CMS

CENTAR ZA MULTIDISCIPLINARNE STUDIJE

TUZLA

SKRIPTA

VELIKI PRAVNI SISTEM

prof.dr. Ismet Sejfija

Tekstovi u ovoj skripti namijenjeni su za internu upotrebu,

nastavni proces i pripremu ispita i ne mogu se koristiti u druge
svrhe!
Tuzla, 2018.

1
 Pravni sistem i pravni sistemi

Pojam pravnog sistema

Pravo je sastavljeno od mnogobrojnih i raznosvrsnih pravnih normi ali i iz drugih

djelova (pravni akti, običaji i drugo). Pravna norma je najmanji i osnovni dio prava. Može
se definisati kao pravilo ponašanja ljudi u društvu koje je sankcionisano od strane države
njenim monopolom fizičke prinude. Za pravnu normu nije bitan njen sadržaj, nije bitno ni
u kom obliku je izraženo ovo pravilo, nisu bitni ni drugi momenti i obilježja. Bitna je
njena sankcionisanost od strane države. U sankcionisanju nije bitno da je država propisala
njenu sankciju, bitno je da je država obezbjedila njenu primjenu.

Pravni sistem predstavlja skup opštih pravnih normi raspoređenih prema njihovoj
sadržini u niz manjih i većih jedinica, koje su povezane jedna s drugom tako da čine
neprotivrječnu i jedinstvenu cjelinu. Osnovi element svakog pravnog sistema jeste pravna
norma.

Pravne norme grupišu se prema svojoj sadržini u veće cjeline, pa tako sve norme
krivičnog (materijalnog i procesnog) prava u jednoj zemlji čine krivično-pravni sistem te
zemlje. Pored toga, u jednoj zemlji postoje norme i iz drugih oblasti prava, kao npr.
upravnog prava, građanskog prava.... Sve pravne norme u jednoj zemlji zajedno čine
pravni sistem te zemlje.
Norme pravnih sistema više zemalja se, prema određenim kriterijima svrstavaju u
još veće cjeline, kao npr. pravni sistemi skandinavskih zemalja, pravni sistemi zemalja
latniske Amerike... Više takvih cjelina po određenim parametrima (kriterijima) svrstavaju
se u još veće cjeline, kao npr. common law sistem pava, islamski pravni sistemi. Krajnju
odrednicu prema ovoj vertikalnoj podjeli čine tri najkrupnije cjeline - pravni sistemi u
najširem smislu. To su svega tri kao npr. kontinentalni sistem prava (u koje spadaju
kontinentalno-evropsko i prava istog tipa van evropskog kontinenta) sistem običajnog
prava (u koji spada common law), sistem vjerskog prava (u koje spada islamsko pravo) i.

Pravni sistemi u najširem smislu

Pravni sistemi u današnjem svijetu u najširem smislu grupišu se u pravne sisteme
zasnovane na:
- kontinentalnom (civilnom) pravu
- običajnom pravu i
- vjerskom pravu.
Podjela pravnih sistema na kontinentalo, običajno i vjersko pravo je najšira, pošto se
osnosi na najširu cjelinu - cijeli svijet. U okviru ove globalne podjele, pravni sistemi se
prema kriteriju postojanja zajedničkih povezujućih elemenata, dijele na uže cjeline, koje i

2
tada obuhvataju veliki broj zemalja, pa čak i najveće dijelove teritorije cijelih kontinenata.
Među brojnim dijelovima svakog od prethodno navedenih pravnih sistema, istaći ćemo da
se najvažnijim dijelom kontinentalnog sistema prava smatra kontinentalno-evropsko, u
okviru običajnih pravnih sistema sističe se common law sistem, dok se je među vjerskim
pravnim sistemima najveći sistem islamskog prava.

Pravni sistem kontinentalnog (civilnog) prava predstavlja zajednički naziv za više

pravnih sistema koji se zasnivaju na institucijama nekadašnjeg rimskog prava, čija osnovna
karakteristika je da svoj izvor imaju u pisanim zakonima ili zakonicima (kodifikacijama).
Početak izgradnje ovog sistema se vezuje za Corpus iuris civilis (kodifikacija cjelokupnog
rimskog prava cara Justinijana iz šestog stoljeća), na koju su se do danas dodavane pojedine
institucije crkvenog prava, lokalnih običaja i pravnih teorija u zapadnoj Evropi.
U materijalnom smislu zasniva se na apstraktnim institutima i opštim načelima, iz kojih se
posredno izvode pojedinačna pravila. U procesnom smislu se primjenjuje inkvizitorski
postupak, odnosno odluke donose sudije profesionalci, koje u postupku odlučivanja
nemaju puno slobode u tumačenju zakonskih tekstova, pošto se zakonski tekstovi tumače
dogmatski (doslovno onako kako je u zakonu napisano, bez mogućnosti slobodne
interpretacije). Postojanje porotnih vijeća je vrlo rijetko.

Karakteristika običajnih pravnih sistema je da se zasnivaju na običajima i

presudama sudova koje predstavljaju presedan za donošenje odluke o istom činjeničnom i
pravnom pitanju (precedentno pravo). Najrašireniji od njih je common law, nazivan još
kao anglo-saksonski ili anglo-američki pravni sistem.
Common law nastao je u Engleskoj, a izraz common law vezuje se za
normansko osvjajanje Engleske. Normani su 1066. godine osvojili Englesku a tamo su
zatekli lokalno običajno pravo domaćeg anglosaksonskog stanovništva, te su svoje pravo
izjednačili sa ovim lokalnim običajima u sistemu prava zajedničkog svim ljudima, pa otuda
se naziva common law. Ovo pripada porodici zapadnih pravnih sistema, a Engleska je
danas jedina zemlja u Evropi koja u kojoj nije došlo do recepcije rimskog prava, jer je
zadržala svoj poseban pravni sistem čiju okosnicu čini common law.
Osnovi common law prava udareni su još u 11. i 12. vijeku, kada su pravnici počeli
sa transformacijom primitivnog germanskog i franačkog prava. Moglo bi se reći da je
engleski pravni sistem osnovao kralj Henrik II, koji je vladao Engleskom i Normandijom u
12. vijeku. On je pored postojećeg crkvenog pravnog sistema, prvi u Engleskoj uspostavio
centralni sud sa profesionalnim sudijama i racionalnim sistemom procedure. Važna grana
Engleskog prava je The law of torts. Ova grana prava govori o pravnim lijekovima koji se
daju određenom licu protiv lica koje je nanijelo nepravdu njegovoj ličnosti.
Equity law je sljedeći izvor, potiče iz 14. i 15. vijeka, kada se javio kao skup materijalnim i
procesnih pravila poznat kao equity ili pravo pravičnosti. U to vrijeme, kraljevski opšti
sudovi postali su suviše strogi i formalistički, pa je kancelar uz kraljevsku dozvolu
uspostavio Kancelarov sud koji je primjenjivao pravila i postupke prava pravičnosti, pošto
3
procedura prava pravičnosti bila mnogo elastičnija u odnosu na proceduru opšteg prava.
Slučajevi koji su rješavani pred equty sudom nisu bili iznošeni pred porotom. Ovaj sud
mogao je narediti stranakama da učine ili ne učine neki akt, dok su opšti sudovi uglavnom
izricali imovinske kazne (naknada štete u novčanoj protivvrijednosti). Pravo pravičnosti
osnažilo je neke sporazume koje opšte pravo nije priznavalo. Najvažniji takav slučaj je
„trust“ (povjerenje), tj. slučaj kada neko prenosi svoju imovinu „na povjerenje“ u korist
trećeg lica, ali u slučaju spora pravni lijekovi opšteg prava nisu bili podobni za adekvatno
pobijanje tog ugovora.
Statute law ili zakonodavstvo je treći i glavni istorijski izvor common law prava. Potiče iz
15. vijeka, kada nije postojao nikakav koncept zakonodavstva, te su vladari koristili takvo
stanje i izdavali razne akte koji nisu imali autoritet opštepriznatih zakona. Statute law je
stoga unio izvjestan red u društvo, pošto su pisani akti imali pravnu snagu.

Vjerski pravni sistemi se zasnivaju na vjerskim doktrinama, a od njih je

najpoznatije šerijatsko pravo. Primarni izvori Šerijata, koji su univerzalno prihvaćeni kao
takvi od strane svih muslimana u svijetu, su Kur'an i Sunnet. Kur'an je sveto pismo islama,
za koje muslimani vjeruju da je direktna i nepromjenjena riječ Božija. Sunnet se sastoji od
verskih radnji i citata islamskog proroka Muhameda i naratora kroz svoje prijatelje,
odnosno imame.
Među vjerskim pravnim sistemima jajznačajniji je sistem islamskog prava. Islamsko
pravo treba razlikovati od prava islamskih država, pošto u svijetu postoje i države u kojima
je islamsko pravo ukinuto, kao npr. Turska. U najvećem broju država islamskog svijeta,
islamsko pravo je samo jedan od izvora prava, i to u oblasti ličnog statusa pripadnika
islamske vjeroispovjesti. Ove islamske države su, u nastojanju da modernizuju svoje
društvo, prihvatile mnoga obilježja pravnih sistema država kontinentalo-evropske i
common law tradicije. Interesantno je napomenuti da ja kraljevina SHS nakon prvog
svjetskog rata isto rješenje unijela u svoj pravni poredak, tako da je na njenoj teritoriji,
između ostalih, važilo islamsko pravo u oblasti statusnog, porodičnog i nasljednog prava
pod jurisdikcijom šerijatskih sudova.
Danas postoji određen broj islamskih zemalja u kojima je islamsko
pravo jedini izvor pozitivnog (važećeg) prava. U ovim zemljama islam je zvanična
(državna) religija, islamsko pravo oličeno je u božijoj knjizi - Kuranu, zbog čega islamsko
pravo u ovoj grupi zemalja predstavlja izvor cjelokupnog pravnog poretka.

4
Karta pravnih sistema u najširem smislu
narandžasto - kontinentalno pravo
svijetlo ljubičasto - common law
svijetlo žuto - kombinacija kontinentalnog i običajnog prava
zeleno - vjersko pravo
tamno ljubičasto - kombinacija anglosaksonskog i običajnog prava

Pojam i svrha uporednog (komparativnog) prava

Pojam „upoređivanje” označava misaonu radnju kojom se najmanje dva predmeta

proučavanja sagledavaju kroz izdvajanje i uočavanje njihovih međusobnih sličnosti ili
razlika.
Uporedno (komparativno) pravo je najčešće korišten naziv za proučavanje dva ili
više pravnih sistema, pravnih grana prava ili pravnih instituta najmanje dvije zemlje,
putem međusobnog upoređivanja (komparacije).

Uporedno pravo nastalo je u antičko doba, a njegov nastanak vezuje se za Solona i

Likurga, koji su putovali Sredozemljem proučavajući zakonodavstva i najvažnije pravne
institute zemalja koje su obilazili, a stečena saznanja koristili kako bi najbolja rješenja koja
su uočili unosili u zakone koje su pisali radi primjene u svojoj zemlji. Razvoj uporednog
prava kroz godine i vjekove doveo je do pojave sličnih zakonskih rješenja i instituta u
mnogim zemljama, a ova je dalje uticalo i na unifikacije određenih pravila na
međunarodnom pravu. Prvi međunarodni kongres za uporedno pravo održan u Parizu
1900. godine uticao je na prihvatanje stavova da se pod pojmom uporednog prava
podrazumijeva prvenstveno proučavanje dva ili više zakonodavstava komparativnom
metodom, pri čemu se ista metoda koristi u proučavanjima raznih oblasti prava. Na istom
kongresu je usvojen stav da se uporednopravnim proučavanjem smatra samo svestrano
poređenje raznih instituta dvije ili više zemalja, kojim se prave odgovarajuće analize i
izvode odgovarajući zaključci.

5
 Osnovna svrha uporednog prava je:
- upoznavanje vlastitog prava čije se karakteristike mogu bolje sagledati ukoliko se
uporede sa stranim pravom
- sagledavanje dobrih i loših osobinama pojedinih domaćih pravnih rješenja
- korištenje rješenja iz stranog prava u svrhu implementacije u domaće pravo radi
njegovog usavršavanja
- potreba da proučavanja pokažu mogućnosti za unifikaciju prava i pravac daljeg
razvoja
- otvaranje mogućnosti za upoznavanje i upoređivanje odgovarajućih kolizionih
normi
- proširenje vlastitih opštih znanja iz pravne oblasti

Definicija pojma „uporedni krivični sistemi“ i svrha proučavanja

Prilikom davanja definicije predmeta uporednih krivičnih sistema, neizbježno je da

se vratimo na prethodne definicije pojma uporednog prava i ciljeva uporednog prava.

Saglasno prethodnom, jasno je da se pojam „uporedno pravo“ i pojam „uporedni

krivični sistemi“ razlikuju isključivo po predmetu svog proučavanja. Tako su predmet
proučavanja uporednog prava „sva prava“, odnosno sve oblasti prava, kao npr. krivično
pravo, građansko pravo, upravno pravo i sve druge vrste prava koje postoje u svijetu,
predmet proučavanja uporednih krivičnih sistema je uži, jer se odnosi samo na oblast
krivičnog prava. Tako dolazimo do definicije ovog predmeta. Uporedni krivični sistemi
imaju za predmet proučavanje dva ili više krivično-pravnih sistema, proučavanje pravnih
grana ili pravnih ustanova koje postoje u okviru jednog ili više krivično-pravnih sistema,
koje se vrši uporednom (komparativnom) metodom.

Prilikom primjene komparativne metode poučavanja, moraju se slijediti dva

osnovna pravila. Prvo nalaže da predmet proučavanja mogu biti samo isti ili istovrsni
elementi, te da se ne upoređuju raznovrsni elementi (npr. novčana kazna sa elementima
svijesti učinioca). Drugo pravilo obavezuje da se ne upoređuju neprovjereni elementi
(podaci iz nepouzdanog izvora).

Sve prethodno se može reći i za svrhu proučavanja. Ona se sastoji u sljedećem:

- upoznavanje vlastitog sistema krivičnog prava, čije se karakteristike mogu bolje
sagledati ukoliko se uporede sa drugim sistmima krivičnog prava
- upoznavanje sa dobrim i lošim osobinama pojedinih domaćih krivično-pravnih
rješenja
- korištenje rješenja iz stranog krivičnog prava u svrhu implementacije u domaće
krivično pravo radi njegovog usavršavanja

6
 - potreba da proučavanja pokažu mogućnosti za unifikaciju prava i pravci daljeg
razvoja
- otvaranje mogućnosti za upoznavanje i upoređivanje odgovarajućih kolizionih
normi krivičnog prava
- proširenje vlastitih opštih znanja iz krivično-pravne oblasti

Uporedni krivični sistemi - materijalni aspekti

Sankcije i izvršenje sankcija
Sankcije

Krivične sankcije možemo definisati kao državne mjere izrečene u krivičnom

postupku učiiocima krivičnih djela, koje se sastoje u gubitku ili ograničenju njihovih
prava.

U savremenim zakonodavstvima su zastupljenja dva sistema sankcija - dualistički i

monistički. Najveći broj krivičnih zakonodavstava u svijetu prihvatio je dualistički sistem
krivičnih sankcija, što podrazumijeva da su u sankcije uvrštene kazne i mjere bezbjednosti.
Dualistički sistem krivičih sankcija prvi put primjenjen je u nacrtu švajcarskog kaznenog
zakonika iz 1893. godine, a njegov idejni tvorac je švajcarski pravnik Carl Stooss. Ovaj
sistem je dominantan u krivičnim zakonodavstvima širom svijeta.
Za razliku od dualističkog sistema sankcija koji je preovladavajući i danas,
monistički sistem sankcija ne pravi razlike između kazni i mjera bezbjednosti pa sve
krivičnopravne mjere svrstava u kazne. Potiče iz nekih drugih vremena, postojao je do
XIX vijeka, a danas je prisutan samo u minornom broju zakonodavstava. Najveći
monistički sistem je francuski. Ipak, u francuskoj doktrini se smatra da je taj sistem samo
prividno monistički, jer se u njemu nalaze mnoge kazne koje su po svojoj pravnoj prirodi
mjere bezbjednosti. U svakom slučaju možemo zaključiti da u Francuskoj ne postoji sistem
sankcija, već umjesto sistema sankcija postoji sistem kazni.

Kazne
Prema opštoj definiciji, kazne su zakonom propisane represivne mjere koje sud
izriče učiniocu krivičnog djela u zakonito provedenom postupku, u cilju suzbijanja
kriminaliteta.
Kroz dugogodišnja proučavanja svrhe kazni preovladavale su dvije suprotstavljene
teorije - apsolutna i relativna.
Prva (apsolutna teorija svrhe kazni) zasnivala se na stavu da se kazna mora sastojati
u odmazdi prema učiniocu krivičnog djela i da se učiniocu mora vratiti istom mjerom; pri
tom se nije razmišljalo o njenom dejstvu u budućnosti. Na tragu ove teorije se i danas
nalaze zakonodavstva manjeg broja zemalja.
7
 Za razliku od prethodne, osnovna ideja danas preovladavajuće relativne
teorije svrhe kazni može se iskazati kroz jednu Platonovu misao: „Niko razuman ne
kažnjava zato što se pogriješilo, nego da se ne bi griješilo”. Ova teorija zauzima stav da se
kaznom može uticati na samog počinitelja i na sve druge moguće počinitelje, a danas je
opšteprihvaćena u uporednom zakonodavstvu.

Tjelesne kazne
Smrtna kazna
Smrtna kazna predstavlja krajnju i najstrožiju od svih kazni koje je propisane u
pravnim sistemima uopšte. U mnogim zemljama postoji i danas, a opšta tendencija njenog
ukidanja u stalnom je porastu. Jedan od razloga za njeno ukidanje predstavlja okolnost da
nije moguće otkloniti posljedice pogrešne odluke suda, tako da su u mnogo slučajeva tek
nakon egzekucije pronađeni dokazi koji upućuju na zaključak da lice prema kojem je već
izvršena ova kazna, nje učinilo krivično djelo. 1
Osnov za ukidanje u Evropskom zakonodavstvu predstavlja Protokol broj 6 uz
Konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda Vijeća Europe, koji je donesen u
Strazburu 28.04.1983. godine. Članom 3 ovog protokola propisano je da država strana kao
potpisnica predmetnog protokola ne može odstupiti ni od jedne odredbe tog protokola.
Izuzetak je propisan članom 2, u kom stoji da država strana može u svom zakonodavstvu
predvidjeti smrtnu kaznu za djela izvršena u doba rata ili neposredne ratne opasnosti,
ukoliko je takva kazna predviđena zakonom i u skladu sa zakonskim odredbama o
primjeni. Država strana je u tom slučaju dužna obavjestiti Savjet Evrope o odgovarajućim
odredbama tog zakona.

Ukinuta je u svim evropskim zakonodavstvima osim u Bjelorusiji. U SAD-u ukinuta

je u 16, dok i danas postoji u 36 od ukupno 50 američkih federalnih država.

Zakonodavstva određenih zemalja još nisu ukinula smrtnu kaznu, ali se ona u
praksi ne izvršava (abolicionisti de facto). Tako u posljednjih deset godina ovu kaznu nisu
izvršavale Južna Koreja, Rusija i nekoliko azijskih zemalja. 2
Za razliku od prethodnog, smrtna kazna nije ukinuta i izvršava se u većem broju
zemlja islamskog sistema prava i azijskih zemalja (Afganistanu, Indoneziji, Iranu,
Singapuru, Siriji, Ujedinjenim arapskim Emiratima, Pakistanu, Japanu, većem broju
saveznih američkih država i drugim.3

1
Na internet adresi http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_wrongful_convictions_in_the_United_States
2
Podaci na internet adresi: http://en.wikipedia.org/wiki/Death_row_phenomenon, preuzeti 18.12.2014.
godine.
3
Podaci na internet adresi: http://en.wikipedia.org/wiki/Death_row_phenomenon, preuzeti 18.12.2014.
godine.
8
 Smrtna kazna u svijetu do kraja 2010. godine

Legend   Abolished for all crimes (ukinuta za sva krivična djela)   Abolished for all crimes except under
exceptional/special circumstances, such as crimes committed in wartime (samo za krivična djela učinjena
pod izuzetnim okolnostima, kao npr. za vrijeme rata)   Abolished in practice, under a moratorium or have
not used capital punishment in at least 10 years (ukinuta u praksi ili se ne izvršava u posljednjih 10 godina)
Retainers of the death penalty (propisana i izvršava se)
Podaci na internet adresi: http://en.wikipedia.org/wiki/Use_of_capital_punishment_by_country

49% zemalja u svojim zakonodavstvima još propisuju smrtnu kaznu. Od toga, u svega 4%
zakonodavstava izriče se izuzetno, odnosno samo za određena krvična djela koja su
počinjena u izuzetnim okolnostima, kao npr. za vrijeme rata. U 25% zakonodavstava nije
ograničena na izuzetne okolnosti, ali ne primjenjuje se u posljednjih deset godina.
Konačno, u 20% zemalja ne postoje zakonska ograničenja za njeno izricanje ili izvršenje u
praksi. Prema informacijama iz decembra 2014. godine, Liban i Tadžikistan uvršteni su u
listu zemalja koje u posljednjih deset godina nisu izvršile ovu kaznu i prethodno izloženi
podaci mogu se neznatno korigovati.

Krivična djela za koja se izriče smrtna kazna

Pažljivija analiza zakonodavstava svih zemalja koje u svojim sistemima krivičnih

kazni sadrže i ovu kaznu ukazuje kako je opšteprihvaćeno pravilo da se smrtna kazna
izriče za krivična djela koja spadaju u kategoriju najtežih. To su u pravilu krivična djela
koja se sama po sebi smatraju teškim (mala in se - ubistva s umišljajem i teška ubistva),
razna krivična djela protiv međunarodnog prava (genocid, ratni zločini, zločini protiv
civilnog stanovništva i druga), ona koja karakteriše masovnost i nastupanje teških
posljedica prema oštećenim (trgovina oružjem, opojnim drogama, štetnim supstancama,
neispravnim lijekovima, oružjem za masovno ubijanje ljudi).

9
 U Japanu se još može izreći za krivična djela paljevinu građevina i zgrada u kojoj
žive ljudi, paljevinu voza, tramvaja, broda i slično, ali se izriče vrlo rijetko, uglavnom za
ubistva i razbojništva sa smrtnom posljedicom.
Zakonodavstva islamskog svijeta kao npr. Ujedinjenim Arapskim Emiratima, Iranu,
Pakistanu, izriče se za umišljajna ubistva, trgovinu opojnim drogama, terorizam, te za veći
broj tzv. „hudud“ krivičnih djela (za koje se smatra da su "tvrdnje o Bogu" a deliktno
ponašanje se ispoljava u raznim vidovima bogohuljenja), kao npr. preljuba (vanbračni
seks), blud, prelazak muslimana iz islama u drugu religiju (otpadništvo). Pored toga, izriče
se za različite vidove suprotstavljanja legalnoj vlasti i slična.
U zemljama Azije čiji stanovnici imaju drugačija vjerska i politička opredjeljenja se
ova kazna izriče suviše često. U tom kontekstu je nainteresantniji kineski zakon, po kojem
se smrtna kazna može izreći se za čak 66 krivčnih djela.

Načini izvršenja

Predmetna kazna danas se izvršava brojnim i raznovrsnim metodama. Najčešći

načini izvršenja su odrubljivanje glave (Saudijska Arabiji i Irak), električna stolica (u SAD,
gdje je donedavno električna stolica bila najčešće korištena metoda, a od 2000. godine
češće se koristi tzv. smrtonosna injekcija), vješanje (Egipat, Iran, Japan, Pakistan,
Singapur), strijeljanje (Bjelorusija, Kina, Somalija, Tajvan, Uzbekistan, Vijetnam) i
kamenovanje (Afganistan, Pakistan).

Kamenovanje
Kamenovanje (lapidation) predstavlja jedan od oblik smrtne kazne koja se izvršava
tako da grupa ljudi baca kamenje na osuđeno lice dok ovo umire. Time se nijedan
pojedinac u grupi se identifikuje kao onaj koji ubija, kao što je to u slučaju kada kaznu
izvršava samo jedan (sudski, državni) egzekutor. Sporija je od drugih oblika izvršenja, a
kamenovanje kao oblik izvršenja se smatra mučenjem.

U starom vijeku poznavali su je skoro svi narodi (Egipćani, Persijanci, Jevreji, Grci,
Rimljani i Gali). Kamenovanjem se kažnjavalo npr. ubistvo roditelja, izdaja domovine,
kršenje sakralnih propisa, preljuba. Krivca su obično izvodili izvan grada simbolizujući
tako njegovo isključenje iz zajednice. Kamenje su bacali svi prisutni, a gomila kamenja pod
kojom je leš osuđenog smatrala se mestom prokletstva. Još postoji u islamskim
zakonodavstvima.

10
 Izvorni naziv ove kazne u islamskoj literaturi je Rajm (Arapski : rjm ), a ona i danas
predstavlja pravni oblik sudske kazne u ovim zakonodavstvima. Postoji nekoliko zemalja u
kojim se izriču osude na smrt kamenovanjem, ali se one ne izvršavaju. 4
Kamenovanje je propisano u šerijatskom pravu za nedozvoljene seksualne odnose, i
to definitivno za preljubu koju počine oženjeni muškarac ili udana žena. Za osudu
potrebni su kao dokaz priznanje preljubnika/preljubnice, ili iskazi četiri svjedoka. Prema
određenim tumačenjima, može biti izrečena za vanbračne seksualne odnose (između
muškaraca i žene koji nisu u braku) i za predbračne seksualne odnose.

Zemlje u kojim postoji kazna kamenovanje u zakonskoj formi (svijetlo bordo) i u običajnoj
ili nekoj drugoj vansudskoj formi (tamno bordo).

Kazneni zakon u Iranu bitno je promijenjen nakon islamske revolucije 1979., kad
su u njega uvedene šerijatske kazne poput kamenovanja, bičevanja ili amputacije udova.
No sama kazna kamenovanjem rijetko se koristila u Iranu, u kojem je zbog nje bilo
neslaganja i unutar samih režimskih struktura.
Iranski zakon o izvršenju kazni, član 23-Kamenovanje
Kada se izvršava smrtna kazna kamenovanjem, ukoliko je do osude došlo na osnovu
priznanja osuđenog datog nakon izvršenja krivičnog djela, sudija koji je donio presudu će
prvi baci kamen , a zatim drugi. Ako je, međutim, do osude došlo na osnovu izjave nekog
svedoka, taj svjedok će baciti prvi kamen na osuđenog a zatim sudije koje su donijele
presudu. Osuđeni na smrt kamenovanjem, koji su djelomično ukopani u zemlju (muškarci
do struka, žene do ramena), mogu spasiti život ako se uspiju osloboditi tokom izvršenja
kazne.

Ne postoji službena brojka, ali po podacima Međunarodnog odbora protiv

kamenovanja, čije je sjedište u Njemačkoj, od 1980. do 2010. izvršeno je oko 150 smrtnih
kazni kamenovanjem.

4
Na internet adresi http://en.wikipedia.org/wiki/Stoning)

11
 Bičevanje
Posljednje zakonodavstvu u Evropi koje je poznavalo bičevanje jeste Englesko, a
kazna je ukinuta tek 1948. godine. Bičevanje se izvršavalo „korbačen od nekoliko bičeva“
koji se u stvari sastojao od devet kožnih traka koje završavaju jednim čvorom. U
zakonodavstva koja su poznavala a među posljednjim ukinula ovu kaznu se svrstava i
Rusko, a kazna je ukinuta zakonodavnom reformom iz 1945. godine. Dok je postojala ova
kazna, odnosno osuda na kaznu bičevanja pod nazivom „macke“ (prema izvoru Vujaklija,
strana 430), izvršavala se bičem ili kandžijom načinjenim od kože zvanim „knut“.

Važno je ukazati kako je Evropski sud za ljudska prava 1978 godine zauzeo stav
kako je tjelesno kažnjavanje maloljetnika sa Manskog ostrva (ostrvo u Irskom moru)
osuđenom za nasilje, suprotno članu 3 Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih
sloboda (zabrana mučenja), koji zabranjuje „kazne ili nečovječan ili ponižavajući
tretman“.5 Sud iznosi stav da, usprkos činjenici da veći dio populacije sa ovog ostrva smatra
da je bičevanje efikasno sredstvo odvraćanja, nikada ne treba pribjegavati kaznama
suprotnim članu 3, bez obzira na njihov efekat odvraćanja. 6

U Kanadi je 1965 zabilježeno da kako je jedan sud izrekao tada zakonom propisanu
kaznu bičevanja licu koje je učinilo krivično djelo silovanja, iznoseći stav da je izrečena
kazna opravdana i da može ostvariti zakonom propisane ciljeve. U svakom slučaju, ova
kazna je u Kanadi ukinuta 1972. godine. Članom 12 Povelje o pravima i slobodama iz
1982. godine su zabranjena „okrutna i ponižavajuća postupanja“, tako da je ponovno
uvođenje ove ili sličnih kazni nakon toga praktički postalo nemoguće.

Sve američke države su u vremenskom periodu od 1952. godine do 1972. godine

ukinule ovu kaznu. Međutim, i nakon toga se javljaju pojedini autori koji iznose stav da je
tjelesno kažnjavanje opravdano. Neki autori koji su protivnici kazne zatvora tako smatraju
da je zatvor određena vrsta torture i tokom 1983. godine (Newman) predlažu da se za
napade na imovinu uvede tjelesno kažnjavanje kao npr. električni šokovi naučno
kontrolisani.7

U zemljama šerijatskog prava ova kazna još postoji. Izriče se uz smrtnu kaznu ili
odvojeno za nedozvoljene seksualne odnose (smrt kamenovanjem ili stotinu udaraca
bičem) ili druge vrste polnih odnosa koji nisu u skladu sa pravom (osamdeset udaraca

5
Presuda od 25.04.1987. godine u predmetu Tyrerc/Royaume Uni; tjelesno kažnjavanje u školi se na isti
način smatra kao degradirajući tretman. Detaljnije u Pradel, Ž. (2009): Komparativno krivično pravo. Preveo
sa francuskog Obrad Perić, Beograd: Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu (naslov originala Droit pénal
comparé, 2008, Paris, strana 17.
6
Ibid.
7
Pradel, Ž. (2009): Komparativno krivično pravo. Preveo sa francuskog Obrad Perić, Beograd: Pravni
fakultet Univerziteta u Beogradu (naslov originala Droit pénal comparé, 2008, Paris), str. 18.
12
bičem), konzumaciju opojnih sredstava (osamdeset udaraca bičem). Pravila dokazivanja su
stroga, te uključuju i nesporne iskaze svjedoka očevidaca.

Amputacije i druge tjelesne kazne u vjerskim pravnim sistemima

Odsjecanje i zasjecanje ruke se prema šerijatskim zakonima, za krađu izriče kazna
amputacije ruke. Postoje i drugi vidovi primjene sličnih tjelesnih kazni.
Libijski zakon iz oktobra 1972 godine za određena krivična djela propisivao je
kaznu istovremenog odsjecanja desne šake i lijevog stopala. 8 Jedan od primjera primjene
kazne odsjecanja ruke učiniocu krivičnog djela krađe predstavlja i Nigerija. 9
U novije vrijeme se javljaju i druge vrste tjelesnih kazni, koje imaju za cilj zaštitu
određenih religijskih uvjerenja. Tako je u Saudijskoj Arabiji za čitanje Biblije uvedena
kazna lomljenja i zasjecanja ruke, te su već zabilježena su izvršenja ove kazne tokom 2013.
godine.10

Prema odredbama Iranskog kaznenog zakonika, za krivično djelo pod nazivom

„morabeh“ (član 279 ga definiše kao izradu oružja koje je opasno za život, imovinu ili čast
ljudi ili kojim se kod ljudi prouzrokuje strah ili stvara atmosfera nesigurnosti), može biti
izrečena kazna raspeća (u vezi sa prethodnim naslovom), a može i kazna istovremene
amputacije desne ruke i lijeve noge).
Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija propisana je procedura izvršenja kazne
raspeća. Tako u zakonskom tekstu stoji da osuđenik mora biti vezan leđima suprotno
raspeću s lica, sa nogama blago iznad zemlje u vertikalnom položaju (član 24). Osuđenik
ostaje u takvom položaju tri dana, pod nadzorom policije. Nakon tri dana, skida se sa
raspeća, ako je mrtav, biće sahranjen u skladu sa vjerskim obredima i pravilima o sahrani.
U suprotnom, (on ili ona) je slobodan. Ako je potrebno, nakon skidanja sa raspeća može
mu se pružiti medicinska pomoć.
Napomena: Ako se utvrdi da je raspeto lice mrtvo prije nego što istekne tri dana, tijelo
može da se skine radi obavljanja vjerskih obreda i pripreme za sahranu.

Kazne lišenja slobode

Ove kazne postoje u svim zakonodavstvima. Razlike se uglavnom javljaju u pogledu
dužine trajanja lišenja slobode, pa u tom smislu razlikujemo zakonodavstva koja lišenje
slobode poznaju kao jedinstvenu kaznu i zakonodavstva koja poznaju dvije ili više varijanti
lišenja slobode. Među onim koja poznaju više varijanti lišenja slobode preovladava podjela
na kaznu zatvora u ograničenom trajanju i kaznu zatvora u doživotnom trajanju.
Očiglednije razlike između pojedinih zakonodavstava javljaju se u visini zakonom
propisanih okvira za odmjeravanje kazne zatvora u ograničenom trajanju, kao i u uslovima
8
Ibid., strana 19.
9
09.11.2011. godine, sud je izrekao kaznu odjecanja desne šake dvojici optuženih koji su ukrali psa vrijednog
628 EUR. Detaljnije na internet adresi http://www.emirates247.com/news/world/nigerian-court-sentences-
2-to-amputation-for-theft-2011-09-09-1.417572, podaci preuzeti na dana 01.04.2015. godine.
10
Detaljnije na internet adresi: http://beograd.in/kazna-za-citanje-biblije-u-saudijskoj-arabiji/
13
za uslovni otpust sa izdržavanja kazne. Iako u suštini ne postoje velike razlike u pogledu
vrsta sporednih sankcija koje se izriču uz kaznu zatvora ili i uslova za njihovo izricanje, u
pojednim zakonodavstvima pronalazimo sporedne sankcije koje su imanentne samo
pojedinim zakonima. Uz prikaze pojednih zakonskih rješenja ćemo ukazati i na njih.

Kazna lišenja slobode (zatvor) ima više modaliteta. Tako postoje zakonodavstva
koja propisuju kaznu zatvora kao jedinstvenu i ova kazna se izriče u granicama jednog
zakonom propisanog okvira (minimuma i maksimuma). Prema tradicionalnoj podjeli,
razlikujemo kazne zatvora u ograničenom trajanju i kazne zatvora u doživotnom trajanju.
U okviru kazne zatvora u ograničenom trajanju je u mnogim zakonodavstvima propisano
više kazni zatvora sa različitim okvirima (minimumom i maksimumom), što u stvari
predstavlja primjenu principa srazmjernosti, tako da dužina trajanja zatvora zavisi od
težine učinjenog krivičnog djela. Uz to, u mnogim zakonodavstvima se uz kaznu zatvora
kao glavnu, mogu izreći i specifične sporedne kazne.

Jedinstvena kazna lišenja slobode podrazumijeva da postoji samo jedan okvir za

odmjeravanje kazne, npr. od 30 dana do 20 godina, te se sve kazne zatvora odmjeravaju
samo u ovom rasponu. Postojala je početkom dvadesetog vijeka u više evropskih
zakonodavstava, npr. u njemačkom, švedskom, švajcarskom, portugalskom, meksičkom,
finskom i drugim, dok su u određenim zakonodavstvima kao npr. Francuske, Holandije,
Islanda i Španije bile propisane dvije ili tri vrste (okvida za odmjeravanje) kazne zatvora. 11

U posljednje vrijeme su se i u zakonodavstvima Njemačke, Švedske, Švajcarske i

Portugala desili pomaci u pravcu uvođenja više vrsta i okvira za izricanje kazne zatvora u
ograničenom trajanju.

Kazna zatvora u ograničenom trajanju

Prvi zatvori javili su se krajem 16. vijeka u Holandiji, ali su ubrzo postali sredstvo
za iskorištavanje zatvorenika kao radne snage. Kako bi izbjegle teškoće u organizovanju
rada zatvora, neke zemlje su uvele deportaciju osuđenika u prekomorske kolonije. Tako su
engleski osuđenici deportovani u Australiju i Sjevernu Ameriku, a francuski u Gvajanu.
Danas je ova kazna kritikovana u mnogim zemljama, jer se smatra da puno košta državu.
Kazna zatvora u ograničenom trajanju izriče se kao:
- jedinstvena kazna (samo jedan minimum kazna, npr. 30 dana i samo jedan
maksimum trajanja, npr. 20 godina) izriče se unutar samo jednog zakonskog okvira
- više kazni u različitim okvirima odnosno trajanjima (npr. u određenim
slučajevima maksimum može biti 20 godina, u drugim 25 godina, u trećim 30 godina)

Kao zatvor u jedinstvenom trajanju (jedinstvena kazna) standardno je zastupljena u

mnogim zakonodavstvima širom svijeta. Postoji u Švedskoj, gdje se izriče u rasponu od 14
11
Pradel, opp. cit., strana
14
dana do 10 godina. Na Islandu traje do 16 godina, a za neka djela se prema učiniocu može
primjeniti terapija lijekovima ili drugi tretmani.

Za razliku od prethodnog, postoje i zakonodavstva koja propisuju više okvira za

odmjeravanje kazne, odnosno daju više raspona za odmjeravanje, kao npr. zakonodavstva
Portugala, Francuske i Mongolije.

Broj lica na izdržavanju kazne zatvora na 100.000 stanovnika.

Kazna zatvora u doživotnom trajanju (doživotni zatvor)

Kazna zatvora u doživotnom trajanju (doživotni zatvor) naziv je za zatvorsku kaznu
na osnovu koje je osuđenik prisiljen ostati u zatvoru do kraja svog biološkog života. U
savremenom svijetu se smatra drugom najstrožom krivičnopravnom sankcijom iza smrtne
kazne, odnosno najstrožom kaznom u onim zemljama koje su smrtnu kaznu ukinule. U
zakonodavstva mnogih država je uvedena upravo kao "humana" zamjena za smrtnu kaznu,
jer nakon nje teoretski pretpostavlja najefikasnije sredstvo specijalne prevencije, pošto je
time osuđeni trajno (do kraja života) spriječen da ponovi izvršenje krivičnog djela. S druge
strane, mnoga su zakonodavstva uz kaznu doživotnog zatvora uvele opcije koje
osuđenicima omogućavaju puštanje na slobodu, najčešće u obliku uslovnog otpusta.

Ova kazna postoji u svim sjevernoameričkim državama i u manjem broju država

južne Amerke, na australskom kontinentu, u pretežnom broju zakonodavstava Evrope i
Azije, dok je na afričkom kontitnenetu zastupljena u svega nekoliko zakonodavstava.

Izriče se za različite vrste krivičnih djela prema međunarodnom pravu, djela protiv
države i krvična djela sa teškim posljedicama. Tamo gdje ne postoji smrtna kazna, smatra
se najtežom kaznom.

15
 U drugoj polovini 20. vijeka je doživotni zatvor, slično kao i smrtna kazna, u
mnogim zemljama došao pod udar kritičara, koji ga smatraju "nehumanom" i neefikasnom
kaznom, s obzirom da se osuđenici na doživotni zatvor izricanjem te kazne smatraju trajno
izbačenim iz društva, odnosno gube bilo kakav interes za rehabilitaciju. Još u 19. vijeku su
kaznu doživotnog zatvora iz svojih sistema izbacile Španija i Portugal, a ta je praksa postala
posebno raširena u latinoameričkim zemljama. Doživotni zatvor su kasnije počele ukidati i
mnoge evropske zemlje, pa su umjesto toga uvedene maksimalne zatvorske kazne od 40,
30, 20, pa i 15 godina.

Doživnotni zatvor još postoji u više evropskih zamalja, kao npr. u mađarskom
Krivičnom zakoniku gdje ne može trajati kraće od 40 godina. Francuski kazneni zakonik
propisuje ga, pored prethodno navedenih, i za posebne oblike ubistva, torturu i varvarstvo,
teške oblike silovanja, trgovinu drogama, otmicu aviona, broda ili drugog prevoznog
sredstva, ucjene izvršene od strane organizovane grupe i druga teška krivična djela. U
Australiji izriče se za teška krivična dela, uključujući ubistvo, izdaju i komercijalne
trgovine drogom na teritoriji države i teritoriji pod nadležnošću Vrhovnog suda Australije.

Zakonodavstva novonastalih Balkanskih država danas nemaju institut doživotnog

zatvora, a ovaj institut nije postojao ni u zakonodavstvu bivše Jugoslavije, gdje je najstroža
kazna iza smrtne bila kazna zatvora od 20 godina. Nastojanja da se, nakon ukidanja smrtne
kazne 1990-ih, uvede kazna doživotnog zatvora, su izazivala oštre reakcije liberalne
javnosti i aktivista za ljudska prava. Kao zamjenu za kaznu doživotnog zatvora su pojedine
balkanske države u svoja kaznena zakonodavstva uvele maksimalne zatvorske kazne od 30
do 45 godina (zakonodavstva u Bosni i Hercegovini npr.).

  Kazna doživotnog zatvora se primjenjuje

  Kazna doživotnog zatvora se može izreći samo pod specifičnim uslovima
16
  Kazna doživotnog zatvora je ukinuta
  Status nepoznat, pretpostavlja se da je ukinuta

Kazne bliske lišenju slobode

Na početku dvadesetog vijeka učestale su kritike opravdanosti primjene kazni

lišenja slobode (zatvor), te se ukazivalo kako ove kazne predstavljaju veliko finansijsko
opterećenje za društvo, a ne donose očekivane pozitivne ofekte. Kazne bliske lišenju
slobode nastale su kao reakcija na kaznu lišenja slobode, te predstavljaju alternativu za tu
kaznu. U jednoj grupi se nalaze kazne koje su povezane sa penitercijarnom ustanovom
(zatvorom), a u drugoj su one koje nisu povezane sa tom ustavnovom.

Kazne povezane sa penitercijarnom ustanovom (zatvorom)

Polusloboda je povezana sa penitercijarnom ustanovom (zatvorom), jer osuđeni za

vrijeme izdržavnje kazne boravi u zatvoru. Razlikuje se od zatvora po tome što se
osuđenom, koji se nalazi na izdržavanju kazne zatvora, dozvoljava da jedno vrijeme
provodi i izvan zatvora.
Među kontinentalno-evropskim zakonodavstvima, ova kazna postoji
u Italiji, gdje je uvedena 1981. godine članom 55 tzv. zakona o depenalizaciji. U
italijanskom zakonodavstvu poluzatvor podrazumijeva obavezu osuđenog da tokom svakog
dana 10 časova provede u zatvoru, a dok je na slobodi ne smije posjedovati oružje i
municiju, pa čak i u slučaju kada mu je posjedovanje ovih sredstava odobreno od strane
policije. Kod ove kazne se osuđenom za vrijeme boravka na slobodi osuđenom mogu
odrediti druge mjere kao npr. oduzimanje vozačke dozvole, vraćanje pasoša ili obaveza da
pasoš, u određenim vremenskim intervalima ili u određeno vrijeme, dostavlja na uvid
policiji ili sudu.
Vikend zatvor je sličan prethodnoj kazni, te se osnovna razlika između njih sastoji
u tome što je kod vikend zatvora osuđeni obavezan da vikende provodi u zatvoru, dok se
tokom radnih dana nalazi na slobodi.

Kazne koje nisu povezane sa penitercijarnom ustanovom (zatvorom)

Kućni zatvor (house arrests) spada u savremene kazne, a uveden je prvenstveno

radi smanjenja troškova izvršenja kazne u pinitercijarnim ustanovama (zatvorima).
Kontrolu izvršenja ove kazne je tokom njenog uvođenja na samom početku devedesetih
godina vršio državni službenik, dok se od 1983. godine primjenjuje kontrola putem
elektronske narukvice.

17
 Uslovi kućnog zatvora mogu se razlikovati, ali bi se moglo sa sigurnošću zaključiti
kako je danas opšteprihvaćeno pravilo da se osuđeni ne trebaju ograničavati tako da u kući
borave 24 sata dnevno. Većina programa omogućava da lica koja su imala posao prije
osude nastavljaju da rade, a u kućnom pritvoru borave neradnih sati. Pored toga
omogućava se da napuštaju svoje kuće radi obavljanja drugih obaveza, npr. vjerske
obaveze, odlazak ljekaru i slično. Mnogi programi takođe dopuštaju da napuste kuću za
obavljanje drugih redovnih poslova kao npr. odlazak u nabavke, pranje veša i druge. Za
uzvrat obavezni su da obavljaju komnikaciju sa državnim organima radi provjere da li se
nalaze u kući. Izuzeci postoje čak i u slučajevima kada žele da posjete svoje prijatelje koji
su osuđeni i nalaze se na izdržavanju kazni zatvora u drugim peniterciarnim ustanovama.

Postoji nekoliko vrsta „specijalnog“ kućnog zatvora. Ove vrste kućnog zatvora su
strožije, pa osuđeni može izići iz kuće samo u izuzetnim slučajevima, ili u kući mora
boraviti u striktno određenim vremenskim intervalima ili u određeno vrijeme dana, ne
smiju izlaziti u slabo osvjetljene zone i slično. Učiniocima najtežih krivičnih djela, onim
koji su ranije osuđivani, nasilnicima i drugim sličnim kategorijama zabranjuju se bilo kakvi
izlasci, pa se čak i programi liječenja ili intervencije medicinskog osoblja obavljaju u
kućnom zatvoru.

Odlaganje izvršenja kazne i izbjegavanje izricanja kazne

Uslovna osuda

Mišljenja u teoriji i praksi o pravnoj prirodi uslovne osude su podijeljena. U jednoj

grupi zakonodavstava se smatra posebnom vrstom sankcije, u drugoj grupi se smatra
modifikacijom kazne, dok se u zakonodavstvu Francuske smatra kaznom.

Englesko-američki model (binding ower i probatio)

Termin uslovna osuda (probatio) vuče korjene od latinske riječi probatio

(testiranje, provjeravanje), a institut je istorijski nastao u praksi engleskih odnosno
američkih sudova. U Engleskoj se pojavila početkom XIII vijeka pod nazivom
recognizance ili binding over, što ima značenje određene vrste obaveze. U sudskoj praksi
se počela učestalo isticati potreba izbjegavanja izvršenja odluke o osudi na određena
krivična djela pa se odluka o osudi počela zamjenjivati specifičnom vrstom ugovora
između sudije i delikventa, kojim učinilac krivičnog djela izbjegava sankciju a obavezan je
jedino da poštuje naloge suda; u Engleskoj je ova praksa bila široko prihvaćena te postoji i
danas. U SAD se ova sankcija označava treminom probatio a njen nastanak vezuje se za

18
izvjesnog Johna Augustusa, obućara iz Bostona, koji je 1841. godine preuzeo ulogu garanta
za dobro vladanje u budućnosti delikvenata, naročito skitnica i pijanaca koje je sudija bio
spreman da osudi, Augustus je uvjeravao sudije da će paziti na ponašanje optuženog i
tražio od sudije da ovaj ne izriče presudu, a sudije su prihvatale njegov prijedlog 12. Uslovna
osuda u sličnoj formi se nakon toga javlja i u drugim Američkim federalnim jedinicama,
dok Kanada primjenjuje isti model, ali nadzor delikventa vrše ovlaštena lica. U svakom
slučaju karakteristika probacije je da sudija ne izriče presudu, a umjesto toga optuženom
nameće određene obaveze, pod uslovom da ove obaveze saglasno prihvata i optuženi.

Danas se osnovna razlika između engleske recognizance ili binding over i američke
probacije ogleda u tome što probacija podrazumijeva nadzor osuđenog od strane
ovlaštenog lica. Nadzor može biti obavljan na različite načine, u zavisnosti od kategorije
učinjenog krivičnog djela.
U američkim federalnim jedinicama postoje različite vrste nadzora, među kojim
neke zahtijevaju pridržavanje nekih vrlo strogih pravila. Među njima su intenzivna
uslovna osuda i kućni pritvor. Ova vrsta nadzora je gotovo uobičajen oblik nadzora za
nasilnike i kriminalce višeg ranga kao npr. članove bande, učinioce seksualnih delikata i
slične. Dajemo primjer iz zakonskih odredaba federalne američke države Arizona.
Intenzivna uslovna osuda se izriče kao alternativa izricanja kazne za
one koji ne prekrše obaveze iz standardne uslovne osude. Intenzivna Probni nadzor (IPS)
dizajniran je da obezbjedi strogu kontrolu i nadzor tako što ograničava i prati kretanje a
naročito aktivnosti osuđenog koje se odnose na isplatu naknade oštećenim.
Osuđene u kućnom pritvoru prate timovi koji se sastoje od jednog starijeg službenog lica
za izvršenje uslovne slobode i službenika za nadzor. Tim prati aktivnosti osuđenog i
obavlja posete sa najmanje četiri puta nedeljno. Nedeljni kontakti mogu biti reducirani
kada osuđeni prolazi kroz fazu početnog intenzivnog nadzora. Osuđeni su obavezni da
dostavljaju sve podatke o svojim primanjima i da obave četrdeset (40) časova rada mesečno
u korist restitucije zajednici. Učinilac koji uspešno završi rigorozni intenzivni probacioni
nadzor se potom vraća na standardni nivo izvršenja uslovne osude. 13
Česti oblici nadzora izvršenja probacije u Americi su još GPS praćenje i
Computer Management. GPS praćenje i kućni pritvor se najčešće primjenjuju prema
maloljetnicima, čak i ako su učinile blaže krivično djelo. Kompjuterski nadzor
podrazumeva instaliranje softvera za praćenje tako da se može utvrditi šta učinilac radi na
kompjuterskoj mreži.
Neke jurisdikcije zahtevaju da se nadzirani odreknu svojih ustavnih prava iz
četvrtog amandmana koji je vezan za pretres i pljenidbu, nenajavljenu kontrolu u kući ili
12
Pradel, opp. cit. str. 38
13
Detaljnije na internet stranici http://www.superiorcourt.maricopa.gov/AdultProbation/AdultProbation
Information/Supervision/IntensiveProbationSupervision.asp
19
na radnom mjestu, osmatranja i korišćenje elektronskog nadzora ili satelitsko praćenje.
Pod uslovima za ove vrste proverjavanja se podrazumijeva da osuđeni mora ostati na
poznatoj adresi za cijelo vrijeme trajanja probacije.

Francusko-belgijska uslovna osuda

Ova vrsta uslovne osude potiče s kraja XIX vijeka a danas je opšteprihvaćena u
evropskim zakonodavstvima. Kod nje je karakteristično da sud izriče kaznu, ali odlaže
njeno izvršenje. Primarni uslov je da optuženi ranije nije osuđivan ili da se smatra
neosuđivanim, npr. da je istekao rok provjeravanja u kojem isti nije učinio novo krivično
djelo. Ukoliko u vrijeme odlaganja kazne učini novo krivično djelo, stavlja se van snage
prethodni uslov, bez obzira na prirodu ranije izrečene kazne.
Krajem XIX i početkom XX vijeka se javlja tendencija izricanja uslovne osude za
blaža krivična djela, što je danas gotovo opšteprihvaćeno pravilo. Pošto je danas ovaj
institut široko prihvaćen, pojedina nacionalna zakonodavstva čine različite modifikacije u
pravcu ublažavanja uslova za njeno izricanje. Kao razlozi za takav stav se navodi da
uslovna osuda omogućava smanjenje troškova države za izvršenje kazni, te davanje nove
šanse učiniocima. Danas ovaj model postoji u mnogim zakonodavstvima Latinske
Amerike, Afrike, pa čak i u Skandinavskim zakonodavstvima. U jednom dijelu
kontinentalno-evropskih zemalja, kao npr. Italiji ili u novonastalim balkanskim
zakonodavstvima, uslovna osuda se može izreći samo ukoliko su ispunjeni uslovi da je
ranije neosuđivan i da mu je za konkretno krivično djelo izrečena kazna zatvora do dvije
godine. U jednom dijelu zakonodavstava uz uslovnu osudu se mogu izreći i druge obaveze.

Rad u opštem interesu

Rad u opštem interesu ili rad na slobodi jedan je od oblika alternativnih sankcija,
sankcija kod kojih je naglašeno specijalno preventivno dejstvo (sprečavanje učinioca da
izvrši novo krivično djelo). Ova sankcija koristi se kada radi postizanja ciljeva izricanja
sankcija nije potrebno primjeniti kaznu zatvora. Dobra je aternativa kazni zatvora i zbog
toga što se primjenom ove kazne umjesto zatvora izbjegavaju visoki troškovi koji
uobičajeno prate izvršenje kazne zatvora i drugi negativni efekti kazne zatvora, kao što su
odvajanje osuđenog od porodice i bližnjih, negativan uticaj ostalih osuđenih koji zajedno
sa njim izdržavaju zatorsku kaznu, prekid školovanja radi odlaska u zatvor, prestanak
radnog odnosa optuženog i izostanak prihoda, te mnogi drugi.

Ova alternativna sankcija javila se u posljednjim decenijama dvadesetog vijeka, a

sastoji se u tome da osuđeni, ukoliko se tome ne protivi, određen broj časova radi u korist

20
zajednice. Time se otklanja šteta koju je nanio zajednici izvršenjem krivičnog djela, a u isto
vrijeme se ponovo integriše u društvo.

Nastao je kao ideja ministarstva pravde Kvebeka 1976. godine, ideja je realizovana u
nekoliko dijelova Kvebaka a kasnije se proširio na cijeli Kvebek. Danas potoji kao
samostalna (glavna) kazna u zaokonodavstvima Francuske, Luksemburga, Belgije i
Portugala, dok se u Njemačkoj javlja kao jedan modalitet uslovne osude.

Zabrane i obaveze

Zabrane se primjenjuju kao preventivne mjere (koje učinioce sprečavaju da vrše

nova krivična djela) u slučajevima kada su krivična djela učinili prilikom vršenja neke
djelatnosti. Zabranom daljeg vršenja takvih djelatnosti, učinilac ostaje bez mogućnosti da u
okviru iste djelatnosti ponovi izvršenje krivičnog djela. Postoje dvije vrste zabrana -
zabrane u vezi sa profesionalnom aktivnošću ili aktovnošću bliskoj profesionalnoj i
zabrane koje nisu u vezi sa profesionalnom djelatnošću.

Zabrane u vezi sa profesionalnom aktivnošću propisane su kao dopunska kazna. U

francuskom zakonodavstvu su to zabrane vršenja javnih funkcija ili profesionalnih ili
društvenih djelatnosti do pet godina. U Engleskoj se može zabraniti direktoru da upravlja
društvom do 15 godina. Zabranama koje nisu u vezi sa profesionalnom aktovnošću se u
zemljama common law sistema prava osuđenom zabranjuje da kontaktira i uznemirava
oštećenu, da se približava prostorijama u kojima ovaj živi i slično.

Obaveze se uglavnom sastoje u naknadi štete koja je pričinjena izvršenjem

krivičnog djela. Određena zakonodavstva poput engleskog ili kanadskog propisuju da sud
može obavezati osuđenog da namiri štetu koju mu je pričinio oštećenom izvršenjem
krivičnog djela.

Imovinske kazne

Novčana kazna
Novčana kazna jedna je od najstarijih. Sastoji se u plaćanju određene sume novca od
strane učinioca u korist države. Osnovni razlog za njeno uvođenje leži u činjenici da se
ona prema fizičkim licima izriče uglavnom za relativno blaga krivična djela. U
siromašnijim državama, poput nekih južnoameričkih država, izriče se sporadično. Njenim
izricanjem, umjesto da država troši novac za izvršenja nekih kazni kao što su npr. kazna

21
zatvora, država štedi znatne sume novca koje bi u suprotnom morale izdvajati za izvršenje
kazne zatvora.

Oblici i modeli odmjeravanja novčane kazne su raznovrsni. U nastavku ćemo se

upoznati sa osobinama modela fiksnih novčanih kazni, model dani - novčana kazna i
model proporcionalnih novčanih kazni.

Model fiksnih novčanih kazni

Kod fiksnih novčanih kazni, koje se nazivaju i opštim novčanim kaznama, najčešće
se u zakonu propisuje njen minimum i maksimum ili samo maksimum, dok se
odmjeravanje visine prepušta diskrecionoj ocjeni suda, a ograničenja postoje jedino u
pogledu zakonskih okvira. U novijim zakonodavstvima određuje se samo njen maksimum.
U nekim od njih primjenjeno je načelo srazmjernosti, te se krivična djela razvrstavaju
prema svojoj težini u više kategorija, te je za svaku kategoriju propisana maksimalna
kazna. Po metodu fiksnih novčanih kazni, novčana kazna odmjerava
su više kontinentalno- evropskih i zakonodavstava zemalja koje se nalaze na
sjevernoameričkom kontinentu. U nekim od ovih zakonodavstava zastupljeni su i drugi
modeli novčane kazne.
U holandskom kaznenom zakoniku prihvaćen
je model fiksnih novčanih kazni, u praksi izriče za djela manjeg značaja, a visina kazne
zavisi od toga u koju od šest kategorija težine je svrstano konkretno krivično djelo. U Italiji
se pod pojmom novčana kazna podrazumijeva i globa, a izriče se i u fiksnom iznosu
isključivo kao glavna. U finskom zakonodavstvu, se i sumarnom novčanom kaznom, ne
može prelaziti iznos 200 EUR, a plaća se za prekršaje. U francuskom zakonodavstvu se
primjenjuje isključivo za prekršaje, postoji pet kategorija prekršaja.
U državama sjevernoameričkog kontinenta se novčana kazna izriče uglavnom za
prestupe i prekršaje, ali nikada za zločine (najteža krivična djela). U Kaliforniji se izriču
kao glavne kazne isljučivo za prestupe, mogu izricati i uz kaznu zatvora kao sporedne. U
Floridi propisana je opšta odredba da se prestupi mogu kažnjavati zatvorom u trajanju do
12 mjeseci i novčanom kaznom do 500 $.

Proporcionalna novčana kazna

Novčana kazna se u određenim pravnim sistemima određuje proporcionalno,

odnosno primjenjuje se načelo srazmjernosti pa se njena visina određuje u zavisnosti od
visine dobiti koju je ostvario učinilac izvršenjem krivičnog djela ili u zavisnosti od visine
štete koja je izvršenjem djela pričinjena oštećenom. Stoga se ovakav model naziva
modelom proporcionalne novčane kazne.

22
 U Italiji se novčana kazna može odrediti i proporcionalno visini ostvarene dobiti ili
štete koja je pričinjena izvršenjem krivičnog djela, te što je učinilac izvršenjem krivičnog
djela ostvario veću dobit ili pričinio veću štetu, i kazna je veća. Može biti uvećana ili
umanjena i do tri puta.

Model dani - novčana kazna (dnevni iznosi)

Krajem XIX vijeka pojavila se u Južnoj Americi model dani - novčana kazna, koji se
još naziva i model dnevnih iznosa. Na Evropskom kontinentu pojavila se počekom XX
vijeka i to u Finskoj i Švedskoj. Danas je ova kazna široko rasprostanjena a metode su
raznovrsne, te se u nekim zakonodavstvima izriče i kao zamjena za kaznu zatvora.
Najčešće se određuje minimum i maksimum novčane kazne za svaki dan, a ovaj iznos se
množi sa brojem dana. Unutar ovog modela dnevni iznosi određuju se po tzv. sistemu neto
dohotka, što predstavlja prosječan dnevni neto prihod učinioca krivičnog djela ili prihod
koji je ovaj mogao postići na dnevnom iznosu, dok se drugi zasniva na sistemu gubitka i
predstavlja visinu dnevnog gubitka učinioca koji se mjeri prema parametru gubitka
životnog standarda.
U austrijskom krivičnom zakonodavstvu usvojen je model dnevnih iznosa, a
primjenjen je sistem gubitka standarda. U Švedskoj postoji više modela. Novčana kazna
odmjerava se u dužini od 30 do 150 dana, a visina zavisi od ekonomske moći učinioca.
Finski zakon propisuje da se može izreći u rasponu do 240 dnevnih iznosa. Visina dnevnog
iznosa određuje se prema kriteriju ekonomska moći učinoca. Ako učinilac ima veće
prihode, tada može da se poveća dnevni iznos.

Mješoviti modeli novčane kazne

Generalno, najveći je broj zakonodavstava se ne opredjeljuje samo za jedan model,

već u pravilu primjenjuje dva modela. Stoga se u ovim slučajevima može govoriti o
mješovitim modelima.
Francuska je usvojila klasifikaciju djela prema težini, pa postoje prekršaji, prestupi i
zločini. Novčana kazna se izriče kao klasična novčana kazna u fiksnom iznosu ili kazna po
sistemu dnevnih iznosa najviše do 360 dana. U Švedskoj postoji više modela. Sumarna
novčnana kazna se odmjerava kod krivičnih djela za koje se izriču u sumarnim
(skraćenim) postupcima kao jedinstvrena kazna za koju je propisana maksimalna visina do
500 SVK. Postoji i tzv. jedinstvena novčana kazna u visini do 200 SVK, tzv. standardna
minimalno 100 SVK. Može se zamjeniti tako što se dva neplaćena iznosa dnevne kazne
mijenjaju za dan zatvora, a dan zatvora odgovara iznosu 20 EUR.

23
 Ukratko možemo rezimirati da su u kontinentalno-evropskim zakonodavstvima
uglavnom primjenjeni modeli klasične novčane kazne u fiksnom iznosu (Francuska.
Švedska i Finska) i novčane kazne dani - novčana kazna (Njemačka, Austrija).
U kontinentalo-evropskim zakonodavstvima primjenjeno je načelo srazmjernosti,
tako da su krivična djela prema težini razvrstana u više kategorija, a svakoj kategoriji
odgovara određena visina novčane kazne. Nasuprot tome, zakonodavstva država koje su
bila predmet naše alaboracije a pripadaju common law sistemu prava, prihvatila klaslični
model novčane kazne u fiksnom iznosu, ali ne primjenjuju ovo načelo, pa visinu iznosa
novčana kazne određuje na drugi način.
Model dani - novčana kazna nije zastupljen u zakonodavstvima navedenih
dviju država američke federacije čija zakonodavstva pripadaju common law sistemu. Za
razliku od toga, ovaj model zastupljen je u više zakonodavstava zemalja kontinentalno-
evropskog sistema prava, a visinu dnevnog iznosa novčane kazne računa se po sistemu
neto dohotka ili sistemu gubitka.
Novčane kazne izriču se za lakša deliktna djelovanja u većini
zakonodavstava, kako onim koja pripadaju kontinentalno-evropskom tako i onim koja
pripadaju common law sistemimu prava.

Oduzimanje imovine (konfiskacija)

Oduzimanje imovine ili konfiskacija u svim sistemima sprovodi se na osnovu
odluke suda, kojom se od fizičkog ili pravnog lica oduzima cjelokupna ili jedan dio
imovine i prenosi na državu. U uporednom zakonodavstvu najčešće se koristi izraz
„konfiskacija imovine“, pa ćemo prilikom izlaganja pojednih rješenja iz uporednog
zakonodavstva koristiti ovaj izraz u skraćenom obliku „konfiskacija“, a izraz „oduzimanje
imovine“ ćemo koristiti prilikom izlaganja rješenja iz zakonodavstava u Bosni i
Hercegovini i zakonodavstava novonastalih balkanskih država.

Do oduzimanja imovine čije se

posjedovanje dovodi u vezu sa izvršenjem krivičnog djela može doći u krivičnom postupku
protiv učinioca ili nezavisno od krivičnog postupka. Oduzimanje imovine u krivičnom
postupku (krivičnopravna konfiskacija) je tradicionalni oblik, a za oduzimanje imovine je
potrebno dokazati da je lice kod kog se imovina nalazi učinilo krivično djelo, te da je
imovinu stekao izvršenjem krivičnog djela za koje je osuđen. To se dokazuje
pravosnažnom osuđujućom presudom.

Oduzimanje imovine može biti potpuni ili djelimično. Potpuna konfiskacija

imovine sastoji se u oduzimanju cjelokupne imovine učinioca i predaji državi. Ova vrsta
konfiskacije bila je uobičajena nakon drugog svjetskog rata. Tada je ex Jugoslaviji

24
primjenjivana prema licima koja su osuđivana na smrtnu kaznu za krivična djela protiv
države, a konfiskacija izricana uz smrtnu kaznu kao sporedna kazna. Potpuna konfiskacija
se danas primjenjuje samo u izuzetnim slučajevima.
Mogućnost za oduzimanje imovine propisana je u nekoliko međunarodnih
dokumenata. Jedan od prvih je Bečka Konvencija protiv nezakonitog prometa opojnim
drogama iz 1988. godine, koja je omogućila trajno oduzimanje imovinske koristi stečene
krivičnim djelima prometa opojnih droga. Zatim slijede Krivičnopravna konvencija Vijeća
Evrope protiv korupcije,14 Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog
kriminala,15 Konvencija Savjeta Evrope o pranju novca, otkrivanju, privremenom
oduzimanju i konfiskaciji dobiti stečene kriminalnim radnjama i o finansiranju terorizma
koja je donesena u Varšavi 16.05.2005. godine.16
Zakonodavstvo Rusije (član 104.1) danas propisuje primjenu za teška krivična djela
protiv države i djela iz koristoljublja. U francuskom zakonodavstvu primjenjuje se u
odnosu dio ili cjelokupnu imovinu, pokretne ili nepokretne stvari, bez obzira da li se one
nalaze u posjedu kolektiva ili pojedinca (član 215-3 tačka 3) a oduzimanje imovine je moguće
samo za zakonom striktno propisane grupe krivičnih djela ili za određena krivična djela, kao
što su zločini protiv čovječnosti (član 213 stav 3) i trgovina opojnim drogama (član 222-49 stav
1).

Ukoliko konfiskacija imovine realno nije moguća jer ta imovina ne postoji ili nija
moguće pronaći imovinu, u pojedinim zakonodavstvima je propisano da može biti oduzeta
imovina u novčanoj protuvrijednosti imovinske koristi i sredstava koja je učinilac koristio
za izvršenje krivičnog djela (ekvivalentna konfiskacija). Ovaj sistem konfiskacije imovine
vodi porijeklo iz Engleske, najviše je zastpljen u zakonodavstvima zemalja običajnog prava
odnosno, ali postoji i u nekoliko zemalja kontinentalno-evropskog sistema prava, kao npr.
u Austriji i Holandiji.

U uporednom zakonodavstvu je vrlo često primjenjuje djelimična konfiskacija, koja

se u pravilu odnosi na predmete koji su korišteni ili namjenjeni za izvršenje krivičnog
djela (instrumenta scelaris), nastali izvršenjem djela (producta scelaris), te predmate koji
su objekt krivičnog djela. U francuskom krivičnom zakoniku postoji kazna 17 koja nosi naziv
konfiskacija, ona se odnosi na stvari koje su korištene ili namjenjene za izvršenje krivičnog
djela ili su nastale izvršenjem krivičnog djela (član 131-6 stav 10). Djelimična ili potpuna
konfiskacija je propisana za krivična djela protiv humanosti, bez obzira da li se kao učinioci
javljaju fizička (213-1 tačka 4) ili pravna lica (213-3 tačka 2). Konfiskacija se može odnositi i na

14
Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, Međunarodni ugovori, broj 36/01.
15
Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, Međunarodni ugovori, broj 3/2002.
16
Službeni glasnik BiH - Međunarodni ugovori broj 14/07.
17
U ovom zakoniku ne postoji sistem sankcija, sve su kazne.
25
imovinu trećih lica koja nemaju doticaja sa učinjenim krivičnim djelom, izuzev ukoliko se radi
o predmetima koji su podobni za restituciju 18 (131-21 stav 2). U kanadskom Krivičnom
zakoniku je propisano da predmet konfiskacije može biti i imovina koja pripada trećim licima
koja nisu učinioci krivičnog djela ili nisu imala doticaja sa učinjenim krivičnim djelom (član
432 stav 4 u vezi sa stavom 3).

U određenim slučajevima nije moguće dokazati da je lice steklo imovinu

izvršenjem krivičnog djela, ali je sasvim izvjesno da pojeduje imovinu koja nije srazmjerna
njegovim prihodima (imovina neizvjesnog kriminalnog porijekla). U jednoj grupi
zakonodavstava je propisano da vlasnici takve imovine koji su osuđivani za krivična djela
organizovanog kriminala, terorizma ili trgovine drogama imaju obavezu da dokažu
zakonito porijeklo takve imovine, pa se primjenjuje inverzni postupak dokazivanja
porijekla imovine. Odlika ovog postupka je da se teret dokazivanja da je imovine stečena
na zakonit način se prebacuje na posjednika imovine, pa on mora dokazati da je imovina
stečena na zakonit način; ukoliko to ne uspije, imovina mu se oduzima i prenosi u
vlasništvo države.
Najimpresivnije rezultate na polju oduzimanja imovine
postiže Italija. Poslove finansijske istrage, na vlastitu inicijativu inicijativu ili na inicijativu
pravosudnih i drugih organa, vodi Finansijska policija (Guardia di Finanza) koja je
hijerarhiski podređena ministru privrede i finansija, predstavlja dio Italijanskih oružanih
snaga a raspolaže sa više od 600 brodova i brodica i više od 100 aviona koji patroliraju
Italijanskim teritorijalnim vodama. 19 Imovina koja se privremeno oduzima potiče od djela
financijskog kriminala, krijumčarenja i trgovine drogama. Nakon otvaranja finansijske
istrage i pribavljanja dokaza o imovini iz kojih proizilazi sumnja u nezakonito porijeklo,
Finansijska policija može privremeno blokirati imovinu, a kada završi istragu o imovini
može zahtijevati i da vlasnik dokaže njeno porijeklo. Primjenjuje se inverzni teret
dokazivanja porijekla imovine, pa lice upisano kao vlasnik mora dokazati njeno zakonito
porijeklo. Ukoliko to ne uspije, imovina mu se trajno oduzima. Imovinom upravlja
Agencija za javnu imovinu (Agenzia del Denanio). O rezultatima rada Italijanskih
institucija koje se bave poslovima privremenog i trajnog oduzimanja imovine riječito
govori podatak da je samo u jednoj akciji italijanske policije u toku 2007. godine, od mafije
i raznih mafijaških organizacija koje se pod velom pravnih lica bave prividno legalnim
djelatnostima, oduzeta imovina u vrijednosti šest milijardi EUR. Italijani koriste
konfiskovanu imovinu za borbu protiv mafije, u društvene svrhe, kao pomoć
siromašnima... Oduzimaju se hoteli, fabrike, firme, zgrade, novac, nakit, ukratko sve.

18
Povrat predmeta koji pripadaju oštećenim.
19
Podatak objavljen na internet adresi: http://en.wikipedia.org/wiki/Guardia_di_Finanza, sadržaj preuzet
16.08.2011. godine.
26
Proizvodni objekti se uopšte ne zatvaraju za vrijeme trajanja postupka, već se u njima
nastavlja rad sve dok se (prodajom) ne pronađe novi vlasnik. 20
Nasuprot Italijanskom primjeru, u Slovačkoj je inverzni sistem dokazivanja
porijekla imovine egzistirao vrlo kratko. Naime, u junu 2005. godine je donešen Zakon o
dokazivanju izvora imovine koji je propisivao da Finansijska policija ima široka ovlaštenja
za utvrđivanje vrijednosti imovine a kad utvrdi da vrijednost imovine prelazi legalni
prihod za 1000 puta, pismeno prijavljuje sumnju nadležnom tužiocu. Tužilac dalje
utvrđuje eventualno postojanje nesrazmjere između imovine i zakonito pribavljenih
prihoda, pa ako utvrdi postojanje nesrazmjere, sudu podnosi zahtjev za oduzimanje
imovine. Sud u građanskom postupku donosi presudu kojom se može utvrditi da je
imovina stečena na nezakonit način te da se ona oduzima u korist države. Slovački Ustavni
sud je već 06. oktobra 2005. godine utvrdio da taj zakon nije u skladu sa Ustavom. 21

Prethodno izloženi model konfiskacije je povezan sa ranijom osudom posjednika

imovne i zato smo ga svrstali u kategoriju imovine neizvjesnog kriminalnog porijekla.
Sljedeći model potiče iz američkog zaonodavstva i sudske prakse, ali nije vezan za osudu.
Ovaj postupak je usmjeren protiv imovine, tako da za pokretanje postupka konfiskacije
nije obavezan uslov da je vlasnik imovine osuđivan. Zbog toga za ovaj postupak označava
kao građanskopravna konfiskacija imovine. U SAD postoji od 1970, a u posljednjih
petnast godina uveden je u mnoga zakonodavstva širom svijeta (Australija, Kanada, Fidži,
Malezija, Novi Zeland, Republika Irska, Južnoafrička Republika, Velika Britanija). U
početku je bio prihvaćen u zemljama common law sistema prava, dok ga u posljednje
vrijeme usvajaju i zakonodavstva kontinentalno-evropskog sistema prava (uključujući
Holandiju, Kolumbiju i Filipine). Mauricijus je poslednja država koja je usvojila
građanskopravni model oduzimanja imovine (čije zakonodavstvo pripada mješovitom
sistemu prava), a zakon o oduzimanju imovine na snazi je od februara 2012. godine. 22

20
podaci o akciji u Italiji pod naslovom Čeka se regulisanje imovine, Agencija Beta, članak na Internet
stranici: http://www.beta.rs/, sadržaj preuzet 03.01.2008. godine.
21
Vidjeti kod Jeleč, Nihada i Osmanović, Aida (2012): Propisi o oduzimanju imovine stečene krivičnim
djelom i upravljanje tom imovinom, komparativni pregled, istraživanje broj 107, dokument broj 03/10-50-
19-409-1/12 od 29.01.2012. godine, Sarajevo: Istraživački centar Sekretarijata Parlamentarne skupštine
Bosne i Hercegovine, dostupno na internet adresi:
https://www.parlament.ba/sadrzaj/about/istrazivanja/default. aspx?id=34805&langTag=bs-BA&pril=b, sadržaj
preuzet 07.03.2013. godine.
22
Savet Evrope (2013): Projekat oduzimanje imovinske koristi stečene krivičnim delom u srbiji (CAR),
Građanskopravno oduzimanje (konfiskacija in rem) pojašnjenje i studija o uticaju, Naslov originala: Impact
Study on Civil Forfeiture, Savet Evrope Kancelarija u Beogradu, urednik Silvija Panović-Đurić, dostupno na
internet adresi: http://www.coe.int/t/dghl/cooperation/economiccrime/corruption/Publications/CAR/
Impact %20Study%20on%20Civil%20ForfeitureSE.pdf, sadržaj preuzet 24.02.2015. godine.
27
 Izbor sankcije i ciljevi

Opšti principi i smjernice za izbor sankcija

Najveći poznavaoci uporednog krivičnog zakonodavstva ističu da se u svim pravnim

sistemima kao konstanta javljaju četiri opšta principa za izbor sankcije. To su pricipi:

- individualizacije kazne (da bude prilagođena konkretnom slučaju)

- konzistencije (slični slučajevi da završavaju sličnim presudama)
- proporcionalnosti (da kazna odgovara težini učinjenog krivičnog djela)
- totaliteta (da se učinilac više krivičnih djela kažnjava jednom kaznom) 23

Ovi principi uneseni su u pretežan broj kontinenetalno-evropskih zakonodavstava i

zakonodavstava zemalja common law sistema prava.

Pod naslovom individualizacija kazni, u francuskom Krivičnom zakoniku

propisano je okvirno pravilo da sud, prilikom odmjeravanja kazne unutar zakonom
propisanih okvira, treba da cijene okolnosti izvršenja krivičnog djela i okolnosti vezane za
ličnost učinioca krivčnog djela (član 132-24). Jedan dio predmetnog principa, onaj koji se
odnosi na potrebu da se kazna prilagodi ličnosti učinioca krivičnog djela, podignut je na
nivo ustavnog principa.
U zakonodavstvima zemalja common law sistema prava primjenjuju
se predmetni principi. Tako je u kanadskom krivičnom zakoniku iz 2010. godine određeno
da se izriče radi prekidanja protuzakonitog djelovanja, odvraćanje, po potrebi izlovanje od
ostatka društva, readaptacija, naknada štete oštećenim i društvu, te formiranje svijesti
učinioca o potrebi odgovornosti za štetu koja je nanesena oštećenoj strani.
Zakonodavstva u SAD-u su usvojila pravila tzv. smjernice za odmjeravanje sankcija
(sentences guidelines), koje su posljednji put dopunjene u novembru 2014. godine. 24
Prema smjernicama, ključna su dva parametra za odmjeravanje sankcija - težina učinjenog
krivičnog djela i ranija kriminalna prošlost učinioca. Vertikalno je određen stepen težine
krivičnog djela od broja 1 do 43, dok je horizontalno određena sudska prošlost optuženog
u skali od 1 do 6. Kazna se može učitati na mjestu gdje se ove dvije kolone ukrštaju, jer se
na tom mjestu nalazi raspon kazne koji je naznačen u mjesecima. Raspon je takav da sudija
ima minimalnu mogućnost za odstupanja prilikom određivanja trajanja kazne, najviše do
25%.

Posebni principi za izbor sankcija u zakonodavstvima islamskih zemalja

23
Pradel, opp. cit., strana 53.
24
Na internet adresi: http://www.ussc.gov/sites/default/files/pdf/guidelines-manual/2014/ 2014sentencing_
table.pdf, sadržaj preuzet 06.04.2015. godine.
28
 Sistematizacija sankcija u pravnim sistemima zemalja koje se oslanjaju na vjerske
tradicije, naročito zemalja u kojima se primjenjuje šerijatsko pravo, zasniva se na
kriterijima koji koji su drugačiji od svih ostalih. Naime, posebni principi za izbor krivičnih
sankcija u zakonodavstvima islamskih zemalja kartakteristični su po tome što se izbor
sankcija ne vrši po težini krivičnog djela, već po vrsti zaštitnog objekta. Tako se striktno
izdvajaju krivična djela koja predstavljaju povrede određenih vjerskih načela ili pravila
ponašanja koja su u suprotnosti sa istrijskim izvorima prava određenih zemalja, a sankcija
se određuje u zavisnosti od toga koja vjerska načela su povrijeđena konkretnim
ponašanjem. Slijedi izlaganje radnji izvršenja određenih krivčnih djela, veze između tih
radnji i određenih vjerskih načela ili pravila, te izbora kazne zbog same prirodi povrede
navedenih načela i pravila.

1. Hadud ili Hudud na arapskom doslovno „granica“ ili „ograničenje“. Ovaj izraz
koristi se često u islamskoj literaturi za označavanje granice prihvatljivog ponašanja
i kazne za teška krivična djela. U islamskom pravu (šerijat), hadud se obično odnosi
na klasu kazni koje su fiksne za određena krivična djela koja se smatraju „božijim
tvrdnjama“. Vezuje se za krivčna djela krađe, predbračnih polnih odnosa,
konzumiranje alkohola i napuštanje vjere.
2. Fasad predstavlja moralni koncept koji zabranjuje muslimanima da se „širi nered na
muslimanskoj zemlji“, moralna korupcija protiv Boga, i svaki drugi oblik
izražavanja ili aktivnosti od strane nemuslimana ili otpadnika islama koji stvara
poremećaj u muslimanskoj zajednici.
U poslednjih nekoliko godina, ovaj koncept je unesen u zakonodavstva islamskih
republika Pakistana i Irana. U Iranu se koristi za vođenje krivičnih postupaka ili
prijetnje prema političkim opozicionim organizacijama, a neki islamski mislioci su
definisali djela terorizma kao "Fasad ".25
3. Bogohuljenje u Islamu je neprihvatljiv iskaz ili radnja u vezi Boga, Muhamed ili
bilo čega što se smatra svetim u islamu . Kur'an bogohuljenje smatra
nedozvoljenim, ali ne precizira nikakvu kaznu za ovozemaljsko bogohuljenje.
Hadisi, koji predstavljaju još jedan izvor šerijata, propisuju različite kazne za
bogohuljenje, uključujući i smrt. Različite pravne škole islama imaju drugačiju
kaznu za bogohuljenje, u zavisnosti od toga da li je bogohulnih musliman ili
nemusliman, muškarac ili žena . Kazne su zatvor, bičevanje, amputacije, vješanje i
ili odsecanje glave.
4. Zina je kategorija krivičnih djela koja se vezuju za nedozvoljene seksualne odnose
između muslimana koji nisu u braku. To uključuje predbračne i vanbračne polne
odnose, preljubu (sporazumnog seksualne odnose van braka), blud (konsenzualni
seksualni odnos između dva lica različitog pola koja nisu u braku) i homoseksualne
odnose (konsenzualni seksualni odnos između istopolnih partnera ). Tradicionalno,
25
Detaljnije vidjelti na internet adresi http://en.wikipedia.org/wiki/Fasad, preuzeto 12.03.2015. godine.
29
 oženjen ili neoženjen musliman može imati seksualni odnos izvan braka
nemuslimankama, sa ili bez njihovg pristanka, a takav odnos nije kažnjiv.
5. Tazir predstavlja kaznu, obično tjelesnu, koju određuje sudija po slobodnom izboru
za šest taksativno određenih krivičnih djela: krađa (amputacija ruke), nedozvoljeni
seksualni odonosi (smrt kamenovanjem ili stotina udaraca bičem), nedokazane
optužbe nedozvoljenog seksualnog odnosa (osamdeset udaraca bičem),
konzumaciju opojnih sredstava (osamdeset udaraca bičem), odmetništvo (smrt ili
progonstvo), te razbojništvo (smrt). Dokazivanje ovih djela je povezano sa vrlo
strogim dokaznim standardima, pa se za dokazivanje ovog krivičnog djela zatijeva
postojanje većeg broja konkretnih dokaza (uključujući i iskaze očevidaca). Izricanje
kazni je stoga uglavnom ograničeno na krivična djela iz grupe hudud djela
(krivična djela o božijim tvrdnjama).
6. Kizis na arapskom ima značenje "osveta u naturi " ili osveta po principu taliona,
koji je izražen maksimom „oko za oko, zub za zub“. Ovaj princip daje određena
prava oštećenom ili njegovim nasljednicima u slučaju kada je izvršenjem djela
pretrpio štetu, kada je tjelesno povrijeđen ili ubijen Musliman. U slučaju ubistva,
kizis daje pravo najbližim rođacima ubijenog, ukoliko to sud odredi, da oduzmu
život učiniocu.
7. Dija u doslovnom prevodu znači „novac za krv“ ili „otkup“. To je alternativna
kazna za učinjena krivična djela iz kategorije „kizis“, jer predstavlja novčanu
nadoknadu koja se isplaćuje oštećenom koji je izvršenjem djela pretrpio štetu ili je
tjelesno povrijeđen; ukoliko je oštećeni smrtno stradao u predmetnom krivičnom
događaju, kazna se isplaćuje najbližim rođacima ubijenog.
8. Rajm je riječ koja znači " kamenovanje " To se obično koristi da se odnosi na
izvršenje kazne za djela iz grupe Hudud, te izvršenje teče tako što organizovana
grupa ljudi baca kamenje na osuđenog sve dok ovaj ne umre. Prema islamskim
zakonima, ova kazna propisuje se za preljubu koju učini oženjeni ili udata žena. Da
izricanje osude zahtijeva se priznanje od preljubnika/preljubnice, ili iskazi četiri
svjedoka saglasna u svim relevantnim elementima djela. Neke muslimanske sekte,
tvrde da se ovo pravilo ne može naći tumačenjem Kur'ana. Ova kazna primjenjuje
se takođe kod krivičnih djela predbračnog polnog odnosa (između muškaraca i
žene koja nije u braku).

U određenim zakonodavstvim islamskih zemalja, ova kazne predstavlja samo prvu

stepenicu u lancu stepenastog sistema odmjeravanja kazni.
Iranski kazneni zakonik iz 2013. godine u slučajevima ponovnih izvršenja krivičnih
djela (povrat) propisuje svojevrstan stepenasti sistem kazni, tako da se u slučaju izvršenja
svakog novog krivičnog djela, tzv. „had kazne“ za krađu izriču sljedećim redosljedom:
- za prvo učinjeno krivično djelo se izriče amputacija cijele dužine četiri prsta desne
ruke, tako da nakon amputacije ostaje samo palac i dlan ruke

30
 - kada nakon prvog učini drugo krivično djelo, izriče se kazna amputacije lijevog
stopala
- ako po treći put učini krivično djelo, tada mu se izriče kazna doživotnog zatvora
- smrtna kazna se izriče učiniocu koji po četvrti put učini krivično djelo

Princip tree strikes offences u SAD-u

Povrat (učinjenje krivičnog djela od strane lica koje je ranije oduđivano), u pravilu
se strožije kažnjava. Tako je u Engleskom Crime Sentences act propisan doživotni zatvor
za lice koje je po drugi put oglašeno krivim za seksualno krivično djelo ili nasilje. U
Španskom krivičnom zakoniku iz 2011. godine, poslije tri osude se kazna povećava „za
jedan nivo“ (član 66). U francuskom kaznenom zakoniku je propisano da lice koje je
osuđeno za krivično djelo kažnjivo kaznom zatvora do 10 godina i ponovi krivično djelo,
može biti kažnjeno kaznom do 20 ili čak 30 godina.

U zakonodavstvu SAD-a primjenjuje se zakon pod nazivom „tree strikes law“.

Prema uvodnom dijelu zakonskog teksta, ovaj zakon primjenjuje se u cilju da se pojača
zaštita javnosti izricanjem duže zatvorske kazne prema licima koja su ranije učinila teška
krivična djela ili krivična djela praćena nasiljem i za ta krivična djela su osuđivana.
Svakom ko je treći put, ili bilo koji naredni put osuđen, izriče se kazna doživotnog zatvora
bez mogućnosti pomilovanja u periodu od naredni 25 godina (član 6 stav 1).
Ako imamo u vidu dva od četiri prethodno navedena opšta principa
za izricanje sankcija (individualizacija kazne - da je prilagođena konkretnom slučaju;
proporcionalnosti - da odgovara težini učinjenog krivičnog djela), ova vrsta sankcija se ne
uklapa u opšte principe i teško da može predstavljati opravdan izuzetak.

Prema dostupnim podacima, u SAD-u su u čak 3.278 slučajeva razlog za doživotni

zatvor bila nenasilna krivična dela, kao što su npr. krađa jakne od 159 dolara ili uloga
posrednika u prodaji marihuane u vrednosti od 10 dolara. Uz to treba istaći da su oko 65 %
osuđenika bila lica obojene puti.26

Posebni režimi sankcija

Za određene kategorije učinilaca krivičnih djela, prvenstveno maloljetnike,
delikvente koji su naročito opasni zbog toga što su povratnici u izvršenju krivičnih djela ili
za delikvente sa težim mentalnim smetnjama, klasična reakcija društva koja se ispoljava u
izricanju sankcija zasnovanih na krivici učinioca, nije odgovarajuća. U takvim slučajevima
nije moguće obezbijediti odgovarajuću društvenu zaštitu niti integraciju delikventa u
društvo na zadovoljavajući način.
26
Detaljnije na internet stranici http://www.blic.rs/Vesti/Svet/419945/Zivi-sahranjeni-Osudjeni-na-
dozivotnu-robiju-zbog-minornih-zlocina od 14.11.2013. godine.
31
 U prethodnim decenijama su u ovakvim slučajevima zakonodavci pribjegavali
izricanje presuda čije trajanje nije fiksno određeno. Tako su propisavane izricanje kazne sa
minimalnim trajanjem i bez propisanog maksimuma ili kazne bez minimuma a sa
fiksiranim maksimumom (relativna neodređenost) ili čak nisu predviđeni nikakvi okviri
(minimum i maksimum), pa su ustanove za izvršenje kazni donosile odluku o danu izlaska
osuđenog iz zatvora. Ova ideja je nastala u američkom zakonodavstvu 1878. godine i
prilično je uspješno realizovana, uprkos tome što je stalno bila kritikovana. U novije
vrijeme se postavlja pitanje da li je u svakom konkretnom slučaju potrebno da se ova kazna
individualizuje (prilagodi ličnosti delikventa) iz jedne od tri navedene kategorije ili je
možda bolje da se delikventima izriču mjere bezbjednosti. Drugu od ove dvije alternative
su zamislili italijanski zakonodavci krajem XIX vijeka.

Mladi delikventi

Mladi delikventi su posebno osjetljiva kategorija. Postoje dvije osnovne koncepcije,

koje su prisutne u različitim pravnim sistemima. Prva, tradicionalna, zasniva se na stavu
da maloljetnike od određenog starosnog doba treba kažnjavati (penalni model). Drugi se
zasniva na stavu da maloljetnike treba držati van krivičnog prava i podvrgavati samo
mjerama bezbjednosti (nepenalni model). Ovaj model se naslanja na liberalni model koji je
u posljednje vrijeme široko prihvaćen u uporednom zakonodavstvu i u odnosu na
punoljetna lica.

Penalni model
Ovaj model ima tri različite varijante, koje se zasnivaju na stavu da maloljetne
učinioce treba kažnjavati, dok razlika između ovih varijanti postoji u obimu kažnjavanja.
Prema prvoj varijanti, koja je najrepresivnija, svaki maloljetnik koji učini neko
teško krivično djelo a blizak je punoljetstvu, može biti kažnjen kao punoljetno lice. Ova
varijanta je zastupljena u zakonodavstvima američkih država. Postoji i u Holandiji, gdje se
maloljetnik starosti 16 ili 17 godina može tretirati kao punoljetan i prema njemu
primjenjivati sankcije kao prema punoljetnom licu.
Druga varijanta se zasniva na stavu da se prema maloljetniku, upravo zbog starosne
dobi, trebaju primjenjivati sankcije koje su manje stroge u pogledu trajanja i izvršenja.
Zastupljen u Engleskoj, te se prema maloljetniku izriču sankcije poput zadržavanja i
stručnog osposobljavanja, nadzora socijalnog radnika u trajanju do 3 godine, neplaćenog
rada u opštem interesu, naredbe da popravi štetu ili stavljanja na probu.

Treća varijanta se zasniva na stavu o potrebi postojanja dvostrukog sistema sankcija.

Tako je u Švajcarskoj prema licima starosti 10 do 15 godina moguće primjenjivati jedino
vaspitne ili disciplinske mjere, a za lica od 15 do 18 godina novčanu kaznu i zatvor najviše
do 4 godine. U Francuskoj se izriču mjere bezbjednosti a kazne zatvora za teška krivična
djela reduciraju na 20 godina. U SAD i Njemačkoj postoji zatvor između 6 mjeseci i 2
32
godine i stavljanje na probu. Pored toga, treba napomenuti da se kućni zatvor u SAD
primjenjuje više prema maloljetnim nego prema punoljetnim licima. Konačno u Holandiji
su glavne kazne zadržavanje i novčana kazna, alternativne sankcije su rad u opštem
interesu i popravak štete, a dopunske kazne oduzimanje vozačke dozvole i zatvaranje sa
elektronskom narukvicom tokom noći.

Nepenalni model
Radi se o modelu koji je građansko-pravne prirode, pošto se protiv maloljetnika ne
vodi krivični postupak, a gonjenje za učinjeno krivično djelo zamjenjuje drugim mjerama.

Prva primjer ovog modela postoji u kanadskom zakonodavstvu, gdje maloljetni

učinilac krivičnog djela opominje, upozorava ili šalje u zajedničku ustanovu ili mu se
izriču mjere koje se smatraju vansudskim. Vansudske mjere su popravljanje štete, povrat
kradenih stvari, dobrovoljni rad u korist zajednice, boravak u nekoj od ustanova za njegu.
Ipak, postoje i izuzeci. U slučajevima izvršenja teških krivičnih djela, maloljetnik može
biti stavljen pod nadzor, dok za izvršenja najtežih krivičnih djela kao npr. ubistvo ili
seksualni delikti, maloljetnik stariji od 14 godina može biti podvrgnut režimu sankcija
(kazni) koje su propisane za punoljetna lica.
Druga varijanta je zastupljena u Belgiji kroz koncept „maloljetnika u
opasnosti“ koji podrazumijeva nedisciplinu i skitničenje praćeno izvršenjem krivičnih
djela. U tom slučaju može biti stavljen pod nadzor lokalnog odbora za zaštitu mladih,
smješten u dom ili ustanovu za zaštitu mladih sve do nastupanja punoljetstva.
Prema Portugalskoj varijanti učinilac djela u starosnoj dobi od 12 do
16 godina je odgovoran ali se prema njemu primjenjuju samo vaspitne mjere poput
uskraćivanja prava na vožnju motora, obaveza stručnog usavršavanja ili smještaj u drugu
porodicu. Poseban model postoji u Španiji jer je maloljetnik odgovoran, ali se
prema njemu primjenjuju samo mjere koje su projektovane tako da ga štite od potencijalno
opasnih situacija koje mogu isprovocirati izvršenje krivičnog djela. To su prvenstveno
otvoreni ili zatvoreni režimi praćeni radnom djelatnošću, terapeutski ili ambulantni
tretmani, sloboda pod nadzorom, obavljanje usluga bez naknade u korist zajednice, posjeta
socio-edukativnih centara, opomena, oduzimanje vozačke dozvole.

Bolesni delikventi
Bolesni delikventi standardno se dijeli na tjelesno bolesne i na duševno bolesne. S
tim u vezi, razlikuju se vrste i težina sankcija za bolesne delikvente.

Bolest delikventa može uticati na izbor vrste i obima kazne. Pored toga, utiče i na
odmjeravanje kazne, jer se može cijeniti i kao olakšavajuća okolnost. U pojedinim
zakonodavstvima je propisana obaveza bolesnog delikventa da se po odluci suda podvrgne
ljekarskom tretmanu. Tako je u francuskom zakonodavstvu propisana obaveza osuđenog
33
da se podvrgne ljekarskom pregledu, tretmanu, čak i hospitalizaciji. Njemačko
zakonodavstvo propisuje medicinski tretman i detoksikaciju osuđenog, ukoliko on na to
pristane. Prema Njemačkom zakonu, ova vrsta tretmana je propisana i kao zamjena za
kaznu zatvora do 2 godine.

Tjelesna bolest bitno utiče na izvršenje kazne, naročito kazne zatvora. Pravilo je da
zakonodavstva propisuju kako osuđeni može biti liječen u ustanovi za izdržavanje kazne
zatvora ili u medicinskoj ustanovi van zatvora. Njemački zakon propisuje mogućnost da se
izvršenje kazne zatvora do dvije godine zamijeni tretmanom osuđenog u centru za
detoksikaciju, pri čemu se vrijeme tretmana računa kao izdržavanje kazne zatvora. U Italiji
je propisano još drastičnije rješenje, pa toksikomani i alkoholičari na izdržavanju kazne po
vlastitom zahtjevu mogu biti oslobođeni izdržavanja zatvora i predani odgovarajućoj
socijalnoj službi radi primjene medicinskog tretmana.

Duševno bolesni se dijele na dvije kategorije. U jednoj su lica sa duševnim

anomalijama, dok su u drugoj duševno poremećena lica.
Kada lice sa duševnim anomalijama učine krivično djelo koje nije naročito teško a
delikvent nije opasan, sudija može izreći ambulantno liječenje ili uslovnu osudu
(Francuska, Njemačka). U Kanadi npr. kod ovisnika i uz pristanak, može se izreći
psihijatrijski tretman ili kura detoksikacije. U Engleskoj se o potrebi liječenja na slobodi
mora izjasniti psihijatar. Ukoliko je delikvent opasan a liječenje u ustanovi neophodno, sud
u pravilu samostalno određuje liječenje u bolnici (Portugal, Švicarska) ili to može odrediti
tek uz saglasne izjave dvojice ljekara (Engleska). Svrha ovog smještaja je da se detaljnije
ispita stanje učinioca krivičnog djela, tako da su nalozi suda za upućivanje na liječenju
privremeni i traju jedno relativno kratko vrijeme (do godinu). Nakon psihijatrijske
ekspertize, donosi se odluka o eventualnom dužem zadržavanju.

Sankcije za pravna lica

Sankcije za pravna lica često nisu bile srazmjerne težini učinjenog krivičnog djela i
obimu posljedica koje su naslate njegovim izvršenjem. O tome ilustrativno govori upravo
sljedeći primjer.
Nakon punih dvadeset pet godina, sud u indijskom gradu Bhopal izrekao je presude
u predmetu “Union Carbide”, za jednu od najtežih industrijskih katastrofa u istoriji.
Inkriminisani događaj odigrao se u Bhopalu, u noći 2/3. decembra 1984. godine, kada je
došlo do isticanja otrovnog gasa iz fabrike pesticida. Gasu je bilo izloženo oko 520.000
ljudi, od kojih je 3.500–5.000 ljudi umrlo tokom noći, kada je plin iscurio, od posljedica
udisanja otrova sljedećih godina umrlo je 15.000–25.000 ljudi, daljih 120.000 u narednim
godinama teško je oboljelo, a mnogi među njima su oslijepili. Smatra se da je kod svih
520.000 lica koja su bila izložena dejstvu otrovnog gasa otrov unesen u krvotok, a prilikom

34
cirkulacije u krvotoku izazivao je različite stepene oštećenja skoro svih sistema u
organizmu.27
Osmoro rukovodilaca korporacije osuđeno je na dvije godine zatvora i novčanu kaznu od
100.000 rupija (2.100 dolara), dok je “Union Carbide” osuđena na novčanu kaznu od
10.000 dolara. U julu 2002. godine Dow-Carbide (kompanija koja je preuzela Union
Carbide) ponudila je oko 500 američkih dolara svakoj oštećenoj porodici. Upitan da to
uporedi sa nedavnim vansudskim poravnanjem u kom je isplaćeno 10.000.000 dolara
američkom djetetu oštećenog mozga, zvanični predstavnik kompanije odgovorio je: „500
dolara je sasvim dobro za jednog Indusa”.28

Pravno lice nema svoj fizički oblik i ne mogu mu biti izrečene sve
sankcije koje se mogu izreći fizičkom licu, npr. kazna zatvora. S druge strane, ekonomska
snaga prosječnog fizičkog lica je manja od ekonomske snage pravnog lica. Sve navedeno
govori nam kako je potpuno opravdan opštepirhvaćeni princip - da se pravnom licu izriču
sankcije koje su po svojoj pravnoj prirodi prvenstveno imovinske, te da je novčana kazna u
uvećanom obimu kazna koja se prema pravnim licima izriče u svim zakonodavstvima koja
poznaju institut odgovornosti pravnog lica za krivična djela.

Samo pet evropskih zakonodavstava ne poznaje institut odgovornosti pravnog lica

za krivična djela. Rijetka su zakonodavstva, poput Finskog, koja propisuju samo novčanu
kaznu kao jedinu sankciju za pravna lica.
Prestanak pravnog lica je kazna koja potiče iz zakonodavstava zemalja koja
pripadaju common law sistemu prava. Ova kazna se izriče prema pravnim licima koja su
zloupotrebila svoju registrovanu djelatnost radi izvršenja krivičnog djela (disregard of legal
entity), te se upravo zbog toga smatra kako je opravdano da mu se izrekne prestanka
pravnog lica. Pošto se u praksi često dešava da pravna lica zloupotrebljavaju
postupak javnih nabavki za „dobijanje posla“ na nezakonit način, te da u tom postupku
dolazi do izvršenja korupcijskih ili sličnih krivičnih djela. Izricanje pravnim licima dvije
mjere bezbjednosti, zabrane učešća u postupku javnih nabavki i zabrana obavljanja
djelatnosti u okviru koje je učinjeno krivično djelo, imaju za cilj da u budućnosti
onemoguće izvršenje takvih krivičnih djela.

UPOREDNI KRIVIČNI SISTEMI - PROCESNI ASPEKTI

Modeli krivičnih postupaka i njihova zastupljenost u velikim
krivičnoprocesnim sistemima
27
detaljnije u Dinham, B.& Sarangi, S. (2002): The Bhopal gas tragedy 1984 to? The evasion of corporate
responsibility; Environment& Urbanization, No 1 (Vol 14), dostupno na internet adresi: https://webdrive.
service.emory.edu/users/vdhara/ healthpolicy /evasion.pdf, sadržaj preuzet 13.1.2012.
28
Dostupno na internet adresi: http://www.slobodnadalmacija.hr/Svijet, sadržaj preuzet 14.1.2012.

35
 Kroz dugi istorijski razvoj načina postupanja u predmetima krivičnih (kaznenih)
djela iskristalisala su se tri modela krivičnog postupka: akuzatorski, inkvizitorski i
mješoviti.
Prema akuzatorskom modelu, postupak ne može biti pokrenut po službenoj
dužnosti, već ga može pokrenuti jedino tužilac. 29 Procesne funkcije su podjeljene između
tužioca, okrivljenog (optuženog) i suda. Funkcija gonjenja učinioca krivčnog djela
povjerena je tužiocu i tužilac snosi teret dokazivanja svojih tvrdnji. Okrivljeni (optuženi)
ima jedino obavezu da se upusti u postupak, te samostalno odlučuje da li će iznositi
odbranu, kako će se braniti i koje dokaze će izvoditi (može odlučiti i da ne iznosi dokaze).
Naravno, sudu je dodijeljena funkcija presuđenja. Ovaj model postupka je karakterističan
za zakonodavstva zemalja common law sistema prava.
Inkvizitorski postupak je karakterističan za zemlje evropskog
kontinenta. Počinje istragom30 koja je povjerena istražiocu koju on pokreće po službenoj
dužnosti. Istražilac je ovlašten da samostalno odlučuje kako će voditi istragu i koje će
dokaze izvoditi, nakon završetka istrage predmet dostavlja sudskom vijeću, vijeće zakazuje
i vodi suđenje koje je zatvoreno za javnost, dokazi se čitaju a snaga dokaza se cijeni na
osnovu zakonskih dokaznih pravila. Za razliku od akuzatorskog postupka u kom je
osumnjičeni (optuženi) jedna od stranaka u postupku i ima mogućnost da samostalno
prikuplja svoje dokaze i ravnopravno učestvuje u izvođenju dokaza, osumnjičeni
(optuženi) u inkvizitorskom modelu postupka nije stranka niti subjekt postupka, on je
predmet i objekt postupka a mogućnosti njegove odbrane su reducirane.
Mješoviti model postupka je
dobio takav naziv upravo zbog toga što sadrži elemente i jednog i drugog postupka, a
široko je rasprostranjen u evropskom zakonodavstvu. Važno je istaći da veliki broj
zakonodavstava koja su sve do pred karaj prošlog vijeka svoj krivični postupak
organizovala prema invizitorskom modelu, postepeno uvodi sve više akuzatorskih
elemenata, te se postupci transformišu u postupke mješovitog tipa. Takve transformacije su
naročito karakteristične za zakonodavstva zemalja u tranziciji.

Osobine (sličnosti i razlike) između krivičnih postupka u zemljama

kontinentalno-evropskog i common law sistema
Kao uvod u predmetnu temu, važno je ukazati da se u organizaciji krivičnog
postupka primjenjuju dva fundamentalna načela - akuzatorsko 31 i invizitorsko.32
Akuzatorski tip postupka karakterističan je po tome što su tri osnovne procesne funkcije
(gonjenje, odbrana i presuđenje) povjerene odvojenim i nezavisnim subjektima tri
odvojena i nezavisna subjekta, a uloga suda u postupku je pasivna. Ovaj tip postupka
postoji u zakonodavstvima zemalja koje pripadaju common law sistemu prava. Za razliku
od toga, kod postupaka invizitorskog tipa, sve ove funkcije povjerene su sudu.
29
Lat. accusator.
30
Let. Inquisitio.
31
acussator - lat. tužilac, onaj ko pokreće postupak.
32
inquisitio - lat. istraga
36
 Savremeni krivični postupci uređuju se prema autoritarnom ili prema liberalnom
modelu.33 Tradicionalni autoritarni model zasniva se na ideji strogosti državne vlasti koji je
karakteričan po tome što je traženje istine i prikupljanje dokaza isključivo u rukama
državnog tijela. Liberalni model se razlikuje od prethodnog, jer se samo djelimično oslanja
na represiju. Uopšteno uzimajući, on nastoji osigurati ravnotežu između potrebe za
suzbijanjem kriminaliteta i potrebe za zaštitu prava pojedinca. 34 Zadane ciljeve nastoji
postići izbjegavanjem primjene najstrožijih mehanizama prethodnog (autoritarnog)
modela, isključivanjem istražnog sudije iz postupka, transformisanjem svrhe izricanja
krivičnih sankcija iz primarno represivne (karakteristična kod autoritarnog modela) u
preventivnu, uvođenjem instituta mirenja i sporazuma o krivici i kazni.
Danas je nesporno da su postupci zemalja koje pripadaju common law sistemu
prava izraziti predstavnici akuzatorskog modela krivičnog postupka. To su npr. sve
federalne države SAD-a izuzev Luizijane, Engleska i Vels, gdje suštinska forma postupka
ne mjenja. Za razliku od toga, u mnogim procesnim zakonodavstvima koja su
organizovana prema invizitorskom modelu su puno prisutnije promjene, koje se sastoje u
usvajanju pojedinih akuzatorskih elemenata. Iz toga proizilazi da se zakonodavstva
zemalja koje su nekada svoje postupke organizovale prema čisto inkvizitorskom modelu
postepeno transformišu u pravcu uvođenja modela mješovitog postupka. Ova
transformacija je naročito izražena u mmnogim zakonodavstvima zemalja u tranziciji, pa
tako i u „novim“ zakonodavstvima na Balkanu.

Treba istaći kako postoje i zakonodavstva koja su potpuno napustila raniji model
organizacije postupka i svoj postupak organizovala prema drugom modelu, kao npr. Italija,
koja je napustila klasičan inkvizitorski model i svoj krivični postupak uredila prema
akuzatorskom modelu.

U cilju boljeg razumijevanja problema, u nastavku ćemo izložiti osnovne razlike

koje su karakteristične za procesna zakonodavstva i sudsku praksu u zemljama koje
pripadaju kontinenetalnom sistemu prava i common law sistema prava. Najviše pažnje
ćemo obratiti na ključne razlike u načelima postupka, ulozi i ovlaštenjima suda, tužioca i
odbrane, statusu oštećenog i njegovim ovlaštenjima u postupku, prikupljanju dokaza u
toku predkrivičnog postupka i istrage, izvođenju dokaza u postupku pred sudom,
mogućnostima za izvođenje pojedinih dokaza i snazi pojedinih dokaza koji se izvode pred
sudom.

1. Forma i tok postupka

U zakonodavstvima zemalja koje pripadaju kontinenetalnom sistemu prava,

početak postupka kao npr. istraga, komunikacija između suda i stranaka, kao i cijeli

33
Pavišić, B. (2011): Komentar zakona o kaznenom postupku Republike Hrvatske, Rijeka: Dušević &
Kršovnik d.o.o., strana 19.
34
Ibid.
37
 tok postupka prati pismena forma akata. Tako se naredba o početku i kraju istrage
donosi u pismenoj formi, pozivi strankama i drugi akti se upućuju u pismenoj formi,
optužnica se dostavlja u pismenoj formi a odluke suda kao npr. predlog za određivanje
i rješenje o određivanju pritvora, presude, žalbe i drugo. Odluke suda su detaljno
obrazložene tako da sadrže stavove o svim relevantnim pitanjima i razloge koji su
opredjelili sud da zauzme upravo takav stav.
S druge strane, postupak u zemljama common law
sistema prava je pretežno usmen, tako da se komunikacija između stranaka i suda
odvija u razgovoru između stranke i suda, dok obrazloženja odluka poput odluke o
pritvoru, optužnice i odluke po žalbi ne postoje.35

U zemljama kontinentalnog sistema prava, odbrana ima pravo uvida u dokaze

tek nakon dobijanja poziva za glavni pretres.
U zemljama common law sitema prava postoji pravilo o razotkrivanju
(discovery) dokaza, prema kom je tužilac obavezan da odbrani dostavi dokaze i prije
glavnog prestresa.

U zemljama kontinentalnog sistema prava, postupak po pravilu traje više

mjeseci, pa čak i više godina, jer je vremeski razmak između dva pretresa relativno
velik. Nasuprot prethodnom, u zemljama čija zakonodavstva pripadaju common law
sistema prava, pretresi slijede kontinuirano i sa kratkim vremenskim intervalima, tako
da se završavaju u kraćem roku.

2. Sud

U zakonodavstvima zemalja koje pripadaju kontinentalnom sistemu prava, za

lakša krivična djela sudi sudija pojedinac, dok za teža krivična djela sudi samo jedno
vijeće u kojem se nalaze sudije profesionalci i sudije laici, te zajedno odlučuju o
krivici i o sankciji. Od prvog trenutka ima potpune podatke o osuđivanosti ili
neosuđivanosti optuženog, koji im se dostavljaju u spisu pa mogu ostvariti uvid u iste
tokom suđenja. Kada sud sudi u vijeću, nakon izvođenja dokaza vijeće zajednički
donosi odluku o postojanju ili nepostojanju krivice optuženog i ujedno odluku o
sankciji. Takav sistem je postojao u organizaciji sudova bivše Jugoslavije.
Za razliku od prehodnog, u zaknodavstvima zemalja koje
pripadaju common law sistemu prava, sud ima dva dijela - porotu koja se sastoji od
laika a nakon izviđenja dokaza donosi odluku o postojanju ili nepostojanju krivice
optuženog. Ukoliko porota odluči da optuženi nije kriv za djelo koje mu je stavljeno
na teret, optuženi je slobodan i postupak se time završava. Ukoliko odluči da je kriv,
pribavlja se izvještaj socijalne službe, sudija profesionalac vrši uvid u kaznenu
evidenciju, a zatim donosi odluku o kazni. Dakle, porota i sudija donose dvije
odvojene odluke.

3. Tužilac

35
Đurđević, Zlata (2006): Floyd Feney - Joachim Herrman, One case - two sistems, Hrvatski ljetopis za
kazneno pravo i praksu, broj 2 (vol. 13), Zagreb: Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu, strana 1174.

38
 U zemljama koje pripadaju klasičnom kontinenetalnom sistemu prava i
primjenjuju načela inkvizitorskog postupka, tužilac je prilično pasivan prilikom
izvođenja dokaza, pošto sud izvodi sve dokaze, a tužilac po dozvoli suda može
postaviti pitanja, tek pošto sud završi sa svojim pitanjima.
U zemljama common law sistema prava tužilac je stranka u
kontradiktornom postupku pred sudom, ima punu dokaznu inicijativu i izvodi sve
dokaze, dok sud pasivno posmatra tok postupka i nema pravo da postavlja pitanja.
U zemljama koje su usvojile mješoviti model postupka
pa istraga ima više invizitorskih a postupak pred sudom više akuzatorskih elemenata,
tužilac uglavnom ima odlučujuću ulogu u istrazi i stranka je u postupku pred sudom.

4. Osumnjičeni ili optuženi

U zakonodavstvima kontinenetalnog sistema prava ima pravo da se brani

šutnjom ili da daje svoj iskaz, isključivo u svojstvu okrivljenog ili optuženog.
Apslutno je isključena mogućnost da okrivljeni ili optuženi svoj iskaz daje u svojstvu
svjedoka. Pošto osumnjičeni ili optuženi ne može dati svoj iskaz u svojstvu svjedoka,
pribavljanje dokaza npr. saizvršioca za djelo koje je učinio zajedno sa osumnjičenim
ili optuženim moguće je samo ako se postupak razdvoji, te u svakom odvojenom
postupku jedan ili više saizvršilaca daju iskaze u svojstvu osumnjičenog ili optuženog
a drugi saizvršilac ili saizvršioci daju iskaze u svojstvu svjedoka.
Nasuprot prethodnom, u common law sistemu prava osumnjičeni ili
optuženi može biti svjedok i polaže zakletvu da će govoriti istinu, te u slučaju davanja
lažnog iskaza može biti optužen i kažnjen za krivično djelo lažnog svjedočenja.
U zakonodavstvima zemalja čiji su krivični postupci mješovitog tipa,
uglavnom je dopušteno da osumnjičeni ili optuženi daju iskaz u svojstvu svjedoka, ali
ne polažu zakletvu, nemaju obavezu da govore istinu i stoga ne mogu biti kažnjeni za
davanje lažnog iskaza. Takva su procesna zakonodavstva u Bosni i Hercegovini.

5. Branilac

U striktno zakonom propisanim slučajevima ili kada se radi o teškom

krivičnom djelu ili u određenim fazama krivičnog postupka, osumnjičeni mora imati
branioca (obavezna odbrana). Stoga, ukoliko je odbrana obavezna a osumnjičeni ili
optuženi sam ne pronađe branioca ili nema finansijskih mogućnosti da ga angažuje ili
izričito izjavi kako ne želi da ima branioca, sud je ipak obavezan da mu postavi
postavlja branioca po službenoj dužnosti, kojeg osumnjičeni ili optuženi može
izabrati sa liste branilaca. U određenim slučajevima, sud mu može postaviti branioca i
čak i ukoliko on izričito izjavi da ne želi branioca, ali sud ocjeni da bi nepostavljanje
branioca štetilo interesima njegove odbrane.
U postupcima zemalja common law sistema
prava optuženi ima pravo da izabere branioca i da ga samostalno angažuje, a ukoliko
nema finansijskih sredstava da ga plati, sud mu mora postaviti branioca na njegov
zahtjev. Međutim, ako ne želi da samostalno izabere branioca ili ne želi da mu ga sud
postavi ili ne želi da od suda traži postavljanje branica, tada sud nema pravo da mu

39
 postavlja branioca protivno njegovoj volji.

6. Oštećeni

U više zakonodavstava kontinenetalinog sistema može da pokrene postpak kao

privatni tužilac za djela za koja je zakonom propisano da se gonjenje preduzima po
privatnoj tužbi, te za djela za koja gonjenje može preuzeti kao supsidijarni tužilac,
odnosno u slučaju kada tužilac odustane od gonjenja. Takva ovlaštenja je imao prema
procesnom zakonodavstvu bivše Jugoslavije, te prema zakonima država koje su
nastale nakon njenog raspada kao npr. u Hrvatskoj (član 2 stav 4 i 6). Pojavljuje se i
kao tužilac za djela za koja se po zakonu gonjenje učinioca preduzima samo po
predlogu oštećene. Ovakvo rješenje propisuju procesni zakoni u Bosni i Hercegovini.
Za razliku od prethodnog, u zemljama common law
sistema prava, nema pravo bilo kakve inicijative, niti postoji mogućnost da postavlja
imovinskopravni zahtjev. Danas je u većini zakonodavstava mješovitog tipa
oštećenom dopušteno da postavlja imovinskopravni zahtjev i da učestvuje u postupku.

7. Prikupljanje dokaza u stadiju predkrivičnog postupka i istrage

Zakonodavstva zemalja kontinentalnog sistema prava uglavnom propisuju da

se istraga provodi na osnovu pismenog akta istražnog sudije, u novije vrijeme čak i
češće na osnovu pismenog akta tužioca, koji se stoga smatra inicijalnim aktom za
sprovođenje istrage. Ipak, pošto istraga stvarno započinje i prije donošenja tog
formalnog (inicijalnog) akta, u praksi se smatra da istaga teče i kada takav akt nije
donesen. U zemljama common law sistema prava pismeni akt o
sprovođenju istrage ne samo da nije obavezan, već se i ne donosi bilo kakav akt, pošto
istragu vodi policija.
Sud naređuje sva vještačenja i aktivno pribavlja dokaze,
optuženi nema pravo da izvodi bilo kakva vještačenja, niti da provodi paralelnu
istragu radi pobijanja dokaza koje je pribavio sud. Ukoliko se ukaže potreba da se
ponovo izvode neki dokazi ili provode dopunska vješačenja, to može učiniti samo sud,
npr. odrediti novo vještačenje (nadvještačenje).
U zemljama common law sistemu prava stranke
mogu prikupljati svoje dokaze pa tako mogu angažovati vještake za potrebe odbrane i
takva vještačenja se koriste kao dokaz, po pravilu se mogu dogovarati sa svjedocima
koji će svjedočiti na glavnom pretresu o okolnostima koje su važne za odbranu, a
mogu prikupljati i materijalne dokaze koje će koristiti tokom postupka.

U zakonodavstvima kontinenetalnog sistema

prava je važan princip da organ koji prikuplja dokaze ima obavezu da postupa
nepristrasno i sa jednakom pažnjom prikuplja dokaze, kako dokaze koji terete
osumnjičenog, tako i da dokaze koji koriste odbrani osumnjičenog ili optuženog.
U zemljama common law sistema
prava ne postoji obaveza organa da sa jednakom pažnjom prikuplja ove dokaze, tako
da ovi organi u pravilu prikupljaju samo dokaze koji terete osumnjičenog a

40
 osumnjičeni uz pomoć odbrane prikuplja dokaze koji idu u njeogvu korist.

Kod pribavljanja
dokaza tako da se dublje zadire u lična prava osumnjičenog kao što su npr. pretres
prostorija koje koristi osumnjičeni, prisluškivanje komunikacija ili slično, u zemljama
čistog kontinenetalnog sistema prava provođenje istražnih radnji moguće je i bez
neposrednog angažovanja ili odobrenja suda. Međutim, obavezna primjena pravila iz
Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda dovela je do toga da su u
evropskim zakonodavstvima takve situacije vrlo rijetke, a kontrola zakonitosti
pribavljanja ovih dokaza je u rukama suda. Slična
pravila se primjenjuju prilikom pribavljanja ovih dokaza u zemljama common law
sistema prava, dok se očiglednija razlika javlja u tome što dokaze prikuplja policija.
U
zakonodavstvima mješovitog tipa, ove radnje se najčešće izvode tako da sud izdaje
naloge ili naredbe za provođenje određenih radnji, dok u slučaju hitnosti sud mora biti
obavješten od strane organa koji in izvodi, te sud kontroliše zakonitost izvođenja ovih
radnji.
Razlikuje se
postupanje u situacijama kada postoji opasnost da važan dokaz neće biti moguće
izvesti pred sudom, pa ga je potrebno pribaviti prije nego što otpočne izvođenje
dokaza u postupku pred sudom. To su npr. slučajevi kada je svjedok star ili narušenog
zdravlja, kada postoji opasnost da neće biti dostupan u vrijeme održavanja suđenja i
slično. U praovladavajućem broju zakonodavstava zemalja kontinentalnog sistema
prava se dopušta da se ovi dokazi izvode pred sudom u toku istrage, pa se takvi
svjedoci saslušavaju pred sudom a primjenjuju se posebna pravila.
U praksi zemalja common law sistema prava izvođenje takvih dokaza pred
sudom u toku istrage nije moguće, jer svi dokazi moraju biti izvedeni neposredno pred
sudom a od ovog pravila ne postoje izuzeci.

8. Izvođenje dokaza na glavnom pretresu

Sud je gospodar postupka u zakonodavstvima kontinenetalnog sistema prava,

te sud po službenoj dužnosti izvodi sve dokaze i utvrđuje sve relevantne činjenice, što
podrazumijeva izvođenje dokaza koje stranke u postupku nisu predlagale.
U zemljama common law sistema prava, sa rijetkim izuzecima, dokaze pred
sudom izvode stranke u postupku (tužilac, optuženi) pa stoga snose teret dokazivanja
svih činjenica koje smatreju relevantnim i na koje ukazuju, dok je uloga suda potupno
pasivna. Sud mora biti nepristrasan, tako da se svaka intervencija suda tumači kao
stavljanje na jednu stranu (zastupanje interesa te strane) i obavezno dovodi do
ukidanja presude. Uloga suda prilikom izvođenja dokaza pred sudom treba biti
kontrolna, a svodi se na obezbjeđenje ravnopravnosti stranaka i odigravanje mirnog
toka pretresa.
U zakonodavstvima kontinenetalnog sistema prava, sud ispituje
osumnjičenog i saslušava svjedoke, a strankama može dozvoliti da postave ograničen
broj pitanja. Za razliku od prethodnog, u zemljama common law sistema
prava, sud ima pasivnu ulogu a postupak pred sudom je koncipiran kao spor dvaju

41
 ravnopravnih strana - tužioca i odbrane, tako da sud nema pravo da interveniše
postavljanjem pitanja. Ukoliko bi se sud umiješao i postavljao pitanja, to bi se
tumačilo kao stavljanje suda na jednu stranu i neizbježno bi dovelo do ukidanja
presude.

9. Mogućnost upotrebe određenih dokaza

U zakonodavstvima zemalja klasičnog kontinenetalnog sistema prava a

naročito u zakonodavstvima zemalja članica evropske unije je uglavnom isljučena
mogućnost upotrebe dokaza koji nisu pribavljeni na zakonit način (nezakoniti dokazi)
i dokaza koji sam po sebi nije nezakonit ali je pribavljen na osnovu dokaza do kog se
došlo na nezakonit način (plod otrovne voćke, eng. fruit of the poissonous tree) nije
potpuno isključen kao nezakonit. Upotrebu takvih dokaza ne dopuštaju Belgija,
Kipar, Španija, Grčka, Irska, Italija, Luksemburg, Malta, Holandija i Portugal, dok
neke od njih kao što su Grčka i Irska, poznaju u praksi izuzetke od ovog načela. Jedan
dio evropskih zakonodavstava ne isključuju dokaze kojim je povrijeđeno neko
osnovno pravo osumnjičenog ili optuženog i sudu prepuštaju da ocijeni njihovu
zakonitost, dok je u Belgiji i Danskoj dopuštena upotreba nezakonitih dokaza
ukoliko su oni in favorem osumnjičenog ili optuženog.36
U zemljama common law sistema prava apsolutno je
isključena upotreba dokaza koji su nezakoniti ili dokaza koji se smatraju nezakonitim
po doktrini „ploda otrovne voćke” (poissonous fruit doctrine).

Korišenje indicijalnih dokaza37 je u kontinenetalnim postupcima dopušteno, a

sud ima pravo diskrecione ocjene njihove dokazne snage.
U zakonodavstvima zemalja common law sistema indicijalni dokazi ne mogu
biti korišteni.

10. Dokazna snaga (nervus probandi) pojedinih dokaza

Priznanje ima različit značaj u svakom od navedenih sistama prava. U

zakonodavstvima zemalja kontinentalnog sistema prava, priznanje jeste dokaz, ali ako
ne postoje drugi dokazi, samo na priznanju se ne može zasnivati osuđujuća presuda.
Za njeno donošenje je postrebno dostaviti i druge dokaze koji potkrjepljuju to
priznanje i koji nisu u suprotnosti kako sa priznanjem, tako ni međusobno jedan sa
drugim. U zakonodavstvima zemalja common law sistema prava
priznanje može biti osnov za donošenje osuđujuće presude čak i u slučajevima kada
ne postoje drugi dokazi koji to priznanje potkrjepljuju. Ipak, postoji određeno
ograničenje koje zahtijeva da drugi dokazi nisu u suprotnosti sa tim priznanjem.
36
Igor Bojanić, Zlata Đurđević (2008): dopuštenost uporabe dokaza pribavljenih kršenjem temeljnih ljudskih
prava, Zagreb, Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, vol. 15, broj 2/2008, strana 983.
37
Posredni indirektni dokazi ili indicije su činjenice koje su višeznačno povezane se činjenicama koje ulaze u
predmet dokazivanja, zbog čega je osim projere vjerodostojnosti i pouzdanosti same dokazne činjenice
neophodno i utvrđivaje pravog značenja veze sa spornom činjenicom. Detaljnije kod Soković, Snježana
(1997): Dokazivanje indicijama, Kragujevac, Jefimija, ur. Slobodan Pavičević, strana 51.
42
 Osnovne karakteristike krivičnih postupaka u pojedinim zemljama
kontinentalno-evropskog i common law sistema prava

Uporedne karakteristike postupaka u dvije zemlje kontinentalno-evropskog sistema

(Francuska i Italija)
Francuska i Italija su pred kraj prošlog vijeka pripadale grupi zemalja koje su svoje
krivične postupke organizovale tako da je uloga suda u prikupljanju i izvođenju dokaza
bila dominantna. Međutim, pod uticajem određenih okolnosti, stvari su se izmjenile.
1953. godine je donesena Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih
sloboda, a u narednim decenijama Konvenciju su ratifikovale mnoge evropske države.
Pošto je Konvencija nametnula nove standarde za pojačanu zaštitu ljudskih prava uopšte,
pa tako i za zaštitu prava osumnjičenih ili optuženih lica u krivičnim postupcima koji se
vode protiv njih, države članice imale su obavezu da u svoja procesna zakonodavstva
implementiraju sve standarde iz Konvencije. Kao logična posljedica svega navedenog, u
mnogim evropskim zakonodavstvima došlo je do transformacije koja se sastojala u
slabljenju pozicije suda u prikupljanju i izvođenju dokaza uz istovremeno jačanje pozicije
osumnjičenog (optuženog). Optuženi (osumnjičeni) je postepeno dobijao pravo da,
samostalno ili zajedno sa braniocem, aktivno učestvuje u postupku. Uvođenje novih
standarda u evropska zakonodavstva dovelo je do postepenog slabljenja inkvizitorski
elemenata postupaka, tako da su se postupci inkvizitorskog tipa postepeno počeli
transformisati u postupke mješovitog tipa. Stoga danas u evropskom krivično-procesnom
zakonodavstvu više ne postoje zakonodavstva koje su svoj postupak organizovala isključivo
na invizitorskim elementima, dok su najbrojnija ona čiji je postupak mješovitog tipa, jer
sadrži invizitorske i akuzatorske elemente. Uz prethodno treba napomenuti da Konvencija
nije jedini razlog za tranformaciju postupaka u zakonodavstvima evropskih zemalja, ali je
nesporno da jeste jedan od osnovnih.
U Francuskoj su 1993. i 1996. godine donesena dva zakonika o kaznenom
postupku, koji su uveli elemente kontradiktornosti, 2000. godine je uvedena pretpostavka
nevinosti, uvedena je pretpostavka nevinosti i okrivljeni je dobio pravo aktivnog učešća u
postupku. Tipično inkvizitorsko obilježje predstavljao je „ kontumacijski postupak“, a
primjenjivan je prema učiniocima teških krivična djela koja se nisu pojavila pred sudom u
roku do deset dana od potvrđivanja optužnice ili su se skrivala; stoga su smatrana
odmetnicima od zakona koji izbjegavaju odgovornost za krivicu i nisu imala sva prava koja
su uobičajeno priznata optuženim. 38 Zakonik „Loi Perben II“ iz 2005. godine ukinuo je ovu
vrstu postupka, tužiocu je dodijelio neka ovlaštenja koja su do tada pripadala istražnom
sudiji, te je dodatno ojačao elemente kontradiktornosti. Pored toga, ovim zakonikom
uveden je poseban postupak za krivična djela organizovanog kriminala, sporazum o
priznanju krivice i poseban institut priznanja krivice kao ubrzani tip postupka. Time je

38
Ivančević - Karas, E., opp. cit. strana 115.
43
postupak dobio karakteristike postupka mješovitog tipa. Konačno, 2009. godine uslijedila
je najava ukidanje institucije istražnog sudije i ukidanje tajnosti istrage.

Sljedeći primjer je Italija. Iako je postupak kontinentalnog tipa nastao upravo u

Italiji, zakonodavstvo ove zemlje prihvatilo je nove ideje i 1981. godine u postupak
implementiralo akuzatorske elemente, prebacivši težište procesnih aktivnosti sa suda na
stranke.39 Međutim, italijanski krivični postupak i dalje sadrži mnoge elemente koji su
karakteristični isključivo za postupke kontinentalno-evropsskog tipa. Iako je organizovan
kao spor između stranaka, stranke nemaju potupnu inicijativu, jer je sud i dalje ovlašten da
postavlja pitanja svjedocima i da traži izvođenje dokaza koje on smatra potrebnim . Pored
toga, odstupljeno je od tipično akuzatornskog pravila da nije moguće koristiti iskaze iz
istrage, pa policijski službenici mogu biti saslušani na okonosti onog što su saznali na
posredan način, iskaz saučesnika iz istrage može biti korišten kao dokaz na glavnom
pretresu a iskaz svjedoka iz istrage se može koristiti radi ocjene iskaza tog svjedoka na
glavnom pretresu. Iz svega proizilazi da je „novi“ postupak organizovan kao spor stranaka
i to mu daje obilježja postupka akuzatorskog tipa, dok je sud i dalje odgovoran za
utvrđivanje činjeničnog stanja a ovaj emement predstavlja ključno obilježje
kontinentalno- evropskih postupaka. Stoga se opravdano može zaključiti da je italijanski
krivični postupak i dalje postupak mješovotog tipa.

Sličan slijed događaja odigrava se u mnogim evropskim zakonodavstvima. Zbog

opravdanih zahtijeva za povećanjem efikasnosti, većina tih zakonodavstava u postupke
uvodi akuzatorske elemente i postupke organizuje kao spor ravnopravnih stranaka. Ipak, u
većini od njih sud i dalje ima značajnu ulogu u izvođenju dokaza, te se tranformacija
odvija u smjeru uvođenja većeg ili manjeg broja akuzatorskih elemenata, čime „novi“
postupci dobijaju obilježja potupaka mješovitog tipa.

Uporedne karakteristike krivičnih postupaka u dvije zemlje common law sistema

prava (Engleska i SAD)
Za sistem prava kojem pripadaju Engleska i SAD se u teoriji najčešće koriste bar tri
izraza - anglosaksonski sistem prava, common law sistem prava i anglo-američki sistem
prava. Mi ćemo se opredjeliti za izraz common law sistem prava, jer se čini da ovaj izraz na
najbolji način odražava suštinu. Naime, izraz anglosanksonski sistem prava je suviše
ograničen, jer asocira da se u ovom slučaju radi o starom engleskom običajnom pravo, iako
Engeska nije jedina zemlja koja pripada ovom sistemu prava. Sljedeći izraz - angloamerički
sistem prava takođe nije adekvatan, jer navodi na pomisao da samo Engleska i američke
federalne države pripadaju ovom sistemu prava, što takođe nije tačno. Na kraju je važno
istaći da izraz common law označava precedentno pravo sadržano u sudskim presudama,
ali ni ovaj izraz nije bez nedostataka, jer, naročito u SAD-u, sudski precedenti nemaju isti
značaj kao u Engleskoj. U svakom slučaju, sudski precedenti u suštini predstavljaju osnov
za donošenje odluke suda u svim zemljama koje pripadaju ovom sistemu prava, pa se stoga

39
Damaška, M (2006): Sudbina Anglo - Američkih procesnih ideja u Italiji, Zagreb, Hrvatski ljetopis za
kazneno pravo i praksu vol. 13 broj 1/2006, strana 9.
44
ispostavlja da izraz common law najbolje odslikava suštinu ovog pravnog sistema.

Common law sistem prava nastao je u Engleskoj, a njegova suština se najbolje vidi
kroz obaveznu primjenu doktrine „ stare decisis“. Ova doktrina obavezuje postupajući sud
da, donoseći odluku u konkretnom predmetu, primjeni stav koji su prethodno zauzeli
sudovi kada su rješavali o istom pitanju. Uticaj engleskog prava se postepeno širio i na
druge zemlje i druge kontinente, tako da su osnovna načela i pravila postupka postepeno
prihvaćena u zemljama sjevernoameričkog kontinenta, Australije, južnoj Aziji i u južnoj
Africi.
Masovna naseljavanja teritorije sjeverne Amerike od strane naseljenika koji su
stizali iz raznih zemalja, ali najviše iz zemalja sa engleskog govornog područja, po logici
stvari dovela su do recepcije englosaksonskog prava. Primjena common law prava na novoj
teritoriji dobila je nove podsticaje 1608 godine, kada je engleski sud u predmetu Calvin
(tzv. Calvin’ case) zauzeo stav da do primjene common law prava u kolonijama na sjeveru
američkog kontinenta može doći samo u onoj mjeri u kojoj su njegova pravila odgovarala
vladajućim uslovima života.40 Iako je 1776. godina posljedično dovela do podozrenja prema
recepciji common law prava i isticanja potrebe za izgradnjom vlastitih pravila postupka,
jezik i porijeklo većine naseljenika su ipak doprinijeli prevagu, precedenti su ostali
značajan izvor prava i common law je ostao dominantan. Slično prethodnom, Luizijana je
bila francuska kolonija i njen pravni sistem je bio pod jakim uticajem francuskog prava,
tako da je ona i danas ostala jedina američka federalna jedinica čiji pravni sistem ne
pripada pravnom sistemu common law prava.
Danas je pravo SAD u najvećoj mjeri sadržano u zakonima pa svaka
federalna država ima vlastite zakone a savezna država ne raspolaže opštim zakonodavnim
ovlaštenjima u oblasti krivičnog prava.41 Uticaj engleskog prava minoran a princip „stare
decisis“ bitno modifikovan i nema ni približno značaj kao u engleskom pravu .

Iako se klasičan model Common law sistema prava ranije vezivao prvenstveno za
Englesku, u savremenom zakonodavstvu SAD se danas smatra najboljim reprezentom ovog
sistema. Čini se da razlog za ovu tvrdnju leži u nespornoj činjenici da se na tlu Amerike
ovaj sistem brže prilagodio potrebi vođenja postupka u novonastalim okolnostima i
ponudio neka nova rješenja koja su efikasnija i u mnogim segmentima bolje odgovaraju
potrebama novog doba. Ovo ne znači da se u Engleskoj ne odvijaju promjene u istom
smjeru, pa se danas najveći broj krivičnih djela propisuje zakonom (statutima). U istom
kontekstu napominjemo kako je, za razliku od Engleske, Škotska još uvijek vrlo privržena
common law sistemu, pa usprkos tome da danas i u Škotskoj postoje krivična djela koja su
propisana zakonom, veći je broj krivičnih djela koja se preuzimaju iz common law sistema
(običajnog prava).

40
E. A. Faranswort, kod Ilić.
41
Vranjanac, Dušan (2008): Uvod u pravni sistem Sjedinjenih američkih država, Beograd, Pravni fakultet
Univerziteta u Beogradu.
45
 Uporedne karakteristike krivvičnih postupaka u dvije zemlje različitih sistema prava
(Njemačka i SAD)
Izlaganje karekteristika većeg broja država koje pripadaju jednom velikom sistemu
prava bi bilo pretjerano opširno, ali nebi doprinijelo boljem razumjevanju predmetne
materije. Zato ćemo izložiti opšte karakteristike postupaka dviju zemalja u čijim
postupcima su striktnije naglašeni osnovni elementi različitih sistemima prava, Njemačke
kao zemlje čije zakonodavstvo se svrstava u zakonodavstva kontinentalnog sistema prava a
postupak sadrži mnoge inkvizitorske elemente, te SAD kao zemlje common law sistema
prava, u kojoj se primjenjuje akuzatorski model krivičnog postupka.
Za Njemački postupak karakteristična je inkvizitornost krivičnog postupka, koja
sudu daje odlučujuću ulogu u postupku izvođenja svih dokaza i presuđenja, te dosljedna
primjena načela legaliteta koje obavezuje tužioca da preduzima gonjenje učinioca uvijek
kada postoji dovoljno dokaza koji upućuju na zaključak da je učinjeno krivično djelo i
ograničava sporazumijevanje procesnih stranaka.42
Nasuprot prethodnom, osnovne karakteristike Američkog krivičnog (kaznenog)
postupka su akuzatornost, koja se odslikava kroz dominantnu stranačku dispoziciju kod
izvođenja dokaza i disponiranja predmetom postupka (krivičnim djelom, krivicom i
kaznom), zatim primat krivičnog procesnog prava nad krivičnim materijalnim pravom, te
na kraju institucija porote.

U Njemačkom zakonodavstvu (i u zakonodavstvima većine evropskih zemalja)

striktno su razdvojena pitanja materijalnog i pitanja procesnog krivičnog zakonodavstva.
Nasuprot prethodnom, u SAD-u nisu strogo razdvojena materijalnokrivična i
krivičnoprocesna pitanja, što je naročito izraženo kod odbrane, pa se uopšteno govori o
pitanjima postojanja krivičnog djela, isključenju subjektivnog elementa u slučaju
neuračunljivosti i drugim slučajevima, zastarjelosti gonjenja učinioca (pitanja u domenu
materijalnog krivičnog zakonodavstva), smetnje za preduzimanje gonjenja, imuniteta,
načelu ne bis in idem, alibiju, nevaljanim dokazima (u domenu procesnog
zakonodavstva).43 Treba istaći i mogućnost netradicionalne odbrane, kao što su npr.
neuobičajena vjerska uvjerenja,44 religijska praksa, predmenstrualni sindrom, kompulzivno
kockanje, post-traumatski stresni sindrom, konzumacija „brze hrane”, intoksikacija
gledanjem televizije, pornografskih sadržaja, hromozomska abnormalnost, postojanje
dvostruke ličnosti i drugi.45
U Njemačkoj su jako izraženi tradicionalni instituti nužne
odbrane, krajnje nužde i drugi, te je dopušteno koristiti oružje, primjenjivati silu ili druga

42
Karas Ivančević, Elizabeta (2010): O reformama suvremenog francuskog kaznenog postupka iz aspekta
jačanja procesne uloge državnog odvjetništva, Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, vol. 17, broj 1/10,
Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu, strana 1170.
43
Škulić, M. (2013): Dominantne karakteristike osnovnih velikih krivičnoprocesnih sistema i njihov uticaj
na reformu Srpskog krivičnog postupka, Beograd, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, strana 182.
44
Primjer odbrane za krivično djelo ubistva izvršeno tako što je djevojka izbola svog partnera sa 17 udaraca, 5
puta pucala pištoljem i isjekla ga usmrtila zbog vjerskog uvjerenja na You Tube: Ariz. Woman Faces Death
Penalty in Boyfriend's Slaying.
45
Škulić, opp. cit. strana 182.
46
sredstva samo kao krajnju mjeru, te pri tome koristiti sredstva odbrane koja su objektivno
neophodna i srazmjerna. U SAD-u, zaštita određenih prava može se ostvariti i
sredstvima ili na način koji u kontinentalnim zakonodavstvima nije u skladu sa zakonom i
stavovima sudske prakse. Tako se u SAD-u vlasniku privatne imovine dozvoljava da svoju
imovinu štiti na raznovrsne načine, dok mu se u određenim ekscesnim situacijama tolerišu
sredstva i načini zaštite, koji bi u većini zemalja kontinentalnog sistema prava bili
protivpravni i doveli bi do osude onoga ko na sličan način (nesrazmjeran vrijednosti
ugroženog dobra) štiti svoju imovinu. Slikovit je primjer mladića koji se pijan vraćao sa
maturske zabave i tražeći ulazna vrata svoje kuće, koja se nalazila u nizu spolja potpuno
istih kuća, greškom je otvorio neke druge kuće a vlasnik „pogrešne“ kuće je „branio svoje
pravo“ vlasništva tako što je pucao u ovog mladića (koji nije bio naoružan) i lišio ga života.
Protiv vlasnika kuće nije pokrenut postupak za ubistvo mladića, jer je ocjenjeno kako on
ima pravo da štiti svoju imovinu. Ako bi ovu situaciju prenijeli u Njemačku ili u većinu
zemalja kontinentalnog sistema prava, mogli bi gotovo izvjesno potvrditi da bi protiv
vlasnika stana bio pokrenut postupak i isti bi odgovarao za krivično djelo ubistva; krivični
postupak protiv vlasnika stana bi se takođe vodio i u novonastalim balkanskim državama.
Jača zaštita prava vlasništva SAD-u je dovela do stava da pretres stana nije
dozvoljen bez sudskog naloga. Stoga, ako policija pretresom pribavi čak i neki krucijalan
dokaz, taj dokaz mora biti izdvojen kao nezakonit. Suprotno prethodnom, u Njemačkoj
dokazi pribavljeni nezakonitim pretresom stana neće se uvijek izdvojiti iz spisa kao
nezakoniti, pošto je u određenim slučajevima (razlozi hitnosti npr.) dozvoljen pretres
stana i bez naredbe suda (može i po naredbi tužioca koji uglavnom ima obavezu da o tome
u određenom roku obavjesti sud), dok sud u svakom pojednačnom slučaju cijeni da li je
došlo do povrede nekog od ljudskih prava iz Konvencije za zaštitu ljudskih prava i
osnovnih sloboda, kolika je težina zadiranja u pravo na povredu doma (povreda ovog prava
se ne mora odnositi samo na fizičko lice, to može biti i pravno lice, advokatske kancelarija
i slično), da li se time jače ugrožava privatni ili javni interes i drugo.

Za pretres lica u Njemačkoj neophodan je sudski nalog a dokaz pribavljen bez

naloga za pretres je u pravilu nezakonit. U Njemačkoj se lice lišava slobode samo u
slučajevima kada učini neko teško krivično djelo ili kada objektivno postoji opasnost da
može ugroziti druga lica ili učiniti drugo krivično djelo (na ovu mogućnost ukazuje npr.
okolnost da je ranije osuđivan za neko djelo koje je vezano za upotrebu oružja i slično), te
ukoliko je ispunjen obligatorni uslov da postoje određeni dokazi koji ukazuju na sumnju
da je upravo on učinilac krivičnog djela.
Nasuprot prethodnom, u SAD-u za pretres lica nije potrebna naredba suda. Razlog
za toakav stav polazi od činjenice da danas SAD ima 330.000.000 stanovnika koji statistički
imaju isto toliko komada raznog oružja, promet oružja je izuzetno liberalizovan a tom
doprinosi izuzetno moćan lobi proizvođača i prodavaca oružja, svako može vrlo
jednostavno kupiti u prodavnici ili poručiti „kataloški“ bilo kakvo oružje, te ga može
upotrebljavati bez bilo kakvih dodatnih procedura i drugih formalnosti. Upotreba oružja je
stoga vrlo česta i dešavaju se mnoga ubistva, a u SAD-u je broj lišenja slobode daleko veći
nego u Njemačkoj. Sve to je posljedično uticala na krivični postupak pa postupak počinje
lišenjem slobode koje je sasvim uobičajeno, prilikom lišenja slobode se lice obavezno
47
pretresa a za pretres nije potrebna naredba (nalog) suda, te se licu koje se lišava slobode
obavezno na ruke stavljaju lisice.

Značajno je ukazati na ovlaštenja i moguću odgovornost policije za svoja postupanja

prilikom obavljanja svojih redovnih zadataka. Policajci u 50 federalnih država SAD-a
imaju vrlo široka ovlaštenja u korištenju oružja i upotrebi sile, pa u pravilu ne odgovaraju
ni u slučajevima kada korištenje oružja ili upotreba sile nije bilo neophodno u konkretnoj
situaciji. Tako npr., kada policajac privodi lice koje ne sebi ima samo sportske gaćice, nema
oružje ili opasno oruđe i drži ruke visoko podignute dok se kreće ispred policajca, te
djelimično okrene glavu unazad a policajac reaguje tako da puca i usmrti ga, ovaj policajac
neće odgovarati ako se brani tvrdnjom kako je smatrao da je njegov život bio ugrožen i
zbog toga reagovao na ovaj način.
Polemike oko odgovornosti policajaca su se intenzivno počele javljati 1991 godine,
a povod za to je bila smrt afroamerikanca Rodnija Kinga kojeg su policajci brutalno
pretukli, stanovnik iz obližnje zgrade je snimio cijelu scenu, policija je saopštila da su ga
zetekli u krađi, pod uticajem opojnih droga, da je prema njima bio nasilan, a sud je
četvoricu policajaca oslobodio optužbi. Šest dana nakon toga na ulicama Los Anđelesa su
počeli masovni protesti obojenog stanovništva, masovna paljenja automobila, razbijanja i
krađe u prodavnicama, odigravali su se brojni fizički sukobi demonstranata i policije,
intervenisala je vojska pa su se na ulicama pojavili čak i tankovi. Novinari su 17.07.2014.
godine saopštili da se eho ovih događaja ponovo čuje u malom gradiću Fergusonu
(predgrađe Sent Luisa), gdje živi čak 63 % obojenog stanovništva, a povod je ponovo sličan
- lišenje slobode mladog crnca iz Njujorka Erika Garnera koji je na ulici ilegalno prodavao
cigarete i smrtno stradao. Prilikom lišenja slobode od strane policije i stavljanja lisica,
osumnjičeni je oboren na trotoar a jedan policajac ga je držao za vrat, na snimku koji se
kasnije pojavio na na YouTube-u se jasno čuje kako osumnjičeni panično govori policiji:
„ne mogu da dišem”. Osumnjičeni je podlegao zbog gušenja a u istrazi je utvrđeno je da je
bolovao od astme. Sličan slučaj se ranije odigrao takođe u Fergosonu kada je smrtno
stradao Michael Brown. Oštećeni je na pločniku ležao mrtav 4 sata i 30 minuta, nije
postupano po odgovarajućim procesnim pravilima, pošto policajac koji je usmrtio
oštećećenog nije sačekao obavljanje uviđaja a pištolj je naknadno predao. U oba slučaja,
sudsko vijeće nije odobrilo podizanje optužnice protiv policajca, za događaj se čulo putem
medija, pa su se širom Amerike počeli odigravati masovni protesti obojenog stanovništva.
Suprotno tome, u Njemačkoj i u zemljama kontinentalno-evropskog sistema prava takvi
slučajevi u pravilu nisu mogući, a slična postupanja policajaca će sasvim sigurno
predstavljati biti krivično djelo.

Ovlaštenja i položaj sudije (vijeća, porote) u postupku pred sudovima u Njemačkoj i

SAD-u, dijametralno je različita. Glavna rasprava (kod nas je glavni pretres) u Njemačkoj
organizovan je prema inkvizitorskom modelu. Za lakša krivična djela (za koja je propisana
zakonska kazna zatvora u visini do dvije godine) nadležan je sudija pojedinac, a za djela sa
propisanim težim kaznama sude vijeća u mješovitom sastavu (sudije profesionalci i sudije
laici - građani). Sudija je dominus litis postupka, on rukovodi postupkom i samostalno
izvodi dokaze o svim činjenicama koje su relevantne (bitne); on prvi saslušava svjedoke i
48
kada završi sa ispitivanjem može dozvoliti strankama (tužiocu i odbrani) da postavljaju
pitanja. Na kraju, sud donosi odluku o postojanju ili nepostojanju krivice optuženog, pa
ukoliko utvrdi postojanje krivice optuženog, izriče mu sankciju. Ako se sudi u vijeću, isto
vijeće donosi odluku o krivici i o sankciji.
U SAD-u, izuzimajući situacije kada je za postupanje nadležan sudija
pojedinac, sud čini porota u čijem se sastavu nalaze laici („obični” građani), a porota
donose odluku o činjeničnim piranjima, te sudije profesionalaci, koji odlučuju o pravnim
pitanjima. Tokom suđenja, članovi porote se ponašaju kao pasivni posmatrači, pošto
nemaju pravo da postavljaju bilo kakva pitanja. Sudija takođe ne može postavljati pitanja
jer se smatra da se time stavlja na stranu optužbe ili odbrane; ukoliko bi se ipak desilo da
postavi bilo kakvo pitanje, to bi dovelo do ukidanja presude. Kada se završi sa izvođenjem
dokaza, porota se povlači na vijećanje radi donošenja odluke odluku o krivici, pri čemu su
obavezni da odluku donesu jednoglasno sa „kriv je“ ili „nije kriv“. Ukoliko porota donese
odluku da je optuženi kriv, sudija profesionalac donosi odluku o kazni (vrsti kazne i
njenom obimu). U istom kontekstu je važno naglasiti da je u SAD-u
sprovedeno oštro razgraničenje između zakonodavne i sudske vlasti, a u Engleskoj, koja
pripada istom pravnom sistemu, ova granica nije tako oštro izražena. Naime, na vrhu
sudske organizacije nalazi se Dom Lordova (House of the Lords), koji predstavlja gornji
dom Parlamenta, pa nam to ukazuje da englesko sudstvo nije u potpunosti odvojeno od
zakonodavne vlasti.46
Položaj tužioca se takođe razlikuje u
mnogim segmentima. U Njemačkoj su državni službenici koji djeluju kao članovi
državnotužilačke organizacije, njihova organizacija se zaniva na hijerarhijskom osnovu, na
svakom tužilačkom nivou se nalazi jedan glavni tužilac koji ima široka ovlaštenja i svi
tužioci na tom nivou su njemu odgovaraju za svoje djelovanje. Lokalne zajednice, bez
obzira o kojem nivou se radi, nemaju nikakve ingerencije nad njima. Suprotno
prethodnom, u SAD-u, tužioci su politički snažne figure koje biraju lokalne zajednice, a
izbor se vrši svake četiri godine.47

Suštinska razlika postoji i u pogledu prava stranaka da izvrši uvid u dokaze -

razotkrivanje dokaza (engl. discovery, disclosure). U njemačkom zakonodavstvu
propisano je da odbrana ne mora dati dokaze na uvid sve do podizanja optužnice, dok
branilac može izvršiti uvid u spise i dokaze koji se čuvaju na sudu nakon dostave
optužnice i dokaznog materijala sudu (član 147). Suprotno prethodnom, u SAD-u pravo
uvida i kopiranja dokaza - razotkrivanje dokaza (discovery, disclosure) vrijedi kako za
tužioca, tako i za odbranu.

Predkrivični (pripremni) postupak i istraga

Istraga je skup radnji koje se sprovode radi prikupljanja dokaza koji su potrebni za
donošenje odluke o podizanju optužnice ili donošenje odluke u korist osumnjičenog. U
teoriji su podijeljeni stavovi po pitanju kada ona započinje, dok u uporednom

46
Ilić, opp. cit., strana 92.
47
Đurđević, opp. cit., strana 93.
49
zakonodavstvu uglavnom ne postoje odredbe koje eksplicitno daju odgovor na ovo pitanje.
Radnje koje se provode u istrazi uglavnom čine dio krivičnog (kaznenog)
postupka, pa se tako smatra da postupak teče čak i u slučajevima kada se sprovodi onaj dio
postupka koji se naziva pripremnim ili predkrivičnim. Ipak, postoje i zakonodavstva koja
propisuju da se pripremna faza (pripremni postupak) ne smatra integralnim dijelom
krivičnog postupka, već se smatra da postupak počinje teći tek nakon otvaranja istrage.

U zavisnosti od vrste organa koji ima dominanatnu ulogu, istraga se

organizuje po modelima sudske, policijske ili tužilačke istrage.
Sudska istraga karakteristična je za inkvizitorski postupak u kojem je
istražni sudija dominus litis, jer po službenoj dužnosti prikuplja dokaze koji su potrebni za
rasvjetljavanje krivičnog djela i otkrivanje učinioca. Teoretičari prigovaraju da se osnovni
nedostatak ovog modela istrage ogleda u okolnosti da je u ličnosti istražnog sudije
kumulirano više različitih funcija, te ukoliko istražni sudija u toku istrage prikupi određen
nivo dokaza za koji on smatra da je dovoljan, to u principu podrazumijeva donošenje
osuđujuće presude od strane drugog funcionalno nadležnog organa tog istog suda (sudećeg
sudije ili vijeća). Opravdanost ovih prigovora naročito dobija na snazi ako se kumulacija
više različitih funkcija suda posmatra u svjetlu primjene člana 6 Evropske konvencije za
zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, pošto Konvencija zahtijeva primjenu standarda
da u krivičnom postupku odluku donosi nepristrasan sud. 48 Naime, okolnost da prema
modelu sudske istrage samo sud pribavlja dokaze u toku istrage a nakon toga se pred
sudom izvode isti ovi dokazi i sud na osnovu tih dokaza donosi odluku, sama po sebi daje
dovoljno povoda za sumnju da sud u svim situacijama možda i ne postupa nepristrasno.
Ovaj prigovor se sve češće ističe naročito u evropskim ali i u drugim zakonodavstvima koja
imaju istražnog sudiju, što u posljednjoj deceniji daje povoda za rasprave o ukidanju
instituta istražnog sudije ili za ozbiljniju reformu postupka kroz ukidanje instituta
istražnog sudije i dodjeljivanje ove funkcije tužiocu. Tako je francuska vlada početkom
2009. godine najavila temeljite reforme, koje između ostalog obuhvataju ukidanje
institucije istražnog sudije i prenos njegovih istražnih ovlaštenja na državno tužilaštvo. 49
Tužilačka istraga danas
predstavlja preovladavajući model istrage u svim pravnim sistemima. Uz to treba dodati da
je danas, jasno izražena tendencija uvođenja ovog modela istrage čak i u onim
zakonodavstvima koja su u decenijama slijedila model sudske istrage. Ova tendencija je
naročito izražena u evropskom zakonodavstvu. Položaj tužioca nije
isti u svim zakonodavstvima. Tužilac u većini savremenih zakonodavstava donosi odluku o
sprovođenju ili nesporovođenju istrage za sva krivična djela za koja se istraga provodi po
službenoj dužnosti, pa ako odluči da naredi sprovođenje istrage on samostalno sprovodi

48
Član 6 Konvencije nosi naslov „Pravo na pravično suđenje“, te u tekstu doslovno stoji da „Prilikom
utvrđivanja građanskih prava i obaveza ili osnovanosti bilo kakve krivične optužbe protiv njega, svako ima
pravo na pravično suđenje i javnu raspravu u razumnom roku pred nezavisnim i nepristrasnim, zakonom
ustanovljenim sudom“.
49
Detaljnije u Ivančević Karas, Elizabeta (2010): O reformama suvremenog francuskog kaznenog postupka iz
aspekta jačanje uloge državnog odvjetništva, Zagreb, Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, vol. 17,
broj 1/2010, strana 120.
50
istragu i rukovodi istragom, pri čemu policijskim organima povjerava prikupljanje
najvećeg broja dokaza. Policijski organi su pri tome obavezni da postupaju po zahtjevu
tužioca, dok u istragama koje se vode za lakša krivična djela mogu postupati samostalno,
ali o preduzetim radnjama moraju obavjestiti tužioca. U slučaju potrebe za preduzimanje
radnji koje zahtijevaju hitno postupanje samo izuzetno mogu postupati samostalno, ali o
tome moraju obvavjestiti tužioca. Iako sud nema odlučujuću ulogu u sprovođenju istrage, a
prilikom sprovođenja istrage nema pravo da donosi nikakve odluke o načinu i obimu
prikupljanja dokaza, u pravilu sud uspostavlja poseban kontrolni organ koji ima zadatak da
spriječi eventualnu samovolju tužioca ili nezakonito postupanje prilikom sprovođenja
određenih radnji kojima se zadire u ljudska prava, te da osigura čuvanje dokaza koji su
pribavljeni provođenjem ovih radnji. Tako se zakonom određuju konkretne radnje
prikupljanja dokaza koje tužilac ne može obavljati samostalno jer mu je za njihovo
pribavljanje potrebna naredba, nalog ili saglasnost sudskog organa, te način obezbjeđenja
tako pribavljenih dokaza. U
određenim zakonodavstvima tužioce biraju organi državne vlasti i oni imaju status
državnih organa u sastavu državne vlasti u okviru strukture pravosuđa, kao npr. tužioci u
germanskim pravnim sistemima, dok u drugim imaju samostalnost koja se može porediti sa
samostalnošću sudova.
Policijska istraga karakteristična je za zakonodavstva koja pripadaju common law
sistemu prava. Njihovo osnovno obilježje je visok stepen samostalnosti u djelovanju
policije prilikom prikupljanja dokaza o krivičnom djelu i identitetu učinoca.
Ovaj model istrage je zastupljen u različitim nacionalnim sistemima u
tolikoj mjeri da je gotovo nemoguće istaći ključne karakteristike pojedinih mnogih od
njih. Ipak, postoje određene karakteristike koje otvaraju mogućnost za podijelu u dvije
osnovne grupe. U prvu grupu se mogu svrstati zemlje u kojim policijska
istraga predstavlja jedini model i u kojim su istražna ovlaštenja drugih organa vrlo rijetka
ili ih gotovo nema (zemlje common law sistema prava i neke skandinavske zemlje), dok se
u drugu, brojniju grupu, mogu svrstati zemlje u kojima policijski organi provode istragu
prema okvirnim pravilima krivičnog postupka pod nadzorom tijela koje je nadležno za
preduzimanje gonjenja.50 Tako finsko zakonodavstvo predstavlja jedan od klasičinih
primjera „čiste“ policijske istrage. Sprovođenje tzv. predpretresne istrage je u nadležnosti
policije, osim u slučajevima koji su zakonom propisani za sprovođenje istrage protiv
službenika carinskih organa, graničnih organa, vojne policije i istrage koje provodi
nezavisno tijelo za istragu i prinude, dok poreski funkcioneri, funkcioneri koji kontrolišu
bankarstvo i finansije imaju određena ograničena ovlaštenja za sprovođenje istrage, ali ne
mogu da koriste sredstva prinude.

Sudska istraga
Ključne osobine svih krivičnih postupaka inkvizitorskog tipa su tajnost, pismenost i
nekontradiktornost, pa ove osobine predstavljaju model po kojem se organizuje i istraga
kao jedna od faza krivičnog postupka. U posljednje dvije decenije pojedini elementi ovog
modala istrage postepeno nestaju iz gotovo svih savremenih krivičnih postupaka,

50
opp. cit., strana 60.
51
ustupajući svoje mjesto pojedinim elementima tužilačkog modela istrage. Zbog toga,
moglo bi se reći da danas u savremenim zakonodavstvima koja su zadržala institut
istražnog sudije, ovlaštenja istražnog sudije sadržinski su bitno drugačija i po svom obimu
daleko manja od ovlaštenja koja je imao istražni sudija iz klasičnog modela sudijske istrage,
dok se model sudske istrage polako transformiše u istragu mješovitog tipa. U nastavku
teksta ćemo u kratkim crtama izložiti elemente istrage u nekoliko zakonodavstava koja se
smatraju reprezentativnim, pošto sadrže jasno izražene elemente ovog modela istrage.

Ovaj model istrage nekada je bio karakterističan za zakonodavstva zemalja bivšeg

socijalističkog bloka, koje su bez izuzetka pripadale kontinentalnom sistema prava i
krivični postupak organizovale prema inkvizitorskom ili pretežno inkvizitorskom modelu.
Elementi ovog modela i danas postoje u mnogim krivičnim postupcima, naročito u fazi
istrage. Danas postoje mnoga zakonodavstva u kojima tužilac formalno rukovodi
istragom, ali ipak veći broj odluka ne može donijeti bez naredbe suda. Jedna grupa
teoretičara stoga smatra da se u takvim slučajevima radi o modelu sudske istrage, dok drugi
smatraju da se radi o modelu istrage mješovitog tipa. Jedno od takvih zakonodavstava je i
njemačko. U dijelu teksta o sudskoj istrazi ćemo ukazati na njegove inkvizitirske elemente,
dok ćemo u dijelu teksta koji se odnosi na tužilači model istrage ukazati na elemente tog
modela istrage.
Sudska istraga u francuskom zakonodavstvu i njena evolucija

Istorija nastanka ovog modela istrage u Francuskoj vodi nas u srednji vijek, dok su
tajnost, pismenost i nekontradiktornost kao osnovna načela postavljena Ordonansom iz
1535 godine dopunjena Ordonansom iz 1670. godine. Dalji razvoj postupka je 1808. godine
rezultirao donošenjem Zakonika o krivičnoj istrazi iz 1808. godine, koji je postavio
konture fransuskog mješovitog tipa krivičnog postupka. Ratifikacija Konvencije za zaštitu
ljudskih prava i osnovnih sloboda je inicirala donošenje zakonika o krivičnom postupku iz
1958. godine koji je jače štitio prava osumnjičenog, dok je zakonik iz 2000. godine osnažio
princip prezumpcije nevinosti.51 Zakoni „Loi Perben I“ iz 2002. godine i „Loi Perben II“ 52
koji je stupio na snagu 2005. godine su državnom tužiocu povjerili važna istražna i
represivna ovlaštenja, koja su do tada pripadala istražnom sudiji. 53

U kontekstu prethodno izloženog važno je ukazati da se u slučaju izvršenja

krivičnih djela organizovanog kriminala još u predistražnoj fazi može naložiti
preduzimanje posebnih istražnih radnji, kao npr. nadzor lica i predmeta, nadzirani prevoz
predmeta, dobara ili prihoda pribavljenih izvršenjem nekih od kriivčnih djela iz ove
grupe. Preduzimanje istražnih radnji, pod uslovom da njihovo preduzimanje zahtjeva
tužilac, može naložiti samo sud, dok je policija nadležna za njihovu realizaciju. U ovoj fazi
postupka je jasno izražen preovladavajući interes efikasnog pribavljanja dokaza a tek u

51
Ovaj princip doslovno zanči da se svako smatra nevinim sve dok se njegova krivica ne dokaže pred sudom
u postupku koji je proveen na osnovu zakona.
52
Zakonici su dobili naziv po Dominiku Perbenu, koji je od 2002. godine do 2005. godine obavljao funkciju
misistra pravosuđa Francuske.
53
Detaljnije u Karas Ivančević, Elizabeta, opp. cit. Strana 112 i 113.
52
drugom planu se nalazi potreba za poštovanje zagarantovanih prava odbrane, tako da se
osumnjičenom ne garantuju njegova prava poput prava odbrane, pravo na prisustvovanje
izvođenju ovih radnji i pravo na uvid u dokaze. Nedostatak garancija za zaštitu prava
osumnjičenog se nadoknađuje propisivanjem striktnih procedura za izvođenje ovih radnji i
uvođenjem pravila da izvođenje predmetnih radnji nije moguće ako za njihovo izvođenje
sud nije izdao naredbu, a sud ima obavezu da kotroliše zakonitost izvođenja ovih radnji i
da čuva dokaze pod svojim nadzorom.

Elementi modela sudske istrage u njemačkom zakonodavstvu

Njemački krivični postupak se zasniva na modelu postupka koji je normiran

zakonikom iz 1877 godine, u kom je prihvaćen model sudske istrage. Tokom istorijskog
razvoja, u više navrata je izmjenjen ili dopunjen. Izmjene i dopune su dovele do toga da su
danas u istrazi zastupljeni elementi invozitorskog modela istrage, ali i elementi modela
tužilačke i policijske istrage, u ovom dijelu teksta ćemo se osvrnuti na elemente modela
sudske istrage.

Da bi se skratila formalna procedura, u Njemačkoj je postalo pravilo da policija

samostalno vodi istragu i prikuplja dokaze (član 163 stav 1). Rezultate istrage zajedno sa
izvještajem dostavlja tužilaštvu, a ukoliko postoji potreba za brzim preduzimanjem
istražnih radnji, spise mogu dostaviti neposredno opštinskom sudu (stav 2). Iako se
formalno smatra da je tužilaštvo “gospodar prethodnog postupka”, u određenim
situacijama tužilaštvo ne može samostalno djelovati, jer izdavanje mnogih naredbi kojima
se pribavljaju dokazi od ključnog značaja spada u isključivu nadležnost suda (tzv.
“preventivna pravna zaštita”). Tako je naredba suda potrebna za tjelesni pregled
osumnjičenog (član 81a stav 1), oduzimanje predmeta (član 98), pretres stana, službenih
prostorija i ograđene imovine (član 105), dobijanje podataka koji su pribavljeni prilikom
kontrole granične policije ili kontrole na puktovima postavljenim na javnim putevima,
trgovima i drugim javno dostupnim mjestima (član 163d stav 2). Pored toga, samo sud na
čijem se području treba provesti određene istražne radnje može odobriti da se one
preduzmu, a u određenim slučajevima za sudska saslušanja i uviđaj nadležan je opštinski
sud na čijem području treba preduzeti istražne radnje (član 162).

Tužilačka istraga u Evropskim zakonodavstvima

Elementi tužilačke istrage u njemačkom zakonodavstvu

Prema tekstu zakona koji je na snazi u toku 2011 godine, 54 istraga se pokreće na
zahtjev ili po predlogu, državni tužilac je dominus litis (gospodar postupka), a postupak se
dijeli na dvije faze - pripremni postupak i glavni postupak. Pripremni postupak se pokreće
sa ciljem da tužilac ispita da li je učinjeno krivično djelo, te da utvrdi postoje li dokazi na
osnovu kojih se može podići optužnica. Stoga, odmah nakon prijema prijave, tužilac mora
ispitati činjenično stanje, što podrazumijeva njegovu obavezu da prikupi dokaze i da
54
Zakon o krivičnom postupku Savezne Republike Njemačke u preveden s njemačkog jezika, Edicija
Njemačko pravo, urednici Stefan Pürner i Dragan S. Marković, Sarajevo: University press, Magistrat.
53
spriječi da oni nestanu (odjeljak II pod naslovom Priprema optužnice, član 160). Ako
tužilac prikupi dovoljno dokaza za podizanje optužnog akta, mora ispitati osumnjičenog i
istragu formalno okončati tako što će u spisu naznačiti da je istraga završena (član 169 a),
te sačiniti i dostaviti optužnicu nadležnom sudu (član 170 stav 1). U svim drugim
slučajevima se obustavlja postupak (stav 2). Nakon podizanja optužnice ili podnošenja
pismenog zahtjeva za izdavanje kaznenog naloga, branilac optuženog ima pravo da izvrši
uvid u sve dokaze koji postoje u spisu (član 147 stav 1). Za donošenje određenih odluka u
vezi sa optužnicom je potrebna uzajamna saglasnost tužioca i sudije koji je nadlažan za
glavni pretres. Kada postoji ova saglasnost, tužilac može da odustane od krivičnog gonjenja
učinioca, ukoliko se krivica učinioca može smatrati neznatnom ili ne postoji interes
zajednice za njegovo gonjenje (član 153 stav 1). Ako su ispunjeni uslovi pod kojima sud
može osloboditi od kazne, tužilaštvo može da odustane od podizanja javne optužnice; ako
je optužnica već podignuta, sud može da obustavi postupak (član 153b). Tužilac može
odustati od istrage i kod bagatelnih krivičnih djela. 55
Policijski organi po pravilu preduzimaju radnje
koje ne trpe odlaganja, te po nalogu ili uz saglasnost tužioca ili samostalo preduzima
određene istražne radnje.

Ruska Federacija
Zakonik o krivičnom postupku Ruske Federacije u verziji sa izmjenama i
dopunama od juna 2004. godine propisuje da se istraga pokreće po prijavi, samoprijavi ili
po obavjesti o učinjenom ili pripremanom krivičnom djelu (član 140 stav 1), ukoliko ovi
podnesci sadrže podatke o osnovama sumnje da je učinjeno krivično djelo (stav 2).
Istražilac, istražni organ ili tužilac nakon prijema podataka o djelu imaju obavezu da
donesu odluku o pokretanju ili nepokretanju istrage, ili da predmet upute sudu na odluku
(ukoliko se postupak pokreće po privatnoj tužbi). U ovom posljednjem slučaju, imaju
obavezu da osiguraju dokaze, ukoliko oni postoje.

Policijska istraga
Model policijske istrage je zastupljen u različitim pravnim sistemima i različitim
nacionalnim sistemima krivičnog postupka. Pošto je ovaj model istrage široko prihvaćen u
SAD, u nastavku ćemo izložiti osnovne karakteristike istrage u Americi.

SAD
Krivični postupak u Americi započinje hapšenjem učinioca krivičnog djela,
odnosno lica za koje postoji opravdana sumnja da je učinilo krivično djelo. Ovu radnju
provodi policija, prilikom lišenja slobode se obavezno stavljaju lisice, policija obavezno
licu koje se lišava slobode daje pouke da sve što kaže može biti upotrebljeno protiv njega i
da ima pravo na branioca (tzv. Miranda upozorenje), a nakon toga policija pristupa
ispitivanju lica lišenog slobode. Za razliku od većine zakonodavstava zemalja
kontinentalnog sistema prava, iskaz osumnjičenog koji uzima policija se smatra zakonitim

55
To su krivična djela koja su po svom značaju takva da nije opravdano izricanje sankcije.
54
dokazom i samo ovaj iskaz može biti korišten u glavnom postupku pred sudom, pod
uslovom da je policija licu lišenom slobode dala navedeno upozorenje. Nakon lišenja
slobode i davanja upozorenja licu lišenom slobode o njegovim pravima, pristupa se
ispitivanju. Miranda upozorenje je široko prihvaćeno u mnogim zakonodavstvima,
naročito u evropskim zakonodavstvima, pa ćemo stoga kratko izložiti uslove pod kojima je
ono nastalo.
U predmetu „Miranda protiv Arizone“, Vrhovni sud SAD-a je 13. juna 1966. godine donio
odluku koja je predstavljala džinovski korak u pravcu davanja svakom Amerikanacu
ustavom zagarantovanog prava koje ga štiti od samooptuživanja. Sud je u zauzeo stav da
izjava koja tereti osumljičenog, koji nije informisan o svojim pravima u postupku, direktno
krši 5. amandman - privilegij od samooptuživanja i 6. amandman Američkog Ustava -
pravo na branioca. Sud je zauzeo stav da je policija u trenutku lišenja slobode
osumnjičenog imala obavezu da ga informiše da ima pravo da se brani šutnjom, da svaka
izjava koju daje policiji može biti upotrebljena u glavnom postupku protiv njega, te da
prije odlučivanja o davanju izjave ima pravo da se konsultuje sa braniocem. Ova odluka je
kasnije često primjenjivana u praksi američkih sudova, a pravo osumnjičenog da se brani
šutnjom i da se o svojoj odbrani konsultuje sa braniocem je dobilo naziv ”Mirandin zakon“.
Davanje osumnjičenom ovog prava, pobornici gradjanskih prava ocjenili su kao veliku
pobjedu demokratije i oduševljeno odobravali, dok su nasuprot tome konzervativci
ukazivali na njegovu štetnost po državni interes, smatrajući da ono potkopava nastojanja
vlasti u sprovođenju zakona. Danas za ovo pravo osumnjičenog zna većina običnih
građana, a u američkim filmovima često se mogu vidjeti scene kada policija nekog lišava
slobode i recituje mu ”Mirandin zakon“. Mirandin zakon u sličnoj formi postoji i u
procesnim zakonodavstvima u Bosni i Hercegovini.
Kratko o istorijatu predmeta
Noću, 3. mart 1963 noć, oštećena djevojka zaposlena u pozorištu u gradu Phoenix Arizona
(stara 18 godina) vraćala se s posla kad se automobil naglo zaustavio ispred nje. Čovjek je
izišao iz automobila, oštećenu uhvatio za ruku i ugorao na zadnje sjedište, naon toga je
odvezao oštećenu na izolovano mjesto, svezao joj ruke i noge a zatim silovao i pustio iz
automobila. Djevojka je odmah otrčala kući i pozvala policiju. Prema njenom opisu
učinioca, policija je 13. marta pronašla Ernesta Mirandu u njegovoj kući i uhapsila ga. U
policijskoj stanici u Feniksu je obavljena radnja prepoznavanja, te je oštećena
identifikovala Mirandu kao učinioca. Osumnjičeni je ispitan, priznao je izvršenje
predmetnog krivičnog djela i potpisao zapisnik o ispitivanju. Nakon podizanja optužnice je
pred sudom priznao izvršenje djela, a prvostepeni sud ga je osudio za prinudu i silovanje
na dvije kazne zatvora u trajanju od po 20 do 30 godina. Optuženi je izjavio žalbu protiv
presude, u žalbi je isticao kako ga policija nije upozorila da ima pravo da ne daje
samooptužujući iskaz, niti da ima pravo da angažuje branioca i u njegovom prisustvu da
iskaz, te da je njegovo priznanje bilo iznuđeno.
Povodom žalbe, Vrhovni sud SAD je ukinuo prvostepenu presudu, a u obrazloženju je
iznio stav da izjava o priznanju nije mogla biti korištena kao dokaz, pošto optuženi prije

55
davanja iskaza nije dobio pouku o svojim pravima da se brani šutnjom, da svaka njegova
izjava i protiv njegove volje može biti upotrebljena kao dokaz, te da ima pravo da se
konsultuje sa branicem koji može prisustvovati njegovom ispitivanju. U ponovljenom
postupku je osuđen na iste kazne kao i u prvostepenom postupku. U aprilu 1975 godine
uslovno je otpušten sa izdržavanja kazne zatvora, ali je edan već u februaru 1976. godine u
lokalnom baru zadobio više uboda nožem usljed čega je nastupila smrtna posljedica. Prema
podacima iz literature, u njegovim džepovima je prilikom obavljanja uviđaja pronađeno
više kartica sa odštampanim „Miranda upozorenjem“ koje je Miranda prodavao u bizini
Palate pravde u mjestu Mirikopa, jedan od policajaca ga je prepoznao i, opkoračivši
njegovo mrtvo tijelo, sa jedne od kartica ponađenih u džepu oštećenog, učiniocu krivičnog
djela pročitao „Miranda upozorenje“.56

U SAD, istraga nije dio krivičnog postupka i slična je tzv. predkrivičnom postupku,
stoga se ne donosi nikakav formalni akt, uloga policije je ključna, pošto policija gotovo u
cijelosti provodi istragu, prilikom lišenja slobode rutinski vrši pretres lica, a za pretres lica
joj nije potreban nikakav nalog. 57 Prilikom prikupljanja dokaza, policija se prvenstveno
orijentiše na priznanje osumnjičenog jer priznanje dato u policiji i materijalni dokazi iz
istrage pribavljeni na zakonit način jedino mogu biti korišteni kao dokaz u daljem toku
postupka (iskazi svjedoka iz istrage ne mogu biti korišteni pred sudom). Zbog svega
navedenog, procesna pravo ima primat nad materijalnim pravom.

Hapšenje osumnjičenog je moguće sa nalogom koji izdaje sud po zahtjevu tužioca

ili (izuzetno) na zahtjev oštećenog krivičnim djelom, a u slučaju da policijski službenih
neposredno stekne uvjerenje da je učinjeno krivično djelo (npr. zatekne učinioca dok ovaj
izvršava krivično djelo) hapšenje moguće i bez naloga. 58

Mjere prinude i uslovi za primjenu

U postupcima kontinentalno-evropskog tipa, postojanje osnova sumnje ili
određenog početnog stepena sumnje da je učinjeno krivično djelo i da postoji učinilac
predstavlja primarni uslov za početak istrage, što otvara mogućnost za primjenu prinudnih
mjera koje su potrebne za obezbjeđenje prisustva učinioca krivičnog djela i pronalazak
dokaza. Ukoliko takva sumnja ne postoji, ne postoji ni osnov za primjnu mjera prinude,
niti za određivanje pritvora. U tom smislu, sudija koji nosi naziv istražni sudija, sudija za
istrage ili neki drugi naziv, ima ulogu kontrolora zaštite ljudskih prava i onoga koji
odlučuje o izvođenju određenih dokaza za koje postoji mogućnost da neće moći biti
izvedeni u kasnijim fazama postupka. Iz prethodnog proizilazi da nije moguće lišiti

56
Podatak u Škulić, opp. cit., strana 203.
57
Državni tužilac ima ovlaštenje da policiji daje upute o izvođenju istražnih radnji.
58
To mora potvrditi izjavom koju daje pod zakletvom, što se čini u 95% slučajeva. Detaljnije u Škulić, opp.
cit. strana 200.
56
slobode neko lice, ukoliko ne postoje dokazi koji ukazuju da se upravo za to lice može
osnovano pretpostaviti da je učinilo krivično djelo.

Razlozi za određivanje pritvora u njemačkom zakonodavstvu ne razlikuju se od

razloga koji su propisani u zakonodavstvima novonastalih balkanskih država. Određuje se
protiv lica za koje postoji osnovana sumnja da je učinilo krivično djelo, često i ako uz
osnov sumnje postoji razlog za određivanje pritvora, dok se ne smije odrediti ako je
učinjeno neko blaže djelo (član 212 stav 1). Odluku o određivanju pritvora donosi sud,
pošto ocjeni da je to potrebno radi osiguranja prisustva osumnjičenog tokom vođenja
krivičnog postupka, sprečavanja izvršenja novih krivičnih djela ili kada sud ocjeni kako je
to potrebno da bi se spriječila opstrukcija (onemogućavanje vođenja) krivičnog postupka.
U evropskim zakonodavstavima propisana su slična pravila.

U SAD-u dolazi do hapšenja lica na osnovu naloga za hapšenje ili bez tog naloga.
Nalog za hapšenje izdaje sudski organ po zahtjevu tužioca, ako ocjeni da za to postoji
opravdan razlog. Hapšenje bez naloga je moguće u slučajevima kada se policija neporedno
uvjeri da je učinjeno krivično djelo i kada je poznat učinilac, npr. kada zateknu učinioca
prilikom izvršenja, ali policija ima ovlaštenja da to učini i kada stekne uvjerenje da je neko
lice učinilo krivično djelo. U tom slučaju je potrebno da policajac to potvrdi svojom
izjavom, koju daje nakon što položi zakletvu. Policajac je ovlašten da ne uhapsi učinioca u
slučaju da se radi o djelu koje je blago ili beznačajno, kad oštećeni ne želi da se učinilac
uhapsi ili da se goni, ili ako je u izvršenje krivičnog djela umješan i oštećeni (konsenzualna
krivična djela).

Preliminarna i sudska kontrola dokaza

Prethodno smo ukazali da u njemačkom i u mnogim kontinentalno-evropskim
potupcima, postoji istražni sudija ili sudija za istragu, istragom uglavnom rukovodi tužilac
a određene radnje u istrazi može narediti samo sud, dok „na terenu“ najviše dokaza
prikupljaju policijske agencije. Tužilac samostalno donosi odluku o podizanju optužnog
pismenog akta ili o obustavi istrage, te u slučaju podizanja optužnog akta sud preispituje
dokaze, a zatim, u zavisnosti od kvaliteta dokaznog materijala, donosi odluku da li će
potvrditi optužnicu.

Za razliku od prethodnog, u zemljama common law sistema prava tužilac nema

takva ovlaštenja, jer se prije podizanja optužnice vrši preliminarna kontrola dokaza. Tako
u svim federalnim jedinicama SAD-a, izuzev Luizijane, postupak sadrži i jednu međufazu,
u kojoj sudski organi prije formalnog podizanja opužnog akta preispituju dokaze i
odlučuju da li su oni dovoljni za podizanje optužnog akta , odnosno da li će tužiocu
odobriti da sačini formalni optužni akt. U zakonodavstvima zemalja common law sistema

57
prava, pa tako i u SAD-u, sadržina tog akta drugačija je nego u zakonodavstvima klasičnog
kontinentalnog sistema prava.
Prema pravilima standardne procedure koja se
primjenjuje širom SAD-a, nakon hapšenja i dovođenja osumnjičenog u policijsku stanicu
pristupa se izradi dokumentacije za njegov personalni katron (slikanje, uzimanje otisaka
prstiju), zatim policija uzima iskaz u pismenoj formi („na zapisnik“), te ga policija sprovodi
nadležnom pravosudnom organu najkasnije u roku od 48 časova. Radi se o „nižem nivou
sudskog službenika“.
Dovođenje osumnjičenog pred pravosudnog
službenika ostvaruje se više ciljeva koji su u interesu osumnjičenog, ali i u intersu
pravosudnog organa. To su:

- da se osumnjičeni upozna sa svojim pravima u postupku (Miranda upozorenje)

- da pravosudni službenik omogući da donese odluku o njegovom puštanju na
slobodu uz davanje jemstva ili odbijanju da ga pusti jer za to nisu ispunjeni svi
potrebni uslovi
- da se osumnjičeni u slučaju lakših krivičnih djela izjasni da li priznaje ili poriče
krivicu, te da mu u prvom slučaju (praznanje krivice) pravosudni organ odmah
izrekne osuđujuću presudu
- (ako se radi o težem krivičnom djelu) da se utvrdi da li će tražiti preliminarno
saslušanje, pa ako zahtjeva preliminarno saslušanje da predmet uputi Velikoj
poroti.59
U kontekstu prethodno izloženog treba napomenuti kako pravosudni službenici
često donose odluku o puštanju osumnjičenog na slobodu uz obavezno polaganje jemstva.
Osumnjičeni koji nemaju novca za davanje jemstva imaju mogućnost da novac posude od
preduzeća koja su osnovana isključivo za tu svrhu (bail bond firm), te daju pozajmice
osumnjičenim uz uobičajenu naknadu od 10 %.60

U prethodno izloženoj fazi postupala je policija, a pravosudni organ donosio odluku

koja se neposredno vezuje za dalji tok postupka. U sljedećoj fazi postupka pojavljuje se
tužilac i preuzima dokaze, ali nema mogućnost da odlučuje o podizanju optužnog akta
(kao što je to npr. slučaj u Njemačkoj ili u zakonodavstvima gdje je prihvaćen tužilački
model istrage), već se pred sudskim organom odvija jedna vrsta preliminarnog pretresa,
nakon kojeg organ donosi odluku da li će odobriti podizanje optužnog akta ili obustaviti
postupak. U nekim ranijim vremenima o tome je odlučivala Velika porota, koja je ukinuta
u većem federalnih jedinica zbog potrebe efikasnosti postupka, tako da se danas
preliminarni pretres (preliminary hearing) uglavnom odigrava pred sudijom pojedincem
(examing judge). Preliminarnom pretresu pored sudom (sudijom pojedincem) po prvi put
prisustvuju tužilac, osumnjičeni i njegov branilac. Tužilac ima aktivnu ulogu jer pred
sudijom izlaže dokaze i prezentuje slučaj, dok optuženi i branilac imaju pravo da unakrsno

59
Ciljevi u Škulić, opp. cit., strana 203.
60
Đurđević, opp. cit., strana 93.
58
saslušavaju svjedoke i sudu prezentuju svoje dokaze, pa se stoga može reći da ovaj
postupak zadovoljava zahtjeve da bude kontradiktoran. Nakon izvođenja dokaza sudija
odlučuje da su izloženi dokazi dovoljni za podizanje optužnog akta, pa ukoliko smatra da
dokazi nisu dovoljni, postupak se okončava a tužilac ima mogućnost da nastavi sa
prikupljanjem dokaza i da ih ponovo prezentuje sudu; ukoliko sud odluči da su prikupljeni
dokazi dovoljni da se održi suđenje i donese odluka u konkrenom predmetu, tužilac je
dužan da zajedno sa sudijom sastavi poseban akt (bill of information) kojim se precizira
opužnica i određuje mjesto gdje će biti održano suđenje. Time je u stvari potvrđena
optužnica.61

Podizanje i kontola optužnice

U kontinentalno-evroskim krivičnim postupcima, između ostalog, optužnice sadrže
činjenični opis krivičnog događaja (činjenični supstrat), pravnu kvalifikaciju i precizno
navođenje dokaza koji potvrđuju navode iz optužnice, dok uz jednan događa najčešće ide
jedna inkriminacija. Za razliku od toga, u zemljama koje pripadaju common law sistemu
prava, npr. u SAD-u, optužnica ne predstavlja skup činjenica, već je skup inriminarajućih
zaključaka, a to dovodi do višestrukih iknriminacija (optuženja za više krivičnih djela). U
tom kontekstu ćemo detaljnije sagledati postupanje sudova iz različitih pravnih sistema i
zemalja nakon prijema optužnice.

U njemačkom zakonodavstvu postoji jedna faza prethodne provjere optužnice pod

nazivom “pretpretresni postupak” koja obavezuje sud da, nakon prijema optužnice,
ustanovi da li postoji dovoljno dokaza koji ukazuju na osnovanu sumnju da je upravo
optuženi učinio krivično djelo koje mu je staljeno na teret, a nakon toga, donese rješenje o
otvarenju glavnog pretresa, ili rješenje da odbije otvaranje glavnog retresa. Svrha ovog
postupka je da se utvrdi da li je opravdano da se otvori glavni pretres ili to nije opravdano.
Iz navedenog proizilazi da otvaranje predpretresnog postupka koristi i osumnjičenom, jer
otvara mogućnost da sud donese odluku o neotvarenju pretresa, što bi bilo štetno za
optuženog; ovo je istovremeno od koristi i za sud, jer bi u slučaju otvaranja takvog pretresa
bilo „potrošeno“ vrijeme i dovelo bi do nepotrebnog trošenja sredstava.

U zakonodavstvima zemalja common law sistema prava, pa tako i u SAD-u, ne

postoji nikakav pripremni ili prethodni postupak, jer vijeće (Velika porota) ili sudija
(prilikom preliminarnog pretresa), ako utvrde da postoji razlog da se suđenje održi,
odobravaju tužiocu da podigne optužnicu i čak optužnicu sačininjavaju zajedno sa
tužiocem, tako da pitanje ponovnog preispitivanja optužnice postaje bespredmetno.

Izjašenje optuženog o optužnici

61
Škulić, opp. cit., strana 204.
59
 Ova vrsta izjašnjenja optuženog svoje istorijske korjene vuče iz zakonodavstava
zemalja common law sistema za koja je karakteristično da svoje postupke organizuju
prema akuzatoskom modelu, pa u skladu sa tim, ovaj institut postoji u samo u pojedinim
evropskim zakonodavstvima mješovitog tipa, odnosno onim koja sadrže i akuzatorske
elemente. Takva su i zakonodavstva novonastalih balkanskih država.
U SAD-u se u ovoj fazi postupka poziva optuženi da pristupi pred sud radi
izjašnjenja o krivici. Optužnica se čita u prisustvu optuženog i isti se informiše o pravu na
branioca, pa u slučaju da on ne angažuje branioca, sud mu može dodijeliti branioca po
sužbenoj dužnosti ukoliko je to neophodno ili ukoliko sam ne može snositi troškove
odbrane. Optuženi može da se izjasni da je kriv ili da negira krivicu, te ima pravo da se
poziva na razloge za isključenje krivice, privilegij od samooptuživanja, na postojanje
procesnih smetnji za preduzimanje gonjenja, neuračunljivost ili druge slične razloge.
Postoje i druge mogućnosti za izjašnjenje o
krivici, kojim se optuženi eksplicitno ne prihvata ili odbija priznati krivicu, ali prihvata
kaznu, čime omogućava sudu da donese presudu i izrekne kaznu u toj stvari. Jedan od njih
je izjava tzv. „nolo contendere“.62 Za razliku od priznanje krivice, koja ima značenje
poricanja kako činjenične osnove optužnog akta tako i krivice a nakon toga se predmet
prosljeđuje na glavni postupak pred porotom, ova izjava bukvalno znači „ne želim da
osporavam (optužbu), ali ne priznajem krivicu”, pa se stoga predmet ne mora prosljediti
poroti, već sudija pred kojim je ovu izjavu dao može izreći kaznu. Loša strana ovog
priznanja je što optuženi neće biti proglašen krivim, što može predstavlja jedan korak u
smjeru obustave postupka naplate štete po građanskopravnom osnovu. Sve to je jasno
uočeno u većini federalnih jedinica u SAD-u, pa je ova vrsta priznanja dozvoljena samo u
manjem dijelu federalnih jedinica. Sljedeća mogućnost
je tzv. „Alfordovo priznanje”, koje se, za razliku od izjave „nolo contendere“ kojom se ne
priznaje krivica, znači da optuženi priznaje krivicu i istovremeno tvrdi da je nevin, jer nije
učinio krivično djelo iz optužnice . Ovakva vrsta priznanja je u američkom krivičnom
postupku tehnički moguća, s obzirom na okolnost da se suština američkog postupka sastoji
u sporu dviju strana u postupku, pa kada jedna strana prizna krivicu, tada nema spora i
nema potrebe da se utvrđuje da li su opravdani argumenti jedne ili druge strane. Uz to
treba napomenuti kako činjenica da se optuženi odrekao svoga prava da mu se sudi pred
porotom, ne postoji nikakva mogućnost niti procesni mehanizam koji ga može natjerati da
se koristi pravom kojeg se prethodno odrekao.63

Pripremanje glavnog pretresa ili pripremno ročište

62
lat., ne osporavam.
63
Detaljnije u Škulić, opp. cit., strana 209.
60
 U kontinentalno-evrospkim krivičnim postupcima, pripremanje glavnog pretresa
ima za cilj planiranje datuma održavanja glavnog ili glasnih pretresa, pribavljanje podataka
o dostupnosti svjedoka i provjeru ostalih „tehničkih detalja“ koji su značajni za uspješan
završetak ove faze postupka.
U zakonodavstvima zemalja common law sistema prava, strane se izjašnjavaju o
dokazima koje namjeravaju izvesti na glavnom pretresu i činjenicama koje žele da dokažu
izvođenjem tih dokaza. Time članovi porote mogu steći predstavu o konkretnom
krivičnom djelu i dokazima koji će biti korišteni za dokazivanje ili pobijanje činjeničnih
navoda iz optužnice.

Predmet i tok glavnog pretresa

Njemački glavni pretres organizovan je prema inkvizitorskom modelu (načelu),

koje sudiji dodjeljuje aktivnu ulogu u toku suđenja u cilju utvrđivanja istine, sudija donosi
odluku o činjeničnim i o pravnim pitanjima, te izriče presudu. Predsjednik vijeća
njemačkog suda je apsolutni gospodar postupka, on rukovodi pretresom, saslušava
optuženog i izvodi dokaze (član 238). Za izvođenje određenih dokaza mu nije potrebna
bilo kakva inicijativa ili saglasnost stranaka. Slične karakteristike glavnog pretresa postoje
u austrijskom zakonu o krivičnom postupku.

Glavni pretres teče po redosljedu koji je precizno određen

zakonom. Počinje objavljivanjem predmeta (član 243 stav 1), odnosno sumarnim
izlaganjem onog što je predmet dokazivanja, utvrđuje se da li postoje uslovi za održavanje
glavnog pretresa, pa ako su ispunjeni uslovi, udaljavaju se iz sudnice svjedoci i oni koji
nemaju svojstvo stranaka ili branioca, od optuženog se uzimaju lični podaci. Nakon toga
tužilac čita optužnicu (stav 3), zatim se optuženi poučava o pravu da se izjasni ili ne izjasni
o predmetu, pa ukoliko se izjasnio da je spreman dati izjavu u predmetu, tada slijedi
ispitivanje optuženog (član 144 stav 1). Kod saslušanja svjedoka i vještaka koje su odredili
tužilaštvo i optuženi, predsjednik vijeća dozvoljava da oni saslušaju na osnovu međusobno
usaglašenog zahtjeva. Svjedoke i vještake čije saslušanje je zahtijevalo tužilaštvo prvo
saslušava tužilac, a svjedoke čije saslušanje je zahtijevao optuženi prvo saslušava branilac;
nakon toga, predsjednik vijeća svjedocima i vještacima postavlja pitanja koja smatra
potrebnim radi daljeg razjašnjavanja činjenica (član 239). O toku pretresa se sačinjava
zapisnik koji vodi službenik pisarnice a sastoji se od kratkih bilješki o redosljedu izvođenja
dokaza, predlozima stranaka i ostalim radnjama tokom pretresa. Ovaj zapisnik ne sadrži
detalje, već samo sumarni pregled toka postupka. Sličan tok postupka i način vođenja
zapisnika je propisan i u procesnim zakonodavstvima u Bosni i Hercegovini.
U njemačkom postupku nije dozvoljeno suđenje
u odsustvu (član 230). Osumnjičeni ne može biti saslušan kao svjedok na glavnom

61
pretresu. Glavni pretres završava donošenjem i objavljivanjem presude. Presuda se donosi
u ime naroda, a objavljuje se čitanjem izreke i iznošenjem razloga (član 268).

Suprotno prethodno izloženom, glavni pretres u SAD-u organizovan je prema

akuzatorskom modelu (načelu). Tužilaštvo i odbrana u okviru dokaznog postupka izvode
svoje dokaze pred porotom i sudijom, a sudija na nepristrasan način vodi postupak i pri
tome odlučuje o procesnim pitanjima i pitanjima izvođenja dokaza koja se javljaju tokom
suđenju. Porota ima zadatak da utvrdi činjenično stanje i na osnovu utvrđenog činjeničnog
stanja izvede zaključak da li postoji ili ne postoji krivica optuženog, dok sud donosi odluku
o kazni (ukoliko je porota prethodno utvrdila da je kriv).
Glavni postupak pred sudom predstavlja dvoboj dvaju
suprotstavljenih stranaka, koje pred porotom i sudijom izvode svoje dokaze i oporavaju
dokaze suprotne strane koji im ne idu u prilog (afirmativna kontrediktornost). Zbog toga
se u američkoj literaturi govori o dva slučaja - tužilačkom (the prosecution’s case) i slučaju
odbrane (the case for defence). 64 Sudija ne može da postavlja pitanja, niti da izvodi dokaze.
Već smo prethodno istakli da se svako angažovanje sudije u ovim slučajevima smatra
miješanjem u postupak i pomaganjem toj stranci, što obavezno dovodi do ukidanja
presude. Prilikom ispitivanja svjedoka (u SAD-u
se umjesto izraza „saslušanje”, koje se u našem zakonodavstvu odnosi isključivo na
svjedoke, koristi izraz „ispitivanje”), primjenjuju se standardna pravila o redosljedu i
načinu saslušanja. Počinje se direktnim ispitivanjem (direct examination, exmination-in-
chief), u kojem svjedoka ispituju stranka i branilac koji su predložili i pozvali tog svjedoka
kao svoj dokaz (zato se taj svjedok naziva „prijateljski svjedok”). Nakon toga slijedi
unakrsno ispitivanje (cross examination) istog svjedoka, u kojem pitanja postavlja suprotna
stranka i njen branilac, odnosno stana koja nije pozvala niti predložila svjedoka kao svoj
dokaz. Za unakrsno ispitivanje se uobičajeno koristi izraz “neprijateljsko ispitivanje
svjedoka”, jer ima primarni cilj da sudu pokaže kako svjedok u direktnom ispitivanju nije
govorio istinu (impeachment of the testimony). Pošto najjači utisak na sud ostavljaju
očigledne protivrječnosti u iskazima svjedoka iste procesne stranke, suprotna stranka
prilikom unakrsnog ipitivanja vrlo često pokušava isprovocirati svjedoka i navesti ga da
prilikom unakrsnog ispitivanja odstupi od izjave koju je dao u direktnom ispitivanju, da
neoprezno iznese drugačije detalje događaja ili da dâ izjavu koja proturječi prethodnoj.
Kad se završi unakrsno ispitivanje, slijedi ponovno direktno ispitivanje (re-direct
examination, re-examination-in chief) u kojem dodatna pitanja ponovo može postavljati
stranka i branilac koji je predložili i pozvali svjedoka kao svoj dokaz, a svjedoku se pri
tome mogu postaviti samo pitanja koja su vezana za pitanja i odgovore iz (prethodnog)
unakrsnog ispitivanja. To je naknadno direktno ispitivanje, u kojem stranka pokušava

64
Škulić, opp. cit., strana 217.
62
eliminisati ili barem ublažiti negativne efekte koji su proizišli iz prethodnog unakrsnog
ispitivanja i rehabilitovati svog svjedoka.
Na kraju treba istaći da su zakonodavstva u Bosni i Hercegovini prihvatila pravila o
načinu i redosljedu ispitivanja svjedoka pred sudom, iz čega se može jasno zaključiti da je
glavni pretres organizovan prema akuzatorskom modelu (načelu).

Pravni lijekovi i donošenje odluke po pravnim lijekovima

I u ovom segmentu postoje ogromne razlike između rješenja koja su prihvaćena u

zakonodavstvima zemalja kontinentalno-evropskog i common law sistema prava.

U njemačkom zakonodavstvu propisano je da samo tužilac i osumnjičeni imaju

pravo na ulaganje pravnog lijeka (član 296 stav 1). U korist osumnjičenog pravne lijekove
može ulagati branilac i njegov pravni zastupnik. Tužilac može ulagati pravne lijekove na
štetu i u korist osumnjičenog, ali ne protiv njegove volje.
Apelacija se može uložiti protiv presuda krivičnog sudije i
porotničkog suda (član 312), pri čemu treba napomenuti da je porotnički sud onaj koji
čine laici i profesionalci (mješovito vijeće). Podnosi se kod prvostepenog suda, usmeno
davanjem na zapisnik u sudskoj pisarnici ili pismeno (član 213). Sud može ograničiti
apelaciju samo na određene tačke (član 318), te nije obavezan da prihvati apelaciju kada je
izrečena blaža kazna (novčana kazna manja od 15 dnevnih iznosa, sudska opomena sa
uslovnom osudom koja ne prelazi 15 dnevnih iznosa ili novčana kazna). O prihvatanju
apelacije žalbeni sud odlučuje rješenjem, koje se ne obrazlaže. Ako prihvati apelaciju, to
dovodi do održavanja novog glavnog pretresa i izvođenja dokaza u sumarnoj (skraćenoj)
formi. Kao redovni pravni lijek postoji i revizija, dok je zahtjev za ponavljanje krivičnog
postupka vanredan pravni lijek.
U zemljama koje pripadaju common law sistemu prava, žalbeni razlozi ograničeni
su na gruba kršenja proceduralnih pravila; sud čak ni tada nije dužan da meritorno
odlučuje o svakoj uloženoj žalbi, već samo ako preliminarno oceni da bi mogla postojati
gruba povreda a da odlučivanje u odnosu na konkretno pitanje ima značaja i za razvoj
buduće prakse.

Konsenzualne forme okončanja krivičnog postupka

Sporazum o priznanju krivice u različitim krivičnim sistemima i zakonodavstvima

Sporazum o priznanju krivice možemo definisati kao pismenu saglasnost tužioca, s

jedne strane, i okrivljenog fizičkog lica i njegovog branioca ili zastupnika pravnog lica i
njegovog branioca, s druge strane, kojim okrivljeni svjesno i dobrovoljno priznaje krivicu

63
ili odgovornost za jedno ili više krivičnih djela koja su mu stavljena na teret i saglašava se
da mu se izrekne sankcija iz sporazuma. Analizom definicije se može zaključiti da su
osnovni elementi sporazuma:

- saglasna izjava volja stranaka u postupku (tužioca, kao jedne stranke, u postupku i
okrivljenog fizičkog lica i branica ili zastupnika pravnog lica i branioca, kao druge
stranke u postupku) o priznanju krivice (fizičkog lica) ili odgovornosti (pravnog
lica) i o sankciji (kazni)
- obavezna pismena forma
- dobrovoljno i svjesno priznanje krivice ili odgovornosti za jedno ili više krivičnih
djela iz optužnice

Iako mnogi smatraju da je sporazum jedna vrsta ugovora, ova tvrdnja nije tačna.
Jasno je da on ne može biti jedna vrsta ugovora, jer postoje jasni elementi koji ga
razdvajaju od ugovora. Naime, za razliku od ugovora kod kojih u pravilu nije potrebna
saglasnost neke treće strane da bi proizvodili pravno dejstvo, sporazum proizvodi pravne
posljedice samo ako bude prihvaćen od suda i to tek kad bude donesena presuda. Stoga se
sporazum ne može smatrati jednom vrstom ugovora, već institutom sui generis (posebne
vrste).
Ovaj institut se javio kao rezultat potrebe da se u određenim
istorijskim okolnostima iznađu načini za rasterećenje pravosuđa, te za smanjenje sudskih
troškova i brže rješavanje predmeta koji nisu pretjerano složeni.
Evropsko zakonodavstvo i sudska praksa ranog
srednjeg vijeka nije pravilo razlike između krivičnog i građanskog postupka, ali su se
javljali začeci shvatanja da se krivične i građanske stvari razlikuju. Nasuprot tome, u
Engleskoj tada još nije postojalo ovo shvatanje, pa su sudovi prihvatali izjave optuženog da
se osjeća krivim (quilty plea) i donosili presudu kojom bi se krivični postupak završavao,
pri čemu je bio manje važan način završetka postupka. Kada se devetnaestom vijeku u
engleskom krivičnom postupku pojavio branilac optuženog, postupci su postali formalniji,
duži, složeniji i skuplji, a probleme je usložnjavao i zahtjev da porota odluku mora donijeti
jednoglasno. Uvođenje sporazuma o priznanju krivice je postala potreba i “recept” za
rješenje problema. Ni danas, u engleskom pozitivnom procesnom pravu ne postoji
mogućnost pregovaranja stranaka o sklapanju sporazuma.
U to vrijeme, situacija u kontinentalnoj Evropi bila je drugačija, je su izgrađena
procesna načela koja su predstavljala smetnju za pojavu sporazuma, glavni pretres svodio
se uglavnom na provjeru dokaza koji su još ranije pribavljeni i na određivanje kazne, tako
da nije velike neizvjesnosti u pogledu ishoda krivičnog postupka. Svi navedeni razlozi
uticali su na “odbojan stav prema konsenzualnoj pravdi” u krivičnom postupku. Do

64
primjena je došlo tek poslije II svjetskog rata kada su proširene garancije za odbranu u
krivičnom postupku, uključujući i odbacivanje dokaza koji su pribavljeni na nezakonit
način. Ovo je dovelo do znatnog povećanja broja krivično-pravnih propisa i složenih
oblika kriminaliteta i preopterećenja organa krivičnog postupka koja su preopteretila
budžete mnogih država.
Na potrebu sklapanja sorezuma ukazivali su i neki
međunarodni dokumenti. Tako je Komitet ministara Savjeta Evrope donio Preporuku broj
R (87), kojom se ukazuje na potrebu za pojednostavljenjem postupka putem
sporazumjevanja o krivici sa ciljem ubrzanja postupka, pri čemu neizvjesnost o sankciji
koja slijedi ne treba da bude dugotrajna.

Uporedno zakonodavstvo i sudska praksa

U uporednom zakonodavstvu i sudskoj praksi, veliki broj zemalje common law

sistema prava prihvataju ovaj institut i široko ga primjenjuju. Jedna od takvih su SAD. Isto
tako, zakonodavstva zemalja kontinentalo-evropskog sistema prava takođe prihvataju ovaj
institut. Uslovi za sklapanje sporazuma, vrste krivičnih djela koja mogu biti obuhvaćena
sporazumom, sankcije koje mogu biti izrečene, provjeravanje uslova za sklapanje
sporazuma i postupak donošenja odluke suda o prihvatanju ili neprihvatanju sporazuma, te
drugi uslovi, očekivano se razlikuju. Zato u nastavku teksta dajemo kratke presjeke
rješenja koja su propisana u nekoliko zemalja i zakonodavstava različitih sistema prava i
izlaganja ključnih aspekata sporazuma kroz pregled zakonodavnih rješenja i sudske prakse.

Sporazum u kontinentalnom i common law sistemu prava

Pošto bi analiza većeg broja zakonodavstava i sudske prakse dala suviše podataka i
ukazala na specifičnosti koje ne moraju biti zajedničke za sva zakonodavstva i sudsku
praksu zemalja koje pripadaju različitim sistemima prava, te bi stoga mogla stvoriti
konfuziju u sagledavanju elemenata koji su ključni, na početku ćemo istaći razlike u
opštim elementima sporazuma u zemljama kontinentalno-evropskog sistema i u
federalnim državama SAD-a, koje su predstavnici common law pravnog sistema. Nakon
toga, izložićemo posebne elemente sporazuma o priznanju krivice, odnosno elemente koji
su specifični isključivo za zakonodavstva SAD-a, Italije i Francuske.

Sporazum u kontinentalno-evropskom zakonodavstvu i zakonodavstvima SAD-a

Međusobne razlike vuku svoje korijene još od nastanka početnih formi ovog
instituta tokom iz ranog srednjeg vijeka. Danas nisu toliko velike niti očigledne, ali još
uvijek postoje, čak i u zakonodavstvima koja pripadaju istom sistemu prava ili istom
modelu. Uz to je treba istaći kako mnoga savremena zakonodavstva istovremeno sadrže

65
elemente karakteristične za oba sistema prava. Zbog toga, razlike treba posmatrati sa
određenom rezervom.
Očigledna razlika postoji u selekciji krivičnih djela po težini (visini zaprijećene
kazne zatvora). U zemljama kontinentalno-evropske pravne tradicije, sporazum o
priznanju krivice se može zaključiti samo za lakša ili krivična djelasrednje težine, po
pravilu, za djela za koja je zaprijećena relativno blaga kazna. Tako je npr. u italijanskom
Codice di Procedura Penala propisano da se sporazum o priznanju krivice može zaključiti
samo u postupku za krivična djela za koja se može izreći kazna zatvora do pet godina.
Nasuprot tome, u SAD sporazumi se primjenjuju čak i kod najtežih
krivičnih djela.

Razlika postoji i u tome njegovom obimu. Prema pravilima koja su propisana u

zakonodavstvima zemalja kontinentalno-evropske pravne tradicije, sporazumom se može
dogovoriti samo ublažavanje kazne, ali nije moguće dogovarati prekvalifikaciju krivičnog
djela ili odustajanje od optužnice za neko krivično djelo.
Nasurot tome, u SAD-u je moguć dogovor stranaka da sporazum obuhvati ne samo
ublažavanje kazne, već i prekvalifikaciju krivičnog djela iz optužnice, pa čak i odustanak
od pojedinih tačaka iz optužnice.

Način provjeravanja kvaliteta dokaza koji su dostavljeni uz optužnicu i

preispitivanja sporazuma od strane suda nije isti. U kontinentalno-evropskim postupcima,
sporazum po pravilu ne oslobađa sud dužnosti da privjeri kvalitet dokaznog materijala i
odluči da li je sporazumom dogovorena kazna koja je srazmjerna težini učinjenog
krivičnog djela. Pri tome, sud se oslanja na tužilački spis.
U SAD-u, se ne provjerava da li postoji dovoljno dokaza da je
optuženi učinio krivično djelo koje mu je stavljeno na teret, već sud neformalno ispituje
procesne subjekte, što je prilično nepouzdan način. Sudije u SAD-u su spremnije da
prihvate sporazum, ne samo zbog želje da se izbjegne porotno suđenje koje je znatno duže
i skuplje od suđenja u zemljama kontinentalno-evropskog sistema prava, nego i zbog toga
što se oni prvenstveno smatraju nadzornicima nad sporom stranaka, a manje utvrđivačima
činjenica.

Donošenje odluke pred sudom povodom sporazuma o priznanju krivice se takođe

razlikuje. U zakonodavstvima zemalja kontinentalno-evropske pravne tradicije se provodi
postupak ispitivanja sporazuma, iako je ovaj postupak znatno pojednostavljen i skraćen.
U SAD-u se ne održava raspava o sporazumu pred porotom, već sudija odmah
prelazi na izricanje kazne.

66
 Razlike se mogu uočiti i iz ugla procesne uloge suda u nastanku sporazuma. U
kontinentalno-evropskim sistemima se po pravilu dopušta aktivnija uloga suda, čak i
učešće suda u pregovorima stranaka, kao što je to npr. u njemačkoj praksi. Inicijativa za
pregovore može u tim sistemima poteći ne samo od stranaka, već i od suda. Moguće je i da
se sudija nakon proučavanja spisa predmeta obrati optuženom nudeći mu blažu kaznu, pod
uslovom da prizna krivicu.
U zemljama common law sistema prava, pa naravno i u SAD-u, po pravilu, potpuno
se isključuje bilo kakvo posredovanje suda u dogovoru između stranaka, jer se smatra se da
svako uplitanje suda u postupak dovodi u pitanje sudsku nepristranost.

Na kraju treba istaći razlike u elementima koji se odnose na postojanje motivacije,

odnosno zainteresovanosti stranaka za sklapanje sporazuma. U tom kontekstu je važno
istaći kako su gornje granice zaprijećenih kazni u zakonodavstvima zemalja common law
sistema prava vrlo često izuzetno visoke, zbog čega su mogućnosti da će dobiti blažu kaznu
za optuženog mnogo privlačnije, nego što su u kontinentalno-evropskim
zakonodavstvima. Uz to, zakonske odredbe o izricanju kazni za krivična djela učinjena u
sticaju su znatno drugačiji. Ovi uslovi u SAD tužiocima ostavljaju veliku slobodu kada
odlučuje koliko će krivičnih djela optuženom staviti na teret, odnosno koliko će tačaka
optužbe “iscijediti” iz jednog kriminalnog događaja. U takvoj situaciji, obećanje tužioca
optuženom da će povući neke od tih tačaka, daje su snažan poticaj optuženom da prizna
krivicu.

Dogovoreno priznanje (plea bargaining) u SAD-u

Sporazum o priznanju krivice ili dogovoreno priznanje u SAD-u ima dugu tradiciju.
Prvi zabilježen slučaj dogovora o priznanju krivičnog djela i kazni zabilježen je u
predmetu Cancemi vs. People davne 1858. godine, 65 ali sporazum nije realizovan, pošto je
sud države New York zauzeo stav da se okrivljeni ne može odreći svojih ustavom
zagarantovanih prava, u koja, između ostalih spada i pravo na suđenje. Ipak, Vrhovni sud
SAD je tokom 1879. godine u predmetu State vs. Kaufman66 zauzeo drugačiji stav,
zaključivši da se okrivljeni može odreći svojih procesnih prava u krivičnom postupku,
uključujući i pravo da mu se sudi u redovnom postupku pred velikom porotom.

Izraz plea bargaing ima značenje pregovaranja o

65
Court of Appeals of the State of New York, CANCEMI v. THE PEOPLE, 18 N.Y. 128 (N.Y. 1858),
dostupno na internet adresi https://casetext.com/case/cancemi-v-the-people, sadržaj preuzet 12.02.2015.
godine.
66
Supreme Court of Florida, STATE of Florida v. Robert KAUFMAN, No. 63459, dostupno na internet adresi
http://www.leagle.com/decision/19831334430So2d904_11227.xml/STATE%20v.%20KAUFMAN, sadržaj
preuzet 12.02.2015. godine.
67
krivici. Suština ovog instituta je što se ishod krivičnog postupka javlja kao rezultat
prethodnog dogovora dviju procesnih stranaka o predmetu optuženja (charge bargaining)
ili o sankciji (sentence bargaining) ili o oboje. Veliki dio krivičnih postupka u SAD
regulisan je Ustavom SAD (the U. S. Constitution), posebno Poveljom o pravima – the Bill
of Rights. Države članice samostalno uređuju svoje vlastite krivične postupke, ali ovi
postupci ne mogu biti u suprotnosti sa odredbama Ustava SAD. Iako je institut plea
bargaing tipičan za SAD, ovaj institut ne poznaju sve američke federalne države.

Postoje dvije osnovne vrste sporazuma. Prva je priznanje krivičnog djela bez
obaveze na dalju saradnju sa tužiocem, dok je druga priznanje krivičnog djela uz obavezu
dalje saradnje sa tužiocem. Kao zamjenu za priznanje, tužilac daje optuženom pogodnosti
kao što su: optuženje za lakši oblik krivičnog djela, blaža kazna, odustanak od gonjenja za
neko krivično djelo, obećanje da će podići optužnicu pred nekom drugom vrstom suda kao
npr. pred maloljetničkim sudom, pa čak i način izvršenja kazne koji je pogodniji za
optuženog, npr. smještaj u tačno određenu zatvorsku ustanovu.
Režim dogovorenog priznanja nije ograničen s obzirom na vrstu suda, težinu
krivičnog djela, vrstu krivičnih sankcija ili kategoriju okrivljenih. Međutim, za najteža
krivična djela sporazum o priznanju krivice mora da odobri Ministarstvo pravde SAD . Ovo
odobrenje je potrebno za krivična djela otmice aviona, krivično djelo koje je izvršio član
Kongresa, krivična djela iz oblasti organizovanog kriminaliteta i reketiranja, te za sva
krivična djela za koja je propisana smrtna kazna.

Za sklapanje sporazuma se zahtijeva da optuženi ima branioca, pa je stoga

tužiocima zabranjeno da pregovaraju sa okrivljenima u odsustvu branioca. Sud ne smije
učestvovati u pregovaranju o uslovima za priznanje krivice, jer mora sačuvati svoju
neutralnost. Međitim, sud nakon podizanja optužnice sudija poziva stranke da mu izlože
stanje spisa i da vidi ima li kakvih prijedloga. Nije neuobičajeno da sudija pita stranke da li
će biti kakvih prijedloga i da im ostavi rok za stavljenje prijedloga, čime im suptilno daje
inicijativu za pregovore u kojima ne smije sudjelovati. U praksi se ipak dešava da sudija
bude inicijator za sklapanje sporazuma i da učestvuje u neposrednim kontaktima sa
odbranom.67
Optuženi mora biti lično prisutan prilikom izjašnjenja o osnovanosti optužnice.
Ako je za djelo koje je predmet sporazuma propisana novčana kazna ili kazna zatvora do
dvije godine, sud može dopustiti izjašnjenje bez prisustva optuženog , pod uslovom da je
optuženi za to dao pisanu saglasnost. 68 Advokat može zastupati optuženo pravno lice i dati

67
Brkić, Snežana, na strani 437. navodi da je 1972. godine dvije trećine anketiranih tužilaca u SAD potvrdilo
da i sudije učestvuju u pregovorima stranaka.
68
Pravilo 43 (c) (2).
68
izjašnjenje o osnovanosti optuženja. 69

Da bi sud prihvatio izjavu kojom okrivljeni priznaje krivično djelo,

sudija mora biti uvjeren da je ta izjava data svjesno i dobrovoljno, te da je svjestan
posljedica koja propizilaze iz sporazuma. Zato često optuženom postavljaju pitanje da li se
događaj odigrao upravo onako kako je opisan u optužnici. Ako uslijedi potvrdan odgovor,
to je dovoljan osnov za utvrđivanje priznanja. Branioci unaprijed spremaju optužene za
davanje odgovora na sudu, jer žele da sporazum bude prihvaćen. Sudije u praksi prihvataju
zadovoljavaju standardnom formulacijom tužioca da je sporazum u interesu pravde i
gotovo automatski ih prihvataju. Odbijanje sporazuma stranaka rijetko se dešava. Protiv
odluke sudije o neprihvatanju sporazuma o priznanju moguće je izjaviti žalbu.

Izricanje kazne na predlog stranaka u italijanskom zakonodavstvu

Italijanski Zakonik o krivičnom postupku iz 1988. godine – Codice di Procedura

Penale (u daljem tekstu CPP) promjenio je do tada važeći inkvizitorski model krivičnog
postupak uspostavljen Zakonikom o krivičnom postupku iz 1930. godine. 70 Ovaj zakonik
predstavlja prvu savremenu evropsku kodifikaciju zasnovanu na akuzatorskom modelu
krivičnog postupka. Jedan o ciljeva donođenja novog CPP-a je bio ubrzanje krivičnog
postupka, čiju je sporost osudio Evropski sud za ljudska prava.

CPP pored redovnog krivičnog postupka predviđa pet vrsta posebnog postupka,
među kojim se nalazi i primjena kazne na zahtjev stranaka (član 444-448). Primjena kazne
na zahtjev stranaka je rezervisana samo za lakša krivična djela. Zahtjev za primjenu
sankcije ograničen je na tzv. zamjenske ili supstitutivne sankcije (sanzione sostitutiva), 71
novčane kazne umanjene do jedne trećine, te kazne lišenja slobode koje se mogu umanjiti
najviše za jednu trećinu, ukoliko time neće trajati duže od dvije godine. Ovaj postupak je
rezervisan za lakša krivična djela, dok predmet pregovaranja može biti samo kazna.
Prekvalifikacija krivičnog djela i odustajanje od krivičnog gonjenja za neke tačke
optužnice nisu dozvoljeni ukoliko nemaju osnov u pribavljenim dokazima.

69
Pravilo 43 (c).
70
CPP je proglašen je objavljen je u Službenom listu broj 250 od 24. 10. 1988. godine.
71
Ove sankcije su fakultativne i manje represivne zamjene za klasične kazne, a uvedene su u italijansko
zakonodavstvo 1981. godine. Imaju dva oblika. Prvi je djelimično lišenje slobode (semidetenzione), sastoji se
u obavezi osuđenog da u ustanovi za izvršenje kazne provodi najmanje deset časova dnevno, a prate ga
obaveze kao npr. zabrana nošenja oružja, zabrana upotrebe motornog vozila, oduzimanje putne isprave i
slične. Drugi oblik je kontrolisana sloboda (liberta controllata), koja se javlja u vidu zabrane udaljenja iz
mjesta boravišta, obaveze da se javlja policiji jednom dnevno, te druge obaveze slične onim kod djelimičnog
lišenja slobode.

69
 Zahtjev za primjenu kazne mogu podnijeti optuženi i državni tužilac, zajedno ili
pojedinačno uz saglasnost suprotne stranke. Ako je zahtjev podnjela samo jedna stranka,
sud će naredbom drugoj stranci odrediti rok, u kome se druga stranka mora izjasniti o
zahtjevu, dati ili uskratiti saglasnost za primjenu ove procesne forme. Prije isteka roka
koga je odredio sud stranka koja je podnjela zahtjev ne može opozvati svoj zahtjev, niti ga
može preinačiti.

Sud odredjuje posebno ročište za donošenje odluke o zahtjevu. Cilj ročišta je samo
provjera da li postoje uslovi za odlučivanje o zahtevu za primjenu kazne. Sud provjerava
zahtjev isključivo na osnovu dokaza koji se nalaze u spisu, pa stoga nije ovlašten da naredi
izvođenje drugih dokaza. Nakon održavanja ročišta, sud može presudom izreći samo onu
sankciju koju su tražile stranke, ali ne može izreći sankciju koja se razlikuje od one koja je
predložena zahtjevom. Sud će naredbom odbiti zahtjev ukoliko ne postoje zakonski uslovi
za njegovo prihvatanje. Pored toga, na osnovu dokaza iz spisa može osloboditi optuženog
ili donijeti procesnu (formalnu) presudu kada ne postoje procesne pretpostavke za
održavanje ročista, npr. nastupila je zastarjelost krivičnog gonjenja. Ukoliko su stranke
pozvane a ne pristupe na ročište, sud može u donijeti odluku i bez njihovog prisustva.

Presudom koja se donosi po zahtjevu stranaka za izricanje kazne nije moguće

obavezati optuženog na plaćanje troškova krivičnog postupka. Ovo zanimljivo rješenje
predstavlja značajnu pogodnost za optuženog, čiji je praktični cilj da utiče na optužene da
se što češće odlučuju na ovaj posebni postupak. U ovom postupku nije moguće izreći
optuženom sporedne kazne (pene accesorie), ni mjere bezbjednosti (misure di sicurezza),
osim obavezne konfiskacije. Moguće je presudom oduzeti protivpravnu imovinsku korist
koja je pribavljena krivičnim djelom, kao i stvari čija proizvodnja predstavlja krivično
djelo. Presuda donesena u ovom postupku nema nikakvo dejstvo u građanskom i
upravnom postupku, ali ima dejstvo u disciplinskom postupku. To je još jedna pogodnost
za optuženog, koja ga može navesti na podnošenje sudu ovog zahtjeva za izricanje kazne.

Sporazum o priznanju krivice u francuskom procesnom zakonodavstvu

Organizacija prvostepenih redovnih sudova u Francuskoj se zasniva na grupisanju

krivičnih djela na prekršaje (contraventions) prestupe ili delikte (les delits) i zločine (les
crimens). Francusko zakonodavstvo poznaje jedan vid “ograničenog” sporazuma o
priznanju krivice, pošto je je prema zakonskim odredbama (član 495-7) primjena
rezervisana za lakša krivična djela - delikte (les delits), i to delikte za koje je kao glavna
kazna propisana kazna zatvora do pet godina ili novčana kazna. Francuski zakonodavac je
isključio primjenu ovog instituta na delikte maloljetnika, delikte učinjene putem štampe,
70
ubistvo iz nehata, političke delikte, te delikte za koje su uslovi za preduzimanje krivičnog
gonjenja propisani posebnim zakonom.

Razlikuje se od sporazuma u SAD-u prvenstveno zbog toga što nije dozvoljeno bilo
kakvo “cjenkanje” o kvalifikaciji djela i zbog toga što sud u postupku ima daleko veću
ulogu, tako „zadnja riječ” pripada sudu, koji u fazi homologacije provjerava pravnu
kvalifikaciju i opravdanost kazne.

Primarni uslov za pokretanje postupka predstavlja priznanje učinioca krivičnog

djela dato u pismenoj formi kod državnog tužioca. Nakon toga, postupak zaključenja
sporazuma pokreće se na prijedlog državnog tužioca po službenoj dužnosti, po zahtjevu
okrivljenog ili po zahtjevu branioca okrivljenog.
Državni tužilac u ovom postupku može predložiti jednu ili više kazni,
glavnih ili sporednih, koje se propisane za određeni delikt. Ako predloži kaznu zatvora,
tada ova kazna ne može biti duža od jedne godine, niti duža od polovine kazne zatvora
koja je propisana za taj delikt. Pored toga, može predložiti da kazna djelimično ili u
potpunosti bude uslovljena, odnosno može predložiti izricanje uslovne osude. Kada je
predložena novčana kazna, njen iznos ne smije da pređe maksimalnu novčanu kaznu koja
se primjenjuje za taj delikt.
Ovo je postupak u kome okrivljeni mora imati branioca. Ako sam ne izabere svog
branioca, branilac će mu biti postavljen po službenoj dužnosti od strane udruženja
pravnika. Okrivljeni se istovremeno obavještava kako je obavetan da snosi troškove
branioca po službenoj dužnosti, osim ako ispunjava uslove za pravnu pomoć.
Ako je poznat, oštećeni mora biti obavješten o ovom postupku korišćenjem
svih dostupnih sredstava. Oštećeni se poziva da se pojavi pred predsjednikom okružnog
suda ili pred sudijom koga je on imenovao u isto vrijeme kad se pred njim pojavljuje i
okrivljeni. Može se pojaviti pred sudom sa zajedno punomoćnikom – advokatom. Cilj
obavještavanja oštećenog o ovom postupku i njegovog pojavljivanja pred sudom je
omogućavanje da u ovom postupku sudjeluje kao parnična stranka (partie civile) i da kao
stranka u parničnom postupku traži naknadu štete koja joj je nanesena izvršenjem
krivčnog djela. Da bi oštećeni mogao sudjelovati kao stranka u francuskom krivičnom
postupku potrebno je da prethodno podnese pismeni zahtjev (plainte ecrite) nadležnom
sudiji da se pojavljuje kao civilna stranka. Predsjednik okružnog suda ili sudija koga on
imenuje može donijeti odluku o zahtjevu oštećenog za naknadu štete.

Postupak donošenja odluke suda počinje tako da okrivljeni prihvata predloženu

kaznu ili kazne u prisustvu svog branioca. Pristanak okrivljenog mora biti “izričit,
slobodan i jasan”. Zatim slijedi tzv. postupak homologacije (homologation), okrivljeni se

71
odmah dovodi pred predsjednika okružnog suda ili pred sudiju koga on odredi ili sudiju
kome je državni tužilac podnio zahtjev na potvrdu. Homologacija predstavlja sudsku
potvrdu koju zakon propisuje određene akte. U fazi homologacije sudija će saslušati
okrivljenog i njegovog branioca, provjeriti tačnost činjeničnog stanja i pravnu kvalifikaciju
krivičnog djela, te istog dana donosi odluku koja mora biti obrazložena. Obrazloženje
odnosi na potvrdu da je okrivljeni u prisustvu svog branioca priznao činjenice koje su mu
stavljene na teret, da je prihvatio kaznu ili kazne koje je predložio državni tužilac, te da je
ona opravdana s obzirom na okolnosti izvršenja delikta i ličnost okrivljenog. U slučaju
prihvatanja sporazuma, sudija izdaje i javno čita odluku, pa time ovom sudskom aktu daje
snagu izvršne sudske odluke.

Kazneni nalog u različitim krivičnim sistemima i zakonodavstvima

Istorijat nastanka kaznenog naloga vezuje se za sredinu 19. vijeka i Prusku, tačnije
Berlin. U početku, primijenjivao se samo na području Berlina, da bi Zakonom iz 1849.
godine njegova primjena proširena na ostale dijelove Pruske. U drugoj polovinom XIX
vijeka postupak za izdavanje kaznenog naloga širi se i sa određenim razlikama pojavljuje u
nizu drugih zemalja. Danas je široko rasprostranjen. Nalazimo ga u Aziji (postoji npr. u
Južnoj Koreji ili Japanu), u Africi (postoji npr. u Egiptu), Južnoj Americi (postoji npr. u
Čileu) i u drugim dijelovima svijeta. U poslednjih desetak godina, postupak za izdavanje
kaznenog naloga uveden je i u više država kontinentalne Evrope (npr. u Nizozemsku), u
neke bivše članice Sovjetskog Savezna (npr. Litvaniju i Estoniju), te u sve novonastale
balkanske države.

U pojedinim zemljama, većina predmeta završava se kaznenim nalogom (Švajcarska

i Koreja), ali postoje i zemlje u kojima se primjenjuje vrlo rijetko (Čile i Crna Gora).

Izraz kazneni nalog potiče iz država njemačkog govornog područja (Strafbefehls).

On se može definisati kao sudska, izuzetno tužilačka odluka koja nije presuda, a kojom se
u posebnom krivičnom postupku bez glavnog pretresa izriču samo zakonom predviđene
lakše krivične sankcije i mjere učiniocima određenih lakših krivičnih djela.

U većini procesnih zakonodavstava, izdaje se bez prethodnog saslušanja optuženog,

dok se u manjem dijelu zakonodavstava optuženi saslušava prije izdavanja kaznenog
naloga. Inicijativu za izdavanje kaznenog naloga uglavnom daje tužilac, ali postoje i
zakonodavstva u kojima je propisano da inicijativu ima i sud (Poljska). Kazneni nalog
izdaje sud, ali postoje takođe zakonodavstva u kojima kazneni nalog ne izdaje sud nego
tužilac (Švajcarska).

72
 Kaznenim nalogom izriču se uglavnom blaže kazne. Jedna od njih je novčana
kazna neograničeno ili novčana kazna do određenog maksimuma koji se razlikuje od onog
koji je propisan u redovnom postupku (zakonodavstva u Bosni i Hercegovini i
zakonodavstvo Japana). Pored novčane kazne, u većini zakonodavstava propisano je da se
kaznenim nalogom mogu izreći i mjere bezbjednosti kao npr. oduzimanje predmeta,
zabrana vršenja određenog poziva, djelatnosti ili dužnosti, zabrana bavljenja advokaturom,
zabrana upravljanja motornim vozilom. Pored toga, u određenim zakonodavstvima se kroz
kazneni nalog izriču i sasvim atipične mjere, kao npr. mjera protjerivanja, mjera zabrane
posjećivanja sportskih, kulturnih i drugih manifestacija (Češka). U nekim
zakonodavstvima se kaznenim nalogom može se izreći sudska opomena (Hrvatska,
Slovenija) ili rad za opšte dobro na slobodi (Slovačka, Češka).

U posljednje vrijeme opšteprisutna je tendencija da se kazneni nalog izdaje i za

srednje teška krivična djela. S tim u vezi, u pojedinim novijim evropskim zakonodavstvima
na osnovu kaznenog naloga izriče se i kazna zatvora. Kao primjer možemo navesti Srbiju,
gdje se na osnovu kaznenog naloga izriče kazna zatvora u trajanju do 2 godine ili
Švajcarsku, gdje se izriče zatvor u trajanju do 6 mjeseci).

Postupak protiv pravnih lica u različitim krivičnim sistemima i

zakonodavstvima
Način vođenja postupka protiv pravnih lica uslovljen je osobinama pravnog lica.
Ono ima pravnu i poslovnu sposobnost, ali nema nema svoj fizički oblik i nema tzv.
postulacionu sposobnost koja bi mu omogućila da se pojavi pred sudom i samostalno
preduzima radnje u postupku. Zbog toga, sve radnje umjesto njega mora preduzimati
fizičko lice, a posljedice tih radnji djeluju isključivo prema pravnom licu. Fizičko lice koje
preduzima radnje umjesto pravnog lica, u većini zakonodavstava zove se predstavnik ili
zastupnik pravnog lica.

U Francuskoj, zastupnik pravnog lica može biti svako lice kojem je pravno lice, u
skladu sa zakonom ili statutom pravnog lica, dalo punomoć za ovu namjenu. U odsustvu tog
lica, pravno lice može biti zastupano po drugom fizičkom licu, čak i po drugom pravnom licu.
U švajcarski zakon propisuje da pravno lice u krivičnom postupku zastupa (predstavlja) jedno
lice koje ima neograničeno ovlaštenje da zastupa pravno lice u privatnim parnicama. Poljski
Zakon o odgovornosti kolektivnih entiteta za djela zabranjena krivičnim zakonom propisuje
da pravno lice u krivičnom postupku zastupa jedan član tijela koje je ovlašteno za njegovo
zastupanje Austrijski zakon propisuje da pravno lice u krivičnom postupku može biti
zastupano od strane više lica, ali ga može zastupati i samo branilac. Uobičajeno je pravilo koje

73
daje ovlaštenje sudu za imenovanje zastupnika (predstvnika) pravnog lica kada ga ne imenuje
optuženo pravno lice.

U zakonodavstvima velikog broja zemalja sa svih kontinenta pronalazimo odredbe

koje omogućavaju vođenje jedinstvenog krivičnog postupka protiv učinoca i pravnog lica.
Kao primjeri se mogu navesti Australija, američke federalne jedinice, Kajmanski otoci,
Južnoafrička Republika, i druge. U evropskom krivičnom zakonodavstvu, pravilo o vođenju
jedinstvenog postupka najčešće nije propisano u zakonskim normama, dok je u nekim
zakonodavstvima propisano na poredan način. Tako član 112 novog Švajcarskog zakona o
krivičnom postupku propisuje da se protiv fizičkog i pravnog lica može voditi jedinstven
krivični postupak, ukoliko se radi o „istim ili istovrsnim okolnostima”. Za našu temu je
interesantan primjer Brazila gdje je vođenje jedinstvenog krivičnog postupka protiv fizičkog i
pravnog lica uvedeno kroz sudsku praksu. Naime, iako pravilo o vođenju jedinstvenog
krivičnog postupka protiv fizičkog i pravnog lica nije bilo propisano u Brazilskom krivičnom
zakonodavstvu, ono je uvedeno kroz praksu Višeg suda pravde koji je u svojim presudama
zauzeo stav da pravno lice može biti gonjeno zajedno sa individualnim učiniocem krivičnog
djela. Zabilježene su osuđujuće presude koje je Sud izricao protiv službenika, direktora i
menadžera pravnih lica, čak i kad im je stavljano na teret da nisu spriječili izvršenje krivičnih
djela, dok su u istim presudama sankcije izricane i prema pravnim licima. Sud je u
obrazloženjima osuđujućih presuda iznosio zaključak da osuda pravnog lica dolazi kao logična
posljedica osude pojedinca.

Optužnica protiv pravnog lica ne razlikuje se puno od „standardne“ optužnice

protiv fizičkog lica, pa sadrži sve uobičajene elemente, a pored toga i podatke o nazivu,
sjedištu i druge podatke o pravnom licu. Sjedište pravnog lica izjednačava se sa
prebivalištem fizičkog lica. Postoje i zakonodavstva poput francuskog, čiji zakonik o
krivičnom postupku uopšte ne propisuje sadržaj optužnice. Slično je i sa presudom.

74