch kh¸c, phô thuéc vµo tèc ®é chuyÓn ®éng cña b¨ng. §Ó rót ng¾n chiÒu dµi cña
b¨ng, ta t¨ng trÞ sè dÞch chuyÓn cña bµn xe dao trong mét xung l−îng ®iÖn.
§Ó m· hãa ch−¬ng tr×nh, dïng hÖ nhÞ ph©n hay hÖ nhÞ thËp ph©n, nh÷ng sè
bÊt kú sÏ ®−îc chuyÓn thµnh m· sè vµ ghi trªn b¨ng b»ng d·y lç t−¬ng øng.
Muèn ghi çc tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn cÇn thiÕt cho viÖc thùc hiÖn çc b−íc gia
c«ng.
Lç trªn b¨ng ®−îc gia c«ng b»ng m¸y ®ét lç ®iÒu khiÓn b»ng tay hay b»ng
m¸y tÝnh ®iÖn tö.
§äc vµ ghi ch−¬ng tr×nh trªn b¨ng tõ tÝnh b»ng ®Çu c¶m øng (gièng nh− ®Çu
®äc cña m¸y ghi ©m) ®Æt trªn b¶ng ®iÒu khiÓn. Xung l−îng ghi trªn b¨ng qua bé
phËn khuÕch ®¹i chuyÓn tíi ®éng c¬ cña m¸y tiÖn.
M¸y ®iÒu khiÓn theo ch−¬ng tr×nh lµm viÖc tù ®éng hoµn toµn, trong ®iÒu
kiÖn gia c«ng lu«n lu«n thay ®æi. V× vËy, nã rÊt thÝch hîp víi s¶n xuÊt lo¹i nhá v×
275
sèt l¸t c¾t, chÕ ®é c¾t gät th−êng ë trong ®iÒu kiÖn kh«ng thuËn lîi (l−îng d− gia
c«ng lín, vËt liÖu cøng, dao cïn v.v…). Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn gia c«ng nh− vËy, ta
cã thÓ dïng c¬ cÊu tù ®iÒu chØnh. Theo tÝn hiÖu cña bé c¶m biÕn, m¸y tù ®éng ®iÒu
chØnh l¹i m«men quay cña trôc chÝnh, lùc c¾t, sù biÕn ®éng ®µn håi cña hÖ thèng:
m¸y – dông cô g¸ - dông cô c¾t – chi tiÕt gia c«ng. Nhê cã hÖ thèng tù ®iÒu chØnh
nµy, m¸y cã thÓ lµm viÖc ë chÕ ®é c¾t lín h¬n. HiÖn nay ë ViÖt Nam ®· sö dông
nhiÒu m¸y c«ng cô ®iÒu khiÓn tù ®éng theo ch−¬ng tr×nh nhê trî gióp cña m¸y tÝnh
– Tù ®éng NC hoÆc CNC.
V. X−ëng vµ nhµ m¸y tù ®éng:
Qu¸ tr×nh gia c«ng bÊt kú mét chi tiÕt nµo trong ngµnh c¬ khÝ còng th−êng
gåm nhiÒu nguyªn c«ng rÊt kh¸c nhau, thùc hiÖn trªn nhiÒu thiÕt bÞ kh¸c nhau theo
mét quy tr×nh nhÊt ®Þnh. Tù ®éng hãa qu¸ tr×nh s¶n xuÊt chØ cã thÓ ®¹t ®−îc hiÖu
qu¶ cao nhÊt khi mäi nguyªn c«ng ®−îc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c d©y chuyÒn mét
çch chÆt chÏ, kÓ tõ nguyªn c«ng ®Çu tiªn ®Õn nguyªn c«ng cuèi cïng. Mäi nguyªn
c«ng ®ã ph¶i ®−îc thùc hiÖn liªn tôc, ph«i ph¶i di chuyÓn tõ nguyªn c«ng nµy tíi
nguyªn c«ng kh¸c mµ kh«ng bÞ ®×nh trÖ ë mét chç nµo cho tíi khi chÕ t¹o xong
hoµn toµn. Sù liªn tôc di chuyÓn ph«i trong qu¸ tr×nh gia c«ng ®ã lµm ®¬n gi¶n tæ
chøc s¶n xuÊt, ®−a n¨ng suÊt lao ®éng lªn rÊt cao vµ h¹ gi¸ thµnh chÕ t¹o s¶n phÈm
xuèng nhiÒu lÇn.
Tù ®éng hãa mét çch toµn bé nh− vËy míi cã thÓ mang l¹i hiÖu qu¶ lín
nhÊt. V× vËy cÇn ph¶i tù ®éng hãa mäi qu¸ tr×nh vµ nguyªn c«ng cña toµn bé chu kú
c«ng nghÖ ®Ó chÕ t¹o ra chi tiÕt. NÕu chØ mét nguyªn c«ng kh«ng n»m trong d©y
chuyÒn lµ chu kú s¶n xuÊt cã thÓ bÞ kÐo dµi ra nhiÒu lÇn lµm cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
trë nªn phøc t¹p h¬n.
ViÖc ¸p dông tù ®éng hãa toµn bé vµ ¸p dông nguyªn t¾c d©y chuyÒn vµo s¶n
xuÊt ®· lµm thay ®æi vÒ c¨n b¶n c¬ cÊu cña çc x−ëng vµ tÝnh chÊt s¶n xuÊt trong
çc xÝ nghiÖp c¬ khÝ. V× ®−êng d©y tù ®éng toµn bé bao gåm mäi nguyªn c«ng cña
qu¸ tr×nh c«ng nghÖ (nh÷ng nguyªn c«ng nµy n»m r¶i r¸c ë çc x−ëng kh¸c nhau
trong nÒn s¶n xuÊt kh«ng tù ®éng hãa), do ®ã mµ kh«ng cÇn thiÕt ph¶i cã tõng
x−ëng riªng vÒ rÌn, dËp, ®óc, gia c«ng c¬, nhiÖt luyÖn, l¾p r¸p .. nh− tr−íc ®©y n÷a.
Cïng víi sù ph¸t triÓn nguyªn t¾c d©y chuyÒn vµ tù ®éng hãa toµn bé qu¸
tr×nh s¶n xuÊt, cµng ngµy ng−êi ta cµng cã khuynh h−íng thñ tiªu sù ph©n chia s¶n
276
xuÊt c¬ khÝ ra tõng giai ®o¹n gia c«ng ë çc x−ëng riªng biÖt. X−ëng cña nÒn s¶n
xuÊt tù ®éng hãa toµn bé kiÓu míi lµ x−ëng cã thÓ gia c«ng hoµn toµn mét bé phËn
hay mét s¶n phÈm riªng biÖt kÓ tõ khi ®−a ph«i vµo ®Õn khi hoµn thµnh s¶n phÈm.
Cã thÓ lÊy mét vÝ dô vÒ mét x−ëng tù ®éng trong Nhµ m¸y lµm ë trôc sè 1 ë
Liªn Bang Nga. X−ëng gåm hai ®−êng d©y tù ®éng s¶n xuÊt æ bi vµ æ ®òa. Mäi
nguyªn c«ng gia c«ng c¬ vµ nhiÖt, kiÓm tra, l¾p r¸p, chèng gØ, bao gãi, di chuyÓn
ph«i ®Òu hoµn toµn tù ®éng hãa, nhê ®ã chu kú s¶n xuÊt gi¶m xuèng rÊt nhiÒu lÇn.
Nhµ m¸y chÕ t¹o pit«ng ë Céng hßa Liªn bang Nga ®−îc thùc hiÖn b»ng d©y
chuyÒn tù ®éng hoµn toµn. Toµn bé qu¸ tr×nh biÕn nh÷ng thái nh«m thµnh nh÷ng
pitt«ng ®Òu ®−îc hoµn toµn tù ®éng hãa trong nhµ m¸y, kÓ c¶ viÖc kiÓm tra, lo¹i bá
phÕ phÈm, b«i mì, bäc giÊy dÇu, ®ãng gãi, vµo hép vµ xÕp kho. Toµn bé nhµ m¸y do
9 c«ng nh©n phôc vô trong mét ca, n¨ng suÊt: 3500 pitt«ng trong mét ngµy. So víi
s¶n xuÊt trong ®iÒu kiÖn th−êng th× n¨ng suÊt rÊt cao, chu kú s¶n xuÊt gi¶m xuèng
rÊt nhiÒu, gi¸ thµnh h¹ ba lÇn, chÊt l−îng pitt«ng còng ®−îc n©ng cao (h×nh 153).
ë Mü, cã mét nhµ m¸y tù ®éng t−¬ng tù nh− vËy. N¨ng suÊt cña nhµ m¸y lµ
200 pitt«ng trong mét giê, nh−ng qu¸ tr×nh s¶n xuÊt chØ b¾t ®Çu tõ viÖc gia c«ng
ph«i pitt«ng ®· ®óc s½n, chø kh«ng ph¶i tõ viÖc nhËn çc thái nh«m vµ chÕ biÕn
chóng ngay t¹i nhµ m¸y.
Nhµ m¸y tù ®éng lµ mét thµnh tùu lín trong lÜnh vùc x©y dùng nÒn s¶n xuÊt
tù ®éng hãa theo d©y chuyÒn. Nã kh«ng chØ bao gåm kh©u gia c«ng c¬ khÝ mµ cßn
gåm nhiÒu qu¸ tr×nh c«ng nghÖ kh¸c nh− luyÖn kim, ®óc, kiÓm tra, bao gãi v.v… vµ
lµ mét b¶n ®óc kÕt tæng hîp nh÷ng g× ®· ®¹t ®−îc trong lÜnh vùc tù ®éng hãa qu¸
tr×nh s¶n xuÊt.
277
H×nh 153:
278
PhÇn thø s¸u
xö lý vμ b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i

Ch−¬ng m−êi hai
Kh¸i niÖm chung vÒ xö lý bÒ mÆt kim lo¹i
I. Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i sù ph¸ hñy kim lo¹i.
Sù ph¸ hñy kim lo¹i, çc m¸y mãc thiÕt bÞ b»ng kim lo¹i cã thÓ do nhiÒu nguyªn
nh©n kh¸c nhau, nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu lµ:
- T¸c dông hãa häc,
- T¸c dông ®iÖn hãa häc,
- T¸c dông c¬ häc,
Sù ph¸ hñy kim lo¹i do t¸c dông hãa häc hay ®iÖn hãa häc ng−êi ta gäi lµ sù
¨n mßn kim lo¹i hay lµ sù gØ.
Sù ph¸ hñy kim lo¹i do t¸c dông c¬ häc ng−êi ta gäi lµ sù mµi mßn kim lo¹i.
1. Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i gØ
GØ lµ mét hiÖn t−îng ph¸ hñy cã h¹i vµ kh«ng mong muèn ®èi víi çc vËt thÓ
r¾n (nh− kim lo¹i) b»ng sù t¸c dông cña hãa häc, ®iÖn hãa häc cña m«i tr−êng xung
quanh.
GØ cña kim lo¹i cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau vµ cã thÓ chia chóng theo çc quan
®iÓm kh¸c nhau.
- Theo c¬ cÊu bªn trong cã thÓ chia thµnh hai lo¹i: gØ hãa häc vµ gØ ®iÖn hãa.
- Theo d¹ng bªn ngoµi cã: gØ hoµn toµn bÒ mÆt, gØ bé phËn, gØ ®iÓm.
- Theo m«i tr−êng g©y gØ gåm: gØ trong m«i tr−êng khÝ quyÓn, gØ trong dung
dÞch, gØ trong kh«ng khÝ, gØ trong ®Êt v.v...
2. Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i sù mµi mßn
Sù mµi mßn cña kim lo¹i hoÆc çc chi tiÕt m¸y, nÕu hiÓu víi ý nghÜa cña nã
lµ sù thay ®æi kh«ng mong muèn vÒ h×nh d¸ng, kÝch th−íc cña bÒ mÆt chi tiÕt v× mét
l−îng kim lo¹i bÞ mÊt ®i lµ do t¸c dông c¬ häc cña çc phÇn tö r¾n tõ bÒ mÆt chi tiÕt
hoÆc tõ m«i tr−êng ngoµi.
Sù mµi mßn c¬ häc cã thÓ xuÊt hiÖn ë hai d¹ng c¬ së sau:
- Khi cã chuyÓn ®éng t−¬ng ®èi cña kim lo¹i trªn kim lo¹i,
- Khi cã chuyÓn ®éng cña m«i tr−êng phi kim trªn bÒ mÆt kim lo¹i.
279
Nghiªn cøu çc hiÖn t−îng mµi mßn, ng−êi ta thÊy cã nhiÒu lo¹i mßn, chóng
cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau. ë ®©y cã thÓ ph©n ra çc lo¹i mµi mßn sau:
- Sù mßn oxyt hãa,
- Sù mßn do nhiÖt,
- Sù mßn do mµi,
- Sù mßn cÊu tróc (pitting).
II. Kh¸i niÖm vµ çc ph−¬ng ph¸p xö lý, b¶o vÖ bÒ mÆt kim
lo¹i:
1. Kh¸i niÖm: Thùc chÊt cña xö lý bÒ mÆt kim lo¹i lµ t¹o cho s¶n phÈm (çc
chi tiÕt m¸y) nh÷ng tÝnh chÊt cã gi¸ trÞ kinh tÕ míi nh−: tÝnh chèng gØ, kh¶ n¨ng
chèng mµi mßn, tÝnh chÞu nhiÖt, kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn, dÉn nhiÖt, kh¶ n¨ng c¶n trë çc
tia s¸ng v.v... b»ng mét ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ xö lý thÝch hîp.
Nãi çch kh¸c - xö lý b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i th«ng th−êng lµ b¶o vÖ çc s¶n
phÈm, chi tiÕt m¸y khái sù ph¸ háng vØ gØ, v× mßn hoÆc t¨ng kh¶ n¨ng lµm viÖc, tuæi
thä cña chi tiÕt.
HiÖn nay xö lý b¶o vÖ mÆt kim lo¹i ®−îc sö dông réng r·i trªn nhiÒu lÜnh vùc.
ë ®©y cã thÓ ph©n lo¹i xö lý bÒ mÆt kim lo¹i theo môc ®Ých sö dông nh− sau:
a. Xö lý bÒ mÆt víi môc ®Ých ®¹t ®−îc vÒ thÈm mü tøc lµ vÎ ®Ñp cña chi tiÕt.
Xö lý nµy chñ yÕu dïng ®Ó trang trÝ cho çc s¶n phÈm tiªu dïng, trang søc v.v…
b. Xö lý bÒ mÆt víi môc ®Ých n©ng cao kh¶ n¨ng chèng mßn, tøc lµ víi môc
®Ých n©ng cao tuæi thä cña chi tiÕt:
- N©ng cao kh¶ n¨ng chèng mßn do c¬ häc.
- N©ng cao kh¶ n¨ng chèng gØ trong çc m«i tr−êng kh¸c nhau nh− ho¸ häc, axit,
trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é kh¸c nhau v.v…
c. Xö lý bÒ mÆt víi môc ®Ých thay thÕ kim lo¹i mµu, thÐp, hîp kim vµ çc vËt
liÖu hiÕm kh¸c. ë ®©y vËt liÖu nÒn cña nÒn chi tiÕt ®−îc chän tõ çc lo¹i thÐp chÊt
l−îng th−êng, chØ cÇn bÒ mÆt phñ mét líp kim lo¹i quý.
d. Xö lý bÒ mÆt víi môc ®Ých t¹o ra mét sè tÝnh chÊt vËt lý - vÝ dô: tÝnh dÉn
®iÖn, tÝnh çch ®iÖn v.v…
280
2. Çc ph−¬ng ph¸p xö lý.
Çc ph−¬ng ph¸p xö lý bÒ mÆt hiÖn nay cã rÊt nhiÒu, nh−ng ®Ó chän ph−¬ng
ph¸p xö lý bÒ mÆt hiÖn nay cã nhÊt nhiÒu, nh−ng ®Ó chän ph−¬ng ph¸p xö lý bÒ
mÆt thÝch øng ph¶i xuÊt ph¸t tõ môc ®Ých vµ yªu cÇu lµm viÖc cña çc chi tiÕt.
Çc yªu cÇu vµ çc ph−¬ng ph¸p xö lý.
a. Yªu cÇu ®¹t ®−îc h×nh d¸ng tÕ vi cña bÒ mÆt. Ng−êi ta th−êng dïng çc
ph−¬ng ph¸p gia c«ng nh− mµi, ®¸nh bãng.
b. Yªu cÇu ®¹t vÒ tÝnh chÊt c¬ häc cña líp bÒ mÆt. ë ®©y th−êng dïng çc
ph−¬ng ph¸p nh− l¨n Ðp, phun bi, nhiÖt luyÖn bÒ mÆt ( t«i bÒ mÆt) v.v…
c. Yªu cÇu ®¹t ®−îc vÒ thµnh phÇn ho¸ häc, cÊu tróc líp bÒ mÆt, ng−êi ta
dïng çc ph−¬ng ph¸p xö lý nh− xementit ho¸, nit¬ ho¸, khuÕch t¸n cr«m, nh«m
v.v…
d. Yªu cÇu ®¹t ®−îc líp phñ bÒ mÆt cã çc tÝnh chÊt vËt lý kh¸c mµ thµnh
phÇn ho¸ häc gièng hoÆc kh¸c víi vËt liÖu nÒn. th−êng dïng çc ph−¬ng ph¸p nh−
m¹, phun kim lo¹i…
iii. h−íng ph¸t triÓn cña c«ng t¸c xö lý, b¶o vÖ bÒ mÆt
kim lo¹i.
Xö lý bÒ mÆt vµ b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i lµ mét ngµnh chuyªn m«n cßn rÊt
trÎ (míi ph¸t triÓn trong kho¶ng vµi chôc n¨m gÇn ®©y). Tuy nhiªn lÞch sö xuÊt hiÖn
nã cã tõ rÊt sím víi nh÷ng môc ®Ých cßn rÊt hÑp. Tr−íc ®©y xö lý bÒ mÆt chØ lµ
mét lÜnh vùc tiªu dïng. §· cã nhiÒu bÒ mÆt kim lo¹i ®−îc phñ tõ nh÷ng vËt liÖu
h−u c¬ (chÊt ®−îc chÕ t¹o tõ nhùa, dÇu thiªn nhiªn), kim lo¹i mÇu v.v…
ë La M· ®· dïng ®ång thau ®Ó phñ bÒ mÆt. ë ch©u ¢u ®· sö dông dÇu kh«
tõ thÕ kû 8. ThÕ kû thø 18,19, ng−êi ta ®· ®−a ho¸ häc vµo sö lý bÒ mÆt hµng lo¹t
nh÷ng chÊt s¾c tè nh©n t¹o míi.
§Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn m¹ ®iÖn ®−îc tiÕn hµnh tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû
19, tiÕp ®ã t×m thÊy ph−¬ng ph¸p m¹ b¹c, m¹ vµng vµ m¹ mét sè kim lo¹i kh¸c.
Kho¶ng tõ n¨m 1880 m¹ niken vËt b»ng thÐp ®· ph¸t triÓn rÊt nhanh vµ
kho¶ng tõ n¨m 1914, trong c«ng nghiÖp ng−êi ta ®· tiÕn hµnh m¹ hµng lo¹t vµ hîp
kim kh¸c nh− kÏm, thiÕc, ®ång thau v.v…
281
Sau ®ã hµng lo¹t çc ph−¬ng ph¸p míi kh¸c tèt h¬n còng ra ®êi nh− m¹
cr«m, t¹o líp «xyt nh«m v.v… ®ång thêi hµng lo¹t çc thiÕt bÞ tù ®éng, liªn hîp
cho m¹ ®iÖn còng xuÊt hiÖn.
Vµo kho¶ng 1910 kü thuËt chuyªn m«n vÒ s¬n ®· chuyÓn mét b−íc ngoÆt
quyÕt ®Þnh b»ng sù ph¸t minh ra nhùa fenol formadehyt.
DÇu thiªn nhiªn vµ nhùa ®· dÇn dÇn ®−îc thay thÕ b»ng çc chÊt nh©n t¹o. §ã
lµ kü thuËt vÒ sín.
Sù ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña khoa häc kü thuËt ®· lu«n lu«n t¸c ®éng ®Õn
lÜnh vùc xö lý bÒ mÆt vµ b¶o vÖ chènh gØcña kim lo¹i. §iÒu ®ã thÓ hiÖn rÊt râ ë trong
tÊt c¶ çc ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ xö lý bÒ mÆt nh− phñ b»ng s¬n, qu¸ tr×nh lµm
s¹ch bÒ mÆt, qu¸ tr×nh khuyÕch t¸n, xö lý bÒ mÆt b»ng phun kim lo¹i v.v…
TÊt c¶ çc ph−¬ng ph¸p nµy ®Òu ®i theo h−íng tù ®éng ho¸, n©ng cao chÊt
l−îng vµ kinh tÕ trong tÊt c¶ çc lÜnh vùc xö lý bÒ mÆt.
ë çc n−íc tiªn tiÕn nh− Liªn X«, Mü, §øc … cã çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp
chuyªn nghiªn cøu, chÕ t¹o çc thiÕt bÞ phô tïng vµ çc d©y chuyªn s¶n xuÊt phôc
vô cho xö lý b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i.
ë n−íc ta víi tÝnh chÊt khÝ hËu nhiÖt ®íi, kh«ng khÝ cã ®é Èm rÊt cao, v× vËy
®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn g× rÊt thuËn lîi vµ m¹nh. Nãi chung çc chi tiÕt,
m¸y mãc lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ trong tr×nh ®é kü thuËt cña chóng ta
hiÖn nay th−êng rÊt dÔ vµ nhanh bÞ gØ, bÞ ph¸ ho¹i.
§iÒu ®ã chóng ta cã thÊy, nh−ng chóng ta ch−a thËt quan t©m vµ ch−a thÊy
hÕt t¸c h¹i ghª ghím cña nã vÒ kinh tÕ vµ kü thuËt. ChÝnh v× vËy ch−a cã nhiÒu biÖn
ph¸p, ph−¬ng ph¸p còng nh− ch−a cã nh÷ng tiªu chuÈn kü thuËt cho viÖc thiÕt kÕ,
chÕ t¹o còng nh− sö dông çc chi tiÕt m¸y, m¸y mãc cho thÝch øng víi ®iÒu kiÖn
n−íc ta. Nãi tãm l¹i chuyªn m«n vÒ xö lý vµ b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i ë n−íc ta ch−a
ph¸t triÓn m¹nh vµ ch−a kÞp ®¸p øng víi yªu cÇu hiÖn nay.
IV. b¶o vÖ chèng gØ
1. Kh¸i niÖm chung vÒ b¶o vÖ chèng gØ
Sù cÇn thiÕt cña viÖc b¶o vÖ chèng gØ, tÝnh kinh tÕ vµ çc yªu cÇu kü thuËt
kh¸c cña çc kÕt cÊu, chi tiÕt kim lo¹i dÉn ®Õn viÖc cÇn thiÕt ph¶i chó ý ngay tõ ®Çu
®Õn c«ng t¸c thiÕt kÕ, cÊu tróc g¾n liÒn víi nhiÖm vô b¶o vÖ chæng gØ cña chóng.
282
Chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng: mét kÕt cÊu thÐp lµm viÖc trong vïng khÝ quyÓn bao
quanh, nÕu kh«ng cã xö lý vÒ bÒ mÆt (b¶o vÖ chèng gØ) th× chØ sö dông ®−îc 35 n¨m.
Sau thêi gian nµy do t¸c h¹i cña gØ, kÕt cÊu kh«ng thÓ tiÕp tôc ®−îc nhiÖm vô cña nã
n÷a. NÕu kÕt cÊu ®ã chóng ta thay b»ng kÕt cÊu míi víi líp s¬n (hoÆc ®em phôc håi
l¹i) th× tuæi thä cña chi tiÕt sÏ cho thªm 35 n¨m n÷a víi phÝ tæn b»ng 30% gi¸ trÞ chi
tiÕt míi. Nh− vËy sù gØ cña chi tiÕt bÞ gi¶m ®i vµ tuæi thä cña nã ®· kÐo dµi gÊp hai
lÇn - nghÜa lµ t¨ng thªm 35 n¨m. B»ng çch sö lý bÒ mÆt ngay tõ ®Çu nh− v©y, sau
35 n¨m ®Çu chØ mÊt cã 30% phÝ tæn, nh−ng chóng ta ®· b¶o vÖ ®−îc 505 gi¸ trÞ kÕt
cÊu míi. Bëi vËy ®· tiÕt kiÖm ®−îc 20% trong 35 n¨m ®Çu, tiÕp theo tiÕt kiÖm thªm
25% trong 35 n¨m tiÕp theo.
§iÒu nµy cã ý nghÜa kinh tÕ rÊt lín cña xö lý bÒ mÆt ®èi víi nh÷ng kÕt cÊu
thÐp nh− cÇu, thiÕt bÞ, ®−êng dÉn ®iÖn.
B¶o vÖ chèng gØ cã thÓ chia thµnh hai lo¹i.
- B¶o vÖ l©u dµi
- B¶o vÖ tøc thêi.
B¶o vÖ l©u dµi lµ b¶o vÖ theo thêi gian tuæi thä cña chi tiÕt, nghÜa lµ trong thêi
gian ®ã ng−êi ta vÉn ö dông s¶n phÈm.
- B¶o vÖ tøc thêi (tr−íc m¾t) tøc lµ b¶o vÖ trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh tr−íc
lóc sö dông.
ViÖc b¶o vÖ chèng gØ ®−îc chia thµnh çc nhãm sau:
- Chän vËt liÖu vµ ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o líp chèng gØ.
- Xö lý cÊu tróc
- B¶o vÖ gØ ®iÖn ho¸.
- B¶o vÖ b»ng líp phñ b¶o vÖ.
- B¶o vÖ chèng gØ trong vïng nhiÖt ®íi.
- B¶o vÖ tr−íc m¾t (tøc thêi).
2. Çc biÖn ph¸p b¶o vÖ chèng gØ
A. chän vËt liÖu
Nãi mét çch tæng qu¸t lµ: kim lo¹i vµ hîp kim cµng Ýt t¹p chÊt, néi øng suÊt
Ýt (®· qua ñ), bÒ mÆt cµng nh½n th× kh¶ n¨ng chèng gØ cµng tèt.
Hîp kim cã cÊu tróc mét pha, theo quan ®iÓm vÒ kh¶ n¨ng chèng gØ tèt h¬n
hîp kim nhiÒu pha, bëi v× çc pha kh¸c nhau sÏ cã çc ®iÖn thÕ kh¸c nhau, do ®ã sÏ
283
t¹o ra çc vi pin gØ. V× vËy vÒ nguyªn t¾c, chóng ta dïng çc liªn kÕt tõ çc vËt liÖu
kim lo¹i cã ®iÖn thÕ chuÈn qu¸ kh¸c nhau.
Trong viÖc chän vËt liÖu kim lo¹i, cÊu tróc vËt liÖu còng nh− khi chän çch
b¶o vÖ bÒ mÆt cña chóng cho çc m«i tr−êng xam thùc kh¸c nhau, ng−êi thiÕt kÐ
còng nh− ng−êi chÕ t¹o ph¶i chó ý tr−íc tiªn ®Õn çc tÝnh chÊt sau:
a. Çc chi tiÕt ph¶i ®−îc b¶o vÖ theo yªu cÇu lµm viÖc cña chi tiÕt, nghÜa lµ
ph¶i ®−îc b¶o vÖ tr¹ng th¸i kim lo¹i theo thêi gian, tuæi thä l©u dµi cña chi tiÕt,
kh«ng ®−îc phÐp xuÊt hiÖn çc s¶n phÈm g× nh×n thÊy ®−îc.
b. Çc chi tiÕt m¸y ph¶i ®−îc b¶o vÖ cÊu tróc nÒn cña m×nh (vÝ dô, søc bÒn).
Nhµ thiÕt kÕ ph¶i quyÕt ®Þnh tèc ®é gØ cña kim lo¹i vµ sù b¶o vÖ çc chi tiÕt. Sù b¶o
vÖ nµy ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së tÝnh chÊt, kÕt cÊu theo thêi gian tuæi thä.
b. xö lý theo kÕt cÊu
ë nh÷ng kÕt cÊu lµm viÖc cã ¶nh h−ëng cña khÝ quyÓn yªu cÇu vÒ kÕt cÊu
ph¶i ®¬n gi¶n, bÒ mÆt nh½n, ph¼ng. Tr¸nh çc chuyÓn tiÕp nhän. Çc bÒ mÆt ph¶i
thuËn tiÖn cho c«ng viÖc xö lý bÒ mÆt khi cÇn thiÕt.
N¬i chuyÓn tiÕp cña çc thµnh ph¶i cã gãc l−în ®Ó líp b¶o vÖ cã n−íc.
Çc mèi l¾p ghÐp thÝch hîp nhÊt lµ çc l¾p ghÐp mÆt.
c. xö lý m«i tr−êng gØ.
ViÖc b¶o vÖ chèng gØ phô thuéc vµp sù thay ®æi m«i tr−êng gØ, sù thay ®æi
kh¶ n¨ng x©m thùc hiÖn cña chóng.
Trong thùc tÕ cã thÓ thùc hiÖn b»ng nhiÒu çch kh¸c nhau. VÝ dô: b»ng çch
khö thµnh phÇn x©m thùc nhÊt ®Þnh cña m«i tr−êng (çc yÕu tè kÝch thÝch cña sù gØ)
hoÆc khö çc s¶n phÈm gØ, khö n−íc trong çc nåi h¬i (tøc lµ khö çc «xy hoµ tan v×
çc «xy nµy kÝch thÝch sù gØ cña s¾t). Gi¶m sù gØ trong khÝ quyÓn b»ng çch gi¶m ®é
Èm t−¬ng ®èi cña khÝ quyÓn ®Õn gi¸ trÞ thÊp h¬n so víi ®é Èm t−¬ng ®èi cña sù gØ
xÈy ra.
§ã lµ nh÷ng c¬ së cña ph−¬ng ph¸p xö lý ®Ó b¶o vÖ. MÆt kh¸c mét trong çc
ph−¬ng ph¸p th«ng dông lµ t¹o ra kho¶ng kh«ng gian bÞ khÐp kÝn (nh− bao gãi,
dïng tñ ®ùng…) ®Ó b¶o vÖ chèng gØ.
D. b¶o vÖ b»ng líp phñ b¶o vÖ.
284
Ph−¬ng ph¸p b¶o vÖ th«ng dông ®Ó b¶o vÖ thÐp cacbon vµ çc kim lo¹i mÇu
khái gØ lµ dïng líp b¶o vÖ b»ng kim lo¹i hoÆc phi kim, líp «xy hay çc líp phô kh¸c
thùc hiÖn b»ng con ®−êng ho¸ häc hoÆc ®iÖn ho¸ häc.
T¸c dông b¶o vÖ cña líp nµy ®−îc t¹o nªn dùa trªn çc nguyªn t¾c sau:
a. Líp çch ly hoµn toµn vËt liÖu nÒn khái m«i tr−êng gØ. Líp nµy hoµn toµn
kh«ng cã bät khÝ vµ çc khuyÕt tËt kh¸c lµm gi¶m kh¶ n¨ng b¶o vÖ. Líp b¶o vÖ tèt
lµ líp men th¹ch anh hoÆc líp m¹ cr«m trªn thÐp.
b. Líp phñ cã thÓ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i t¸ch kim lo¹i nÒn khái m«i tr−êng gØ,
nh−ng l¹i cã tÝnh chÊt b¶o vÖ ®−îc mÆc dï cã nh÷ng lç rç, lç khÝ trong líp phñ,
nh−ng tÝnh chÊt b¶o vÖ vÉn b¶o ®¶m. VÝ dô nh− líp phñ nh«m trªn thÐp.
c. Nh÷ng líp phñ kh«ng hoµn toµn ng¨n c¶n m«i tr−êng gØ (nh− líp s¬n)
nh−ng cã kh¶ n¨ng gi÷ l¹i çc yÕu tè cña m«i tr−êng gØ mµ çc yÕu tè nµy tÊt nhanh
chãng g©y ra gØ.
Çc líp b¶o vÖ kim lo¹i cã thÓ t¹o ra ®−îc b»ng nhiÒu çch nh− nhóng vµo
dung dÞch kim lo¹i láng, phun kim lo¹i hoÆc dïng çc ph−¬ng ph¸p m¹ ®iÖn, m¹
ho¸ häc, khuÕch t¸n.
Çc líp b¶o vÖ phi kim lo¹i ®−îc t¹o thµnh b»ng sù t¸c dông cña çc nh©n tè
ho¸ häc nhÊt ®Þnh (nh− líp men th¹ch anh) vµ b»ng çc ph−¬ng ph¸p nh− ng©m,
quÐt çc dung dÞch s¬n.
e. b¶o vÖ chèng gØ trong m«i tr−êng nhiÖt ®íi.
Nh÷ng nh©n tè g©y gØ ë vïng nhiÖt ®íi nhÊt thiÕt ph¶i biÕt, trªn c¬ së ®ã chän
lo¹i vËt liÑu kim lo¹i thÝch hîp vµ chän ph−¬ng ph¸p xö lý b¶o vÖ bÒ mÆt.
Sù t¸c dông cña çc nh©n tè gØ (®é Èm, nhiÖt ®é, sù cã mÆt cña çc chÊt bÈn
trong khÝ quyÓn v.v…) ë vïng nhiÖt ®íi, còng t−¬ng tù nh− ë vïng hµn ®íi.
Xö lý bÒ mÆt cã t¸c dông chèng gØ tèt ë çc ®iÒu kiÖn Èm, th× chóng còng
thÝch hîp cho ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi (nhÊt lµ ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi víi ®é Èm nh− cña
n−íc ta).
VÝ dô: ®èi víi thÐp nÕu ë vïng nhiÖt ®íi th× m¹ niken rÊt thÝch hîp khi dïng
líp m¹ nµu dµy tõ 30 ÷ 45 μm cho mäi m«i tr−êng khÝ quyÓn x©m thùc. §Æc biÖt ®èi
víi líp m¹ cr«m th× l¹i cµng tèt vµ thÝch hîp h¬n. Nh−ng líp phñ kÏm hoÆc kadmi
trªn thÐp ë m«i tr−êng nhiÖt ®íi kh«ng cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ.
285
Líp b¶o vÖ b»ng s¬n ë vïng nhiÖt ®íi cã gi¸ trÞ kÐm h¬n v× nh÷ng nh©n tè
¶nh h−ëng kh¸c cña khÝ quyÓn nhiÖt ®íi. VÝ dô nh− vÊn ®Ò mèc th−êng xÈy ra ë thêi
kú Èm nãng vµ nh÷ng n¬i tèi, Èm. MÆt kh¸c ë nh÷ng n¬i nhiÖt ®é cao h¬n (1400C)
vµ cã nhiÒu tia s¸ng hoÆc ®iÖn kiÖn kh«, nãng l¹i cã thÓ dÉn ®Õn lµm gi¶m tuæi thä
cña líp s¬n nªn ph¶i dïng líp s¬n thÝch øng víi çc ¶nh h−ëng trªn. §èi víi vïng
nhiÖt ®íi th−êng dïng lo¹i s¬n tæng hîp (s¬n tæng hîp lµ lo¹i s¬n mµ chñ yÕu cña nã
kµ çc lo¹i nhùa mang tÝnh kiÒm).
g. b¶o vÖ gØ t¹m thêi
B¶o vÖ chèng gØ t¹m thêi lµ mét biÖn ph¸p tæng hîp, biÖn ph¸p nµy kÐo dµi
suèt qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, trong kho vµ c¶ trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn. B¶o vÖ t¹m thêi
chèng gØ lµ ®Ó çc s¶n phÈm khi ®Õn ng−êi tiªu dïng cßn trong tr¹ng th¸i hoµn chØnh
vµ cã h×nh d¸ng hoµn toµn míi.
NhiÖm vô b¸o gåm: lµm s¹ch bÒ mÆt, t¹o ra líp thô ®éng b«i dÇu mì, bao
gãi s¶n phÈm.
Sù b¶o vÖ gi÷a çc nguyªn c«ng lµ mét lo¹i b¶o vÖ t¹m thêi chèng gØ th−êng
thÊy trong s¶n xuÊt ë çc ph©n x−ëng khhi ®Æt gi÷a çc kho, khi l¾p r¸p hoÆc kiÓm
tra v.v…
V× r»ng çc bÒ mÆt thÐp hoÆc kim lo¹i sau khi gia c«ng hoÆc phun bi råi, nÕu
ch−a ®−îc b¶o vÖ t¹m thêi th× chØ cÇn sau 2 ÷ 3 giê sÏ b¾t ®Çu bÞ gØ ngay.
Trong thêu tiÕt l¹nh, khi vËn chuyÓn çc chi tiÕt trong nhµ m¸y víi kh«ng
gian kh«ng ®−îc ®èt nãng çc bÒ mÆt cña chi tiÕt kim lo¹i, nÕu kh«ng ®−îc b¶o vÖ
t¹m thêi d−íi t¸c dông thay ®æi cña nhiÖt ®é, sÏ bÞ gØ v× h¬i Èm vµ sù gØ tiÕn hµnh rÊt
sím vµ ph¸t triÓn nhanh.
Ph−¬ng ph¸p sö dông cho b¶o vÖ chèng gØ gi÷a çc nguyªn c«ng gåm cã:
®ãng hép, dïng biÖn ph¸p thô ®éng, b«i dÇu mì.
B¶o vÖ chæng gØ t¹m thêi trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn còng rÊt quan träng. GØ
nguy hiÓm nhÊt vµ lín nhÊt khi di chuyÓn trªn ®−êng biÓn, sù chuyÓn kho gi÷a çc
c¶ng v.v… NghÜa lµ s¶n pphÈm bÞ gi÷ ë trong m«i tr−êng biÓn. Trong tr−êng hîp
nµy, ng−êi ta th−êng t¹o sù b¶o vÖ t¹m thêi cho çc s¶n phÈm.
Th−êng dïng çc vá bäc b»ng çc hép gç cøng cã d¸n thªm giÊy chèng thÊm
n−íc. Nh÷ng vËt kh«ng ®Ó tù do trong thïng th× b¶n th©n nã còng ®−îc b¶o vÖ b»ng
286
çc líp bäc nh− çc lo¹i giÊy ®Çu hoÆc giÊy cã líp parafin chèng thÊm n−íc hoÆc cã
thÓ dïng lo¹i giÊy thÊm n−íc (nh− çc lo¹i hép d¸n nh−ng cã líp phñ parafin)
287
phô lôc 1
A. M¸y biÕn ¸p hµn mét pha (C«ng ty §iÖn th«ng - ELENCO)
KiÓu m¸y
HQ 10 HQ 15 HQ24 HQ250
§Æc tÝnh kü thuËt
C«ng suÊt (kVA) 10 15 24
§iÖn ¸p s¬ cÊp (V) 220 220-380 220-380 220-380
Dßng ®iÖn hµn (A) 80-180 80-280 80-350 60-250
ChÕ ®é lµm viÖc 35 35 40
B. M¸y hµn hå quang tay cña h·ng KJELLBERG - (§øc)
KiÓu m¸y
TINY 200 inverterku
TINY 160 inverterku 260
AC/DC 260.T
§Æc tÝnh kü thuËt
Ph¹m vi sö dông Hµn tay, TIG Hµn tay, TIG Hµn tay, TIG Hµn tay, TIG
§iÖn ¸p s¬ cÊp (V) 1x230 1x400 3x400 3x400
Dßng hµn (A) 5 ÷ 160 5 ÷ 200 3 ÷ 260 3 ÷ 260
Chu kú c«ng suÊt A/TL % 140/35% (hµn tay) 200/60% TIG 260/35% (hµn tay) 200/60% TIG
288
Tμi liÖu tham kh¶o
1. Hoµng Tïng
C¬ khÝ ®¹i c−¬ng
Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc vµ kü thuËt - 1994
2. Hoµng Tïng, Ph¹m B¸ N«ng, §inh C«ng MÔ, Vò C«ng LuËn.
ChÕ t¹o ph«i
§¹i häc B¸ch khoa - 1978
3. Hoµng Tïng
C«ng nghÖ kim lo¹i.
4. Hoµng Tïng
xö lý vμ b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i b»ng phun ®¾p
5. Khoa hµn - C«ng nghÖ kim lo¹i.
Cã khÝ ®¹i c−¬ng
6. Ph¹m B¸ N«ng, NguyÔn V¨n H¶o, Hoµng Tïng
Gi¸o tr×nh c¬ khÝ ®¹i c−¬ng
7. NguyÔn Nh− Tù
C«ng nghÖ hµn ®iÖn nãng ch¶y.
8. NguyÔn Nh− Tù
C«ng nghÖ hμn khÝ
9. Ph¹m §¾p.
M¸y c«ng cô
10. Hoµng Tïng, Ng« Lª Th«ng, Chu v¨n Khang
CÈm nang hμn
Nhµ xuÊt b¶n khoa häc vµ kü thuËt - 1993
11. Hoµng Tïng, NguyÕn LuyÕn, NguyÔn V¨n H¶o, Ph¹m B¸ N«ng.
289
ChÕ t¹o ph«i
Nhµ xuÊt b¶n Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o - 1993
12. A.Banes
Mechanicka technologic kovu
SNTL - 1988
13. J. Cabelka
Me chenicka Technologia
SVTL - 1970
14. I. Lakhtime.
MÐTallographie et. Traitements thermiques
des. mÐteux.
Mir - Moscou - 1989
15. Dubinin. G.N.
technologia matlliov
Mas. Moscou - 1956
16. Hoµng Tïng - NguyÔn Thóc Hµ - Ng« Lª Th«ng - Chu V¨n Khang
CÈm nang hμn
Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc vµ Kü thuËt - 1998
290
Môc lôc
Trang
Lêi giíi thiÖu
Bµi më ®Çu
PhÇn thø nhÊt
Kh¸i niÖm chung
Ch−¬ng mét. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ s¶n xuÊt c¬ khÝ
I. Kh¸i niÖm vÒ s¶n phÈm, chi tiÕt m¸y, bé phËn m¸y, c¬ cÊu
m¸y, ph«i
1. S¶n phÈm
2. Chi tiÕt m¸y
3. Bé phËn m¸y
4. C¬ cÊu m¸y
5. Ph«i
II. Qu¸ tr×nh thiÕt kÕ, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, qu¸ tr×nh c«ng
nghÖ
1. Qu¸ tr×nh thiÕt kÕ
2. Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
3. Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ (quy tr×nh c«ng nghÖ)
III. Çc thμnh phÇn cña qu¸ tr×nh c«ng nghÖ
1. Nguyªn c«ng
2. B−íc
3. §éng t¸c
IV. çc d¹ng s¶n xuÊt
1. S¶n xuÊt ®¬n chiÕc
2. S¶n xuÊt hµng lo¹t
3. S¶n xuÊt hµng khèi
V. Kh¸i niÖm vÒ chÊt l−îng bÒ mÆt cña s¶n phÈm
1. §é nh½n bÒ mÆt
2. TÝnh chÊt c¬ lý cña líp kim lo¹i bÒ mÆt
291
VI. Kh¸i niÖm vÒ ®é chÝnh x¸c gia c«ng c¬ khÝ
1. Kh¸i niÖm vÒ tÝnh l¾p lÉn vµ dung sai
2. Kh¸i niÖm vÒ ®é chÝnh x¸c gia c«ng
3. Çc ph−¬ng ph¸p ®o vµ dông cô ®o
4. Tiªu chuÈn ho¸ trong ngµnh c¬ khÝ
VII. Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ chØ tiªu kinh tÕ kü thuËt
1. Kh¸i niÖm vÒ chØ tiªu kinh tÕ kü thuËt
2. Kh¸i niÖm vÒ gi¸ thµnh
PhÇn thø hai
VËt lý dïng trong c¬ khÝ
Ch−¬ng hai. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ kim lo¹i vμ hîp kim

I. TÝnh chÊt chung cña kim lo¹i vμ hîp kim
1. C¬ tÝnh
2. Lý tÝnh
3. Ho¸ tÝnh
4. TÝnh c«ng nghÖ
II. CÊu t¹o vμ sù kÕt tinh cña kim lo¹i
1. CÊu t¹o cña kim lo¹i nguyªn chÊt
2. Sù biÕn ®æi m¹ng tinh thÓ cña kim lo¹i
3. Sù kÕt tinh cña kim lo¹i
III. Kh¸i nhiÖm c¬ b¶n vÒ hîp kim
1. Pha
2. Nguyªn
3. Çc tæ chøc cña hîp kim
4. Gi¶n ®å tr¹ng th¸i cña hîp kim
IV. Hîp kim s¾t - cacbon
1. Gi¶n ®å tr¹ng th¸i hîp kim Fe -C
2. ThÐp cacbon
3. Gang
V. ThÐp hîp kim
1. Kh¸i niÖm vÒ thÐp hîp kim
292
2. Ph©n lo¹i thÐp hîp kim
3. Çch ký hiÖu vËt liÖu cña mét sè n−íc
VI. hîp kim cøng
VII. kim lo¹i mÇu vμ kim lo¹i cña chóng
1. Nh«m vµ hîp kim cña nh«m
2. §ång vµ hîp kim cña ®ång
3. Niken vµ hîp kim cña niken
4. KÏm vµ hîp kim cña kÏm
5. Ch× vµ hîp kim cña ch×
6. Magiª vµ hîp kim cña magiª
Ch−¬ng ba. vËt liÖu phi kim lo¹i
I. Gç
II. ChÊt dÎo
III. Cao su
Ch−¬ng bèn. Xö lý nhiÖt kim lo¹i

I. NhiÖt luyÖn thÐp
1. Kh¸i niÖm vÒ nhiÖt luyÖn kim lo¹i
2. Çc ph−¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn kim lo¹i
II. Ho¸ nhiÖt luyÖn kim lo¹i
1. Kh¸i niÖm vÒ ho¸ nhiÖt luyÖn kim lo¹i
2. Çc ph−¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn kim lo¹i
PhÇn thø ba
LuyÖn kim
Ch−¬ng n¨m. LuyÖn gang vμ thÐp

I. LuyÖn gang
1. Nguyªn vËt liÖu
2. Lß cao
3. Çc lo¹i gang luyÖn
II. luyÖn thÐp
1. Kh¸i niÖm
293
2. Lß luyÖn thÐp
PhÇn thø t−
çc ph−¬ng ph¸p chÕ t¹o ph«i
Ch−¬ng s¸u. Ph−¬ng ph¸p ®óc

I. Thùc chÊt, ®Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p ®óc
II. Kh¸i niÖm vÒ qu¸ tr×nh ®óc vμ çc bé phËn c¬ b¶n cña
khu«n ®óc
III. Hçn hîp lμm khu«n vμ lμm thao
1. Yªu cÇu
2. Çc lo¹i vËt liÖu lµm khu«n vµ lµm thao
3. ChÕ t¹o hçn hîp lµm khu«n, thao
4. Pha trén vËt liÖu lµm khu«n, thao
IV. ChÕ t¹o bé mÉu vμ hép thao
1. VËt liÖu lµm mÉu vµ hép thao
2. C«ng nghÖ chÕ t¹o mÉu vµ hép thao
V. c«ng nghÖ lμm khu«n vμ thao
1. C«ng nghÖ lµm khu«n, thao b»ng tay
2. C«ng nghÖ lµm khu«n, thao b»ng m¸y
VI. SÊy khu«n, thao vμ l¾p r¸p khu«n
1. Môc ®Ých
2. Çc ph−¬ng ph¸p sÊy
3. L¾p r¸p khu«n
VI. nÊu ch¶y vμ rãt hîp kim ®óc
1. TÝnh ®óc cña hîp kim
2. NÊu ch¶y gang
3. Rãt hîp kim láng vµo khu«n
4. §æ khu«n vµ lµm s¹ch
5. §óc thÐp
6. §óc kim lo¹i mµu
VIII. ®óc ®Æc biÖt
1. §óc trong khu«n kim lo¹i
294
2. §óc ¸p lùc
3. §óc ly t©m
4. §óc theo khu«n mÉu ch¶y
5. ®óc liªn tôc
IX. KiÓm tra vμ söa ch÷a vËt ®óc
1. KiÓm tra çc khuyÕt tËt ®óc
2. Söa ch÷a khuyÕt tËt vËt ®óc
Ch−¬ng b¶y. Gia c«ng kim lo¹i b»ng ¸p lùc
I. Kh¸i niÖm chung
II. Sù biÕn d¹ng cña kim lo¹i
1. Kh¸i niÖm biÕn d¹ng dÎo cña kim lo¹i
2. ¶nh h−ëng cña gia c«ng ¸p lùc ®Õn tæ chøc vµ tÝnh chÊt cña kim lo¹i
III. Nung nãng kim lo¹i
1. Môc ®Ých nung nãng vµ çc hiÖn t−îng xÈy ra khi nung
2. Lß nung
IV. çn
1. Kh¸i niÖm
2. Ph©n lo¹i s¶n phÈm çn
3. Çn èng
V. KÐo
1. Kh¸i niÖm
2. Khu«n kÐo
VI. Ðp
1. Kh¸i niÖm
2. Çc ph−¬ng ph¸p Ðp
VII. rÌn dËp
1. Kh¸i niÖm chung vÒ rÌn dËp
2. RÌn tù do
3. ThiÕt bÞ ®Ó rÌn tù do
4. Kü thuËt rÌn tù do
VIII. DËp thÓ tÝch
295
2. Çc ph−¬ng ph¸p dËp thÓ tÝch
IX. dËp tÊm (dËp nguéi)
2. Çc nguyªn c«ng cña dËp tÊm
Ch−¬ng t¸m. Hμn vμ c¾t kim lo¹i b»ng khÝ «xy
I. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm vμ ph©n lo¹i
1. Kh¸i niÖm
2. §Æc ®iÓm
3. Ph©n lo¹i
II. Hμn ®iÖn hå quang tay
1. Kh¸i niÖm
2. Çc ph−¬ng ph¸p hµn ®iÖn hå quang tay
3. ThiÕt bÞ vµ dông cô hµn ®iÖn hå quang
4. §iÖn cùc vµ que hµn ®Ó hµn ®iÖn hå quang tay
5. C«ng nghÖ hµn hå quang tay
6. Hµn hå quang trong m«i tr−êng khÝ b¸o vÖ
III. Hμn ®iÖn tiÕp xóc
1. Kh¸i niÖm
2. Çc ph−¬ng ph¸p
IV. Hμn h¬i (hμn khÝ)
1. Kh¸i niÖm
2. Çc lo¹i khÝ dïng trong hµn h¬i.
3. C«ng nghÖ hµn khÝ
4. ThiÕt bÞ ®Ó hµn h¬i
5. C¾t ®øt kim lo¹i
V. Hμn v¶y
1. Kh¸i niÖm
2. V¶y hµn vµ thuèc hµn
VI. KhuyÕt tËt hμn vμ ph−¬ng ph¸p kiÓm tra çc khuyÕt tËt
mèi hμn
1. Çc d¹ng khuyÕt tËt
296
2. Çc ph−¬ng ph¸p kiÓm tra
VII. d¸n kim lo¹i
1. Kh¸i niÖm
2. Keo
3. C«ng nghÖ
PhÇn thø n¨m
Gia c«ng c¾t gät kim lo¹i
Ch−¬ng chÝn. Nguyªn lý c¾t gät kim lo¹i
I. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ qu¸ tr×nh c¾t gät
1. ChuyÓn ®éng c¬ b¶n
2. Çc th«ng sè c¬ b¶n cña chÕ ®é c¾t
II. H×nh d¸ng h×nh häc vμ çc th«ng sè cña dông cô c¾t
1. CÊu t¹o dông cô c¾t
2. Çc mÆt trªn ph«i
3. Çc th«ng sè h×nh häc cña ®Çu dao
III. çc hiÖn t−îng vËt lý trong qu¸ tr×nh c¾t gät kim lo¹i
1. Qu¸ tr×nh t¹o thµnh ph«i

2. NhiÖt ®é khi c¾t kim lo¹i vµ ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é ®Õn qu¸ tr×nh c¾t
3. Sù mµi mßn cña dông cô c¾t
4. Lùc c¾t
IV. vËt liÖu chÕ t¹o dông cô c¾t kim lo¹i
Ch−¬ng m−êi. m¸y c«ng cô

I. Ph©n lo¹i vμ ký hiÖu m¸y c«ng cô
1. Ph©n lo¹i
2. Ký hiÖu m¸y c¾t (c«ng cô)
II. Çc c¬ cÊu truyÒn ®éng
1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n
2. Çc c¬ cÊu truyÒn ®éng trong m¸y
3. Çc c¬ cÊu thay ®æi tèc ®é
4. Çc c¬ cÊu ®¶o chiÒu quay
III. çc m¸y c«ng cô c¬ b¶n
297
1. Kh¸i niÖm vÒ ®Þnh vÞ - chuÈn - g¸ kÑp trªn m¸y c«ng cô
2. M¸y tiÖn
3. M¸y khoan - doa
4. M¸y bµo - xäc
5. M¸y phay
6. M¸y mµi
IV. çc ph−¬ng ph¸p gia c«ng ®Æc biÖt
1. Gia c«ng kim lo¹i b»ng tia löa ®iÖn
2. Gia c«ng kim lo¹i b»ng c¬ - ®iÖn - ho¸
3. Çc nguyªn c«ng gia c«ng tinh
VI. L¾p r¸p
1. Kh¸i niÖm
2. Ph−¬ng ph¸p l¾p r¸p
3. KiÓm tra trong qu¸ tr×nh l¾p
4. Tæ chøc quy tr×nh l¾p r¸p.
Ch−¬ng m−êi mét. C¬ khÝ ho¸ tù ®äng ho¸ trong
s¶n xuÊt c¬ khÝ
IV. c¬ khÝ ho¸ vμ tù ®éng ho¸ toμn bé lμ ph−¬ng h−íng chÝnh
cña tiÕn bé kü thuËt
I. çc ph−¬ng tiÖn c¬ khÝ ho¸ s¶n xuÊt
II. Tù ®éng ho¸ trong s¶n xuÊt
III. Kh¸i niÖm chung vÒ mÊy ®iÒu khiÓn theo ch−¬ng tr×nh
IV. X−ëng vμ nhμ m¸y tù ®éng
PhÇn thø s¸u

Xö lý vμ b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i
Ch−¬ng m−êi hai. Kh¸i niÖm chung vÒ xö lý bÒ mÆt kim lo¹i
I. Kh¸i niÖm, ph©n lo¹i sù ph¸ huû kim lo¹i
1. Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i gØ
2. Kh¸i niÖm vµ ph©n lo¹i sù mµi mßn
II. Kh¸i niÖm vμ çc ph−¬ng ph¸p xö lý b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i
1. Kh¸i niÖm
2. Ph−¬ng ph¸p xö lý
III. H−íng ph¸t triÓn cña c«ng t¸c xö lý b¶o vÖ bÒ mÆt kim lo¹i
298
IV. b¶o vÖ chèng gØ
1. Kh¸i niÖm chung vÒ b¶o vÖ chèng gØ
2. Çc biÖn ph¸p b¶o vÖ chèng gØ
Tµi liÖu tham kh¶o
299

Cơ Khí Ứng Dụng PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cơ Khí Ứng Dụng PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Lêi giíi thiÖu

C¸c t¸c gi¶

Kh¸i niÖm chung

Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ s¶n xuÊt c¬ khÝ.

2. TÝnh chÊt cã lý líp kim lo¹i bÒ mÆt.

3. C¸c ph−¬ng ph¸p ®o vµ dông cô ®o.

e. Tiªu chuÈn ISO 9000 (Interatioal Srandardization Organization).

ë ®©y, F – diÖn tÝch mÆt cÇu cña vÕt lâm, (mm2)

Trong ®ã D - ®−êng kÝnh viªn bi (mm);

II. CÊu t¹o vµ sù kÕt tinh cña kim lo¹i.

Tèt 25 25 1025 C1025 - C25 12030 S25C En3

50XΦA 50CrVA 6150 B6150 50CV4 50CrV4 16260 SUP10 En70.En50

- Cr13Si3 - - Z45CS10 X10CrSi13 - SEH2 -

C. ký hiÖu kim lo¹i cña nhËn b¶n

VII. Kim lo¹i mµu vµ hîp kim cña chóng.

A 91 3;K T5 200 0,5 95

A92 3M;KM - 150 4 50

A93 K - 160 0,5 65

M¸c hîp kim D¹ng b¸n

2. §ång vµ hîp kim ®ång

B¶ng 13. §ång vµ ph¹m vi sö dông

9KC80-3-3 K 350 1 100 æ tr−ît vµ b¹c

Chó thÝch. C¸c ch÷ ký hiÖu c¸ch ®óc.

3. Niken vµ hîp kim cña niken

ΟAM 4 - 3 290 - 350 2-7 90 -110

5. Ch× vµ hîp kim cña ch×.

I. NhiÖt luyÖn thÐp.

I. Thùc chÊt, ®Æc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p

4. Dì khu«n vµ lµm s¹ch

I. kh¸i niÖm chung

N0 - Sè chi tiÕt hîp lý ®Ó rÌn khu«n.

nhau theo nh÷ng ®−êng c¾t hë hoÆc kÝn.

I. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm vμ ph©n lo¹i

Tªn §Þnh nghÜa

kh¸c nhau (h×nh 83)

Thµnh phÇn NhiÖt ®é

Thµnh phÇn chÊt trî dung C«ng dông

gia c«ng c¾t gät kim lo¹i

Trong ch−¬ng nµy sÏ gåm hai néidung c¬ b¶n.

nguyªn lý c¾t gät kim lo¹i

C¸c th«ng sè c¬ b¶n cña chÕ ®é c¾t gät

v = Error! m/phót (16)

D: §−êng kÝnh cña ph«i (mm);

v = Error! m/phót (17)

L: ChiÒu dµi hµnh tr×nh (mm);

t: Thêi gian cña mét hµnh tr×nh (phót);

ë ®©y: Z: sè r¨ng cña dao phay.

n: sè vßng quay cña dao phay trong mét phót.

D: ®−êng kÝnh cña mÆt cÇn ®−îc gia c«ng (mm);

d: ®−êng kÝnh cña mÆt ®· gia c«ng (mm). H×nh 93a.

t = Error! [mm] (21)

D: ®−êng kÝnh cña mòi khoan (mm).

f = s. t = a. b (h×nh 93b) (22)

i: sè lÇn ch¹y dao;

S: l−îng ch¹y dao cña dao (mm/vßng);

n: sè vßng quay cña ph«i trong mét phót.

Tæ chøc = Tm + Tp + Tpv + Tn phót (24)

N = Error! c¸i/phót (25)

1. CÊu t¹o dông cô c¾t

2. C¸c mÆt trªn ph«i

Cã ba lo¹i bÒ mÆt khi gia c«ng chi tiÕt.

3. C¸c th«ng sè h×nh häc cña ®Çu dao

δ + γ = 900 hoÆc δ = β + α (h×nh 98)