Glava 5

FURIJEOV RED

Prilikom analize i obrade signala veoma je pogodno predstaviti složeni signal

kao linearnu kombinaciju prostijih signala. Osim što ovakva predstava daje
bolji uvid u prirodu signala, slijedeći princip linearnosti, obradu složenog
signala možemo pojednostaviti putem obrade jednostavnih signala.
Ideja razlaganja signala na prostoperiodične komponente eksponencijalnog
(kosinusnog, sinusnog) oblika potiče s kraja 18. vijeka, kada je francuski
matematičar, fizičar i istoričar Furije (Jean Baptiste Joseph Fourier, 1768-1830),
prilikom proučavanja oscilacija u fizici, tvrdio da se periodične kontinualne
funkcije mogu razložiti na prostoperiodične komponente. On je svoja
istraživanja pokušao da publikuje 1807. godine, ali tadašnja matematička
javnost ih nije prihvatila. Rezultate istraživanja je Furije objavio 1822. godine u
svojoj knjizi o prostiranju toplote (Théorie analytique de la chaleur), ali je njegova
teorija priznata tek nakon formalnih dokaza koje je proveo matematičar Dirihle
(Johann Peter Gustav Lejeune Dirichlet, 1805-1859) 1829. godine. Nakon toga,
Furijeova teorija je našla veoma široku primjenu u mnogim oblastima nauke:
teoriji brojeva, kombinatorici, numeričkoj analizi, statistici, teoriji vjerovatnoće,
kriptografiji, optici, akustici, okeanografiji, a posebno u analizi i obradi signala.
GLAVA 5

5.1 Razvoj kontinualnih periodičnih signala

u Furijeov red

Pretpostavimo da možemo izvršiti dekompoziciju periodičnog kontinualnog

signala x ( t ) na jednostavne kompleksne eksponencijalne signale
Ck e jk Ω t , Ck ∈ :
0

∞
2π
x ( t ) = Ce
k =−∞
k
jk Ω 0 t
, Ω0 =
T0
, k ∈ . (5.1)

Pri tome je T0 osnovni period signala, a varijabla Ω ima prirodu učestanosti.

Ovakav zapis signala nazivamo razvojem signala u Furijeov red (Fourier Series –
FS). Signali Ck e jkΩ t se nazivaju harmonijske komponente signala ili harmonici, a
0

razvoj signala u Furijeov red harmonijska analiza. Osnovni ili prvi harmonici su
komponente C±1e± jΩ t Furijeovog reda, dok je C0 jednosmjerna komponenta i
0

predstavlja srednju vrijednost signala.

Da bi jednakost (5.1) bila zadovoljena, neophodno je odrediti kompleksne
koeficijente Ck , koje nazivamo spektralni koeficijenti ili koeficijenti Furijeovog reda.
Nakon množenja jednakosti (5.1) sa e− jlΩ t , l ∈ i integracije na jednom 0

periodu dobijamo:
t0 + T0 t0 + T0
 ∞ 
 x ( t ) e − jlΩ0t dt =  e − jlΩ0t   Ck e jk Ω0t  dt =
t0 t0  k =−∞ 
t0 + T0
(5.2 )
∞
= C 
k =−∞
k e
j ( k − l ) Ω0t
dt .
t0

Budući da je za k ≠ l
t0 +T0
e( ) 0
t0 +T0 j k −l Ω t
j ( k − l ) Ω0 t

t0
e dt =
j ( k − l ) Ω0
=0, (5.3)
t0

a za k = l
t0 +T0 t0 +T0
j ( k − l ) Ω0 t t +T0

t0
e dt = 
t0
1 ⋅dt = t t0
0
= T0 , (5.4)

108
 Furijeov red

desna strana jednakosti (5.2) jednaka je nuli za svako k , osim za k = l , pa

dobijamo:
t0 +T0 ∞ t0 +T0

 x ( t ) e− jlΩ0t dt =  Ck
k =−∞
 e
j ( k − l ) Ω0 t
dt = Cl T0 , (5.5)
t0 t0

odakle slijedi:
t0 +T0
1
 x ( t ) e
− jk Ω0 t
Ck = dt , k ∈  . (5.6)
T0 t0

Pošto je vrijednost integrala (5.6) jednaka na svakom periodu, radi lakšeg

pisanja usvojićemo sljedeću notaciju pri računanju koeficijenata Furijeovog
reda:
1
x ( t ) e − jk Ω0t dt , k ∈  .
T0 T0
Ck = (5.7)

Sljedeće dvije jednakosti:

∞
2π
x ( t ) = Ce
k =−∞
k
jk Ω 0 t
, Ω0 =
T0
, (5.8)

1
x ( t ) e − jk Ω0t dt , k ∈  ,
T0 T0
Ck = (5.9)

predstavljaju Furijeov transformacioni par za kontinualne periodične signale. Prva

jednakost transformacionog para, koja predstavlja periodičan kontinualan
signal kao sumu elementarnih kompleksnih eksponencijalnih funkcija, je
formula za sintezu signala, dok je druga jednakost, koja nam govori o
vrijednostima koeficijenata Furijeovog reda kojima se množe elementarne
kompleksne eksponencijalne funkcije prilikom sinteze signala, formula za
analizu signala.
Skup od beskonačno mnogo spektralnih koeficijenata
{C k = Ck e j arg Ck
}, k ∈  koje nose informaciju o elementarnim funkcijama
oblika Ck e jkΩ t na koje se razlaže kontinualan periodični signal x ( t ) , naziva se
0

spektar signala. Spektar periodičnih signala je linijski (diskretan) jer je definisan

samo u diskretnim, ekvidistantnim, tačkama Ω = k Ω 0 frekvencijske ose.

109
GLAVA
A5

(a))

(b
b)

Slika 5.1 Prim

P mjerr (aa) amplituudn
mp nog i (b nogg sp
b) ffazn pekttra perrioddičn
nogg siggnaala.

Mod
M dul kkoeeficcijennataa Furij
F jeovvogg reedaa Ck naz
n zivaamo o am
mpllituddni spek ignaala,
ktar sig
a arggum men nt koe
k eficiijennataa Furi r a θ k = argg Ck naz
ovogg reda
F ijeo n zivaamo o faaznii sppekttar
siggnalla. Naačin n graf
g fičkke preedsttavve speektrra perriod
dičn nih ko onttinuualn
nih siggnaala
prrikaazan n jee naa Sliici 5.1.
Amp plituudn ni sp
pekktarr no
osi infform
maccijuu o mo oduulim
ma, a fazn
f ni spek
s ktarr o fazzam ma
(p
pommakuu u vrrem menuu) p pojedinaččnihh ellem
menntarnnih
h koomp plekksn
nih ekssponen ncijjalnnih
fuunkccijaa čijjim suumirran
njemm see dobiija pos
p smaatraani siggnall. Kon
K ncep s tezee siggnaala
pt sint
prreko
o lin neaarnee ko mbin
om naciije trig
t gonom metrrijskkih fun
nkccija priikazzan je na Slicci 55.2.
Po matrrajuući izrraz za anaalizu sign
osm nalaa (5.9),, jassno
o je daa po
osto
oje siggnalli kooji se
onaččno
razlikkujuu u ko om bro ojuu izo nih sinngullariitetaa (p
olovvan prekkidnih
h tačakka), a iimaaju
dnaake koeeficcijen
jed nte Furrijeeovo og redar a, jeer naa vrrijeddno i egraala
ost inte

11
10
 Furijeov red

1
Ck =  x ( t ) e − jk Ω0t dt , k ∈  ne utiče konačan broj vrijednosti u izolovanim
T0 T0
tačkama.
Zbog kontinualnosti kompleksne eksponencijalne funkcije e jk Ω t vrijedi da 0

− +
je e jkΩ t = e jkΩ t = e jkΩ t , pa dobijamo:
0 0 0 0 0 0

∞ ∞ ∞
( ) ( ) Ce jk Ω0 t0−
 Ck e jkΩ0t0 = 2  Ck e jkΩ0t0 = 2 x ( t0 ) .
+
x t0− + x t0+ = k + (5.10)
k =−∞ k =−∞ k =−∞

Rekonstrukcijom signala na osnovu koeficijenata Furijeovog reda u tačkama

diskontinuiteta t0 rekonstruiše se srednja vrijednost:
1 −
x ( t0 ) =
2
( ) ( )
x t0 + x t0+  .

(5.11)

Dakle, originalni i rekonstruisani signal se mogu razlikovati u konačnom broju

diskretnih tačaka.
Da bi razvoj signala u Furijeov red bio moguć, potrebno je da integral i
suma, u jednakostima za analizu i sintezu signala, konvergiraju. Dovoljne
uslove za egzistenciju razvoja signala u Furijeov red formulisao je njemački
matematičar Dirihle, te se zato i nazivaju Dirihleovi uslovi. Prema tim uslovima,
za egzistenciju Furijeovog reda neophodno je da signal:
1. bude apsolutno integrabilan na bilo kom otvorenom intervalu
t0 +T0

trajanja jedne periode, tj. da je  x ( t ) dt < ∞ ;

t0

2. ima konačan broj minimuma i maksimuma na bilo kom otvorenom

intervalu trajanja jedne periode t0 < t < t0 + T0 ;
3. ima konačan broj diskontinuiteta (prekida prvog reda) na bilo kom
otvorenom intervalu trajanja jedne periode t0 < t < t0 + T0 .

111
GLAVA
A5

omp
Ko nente:
pon

(a)) jedno mjerrnaa

osm

b) siin ( Ω 0 t )
(b

(c)) coos ( Ω 0t )

d) siin ( 2Ω
(d Ω 0t )

Ω0t )
(e)) coos ( 2Ω

(f)) sin ( 3Ω
3 0t )

g) coos ( 3Ω
(g) Ω0t )

Sliika 5.22 P
Prikkazz siggnaala prek
p ko lineearnne kom
k mbinaacijee prrosttop
periodiičniih funk
f kcija:
(a) jeddnoosmmjern na kom
mponeentta i (b-g) pro
p osto operrioddičn
ne kommponeentte
(naastaavakk naa slljed
dećo nicii);
oj stran

11
12
 Furijeo
ov red

(h)

(i)

(j)

(k)

(l)

(
(m)

(n)

Slikaa 5..2 (naastaavakk): (h) a; (i) a+b

b; (j)
( aa+bb+cc; (kk) a+b
a b+cc+dd;
(l) a+b+ +c+d+ +e; ((m)) a++b++c+ +d+ +f i (n
+e+ n) a+b
a b+cc+dd+ee+ff+g..

113
1
GLAVA
A5

S ka 55.3 Siinusoidda pro

Slik omjjenlljivee učesstan
nostti saa beskkonačn mnogo
no mn o
m imuumaa i maaksimuumaa unnutar jedn
mini nogg peerio
odaa.

Uslovv aapso
oluttnee in
nteggrab
biln
nostti gaarantuuje da su svii čllano
ovi Fuurijeeovvogg red
da
ko
onaačnii:

1 1 1
Ck =  x ( t ) e − jk Ω0t dtt ≤  x ( t ) e − jjk Ω0t dtt =  x ( t ) dt < ∞ . ((5.12)
T0 T0 T0 T0 T0 T0

U prrakksi se vrllo rrijeetkoo jaavljajuu signaali kojji ispu

i unjaavaaju usllov ap ne
psoolutn
integgrab nostti, a nee isp
biln pun
njavvajuu jedan p ostaala Dirihlleovva uslovaa.
n ilii obba preo
Prrim
mjer signaala kooji je apsoluutn no integrrabiilan n, aali ne zaadovolljavva ddru ugi
Dirihhleoov uslo ma bessko
ov jerr im onaččnoo mno
m ogo minim mumaa i ma maksim muumaa unnuttar
2π T0
jed
dnoog perriodda, je x (t ) = sin 0 < t ≤ T0 ; x ( t ) = x ( t + nT
,0 T0 ) , n ∈  , prik
p kazaan
t
naa Sllici 5.33.
Prrim
mjer siignaala ko oji je ap no inttegrrabilan
psollutn n, aali nee zado oljavva treeći
ovo
Dirihhleoov uusloov, prrikaazan
n jee na Slici
S i 5..4. Posmatraajućći taj
t sign dim
nal vid mo da je
svvakii peerio
od sign
s nalaa poodijjeljen na besko onaačnoo mno
m ogo inttervvalaa, taako
o daa jee prrvi
intervval jeddnaak pollovivini peeriooda siggnaala, a svaaki nared dni dvva put
p a krać
k ći od o
prreth
hoddnogg. U svaks kom o tih beesko
m od onaačnoo mno
m ogo o in
nterrvalla vrije
v edn nostt siggnaala
je konsttanttna i dva
d putta man
m nja u odn
o nosuu nna vrije
v edn nostt u pre
p ethoodnnomm in
nterrvallu.
Prrem
ma to omee, unuutaar jed dnoog peerioda siignal im ma beesko no mnnoggo
onaačn
diskoontiinuiitetta.

11
14
 Furijeo
ov red

Slikka 5.4 Sign

S nal sa bes
b konnaččno dissko
ontin
nuiiteta unuttar jeddnog perio
p odaa.

5.2
5 Fu
uriijeov
v re
edd re
ealnih sign
nalla

Svvi preetho odnno izvvedeeni izrrazii vrijeede kaako zaa reealn

ne, takko i za k mpllekssne
z kom
siignaale.. Ip
pak,, u praakssi see najč
n češćće radi
r i saa reealn
nim siggnaalim
ma, pa ćemmoo stogaa u
annaliizi kojja slije
s edi u ovoo om pooglaavljuu uves
u sti takkvu prretpposttavkku. Akko je sign
nal
reealaan, za koeeficcijen
nte Fuurijeeovvog redda:

1
 x ( t ) e
− jkk Ω0 t
Ck = ddt , k ∈  (5.113)
T0 T0

vrrijeedi da
d jje:

1
 x ( t ) e
jk Ω 0 t
Ck* = ddt , k ∈  , (5.114)
T0 T0

1
 x ( t ) e
jkk Ω 0 t
C− k = d , k ∈ .
dt (5.115)
T0 T0

Izz jeednaako
osti (5..14)) i (5.1
( 15) jasnno slijedi daa je:

1
115
GLAVA 5

C− k = Ck* . (5.16)
Budući da je:

Ck* = Ck , (5.17)

arg Ck* = − arg Ck , (5.18)

zaključujemo da je amplitudni spektar realnih signala parna, a fazni spektar
neparna funkcija:

C− k = Ck , (5.19)

arg C− k = − arg Ck . (5.20)

Uvedimo oznaku θ k = arg Ck . Zbog parnosti amplitudnog i neparnosti
faznog spektra, realni dijelovi koeficijenata Furijeovog reda realnih signala:

Re {Ck } = Ck cos θ k (5.21)

su parni, dok su imaginarni dijelovi koeficijenata Furijeovog reda realnih
signala neparni:

Im {Ck } = Ck sin θ k . (5.22)

Na sličan način parnost i neparnost signala u vremenskom domenu utiče na
koeficijente Furijeovog reda realnih signala. Pokazaćemo sada da su koeficijenti
Furijeovog reda parnih realnih signala realni, dok su koeficijenti Furijeovog
reda neparnih realnih signala čisto imaginarni.
Svaki signal može da se razloži na njegov parni  { x ( t )} i neparni  { x ( t )}
dio:

x ( t ) =  { x ( t )} +  { x ( t )} . (5.23)
Znajući da je:

x ( −t ) =  { x ( t )} −  { x ( t )} , (5.24)
parni i neparni dijelovi signala se mogu odrediti na osnovu sljedećih izraza:

116
 Furijeov red

x ( t ) + x ( −t )
 { x ( t )} = , (5.25)
2

x ( t ) − x ( −t )
 { x ( t )} = . (5.26)
2
Posmatrajmo sada koeficijente Furijeovog reda parnog i neparnog dijela
signala:

1
  { x ( t )} +  { x ( t )}  cos ( k Ω 0 t ) − j sin ( k Ω 0 t )  dt = Ckr + jCki . (5.27)
T0 T0 
Ck = 

Koeficijenti Furijeovog reda parnog dijela signala:

T0 T0
2 2
1 1
T0 T  { x ( t )} cos ( k Ω0t ) dt − j T0   { x ( t )}sin ( k Ω t ) dt =
T0
0
0
− −
2 2
T0
(5.28)
2
1
=
T0   { x ( t )} cos ( k Ω t ) dt
T0
0
−
2

su realni, jer je integral neparne funkcije  { x ( t )} sin ( k Ω 0 t ) na jednom periodu

jednak nuli, dok su koeficijenti Furijeovog reda neparnog dijela signala čisto
imaginarni:
T0 T0
2 2
1 1
T0 T  { x ( t )} cos ( k Ω0t ) dt − j T0 T
  { x ( t )} sin ( k Ω0t ) dt =
0
− − 0
2 2
T0
(5.29)
2
1
=−j   { x ( t )} sin ( k Ω0t ) dt ,
T0 T
− 0
2

zbog toga što je integral neparne funkcije  { x ( t )} cos ( k Ω 0t ) na jednom

periodu jednak nuli. Stoga vrijedi da je:

117
GLAVA 5

T0
2
2
Ckr =
T0   { x ( t )} cos ( k Ω t ) dt ,
0
0 (5.30)

T0
2
2
Cki = − j
T0   { x ( t )} sin ( k Ω t ) dt ,
0
0 (5.31)

što znači da parni dio signala generiše realni dio Furijeovog reda, dok neparni
dio signala generiše imaginarni dio Furijeovog reda.

5.3 Trigonometrijski oblik Furijeovog reda

Realne kontinualne periodične signale možemo, osim preko kompleksnog,

predstaviti i preko trigonometrijskog oblika Furijeovog reda. Uz oznaku
Ck = Ck e jθ , koristeći parnost amplitudnog (5.19) i neparnost faznog spektra
k

(5.20), dobijamo:
∞ −1 ∞
x ( t ) = Ce
k =−∞
k
jk Ω0 t
= Ce
k =−∞
k
jk Ω0 t
+ C0 +  Ck e jk Ω0t =
k =1
∞ ∞
= C0 +  Ck e jk Ω0t +  C− k e − jk Ω0t
k =1 k =1
∞
(5.32)
= C0 +  C k  e ( 0 k ) + e ( 0 k )  =
j k Ω t +θ − j k Ω t +θ

k =1
 
∞
= C0 + 2 Ck cos ( k Ω 0t + θ k ) .
k =1

Konačan trigonometrijski oblik Furijeovog reda je:

∞
x ( t ) = a0 +  ( ak cos k Ω 0 t + bk sin k Ω 0 t ) , (5.33)
k =1

gdje su koeficijenti u razvoju signala dati sa:

118
 Furijeov red

a0 = C0 ,
ak = 2 Ck cos θ k , (5.34)
bk = −2 Ck sin θ k .

5.4 Parsevalova teorema

za kontinualne periodične signale

Za proizvoljan kompleksan signal, trenutnu snagu definišemo sa

p x ( t ) = x ( t ) x ( t ) = x ( t ) 2 . Srednja snaga periodičnog signala je jednaka
*

1
px ( t ) dt . Periodični
T0 T0
integralu trenutne snage na jednom periodu: Px =

signali imaju beskonačnu energiju, ali konačnu srednju snagu:

1 2
Px =  x ( t ) dt . (5.35)
T0 T0

Pri razvoju signala u Furijeov red spektralni koeficijenti nose potpunu

informaciju o signalu, jer je na osnovu njih moguće tačno rekonstruisati signal,
osim eventualno u konačno mnogo izolovanih tačaka. Znajući to, za očekivati
je da srednju snagu signala možemo izračunati na osnovu njegovih spektralnih
koeficijenata.
Polazeći od izraza za sintezu signala:
∞
x ( t ) = Ce
k =−∞
k
jk Ω0 t
(5.36)

i njegovog konjugovano kompleksnog oblika:

∞
x * ( t ) = C e
k =−∞
* − jk Ω0 t
k
(5.37)

slijedi:

119
GLAVA 5

1 1 1  ∞ * − jk Ω0t 
  Ck e
2
( ) ( ) ( ) ( )
T0 T0 T0 T0 T0 T0
*
Px = 
x t dt = 
x t 
x t dt = 
x t  dt =
 k =−∞ 
(5.38)
∞ 1  ∞ ∞
=  C k*   x ( t ) e − jk Ω0t dt  =  C k* Ck =  Ck .
2

k =−∞  T0 T0  k =−∞ k =−∞

Konačno imamo:
∞
1

2
 ( )
2
Px = 
x t dt = Ck . (5.39)
T0 T0 k =−∞

Poslednja jednakost, koja se naziva Parsevalova teorema za periodične

kontinualne signale, govori o održanju snage pri prelasku iz vremenskog u
transformacioni (frekvencijski) domen, tako da srednju snagu signala možemo,
osim u vremenskom domenu, računati sumirajući kvadrate koeficijenata
amplitudnog spektra. Na osnovu Parsevalove teoreme, srednja snaga
složenoperiodičnog signala je jednaka sumi snaga pojedinačnih harmonika.
Posmatrajmo prostoperiodični eksponencijalni signal x ( t ) = Cm e jmΩ t . 0

Jednostavnim poređenjem sa (5.1) zaključujemo da svi koeficijenti Ck

Furijeovog reda, osim za k = m , moraju biti jednaki nuli. U spektru signala se
pojavljuje samo jedna komponenta na učestanosti mΩ0 . Srednja snaga signala
2
je jednaka snazi te harmonijske komponente, P = Cm .
Za realni prostoperiodični signal:
j ( mΩ0 t +θ m ) − j ( mΩ0 t +θ m )
e +e
x ( t ) = 2 Cm cos ( mΩ0t + θ m ) = Cm =
2 (5.40)
1
=
2
(C e
m
jmΩ0 t
+ Cm e − jmΩ0 t
),
u spektru signala se pojavljuju dvije komponente na učestanostima ± mΩ0 ,
Cm
vrijednosti , gdje smo koristili oznaku Cm = Cm e jθ . Srednja snaga ovog m

2
signala je jednaka:

1 2 1 2 2
P= Cm + Cm = Cm . (5.41)
2 2

120
 Furijeo
ov red

Sllikaa 5.55 P
Prim
mjeer spek
s ktraa sn
nagge siignala..

D trib
Dist buciija snaage po
o spek
s ktraalniim ko
omp nentam
pon ma zavvisii od
d vrem
v mennskkog
oblikka sign
nala. Sku
S up freekveenccijskkih ko
omp
pon nti
nen { C }, k ∈ 
k
2
se u liteeratturi
nazivva spek ktraalnaa guustinna snag
s ge, ggusttinaa speektrra snag
s ge illi kratk
k ko speektaar snnagee siggnaala.
2 2
Za
Z realr lne siggnaale vriijed di C− k = Ck , ššto zn načii daa jee spek
s ktarr snagge parrna
fuunkkcijaa. P
Prim
mjerr guustiine speekttra sna
s age sign nala dat
d jej nan Slici
S i 5. 5.

Prim
P mjerr 5.1:
nalaa x ( t ) = coos (1000π t ) .
O rediiti i nacrtaati speektaar ssign
Odr

Rješe
Rj enje::
P eđeenjeem sa opš
Pore o štim
m ob c ( 2π F0 t ) , odrred
m cos
blikkom dimo peri
p iod siggnalla:

1
Hz  T0 =
2π F0 = 100π  F0 = 50H = 20
0ms . (5.442)
50Hz
Koe
K eficiijen
nti Fur
F rijeo og reda
ovo r a suu daati sa:

1
121
GLAVA 5

1
Ck =  x ( t ) e − jk Ω0t dt , k ∈ Z , (5.43)
T0 T0

te je:
10ms
Ck = 50Hz  cos (100π t ) e− jk100π t dt =
−10ms
10ms
(5.44)
= 50Hz  cos (100π t ) cos ( k100π t ) − j sin ( k100π t )  dt.
−10ms

Imaginarni dio podintegralne funkcije je neparna funkcija vremena, te je

integral tog dijela na jednom periodu jednak nuli. Zbog toga je:
10ms
Ck = 50Hz  cos (100π t ) ⋅ cos ( k100π t ) dt . (5.45)
−10ms

Ako se posmatra grafički prikaz proizvoda dvije kosinusoide učestanosti Ω0 i

k Ω 0 , (na Slici 5.6 je ilustracija za k = 4 ), lako je uočiti da je površina ispod tog
proizvoda na jednom periodu jednaka nuli, te je prethodni integral jednak nuli
za svako k , osim za k = ±1 :
10ms 10ms
1 + cos ( 2 ⋅ 100π t )
C±1 = 50Hz  cos 2 (100π t ) dt = 50Hz  dt =
2
−10ms −10ms (5.46)
1 1
= 50Hz ⋅ ⋅ 20ms = ,
2 2
jer je i integral kosinusoide učestanosti 2Ω 0 na jednom periodu jednak nuli.
Dakle,

1
 , k = ±1
Ck =  2 . (5.47)
 0, k ≠ ±1

Amplitudni spektar datog prostoperiodičnog signala sa Slike 5.7(a) prikazan

je na Slici 5.7(b). Signal je paran i realan, pa su njegovi koeficijenti Furijeovog
reda realni, a amplitudni spektar paran. Fazni spektar je jednak nuli.

122
 Furijeo
ov red

(a)

(b)

(c)

Sllikaa 5.6 Prooizvvodd haarmmon nijskkih koomppon nenti: (a) p osto

( pro opeerioodiččni sign
s nal
uččesttano ostii Ω0 ; (b)
( pro osto
opeerio nal uččestanoostii 4Ω
odiččni sign Ω0 i
c ( Ω 0 t ) cos
(c)) prroizzvod cos Ω0t ) .
c ( 4Ω

1
123
GLAVA
A5

(a))

(b
b)

Sliika 5.77 (a)

( Pro
P osto
operioddični sign b) njeg
s nal i (b n gov am
mpliituddni speektar.

D ovo
Do og rjeešen
nja sm
mo mo
oglii doći nosttavn
d i jeedn nijee, dire
d ektn m pore
nim p eđeenjeem
e j 2π ⋅500t + e − j 2π ⋅500t
siggnaala x ( t ) = coos (1000π t ) = saa izzrazzom
m za sin
ntezu siggnaala
2
∞
po oćuu Fuurijjeovvogg reeda x ( t ) =
omo Ce
k =−∞
=
k
jk Ω0 t
. Takko zakkljuučujjem d je
mo da o novn
j osn na

raad
ost Ω0 = 2π ⋅ 50
uččesttano , te daa suu svi
s koeficcijen
nti Fuurijeeovvogg reeda jeddnaaki
s
1
nuuli, osiim zza k = ±1 , kkadaa im
majuu vrrijeednoostt .
2

12
24
 Furijeo
ov red

Prim
P mjerr 5.22:
nalaa x ( t ) = coos Ω 0t + cos 2Ω 0 t + cos 5Ω 0t .
O rediiti i nacrtaati speektaar ssign
Odr

Rješe
Rj enje::
2π
O j slo
Ovaj ožeeno
operriod ni sign
dičn s nal je peri
p ioddičan
n sa osno
o ovnnim
m peerio
odom T0 = ,
Ω0
a sp pekktraalnee kom
k mpo onen ntee siign
nala suu ddeffinissanne za diiskrretnne učeestaano osti
Ω = k Ω 0 . Svii kooefiicijeentii Fuurijeovvogg reda su jed n i ossim za k = ±1, ±2, ±5 ,
dnakki nuli
kadaa im majju vriijeddnost 0,55 . Am d og sloožen
mpllituudnii spekktarr dato nopperiioddičn
nog
siignaala datt je na Sliici 5.8.
5 . Faaznni sppekktar je jjedn
nakk nuuli.

(a)

(b)

Sllikaa 5.8 (a) Slo

oženopperriod ni siignal i (b)) sp
dičn pekktar togg siignaala.


1
125
GLAVA
A5

mjer 5.33:
Prrim
Odreeditti i nacr
O n rtatii koe
k ficiijen
nte Fuurijeeovvogg reedaa povo
orkke pra
p avouugaaon
nih
mpuulsaa priikazan
im n SSlici 5..9.
ne na

S ka 5.9 Po
Slik orkaa prravvouggao
ovo h im
onih mpuulsaa.

Rjješennje:
Koe nti Fur
K eficcijen F rijeo
ovo
og red
r da:
T
1 1
Ck =  x ( t ) e− jkj Ω0t dt =  Aee
− jk Ω0 t
ddt 48)
((5.4
T0 T0 T0 −T

zaa k ≠ 0 im
majuu oblik
o k:
T
A e − jk Ω0t A e jkk Ω0T − e − jk Ω0T T e jk Ω0T − e − jk Ω0T
Ck = = = 2A =
T0 − jjk Ω0 T0 j Ω0
jk T0 j 2k Ω0T
−T 49)
((5.4
n k Ω0T 2 AT
A sin
2 AT T
2 AT T
= = s c k Ω0T =
sinc siinc k 2π .
T0 k Ω0T T0 T0 T0

Zaa k = 0 ddobijam
mo sreedn
nju vrij
v ednnosst siignala::

T
1 1 2A
AT
x ( t ) e − jkΩ
T0 T0  Addt =
j 0t
C0 = dt = . 50)
((5.5
T0 −T
T0
k =0

12
26
 Furijeo
ov red

S ka 5.10
Slik 5 0 KKoeeficcijennti Fu
urijeeovvog red
da pov
p vorkke prav
p vouugaaoniih
i pulssa sa
imp s SSlike 5.9.

Budu
B ući daa jee sign
s nal parann, nnjeggovvi koek ficiijen nti Furrijeeovo da su reealn
og red ni i
mož
m žem nostavvno priikazzatii grrafiččki,, kaao na
mo iih jeedn S ci 5.10. Pood usllovo
n Slic om
m daa je
T
raccion
nalaan brroj, nule u sp
pekktruu ssign
nalaa se poj
p avlljujuu na
n disskretn
nim
T0
nosttim
učesstan ma:

nπ
Ω 0T = nπ  kΩ
kΩ k 0= , (5.551)
T
načee sp
in pekktarr neemaa nuule,, a akoo bii see naacrttalaa an
nvellopa koef
k ficijjenata Fuurijeeovvog
nπ
reedaa naa ko o Ω , nuule te anv
ontiinualnoj osi a veloopee bi bille za Ω = .
T


1
127
GLAVA
A5

mjer 5.44:
Prrim
P naćći srrednjuu sn
Pron naguu siignaala sa Slikke 55.11 saadrržan
nu u dijel d prv
d lu do p ve nnulee u
1 1
ovo
njego om sp
pekttru. P
Periiod nala jee T0 = , a šširin
d siign mpuulsa 2T =
na im .
4 0
20
Am mpulsa je A = 1 .
plituuda im
mp

Sllikaa 5.11 Povo

P orkka prav
p vouugao
onih mpulsaa.
h im

Rjješennje:
Odnos polloviine širrinee im
O mpuulsa i peri
p odaa signaala je:

T 1 T 1
= . = . 52)
((5.5
1 T0 110
T0 10

ovn
Osno na uučesstan
nosst siignaala je:

2π
Ω0 = = 8π . 53)
((5.5
14

K ficijjentti Furi
Koef ovogg reedaa zaa k ≠ 0 su:
F ijeo

T T T 1 kπ
Ck = 2 A s c k 2π
Ω 0T = 2 A sinc
ssincc kΩ = sinc , 54)
((5.5
T0 T0 T0 5 5

ok je:
do j

T 1
C0 = 2 A = . 55)
((5.5
T0 5

12
28
 Furijeo
ov red

SSlikka 5.12 K eficcijennti Furijeeovo

5 2 Koe og red
da sign
s nalaa sa Sliike 5.11.

Prva
P a nuula u spekktruu siignaala nasstup
pa za:
z

π 2π π T
Ω0 =
kΩ k = k = 0 =5. (5.556)
T T0 T 2T

Na S ci 5..12 priikazzan
N Slic ni suu ko
oefficijentti F
Furijjeovvogg reeda datogg siggnaala.
U upna srred
Uku dnjaa sn
nagaa siggnaala je
j jeedn
nakka:
1
T 40
1 2 1 2
P =  x ( t ) dt
d =  x ( t ) dt = 4  1 dt
d = 0, 2 .
2
(5.557)
T0 T0 T0 −T 1
−
40

Sred
dnjaa sn
nagaa saadržžan
na u haarm nicim
mon ma do prvve nulle u sp
pekttru siggnalla jee:

(
P5 = C02 + 2 C12 + C22 + C32 + C42 =)
2 2
1 1  π   2π  2  3π  2  4π  
=   + 2  sinc s c2 
s c 2   + sinc  + sinnc   + siinc   ≈ (5.5
58)
5
  5  5
   5   5   5 
≈ 0,18
0 8.
P mjettim
Prim mo dad je prib
p ližn no 90% % od
o uku
u upn ne sred nagge siign
s dnjee sn nala sad
držanoou
prvih h pet
p ko oefficijenaata Fuurijeeovvogg reedaa. Ako
A o bism
b mo zaanem marili svve osttale
kommponen nte i rekkonstruuisaali signnal saamo o na
n osn
o novvu prv k ficijjenata
p vih pet koef
Furi
F jeovogg reedaa, dobi
d ili bism
b moo prribližan no obliik sign
s nalaa. Ova
O a čiinjeenicca se
s kkoriisti
prilikkom
m ko omp pressijee sign
s nalaa, gdjje se, um umjesto ko ommpleetno og siggnaala u

1
129
GLAVA 5

vremenskom ili transformacionom domenu, memoriše i prenosi samo dio

koeficijenata iz transformacionog domena koji nose najviše informacija o
signalu.


5.5 Generalisani Furijeov red

Razvoj signala u Furijeov red predstavlja samo jedan od mogućih oblika

predstavljanja signala preko elementarnih funkcija, pri čemu su te elementarne
funkcije oblika ϕ k ( t ) = e jk Ω t , k ∈  . Osim preko kompleksnih eksponencijalnih
0

funkcija različitih učestanosti, pokazaćemo da je razvoj signala moguć i preko

drugih skupova ortogonalnih funkcija.
Posmatrajmo skup funkcija:

{ϕ ( t ) , ,ϕ ( t ) ,ϕ ( t ) ,ϕ ( t ) ,ϕ ( t ) ,} .

−k −1 0 1 k (5.59)
Ako su funkcije iz datog skupa, koje mogu biti i kompleksne, definisane na
intervalu t1 ≤ t ≤ t2 i takve da na tom intervalu postoji integral umnoška
ϕi ( t )ϕ *j ( t ) bilo koje dvije funkcije iz tog skupa, kažemo da je dati skup
funkcija ortogonalan na intervalu t1 ≤ t ≤ t2 ako vrijedi:

t2
 0, i≠ j
 ϕ ( t )ϕ ( t ) dt = const ,
*
i j . (5.60)
t1
i= j

Ako uz to vrijedi da je const = 1 , tako da je:

t2
 0, i ≠ j
 ϕ ( t )ϕ ( t ) dt = 1,
*
i j , (5.61)
t1
i= j

kažemo da je skup funkcija ortonormalan na intervalu t1 ≤ t ≤ t2 .

Na primjer, prebrojiv skup kompleksnih eksponencijalnih funkcija:

{ e − jk Ω 0 t
}
, , e − jΩ0t ,1, e jΩ0t , e jk Ω0t , , (5.62)

130
 Furijeov red

na koje se vrši razvoj signala preko Furijeovog reda, je ortogonalan na intervalu

2π
0 ≤ t ≤ T0 = i svakom drugom intervalu veličine osnovnog perioda T0 .
Ω0

Za skup funkcija kažemo da je kompletan ako ne egzistira niti jedna funkcija

ψ ( t ) van tog skupa za koju vrijedi da je ortogonalna na sve funkcije iz datog
skupa:
t2

ψ ( t )ϕ ( t ) dt =0, ∀ϕ  ψ (t ) = 0 .
*
i i (5.63)
t1

Na primjer, skup funkcija:

 T T
1,
ϕi ( t ) = 
( i − 1) < t < i , i = 1, 2...N , N ∈ 
, (5.64)
N N
0, za druge vrijednosti t

je ortogonalan na intervalu 0 ≤ t ≤ T , ali nije kompletan jer egzistira funkcija:

 1T
 1, 0≤t ≤
2N

 1T T
ψ ( t ) =  −1, ≤t ≤ , (5.65)
 2N N
 T
 0, ≤t ≤T
 N
koja je ortogonalna na datom intervalu na sve funkcije iz datog skupa.
Razmotrimo sada mogućnost razvoja signala preko funkcija iz prebrojivog
skupa ortogonalnih funkcija:

{ϕ ( t ) , ,ϕ ( t ) ,ϕ ( t ) ,ϕ ( t ) ,ϕ ( t ) ,} .

−k −1 0 1 k (5.66)
Pretpostavimo da signal možemo predstaviti težinskom sumom ovih funkcija:

x ( t ) =  + c− k ϕ − k ( t ) +  + c−1ϕ −1 ( t ) + c0ϕ 0 ( t ) + c1ϕ1 ( t ) +  + ck ϕ k ( t ) +  (5.67)

Da bi to bilo moguće, potrebno je pronaći način za određivanje

koeficijenata ck , k ∈  u navedenoj težinskoj sumi. S tim ciljem, pomnožimo

131
GLAVA 5

prethodnu jednakost sa funkcijom ϕ *k ( t ) i pronađimo integral na intervalu

t1 ≤ t ≤ t2 , na kom su funkcije iz navedenog skupa ortogonalne:

t2

 x ( t )ϕ ( t ) dt =
*
k
t1
t2 t2 t2
(5.68)
=  + ck −1  ϕ k −1 ( t )ϕ k* ( t ) dt + ck  ϕ k ( t )ϕ k* ( t ) dt + ck +1  ϕ k +1 ( t ) ϕ k* ( t ) dt + 
t1 t1 t1

Zbog ortogonalnosti funkcija, svi integrali s desne strane jednakosti (5.68),

t2

osim  ϕk ( t )ϕk* ( t ) dt , su jednaki nuli, pa se vrijednosti koeficijenata u razvoju

t1

(5.67) mogu odrediti na sljedeći način:

t2

 x ( t )ϕ ( t ) dt
*
k
t1
ck = t2
, k ∈ . (5.69)
 ϕ ( t )ϕ ( t ) dt
*
k k
t1

Razvoj signala preko ortogonalnih funkcija (5.67) nazivamo generalisani

Furijeov red, a koeficijente tog razvoja (5.69) koeficijentima generalisanog
Furijeovog reda. Specijalan slučaj ovog razvoja predstavlja razvoj preko
kompleksnih eksponencijalnih funkcija ϕ k ( t ) = e jk Ω t , k ∈  , koje su 0

2π
ortogonalne na intervalu 0 ≤ t ≤ = T0 . Koeficijenti ck su tada jednaki
Ω0
koeficijentima Furijeovog reda:

1
ck = Ck =  x ( t ) e − jk Ω0t dt , k ∈  , (5.70)
T0 T0

jer je:

 ϕ ( t )ϕ ( t ) dt =  e dt =  1 ⋅ dt = T0 ,
* jk Ω0 t − jk Ω0 t
k k e (5.71)
T0 T0 T0

a razvoj signala preko ortogonalnih funkcija (5.67) postaje razvoj signala u

Furijeov red:

132
 Furijeov red

∞
x ( t ) = Ce
k =−∞
k
jk Ω 0 t
, k ∈ . (5.72)

Svaka elementarna funkcija u Furijeovom redu je periodična sa osnovnim

periodom T0 , pa prema tome i signal koji se razvija u Furijeov red kao zbir
ovih elementarnih funkcija mora biti periodičan sa istim osnovnim periodom.

5.6 Prekinuti razvoj signala u Furijeov red

Ako se posmatra prekinuti razvoj signala u Furijeov red, uzimajući konačan broj
članova Furijeovog reda u izrazu za sintezu signala (5.8):
N
x N ( t ) = Ce
k =− N
k
jk Ω0 t
, (5.73)

umjesto originalnog signala x ( t ) , dobićemo aproksimaciju signala. Na Slici

5.13 prikazana je rekonstrukcija povorke pravougaonih impulsa na osnovu
nekoliko prvih članova Furijeovog reda sa Slike 5.10. Na sličan način se
definiše i prekinuti razvoj signala u generalisani Furijeov red:
N
xN ( t ) =  c ϕ (t ) .
k =− N
k k (5.74)

Povećavajući broj članova Furijeovog reda, rekonstruisani signal postaje sve

sličniji originalnom signalu, ali u rekonstruisanom signalu uvijek ostaju
karakteristične oscilacije i premašenja čije se amplitude ne smanjuju, već se
samo povećava njihova učestanost. Ova pojava nazvana je Gibsov fenomen i o
njoj će biti više riječi u Glavi 6. Iako se razlika vrijednosti originalnog i
rekonstruisanog signala ne smanjuje u svakom trenutku vremena zbog pojave
Gibsovog fenomena, pokazaćemo da se sa povećanjem broja članova
Furijeovog rada smanjuje srednjekvadratna greška definisana sa:
2
J N =  x ( t ) − xN ( t ) dt . (5.75)
T0

133
GLAVA
A5

(a))

(b
b)

(c))

(d
d)

Sliika 5.113 Ap
pro
oksiimaacijaa po
ovo orke pravvouugaoonih mpuulsaa prreki
h im m raazvoojem
kinuutim
d: (aa) N = 1 ; (b)) N = 3 ; (c) N = 5 i (d) N = 25
u Furijeeov red 2 .

13
34
 Furijeov red

Kada se broj članova razvoja u Furijeov red neograničeno povećava,

srednjekvadratna greška teži ka nuli. Jednako vrijedi za razvoj preko bilo kog
skupa ortogonalnih funkcija.

Dokaz:
Posmatrajmo aproksimaciju signala datu konačnom težinskom sumom
ortogonalnih funkcija:
N
xN ( t ) =  a ϕ (t ) .
k =− N
k k (5.76)

Definišimo mjeru pogreške koju činimo pri ovakvoj aproksimaciji signala

kao srednjekvadratno odstupanje aproksimacije (5.76) od originalnog signala na
intervalu ortogonalnosti funkcija:
t
1 2 2
J=  x ( t ) − xN ( t ) dt =
t2 − t1 t1
t N 2
1 2
=  x ( t ) −  aiϕi ( t ) dt = (5.77)
t2 − t1 t1 i =− N

t *
1 2 N
  N

=  
t2 − t1 t1 
x ( t ) − 
i =− N
a ϕ
i i ( t )  ⋅
 
 x ( t ) − 
i =− N
aiϕi ( t )  dt .


Minimalna greška se dobija za takve vrijednosti koeficijenata a k u razvoju

∂J
signala pri kojima je = 0 . Pri traženju izvoda iskoristićemo činjenicu da je
∂a k
izvod konjugovano kompleksne funkcije jednak konjugovano kompleksnom
izvodu te funkcije. Pored toga, prilikom određivanja izvoda sume ostaje samo
izvod onog člana koji sadrži koeficijent po kom se računa izvod. Na taj način
za izvod srednjekvadratne greške dobijamo:
t *
∂J 1 2 ∂  N
  N

∂ak t2 − t1 t1 ∂ak
= 

x ( t ) − 
i =− N
a ϕ
i i ( t ) ⋅
 
 
x ( t ) − 
i =− N
aiϕi ( t )  dt =

t * t
1 2  N
 2
 N

=− 
t2 − t1 t1
ϕ k ( t ) ⋅ 

x ( t ) −  ai ϕ i ( t ) 

dt +   x ( t ) −  aiϕi ( t )  ⋅ ϕ k* ( t ) dt. (5.78)
i =− N t1  i =− N 

135
GLAVA 5

Integrali u prethodnom izrazu su međusobno konjugovano kompleksni, te je

dovoljno jedan od njih izjednačiti s nulom kako bi izvod srednjekvadratne
greške bio jednak nuli. Na taj način dolazimo do uslova pri kom se dobija
najmanja srednjekvadratna greška:
t2 t2

 x ( t )ϕ ( t ) dt = a  ϕ ( t )ϕ ( t ) dt .
* *
k k k k (5.79)
t1 t1

Ovaj uslov se, nakon operacije konjugovanja, može napisati u ekvivalentnom

obliku:
t2 t2

 x ( t )ϕk ( t ) dt = ak  ϕk ( t )ϕk ( t ) dt .
* * *
(5.80)
t1 t1

Dakle, najmanja srednjekvadratna greška pri aproksimaciji signala se dobija ako

su koeficijenti u težinskoj sumi jednaki koeficijentima generalisanog Furijeovog
reda:
t2

 x ( t )ϕ ( t ) dt
*
k
t
ak = t21 = ck . (5.81)
 ϕ ( t )ϕ ( t ) dt
*
k k
t1

U slučaju ovako odabranih koeficijenata pri aproksimaciji signala dobija se

minimalna vrijednost srednjekvadratne greške, odnosno, greška koja se dobija
pri aproksimaciji signala prekinutim generalisanim Furijeovim redom:
t N t
1 2 1 2

JN = 
t2 − t1 t1
x ( t ) x *
( t ) dt −  ck
t2 − t1 k =− N t1 ϕ k ( t ) x* ( t ) dt −

t t
(5.82)
N N
1 2
1 2

−  ck*  x ( t )ϕ k* ( t ) dt +
t2 − t1 k =− N t1

t2 − t1 k =− N
ck ck*  ϕ k ( t )ϕ k* ( t ) dt .
t1

Pri tome je korišćena osobina ortogonalnosti funkcija. Ovaj izraz se može

pojednostaviti uvrštavanjem uslova pri kome nastupa minimum:

136
 Furijeov red

t N t
1 2 1 2

 k k  ϕk* ( t )ϕk ( t ) dt −
2
( )
t2 − t1 t1
*
JN = x t dt − c c
t2 − t1 k =− N t1
t t2
(5.83)
N N
1 2
1
 
2
k k  ϕ k ( t ) ϕ k ( t ) dt +  ϕ (t )
* * 2
− c c ck k dt ,
t2 − t1 k =− N t1
t2 − t1 k =− N t1

što se svodi na:

1  t2 N t2

  x ( t ) dt −  ck
2 2
 ϕk ( t ) dt  .
2
JN = (5.84)
t2 − t1  t1 k =− N t1 

Budući da su elementi sume uvijek pozitivni, greška aproksimacije signala

preko ortogonalnih funkcija J N se smanjuje pri povećanju broja članova reda.
Kada broj članova neograničeno raste, tj. kada N → ∞ , srednjekvadratna
greška aproksimacije teži ka nuli i tada vrijedi:
t2 ∞ t2

 c  ϕ (t )
2 2
 x (t )
2
JN = 0  dt = k k dt . (5.85)
t1 k =−∞ t1

t2
2
Za ϕ k ( t ) = e  ϕ (t )
jk Ω 0 t
integral k dt je na osnovnom periodu T0 jednak T0 , te
t1

je poslednji izraz, zapravo, Parsevalova teorema ze periodične kontinualne

signale:
∞
1

2
 ( )
2
Px = 
x t dt = Ck . (5.86)
T0 T0 k =−∞

Ovo razmatranje je u skladu sa ranijim primjerima kroz koje smo vidjeli da

je najveći dio snage signala sadržan u prvih nekoliko harmonika Furijeovog
reda i da se snaga signala, koja se računa preko Parsevalove teoreme, povećava
i približava snazi originalnog signala dodavanjem članova iz spektra snage na
višim učestanostima.
Napomenimo još jednom da ovaj vid konvergencije u normi pri
aproksimaciji signala, koji nam govori o tome da se srednja snaga
aproksimiranog signala povećava pri povećanju broja članova reda i približava
srednjoj snazi originalnog signala, ne znači da aproksimirani signal u svakom

137
GLAVA 5

trenutku vremena teži originalnom signalu, te ovu vrstu konvergencije ne treba

miješati sa tačkastom konvergencijom:
N
lim
N →∞
 c ϕ (t ) = f (t ) .
k =− N
k k (5.87)

Prekinuti razvoj signala na ortogonalne funkcije ima veliku praktičnu

primjenu u kompresiji signala i postao je dio JPEG, MP3 i MPEG standarda za
kompresiju slike, audio i video signala.

138