: : :S:SALIN SA FILIPINAS LUMBERA 59

si Bitoy Camacho at si
at sl
An
sa Pa$ '
..::

l;i::',-,t,rj:i

r:;,:ti:ii
i:tiJ ,in
Bienve a
':li]a j

ay dalawang salitang magkatumbas sa wikang Tagalog na katapat ng salitang

Ingles na "translqte." Ang mga ryon ay ang "salin" at "hulog."

''Ilipat sa ibang sisidlan" ang literal na kahulugan ng "salin," halimbawa, "Isalin mo

: -aman ng bilao sa balde." Ganito naman ang gamit sa "hulog": Ihulog ang malunggay
..rmuk'rlong sabaw." Ang ibig sabihin ng "hulog" ay "Bitiwan nang bumaba sa dapat
'-..,+'an.''

-\rlg unang salita, "salin," ay nagsasabing mapoon nang kinalalagyan ang isang bagay
-.:g aksiyong gaganapin ay ang paglalagay nito sa ibang sisidlan. Sa ikalawa naman,
. .sabing may naghihintay - tao o sisidlan - sa isang bagay at ang aksiyon ay pagkompleto
.-:oseso ng paglilipat. Samakatwid, ang diin sa "salin" ay nasa proseso ng paglilipat,
:r:-ntalang ang diin sa "hulog" ay nasa kaganapan ng proseso.

Sa pagpapakahulugang ginawa sa itaas sa "salin" at sa "hulog," may bahagyang

. ': ahang namamagitan sa dalawang salita bagama't iisa ang katapat na wika sa Ingles.
,..,r ko sanang busisiin ang nasabing kaibahan upang ilatag sa inyo ang isang teorya
'- agsas;ilin, na marahil ay pamilyar na sa inyo. Kung bakit ang pamilyar na sa inyo ay

,..-1ngan pang bulatlatin ay bahagi ng gusto kong sabihin tungkol sa gawaing pagsasalin.

Sa panahongito, sa pagsapit natin sa kaduluhan ng siglo 20, wala nang lugar 1,ata
, :.rlat ng lupa na hindi nararating ng Filipino. Sinasabing dahil marunong ng Ingles
: nga biyaherong Filipino, hindi nila nagiging problema ang pakikipagtalastasan sa
-,:
-.-rbang bansa. Maaaring totoo ito kung ang pag-uusapan ay ang paghingi ng batayang
- ' lrmasyon tulad ng direksiyon, presyo ng bilihin, o balita tungkol sa klima. Pero kapag
. :lim r.a ang pinag-uusapan - pananaw sa buhay, emosyong dulot ng magkakalangkap
::lga pangyayari, o pagpapahalagang nakaugat sa tradisyong kinagisnan - hindi na
-::rasapat ang simpleng bokabularyo ng isang turista. At diyan nagmumula ang maraming
-: agkakaunawaang mitsa ng gulo sa pagitan ngdomestichelper at ng amo, ngmail-order
' .:'e at ng daluhang asawa, ng magkaibang-magkaiba ang nasyong pinagmulan.

-{am ng sinumang tagasalin na may dalawang }evel ang isang wika kapag ginagamit ito
- , '- aglilip,at ng karanasan sa ibang wika. Sa unang level, hinahanap ang mga katapat ng mga
. lnal na salita; sa ikalawa, ang hinahanap ay ang mga katumbas ng karanasang hatid ng
6o NG r4GA LAMNGAN NG
iAlL);i'*l,il};;;-;;;!,|#?MAMAPA NG ,AGSASALTN sA FrLrprNAs
'AG-^^RAL

orihinar na wika. Sa ikalawang rever,

rumulusong ang tagasarin ng akdang
pampanitikan
,11f,:i##:'[--:iff|iJ,;ffi ,:|,#*iryan ng r'*r'i".'g -ga salita,,,g r.*",,.,,s
Kadalasan, ang tanging hinihingi
-
sa tagasalin ay ang pagsasalin
ang hinihingi sa pagsasarin ng sa unang level. Ganyan
isang"suruyruy t,rrgr.a ." p"l-iirg"t
raban sa ArDS. Ganyan
din kapag mavturistang galiig.";rp;;i.ilu,rLu, .,gG;;";", tungkor sa msa pader
ng Intramuros. Hindi gu.ryurrg pagsasalin ang nais
"rg kong talakayin.
Napasok ako sa pagsasarin dahil
manunurat ako at gusto kong tukrasin
ko mailalangkap sa.aking. kung paano
n3ryy.,1rui u.rg-',gu tema at tiknik ng mga akdang
aking kinagiliwan. Nang ut o'y-t irrai day,hang
pu nu'gtutupos ng korehiyo, piirurruogu
ni T's' Eliot. pinaglararuan .riyu, ako ng mga tura
,"'*uJio .,oorr, ang mga sarita at ang paraugnayan
mga pangungusap, at inaanod ako ng
at kaisipang hindi ko rubos{ubusa;
ng kaniyang tarudt-od ;";;.; mga larawan, emosyon
"totturrn
makatutura sa sar,i kong wika,
;;r"Jr" g"9a-r."is kung paano ako
Isinalin ko ang..The Love Song of " -rg-i*r" 31am|1baru og;iru.rg katurad ng kay Eliot.
na sa passasarin,
J. AIil prufrock,,,at noon ko
ang bubunuiriko uy hi.,-aiir-"",
r.i"* *:r.""Ll""I,1ilHXlffiffl?#:li
nakaugat sa mga kasaysayan at
mga riprrurrg'rr;gk"uisa
;ff"*r:'*rang sa mga sarita ng

Taong r98z nang m,a1a!ak ako

sa pagsasalin para sa entablado.
E"":^inrri vlu*i* cork# napapayag niyani Behn
cervantes ang isang produksiyon Binalak
isalin sa Filipino ans duf. nugarrrui
"g akonr
iyon aylibretto para sa durang;r.ik
r";;r, na akong- o,r"rs drr"ng nasurat,
,rg .rri
r- Ieib" ang mga kahingian
ng realismo ng Moscow-{rt rr,"ut."1r.1 ng drama ni Gorki. Teatro
,"".rg a"r.ra" humubog saEnemies,
kaya't maraming tauhan.ra may "s,i;i;;;';;i
iba't ibang'edrd,;il;;'r"y;
pinanggagaringan.
J]rans matapatan "c'rirTci"**;;;ripunang fi;# ;i "ir.rr*
6o.u,
rhanap ang ibat ibang indibia*a kina,angan kong
na rito ang bokaburaryo,t:10,
p";;;;;;rr"rg
r,g kaniianiyanc
pugru.aita, kasama
at pat"i na punto. ari rai, t
org firr*ugatang Kaataay ay
nasturo sa akin na'""r
,rrlrrrin pa-ra ,, ay kaiba sa pagsasalin
;:J."'r""i,tfl: ";;;Hj;
sa entabrado, ang tauhan ay ginagampanan
ng aktor na bumibigkas ng diyarogo
gumagalaw ayon sa direksiyon habane
n! .u prgtutrrgr,ri. N""r.,.rpagparitan
pangungusap ang aktor sa iba ";#;il,
pang aktor na may kJnika"*"* ,g ,,ei
Kailangang kapani-paniwatu
arr! Jt;;; Lr*erna binubuhay.
"ugaano ng.Tca tauhan uy-*uy tunog at
aktuwal na usapan ng mga tao, indayog ng
*ur"kuurtipiila
sa tauhan ng orihinar na dura. ""frrg,"
,{t ai r."ri""-"n,.t uiturgri oul,*urrr.up na ibinigay
mga aktor ang mga salita at pu.rgo.rgr.up aiigil'ruutuyung bigkasin ng
,ulfifiguv sa kanila ng nagsalin.
Kadalasan, sa ngaran ng pagiging
tapat sa orihinal na awt
pangangailangan/limitasyon
ng gumaganap, na siyans binigku;;";;;iJffi:ffi ,il:
salita sa orihinar na dura' s, pon'tongiio,-rlrurra"ru.g.i.ri""*-"rrr"*
aktor ay nakasalalay sa mga salitang ru u* pagganap ng
b"iniuiti*u., ,riyu uilurs aurir;; duh. Dito, ang b,ang
:: jSTSALIN SA FiLIPINAS LUMBERA 6r

rkdang pampanitikan ng mga pantig sa isang salita, o ang daloy ng mga salita sa isang linya, ay maaaring makasira
alita ang karanasang sa pag-arte ng aktor. Ang mabulol siya, o kapusin ng hininga, habang nakikipagdiyalogo
srya, ay maaaring makalikha ng malaking kapahamakan para sa produksiyon.

aunanglevel. Ganyan Mula sakaranasan ko sa Kaaway , dinala ko ang mga leksiyong aking natutuhan hinggil
iban saAIDS. Ganyan sa pagsasalin para sa mga aktor, nang isalin ko ang A Portrait of the Filipino qs an Artist ni
h:ngkol sa mga pader Nick Joaquin at angJulius Cqesqr niWilliam Shakespeare. Sa dalawang dulang ito kapuwa,
n. ang paghamak ng awtor sa lengguwahe ay sentral na sangkap sa paglikha ng masalimuot
na kahulugan. Dahil diyan, posibleng malulong ang tagasalin sa mabusising pagsubaybay
; tuklasin kung paano sa magarbong retorika ng awtor, at tuloy makalimot na ang mga linyang iniiilipat niya sa
nga akdang dayuhang Filipino ay kailangang masakyan hindi lamang ng aktor na bibigkas sa mga ito, kundi lalo't
hgnga ako ng mga tula higit ng mga manonood.
I ang palaugnayan ng
nga larawan, emosyon una kong napakinggan ang maindayog na Ingles ng pambukas na pagmumuni-muni
hsin kung paano ako ni Bitoy Camacho, nang mapanood ko ang unang pagtatanghal ng Portrait sa labas ng
6 katulad ng kay Eliot. pader ng Intramuros. Malatula ang prosa ni Joaquin, at ang kaniyang magkalangkap na
ilrma\{aan nang husto paggunita at pagtangis sa pagkawasak ng dating Maynila ay nanikit sa aking alaala. Bago pa
nhan kundi pati na rin man ginawa ni Alfred Yuson ang kaniyang salin ng buong dula para sa unang pagtatanghal
abisa sa mga salita ng tg Larawan sa Fort Santigao, nasimulan ko nang tangkaing isa-Filipino ang soliloquy ni
Bitoy. Pagpupugay ko iyon wari sa kapangyarihan ng retorika ni Nick Joaquin, na nais
kong ihanap ng katapat sa wikang Filipino. Nang mabigyan ako ng Tanghalang Pilipino
ado. Binalak ni Behn ng CCP ng pagkakataong gumawa ng bagong salin ng drama ni Joaquin, kapiraso lamang
napapayag niya akong ng orihinal na soliloquy ang isinama ni Nonon Padilla sa bersiyong inedit niya para sa
lang nasulat, ang mga kaniyang produksiyon. Sa kabutihang-palad, sa bersiyong ginamit ni Anton Juan para sa
ihamani Gorki. Teatro produksiyon ng Dulaang UP, halos buo na ngayon ang elehiya ni Bitoy.
;hr.rnubog saEnemies,
ing pinanggagalingan. Ganito ang naging anyo ng isang bahagi:
orki, kinailangan kong
qg pagsasalita, kasama Sa kantong ito ng Calle Real nakatayo ang kanilang bahay. Ang kapirasong pader na
rmegatang Kaauay ay ito, ng bundok-bundukang ito ng durog na adobe ay sryang tanging labi ng bahay
a-r- kaiba sa pagsasalin na iyon - ang bahay ni Don Lorenzo Marasigan. Nakatayo iyon dito - maraming
henerasyon nang dito iyon nakatayo. Tunay na'pag nasa labas ka, aakalain mong
isa lamang iyong aksesorya na gaya ng marami pang lumang bahay sa kalyeng ito -
fus ng diyalogo habang nangitim na angbubong dahil salumot, palugso na ang mgakalawangingbalkonahe,
ftikipagpalitan ng mga di-nagkikitang-pinta ang bitak-bitak nang mga pader. Pero magtuloy ka - itulak
arakter na binubuhay. ang dambuhalang puwerta - at makikita mo ang isang pasilyong malinis at walang
r-r hmog at indayog ng adorno, at mabubungaran mo sa dulo ang isang patyong malinis at maaraw. Walang
mgungusap na ibinigay basura kahit saan, walang sampayan. At pag-akyat mo sa inis-is na hagdanan,
akakayang bigkasin ng pagpasok mo sa nangingintab na sala, ibang daigdig ang iyong tatapakan - isang
egsalin. daigdig kung saan "ang lahat ay ayon sa kinaugalian, may kaukulang seremonya."

!tor, naisasantabi ang
6alinyang salin ng mga
ry Ba ang pagganap ng
ndula. Dito, angbilang
Tungkulin ng tagasalin na kilalanin, ano pa man ang gayuma ng indayog ng prosang
Ingles ni Joaquin, na may sariling palaugnayan ang Filipino. Magiging magaan ang
pagbigkas sa mahaba at nakapapagod na diyalogong ito, kung anglikas na ritmo ng Filipino
ay siyang paiiralin sa salin. Ang kuwestiyon ng katapatan sa orihinal ay dapat timbangin at
ipailalim, kung kailangan, sa magaang daloy ng pagbigkas ng awtor.
6z SALIN-SURi: PANII4ULANG PAGMAN4APA NG MGA LARANGAN NG PAG-AARAL NG PAGSASALIN SA FILIPINAS
Ikatlong Sourcebook ng Sangfil

Nagiging kritikal ang probiema ng katapatan sa orihinal, kapag patula ang diyalogo,
Masma
lalo pa't si Shakespeare ang makata. Sa pagsasalin ng dulang patula ni Shakespeare, tunay
ng Inglatera
na nakakailang ang lenggurvahe ng awtor na paulit-ulit nang idinambana ng mga kritiko at
I ang wika r
iskolar. Ito, sa palagav ko, ang isa sa mga pangunahing dahilan kung bakit bago ginawa
- daigdig, ang
ni Rolando S. Tinio ang kanirang rnga salin - madalas na mahirap maunawaan ang salin pagsusuring
sa Filipino sa mga dula ni Shakespeare. Tila sa takot na mabintangang napalayo ang salin
zngJulhrs C
sa diwa ng orihinai ng Ingles. hindi na lamang nangangahas ang tagasalin na ihulog sa
Filipino ang mga linya ni Shi,kespeare. Ang resulta, nahihirapan ang aktor na iarte ang - produkton
Sa pagsasalir
kaniyang Iinva.
interpretasyt

Halimbar,r,a'y ang sabi ni (laesar tungkol kay Cassius:

Sa entab
ay papasok I
Ang gusto kong kahalubiio'1'matatabang lalaki, maaayos ang buhok at nakakatulog mailalalgftay
pag gabi. Iyang si Cassius payat, mukhang gutom.
kasuotan, ka
Sobrang pala-isip: Delikario ang ganyang tao. tegasalin, na
ng paghafuna
N'Iapapansing wala na sa salin ang mga matulaing bakas ng berso ni Shakespeare. Ang
Sa pagtula ni
natira na lamang ay ang pana nalitang nagsisiwalat sa karakter at loobin ni Caesar. Isa sa nmangkopitc
mga aral na ito ng pagsasalin para sa teatro - may mga linyang kilala man at bantog sa
aynapipilitan
orihinal a1, kailangang isakriprsyo upang mapaigting ang epekto kapag isinalin.
Tungkol
Kung may nawawala sa salin bunga ng pagsasaalang-arang sa aktor, lalo pang
bagama'timp
malubhang problema ng katajratan ang hinaharap ng tagasalin pagdating sa pagpapaloob
puwang sa en
sa salin ng kulturang nakalan;1kap sa orihinal na wika. Kung tutuusin, ang pagtatagpo ng
mga ito sa da
dalawang lr'ika sa akto ng pagsasalin ay paghaharap ng dalawang magkaibang kultuia. Sa
buntil ng iskr
paghaharap na iyan, may trarsaksiyong pinamamagitanan ng tagasalin, at kung malinaw
rin lamang m
sa tagasalin kung aling wika ' kultura ang dapat niyang kilingan, papangibabawin niya
tagasalin ang
ang katutubo sa kaniya. Nang;rngahulugan lamang na ang sisinupin niya ay ang produkto
ng kaniyang sariling wika, sa pag-asang makakaabot ito sa kaniyang mga kababayan at
Sa sumus
pakikinabangan ito ng mga i,vr,n.
sinaunang sib
ipaliwanag an
Kakatwa ang kaso ng salrn sa Filipino ng Portrait ni Nick Joaquin. Hindi mapag-
mgakaisipan.
aalinlanganan na ang publikring hangad maabot ng mandudula ay ang kaniyang mg1
kababayan. Sa kasamaang-palad ng awtor, ang orihinal na lengguwaheng ginamit niya
At bakit h
ay nauunawaan (sa teatro) np isang munting pubtiko lamang. pagpapalaki ng munting
ayhinahal
publikong iyan ang layon ng sa;in sa Filipino, na inaakala ng mga direktor na nagtanghal na
dambuhal
sa isinaling akda, na mav mapa cakinabangan sa mensahe ng drama. May mga manonood na
naglalala<
nag-aalinlangan kung ang pagt rtanggap sa dula ni Joaquin ng publikong sa salin pa lamang
paa niya, 1
napaharap, a-v kaparis ng pagl .rnggap ng mga Filipinong sa orihinal na wika nakilala ang
ang kalait-
pamil1'a Marasigan at ang kar ilang mga kaibigan at kaalr,'av. Posible na sa pagbabago ng
Maypanal
rr.ika ng drama. ang nabigvang diin ar ang nakatatar'r-ang aspekto ng kuwento ng pamiiyang
Huwag sis
napag-irvanan ng panahon. kt ng ka1'a't ang elehil.a ni Joaquin ay, mangyari pa, dinanas
ang sisihin
Iamang ng mga r.nanonood ng rersir-ong Ingles.
napumapi
Bilang tagasalin, ginau'a k r ang magaga\ra ko upang ang diwa ng orihinal ng portrait
Angkonter
ay mailipat sa bersivong Filip no. Dahil mar-kaibahan ang pagpapahalaga, pananaw sa
ni NickJoaqui
buhay- at pagtanggap sa kasar-s rvan na l-ala sa Ingies, tila hindi naiwasan na magbago nang
nakatalastas sa
bahagya ang pokus ng drama rang isa-Filipino ito. Isang realidad iyan ng pagbabagong-
wika ng isang akda na hindi ga rtap na kor-rtrolado ng tagasalin.
: J::SA[IN SA FILIPINAS LUMBERA 6g

patula ang diyalogo, Mas mabigat ang kargada ng Ingles ni Shakespeare hindi lamang sa dahilang katutubo
i Shakespeare, tunay ng Inglatera ang awtor kundi lalo't higit sa dahilang lengguwahe pa ng panahon ni Elizabeth
ina ng mga kritiko at I ang wika ng dulang Julius Caesctr. Bilang awtor na dinadakila sa iba't ibang dako ng
b€kit - bago ginawa daigdig, ang mga tula ni Shakespeare ay dumaan na sa napakaraming produksiyon at
Launawaan ang salin pagsusuring akademiko na nag-iwan sa mga ito ng tatak na iba-ibang pagbasa. Samakatwid,
g napalayo ang salin ang Julius Caesar ay hindi lamang ang dulang itinanghal sa Globe Theater noong siglo 16
gasatin na ihulog sa - produktong pangkultura na ito na hinubog ng di-na-mabilang na isipan at sensibilidad.
g altor na iarte ang Sa pagsasalin nito sa ating panahon, nararapat lamang na isaalang-alang ang nangaunang
interpretasyon ng mga iskolar ng iba't ibang panahong nakaraan.

Sa entablado, ang mga talababang namumutiktik sa mga edisyon ng Julius Caesqr

ay papasok lamang sa pagtatanghal kung ang impormasyong nilalaman ng mga ito ay
ruhok at nakakatulog mailalangkap ng direltor sa iba-ibang sangkap ng produksiyon, tulad ng pagganap,
kasuotan, kagamitan, atbp. Malaking tulong ang naidudulot ng mga talababa sa isang
tagasalin, na dapat lamang gabayan ng mumunting impormasyong makapagpapadulas
ng paghahanap ng mga angkop sa salitang itatapat sa Ingles ng panahong Elizabethan.
luiShakespeare. Ang Sa pagtula ni Shakespeare, madalas pinaglalaruan at pinipigipit ang Ingles noon upang
trh ni Caesar. Isa sa umangkop ito sa mga kahingian ng sitwasyong dramatiko. Sa ganitong paraan, ang tagasalin
ala man at bantog sa ay napipilitang maging iskolar at malikhaing makata na rin.
g isinalin.
Tungkol sa pagiging iskolar, ang tagasalin ay dapat ding laging paalalahanan na
sa aktor, Ialo pang bagama't importanteng kredensiyal ang pagiging paham kapag ipababasa ang salin, walang
hting sa pagpapaloob puwang sa entablado ang maliliit na bunga ng pananaliksik kung hindi nakatutulong ang
in. alg pagtatagpo ng mga ito sa daloy at takbo ng drama. Maaaring may pangangailangan para sa mga kuntil-
agkaibang kultura. Sa buntil ng iskolar sa programang ipinamamahagi sa rnga manonood, subalit kung hindi
elin. at kung malinaw rin lamang mailalangkap ang mga iyon sa aksiyon ng tanghalan, mabuti pang ikubli ng
papangibabawin niya tagasalin ang kaniyang pagiging iskolar.
nrya ay ang produkto
Eg mga kababayan at Sa sumusunod na sipi, may pagtukoy sa Colossus na isa sa mga kababalaghan ng
sinaunang sibilisasyon sa Kanluran. Walang puwang sa salin ng diyalogo ni Cassius upang
ipaliwanag ang alusyon, kaya't itinapon na lamang nang hindi makasagabal sa daloy ng
nquin. Hindi mapag- mga kaisipan.
rl- ang kaniyang mga
nrzheng ginamit niya At bakit hindi, tao ka, munting daigdig natin
Hpapalaki ng munting ayhinahakdawan lang niyang tila siya'y
&tor na nagtanghal na dambuhala, at tayong mumunting tao,
f,ay mga manonood na naglalakad tayo sa pagitan ng mga posteng
ong sa salin pa lamang paa niya, palinga-lingang hinahanap
tr na *'ika nakilala ang ang kalait-lait nating libingan.
le na sa pagbabago ng May panahong ang tadhana'y kayang pigilin ng tao.
hnr-ento ng pamilyang Huwag sisihin, mahal na Brutus, ang tala ng tadhana,
.man5v-ari pa, dinanas ang sisihin nati'y ang sarili natin,
na pumapayag magpabusabos.

ng orihinal ng Portrait AngkontemporaneongteatrongmgaFilipino, angmgasalitangnagwawakassaPortrait

qnhalaga, pananaw sa ni Nick Joaquin ay siya na marahil pinakamaringal na dicho. Para sa mga mambabasang
nang
a-san na magbago nakatalastas sakasaysayan ng pagsusulat ni NickJoaquin, a.k.a. Quijano de Manila, lalong
Dan og pagbabagong-
 1(ariong sourcebook NG MGA LARANGAN
riq sJffi"ret't'tl4 NG eAG-MRAL
Nc pAGsAsALIN
sA FILI,INA'

makahulugan ang

*:l*ffi *mn**gnt*l,'l,lr,i',;?I,,i,ffi
Ay, paula, Cant
ng henerasy"r,'11,:-- akor Ar;
^1''ssin

:}ryr;:#t"ni**r*+?iilf,U"q,ffi i',:1ffi ;ii"H:

*,,J.il,#$',:',-g *t'-
ako, buhay pa
tatayo -
rir
u* n . J lif - ;llJ,ili; *xt?'ffi 1,1
q
"'i on

s,nituinil;;#fju".,,","i,#11ffi ':il-r'*tffi f,T,ilil,#ilft,fiflq

,

'Traduttore,
tTadiftori,, *Tagasalin,
taong taksil.,,
.. Marahil,dapatsur
sinipisar,*'.;fi
natrn,
,'*"g:-,:fifr tjtriliX-J,;lf",gkasabihangharaw
na ang mga ito,v

..d#,#:fIft
##.,,'**t#*t*.Hui,[t+,.,{fr[ffi
I, Introdul

alaw;
nC 1c
lengg-
rt). Diro;
. ,-hulugan
no
-:B-sasalin sa
<
,.rrng ng daiar

, Higit dalr-
._d,\.apagsalin
ar
r -le Visit.
Du.la
.-_rghr in
the Vill;
_ p): isang
libro
:: tba,t ibang r
isrr
*a nagbibigay
ga
.- raralan. Sa
..--kang
nis,
ginagamit
: angungusulp,
3[ j
-- ampanitikan.

_ , f, larangan ne
._rroela at sana.ysai
-.r pagpapahalaga
rd p&rnantayang
,
...axapagsalin f
ng du

,Mahalaga rito ar
iL,lliLfr-,,Xy;t: