SZKOŁA POLICJI W KATOWICACH

Zabójstwo pod wpływem

silnego wzburzenia
usprawiedliwionego okolicznościami

Opracowanie:
podinsp. Violetta Grudzień

ZAKŁAD SŁUŻBY KRYMINALNEJ

Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2011
 Wszelkie prawa zastrzeżone – Szkoła Policji w Katowicach 2011
Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej techniki
(druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.

Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

Spis treści

1. Wstęp ................................................................................................................... 4

2. Typ podstawowy a typ uprzywilejowany przestępstwa zabójstwa ..................... 5

3. Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa typu podstawowego .................... 6

4. „Silne wzburzenie” w przestępstwie z art. 148 § 4 k.k. .................................... 10

5. Afekt fizjologiczny a afekt patologiczny ........................................................... 13

6. Okoliczności usprawiedliwiające silne wzburzenie .......................................... 15

7. Ustalanie prawidłowej kwalifikacji czynu z art. 148 § 4 k.k. ........................... 18

8. Afekt fizjologiczny a problem silnego wzburzenia wywołanego

działaniem alkoholu lub środków odurzających................................................ 19

9. Problematyka ustalania istnienia afektu w chwili czynu ................................... 20

10. Bibliografia: ....................................................................................................... 23

 Wstęp

Niniejszy skrypt stanowi uzupełnienie wiadomości o przestępstwie z art. 148 k.k.

przekazywanych słuchaczom kursu podstawowego. Problematyka zabójstwa typu
podstawowego, kwalifikowanego i uprzywilejowanego jest objęta programem
szkolenia, jednakże czas przeznaczony na zapoznanie się z ustawowymi znamionami
nie pozwala na dokładniejsze omówienie każdego z tych typów, a jednocześnie
zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami
budzi liczne kontrowersje w doktrynie oraz liczne emocje i pytania słuchaczy.
Mam nadzieję, że praca ta pozwoli odpowiedzieć przynajmniej na część
pojawiających się pytań i zachęci do dalszego pogłębiania wiadomości na temat części
szczególnej prawa karnego materialnego.

4
Typ podstawowy a typ uprzywilejowany przestępstwa zabójstwa

Każdy rodzajowy typ przestępstwa ma swoją postać zasadniczą, którą nazywa się
typem podstawowym, gdzie opisane są znamiona ustawowe popełnienia tego rodzaju
czynu. W przypadku przestępstwa zabójstwa typ ten jest określony w art. 148 § 1 k.k.:

Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas

nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze
dożywotniego pozbawienia wolności.

Niektóre rodzaje przestępstw mają dodatkowo jeszcze typ kwalifikowany, tworzony

ze względu na szczególne okoliczności czynu, sposób działania sprawcy
lub następstwa jego czynu, zagrożony wyższym ustawowym wymiarem kary.
W przypadku zabójstwa jest to np. zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem
lub z użyciem broni palnej, czy też materiałów wybuchowych. W tych przypadkach
sprawca podlega karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego
pozbawienia wolności.
Uprzywilejowane typy przestępstw tworzone są przez ustawodawcę,
gdy szczególne okoliczności czynu, mała jego waga lub szczególna sytuacja
psychiczna sprawcy, zdaniem tegoż ustawodawcy, zasługują na odmienne od typu
podstawowego potraktowanie podmiotu czynu. Ustawowy wymiar kary jest w takim
przypadku niższy niż ustawowy wymiar kary przewidziany za popełnienie czynu typu
podstawowego. W przypadku zabójstwa z takim typem mamy do czynienia
m.in. właśnie przy przestępstwie z art. 148 § 4 k.k. określanym jako „zabójstwo
z afektu”:

Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia

usprawiedliwionego okolicznościami, podlega karze pozbawienia
wolności od roku do lat 10.

Charakter uprzywilejowany jest uzasadniony w tym przypadku wyłącznie stroną

podmiotową – działaniem pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego
okolicznościami. Pozostałe ustawowe znamiona pozostają bez zmian w porównaniu
z typem podstawowym.

5
Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa typu podstawowego

Do ustawowych znamion przestępstwa należy podmiot przestępstwa, przedmiot

ochrony, strona podmiotowa i strona przedmiotowa. Rozważmy to pokrótce
w odniesieniu do zabójstwa typu podstawowego.

Podmiot przestępstwa i przedmiot ochrony

Podmiot przestępstwa jest powszechny, a więc sprawca nie musi mieć żadnej
specyficznie określonej w ustawie cechy;

Przedmiot ochrony to życie człowieka w jego aspekcie biologicznym od jego

narodzin do śmierci.

Istnieją rozbieżności w doktrynie dotyczące przyjęcia początkowej granicy życia,

oddzielenia sytuacji, w której mówimy jeszcze o „dziecku poczętym” od takiej,
w której mamy do czynienia już z „dzieckiem”, a więc człowiekiem w rozumieniu
art. 148 k.k. Ustalenie, wobec jakiego dokładnie przedmiotu ochrony działał sprawca
decyduje o prawidłowej kwalifikacji czynu. Dyskusja dotyczy niżej wymienionych
zagadnień:

1. Jak ustalić granice między „dzieckiem” a „płodem”, czy też jak chce
ustawodawca „dzieckiem poczętym”?
2. Kogo można nazwać dzieckiem?
3. Co decyduje o przyjęciu, że dziecko urodziło się żywe?

Poniżej przedstawione zostaną tylko główne teorie występujące w doktrynie,

gdyż obszerne omówienie tych wątpliwości przekracza ramy niniejszego skryptu.
Na pierwsze pytanie udzielano w przeszłości odpowiedzi, które można pogrupować
następująco1:

1
M. Tarnawski: Zabójstwo uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań: UAM, 1981,
s. 121-123.

6
 1. przedstawiciele pierwszej grupy jako podstawę podziału przyjmowali
„kryterium położnicze” – płód staje się dzieckiem w momencie rozpoczęcia się
akcji porodowej (tak m.in. S. Śliwiński, W. Grzywno-Dąbrowski);
2. przedstawiciele drugiej grupy przyjmowali „kryterium fizyczne” – płód staje się
dzieckiem, gdy opuści drogi rodne matki i nastąpi przerwanie łączącej
go z matką pępowiny (L. Lernell, L. Peiper, S. Śliwowski);
3. trzecia grupa uznawała „kryterium fizjologiczne” – płód staje się dzieckiem,
gdy rozpocznie samoistnie czynności fizjologiczne, na przykład oddychanie.
Noworodek może być jeszcze związany z matką pępowiną lub nawet tylko
częściowo opuścić jej drogi rodne (J. Sawicki, M. Siewierski);
4. czwarta grupa autorów uważała, że z dzieckiem mamy do czynienia, gdy płód
jest już zdolny do samodzielnego życia poza organizmem matki – „kryterium
rozwojowe”. Pomimo tego, że poród się jeszcze nie zaczął, płód zyskuje walor
bycia dzieckiem z uwagi na swój stan rozwojowy (J. Makarewicz,
K. Daszkiewicz).

Można było również spotkać poglądy, które są wynikiem przyjmowania łącznie

kryterium fizycznego i fizjologicznego.
Tak w dużym skrócie przedstawiały się zasadnicze stanowiska na temat
odróżniania dziecka od płodu do czasu podjęcia w tej materii uchwały przez Sąd
Najwyższy w 2006 r. Ponieważ między zdolnością do życia dziecka bezpośrednio
przed rozpoczęciem akcji porodowej a po jej rozpoczęciu nie ma istotnej różnicy,
należało wybrać jakieś kryterium z wymienionych wyżej i to takie, które jest
najbardziej przydatne z punktu widzenia stosowania prawa.
Sąd Najwyższy przyjął kryterium w postaci rozpoczęcia akcji porodowej,
a więc odczucia przez rodzącą pierwszych bólów porodowych. W odpowiedzi
na pytanie prawne:

„Czy ochronie prawnokarnej przewidzianej w art. 160 k.k. podlega życie

i zdrowie dziecka już od momentu rozpoczęcia jego porodu, czy też dopiero
od momentu oddzielenia dziecka od ciała kobiety lub rozpoczęcia
przez dziecko oddychania za pomocą własnych płuc?”

7
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 października 2006 r. (I KZP 18/06, OSNKW
2006, nr 11, poz. 97) zawarł swoją odpowiedź:

„Przedmiotem ochrony przewidzianym w art. 160 k.k. jest życie i zdrowie

człowieka od rozpoczęcia porodu (wystąpienie skurczów macicy, dających
postęp porodu), w wypadku operacyjnego zabiegu cesarskiego
cięcia kończącego ciążę – od podjęcia czynności zmierzających
do przeprowadzenia tego zabiegu.”

W kolejnej uchwale z dnia 30 października 2008 r. Sąd Najwyższy potwierdził swoje

wcześniejsze stanowisko i jednocześnie uszczegółowił je odnośnie zabiegu
cesarskiego cięcia (I KZP 13/08, OSNKW 2008, nr 11, poz. 90).
Kolejne zagadnienie to ustalenie momentu śmierci. Następuje ono w oparciu
o kryterium trwałego i nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu (śmierć mózgowa)
zgodnie z art. 9 ustawy z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu
i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411, z późn. zm.)
Następny problem, na który natrafiono przy rozważaniach o przedmiocie
czynności wykonawczej, to próby ustalenia istoty człowieczeństwa. Ostatecznie
przyjęto koncepcję genetyczną, zgodnie z którą człowiekiem jest każdy, kto został
poczęty przez kobietę i mężczyznę, nawet gdy posiada liczne wady wrodzone
lub tak ciężkie (tzw. potworkowatość), że uniemożliwiają życie poza organizmem
matki.
Jeśli chodzi o odpowiedź na pytanie trzecie – co decyduje o przyjęciu,
że dziecko urodziło się żywe doktryna odpowiada, że takim noworodkiem
jest dziecko, które wydobyte z ustroju matki wykazuje przynajmniej jedną z kilku
oznak życia (bicie serca, oddychanie, tętnienie pępowiny, skurcze mięśni zależnych
od woli) i waży co najmniej 1001 g, albo nie mniej niż 601 g, i który po urodzeniu,
dając oznaki życia, przeżył 24 godziny.
Zgodnie z definicją umieszczoną w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 17 grudnia 1991r. w sprawie rodzajów dokumentacji medycznej,
sposobu jej prowadzenia oraz szczegółowych warunków jej udostępniania
(Dz.U. Nr 3, poz. 13, z późn. zm.):

8
 „Zgon płodu (martwe urodzenie) jest to zgon następujący przed całkowitym
jego wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki niezależnie od czasu
trwania ciąży. O zgonie świadczy to, że po takim oddzieleniu płód
nie oddycha, ani nie wykazuje żadnego innego znaku życia, jak czynność
serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli.”

Strona podmiotowa i strona przedmiotowa

Strona podmiotowa umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego

albo w postaci zamiaru ewentualnego, przy czym należy
ustalić, że sprawca obejmował swoim zamiarem skutek
w postaci śmierci człowieka. Ustalenie zamiaru jest
niezwykle istotne, gdyż pozwala na odróżnienie zabójstwa
od nieumyślnego spowodowania śmierci.

Strona przedmiotowa przestępstwo to można popełnić z działania

lub z zaniechania (np. poprzez niepodawanie pokarmu).
Przedmiotem czynności wykonawczej jest człowiek, a więc
istota posiadająca ludzki genotyp. Dokonanie tego
przestępstwa wymaga nastąpienia śmierci człowieka,
czyli określonego w ustawie skutku. Jest to przestępstwo
materialne. W typie podstawowym zabójstwa nie ma
wskazanych żadnych okoliczności modalnych.

***

Tak pokrótce przedstawiają się ustawowe znamiona przestępstwa określonego

w art. 148 § 1 k.k., czyli zabójstwa typu podstawowego. Jak wyżej wspomniano,
zabójstwo uprzywilejowane, określone w art. 148 § 4 k.k., różni się od typu
podstawowego wyłącznie znamieniem strony podmiotowej. Pozostałe znamiona,
czyli podmiot czynu, przedmiot ochrony i strona przedmiotowa pozostają bez zmian.

9
„Silne wzburzenie” w przestępstwie z art. 148 § 4 k.k.

Podłożem, na którym kiełkuje zamiar dokonania czynu zabronionego jest silne

wzburzenie. Przyjęto, nie bez sporów, że można określać ten stan mianem afektu.
Afekt ten musi być tak silny, że wywołuje reakcje nietypowe dla danego sprawcy.
Afekt według Słownika języka polskiego to „stan uczuciowy o dużej
intensywności, zwykle krótkotrwałej, któremu towarzyszą wyraźne symptomy
fizjologiczne oraz osłabienie kontroli rozumu nad zachowaniem; silne podniecenie,
wzburzenie.”2
Każdemu zabójstwu, z wyjątkiem bardzo sporadycznych przypadków,
towarzyszy wzburzenie sprawcy, co samo w sobie nie jest okolicznością łagodzącą
odpowiedzialność karną. Czynnikiem, który odróżnia podstawowy typ zabójstwa
od zabójstwa typu uprzywilejowanego, jest siła tego wzburzenia, które w oczywisty
sposób wykracza poza wzburzenie przeciętne, a ponadto fakt, że owo silne wzburzenie
musi być usprawiedliwione okolicznościami.
Zastanówmy się nad pojęciem „silne wzburzenie”. Jest to pojęcie, które
określając zjawisko fizjologiczne, jest zarazem pojęciem prawnym, które jednakże
nie miało i nadal nie ma definicji legalnej, czyli umieszczonej w Kodeksie karnym.
Jego znaczenie wywodzimy z licznego orzecznictwa.
Sądy wielokrotnie wypowiadały się na temat tego zjawiska. Sąd Apelacyjny
w Krakowie zaznaczył, że „silne wzburzenie jest stanem afektu fizjologicznego,
w którym przeżywane przez sprawcę emocje, wynikłe ze szczególnej sytuacji
motywacyjnej, ograniczają kontrolną funkcję intelektu.”3
Według Sądu Apelacyjnego w Lublinie „istota wzburzenia (afektu
fizjologicznego) tym się charakteryzuje, że przeżywany przez sprawcę proces
emocjonalny, wynikły ze szczególnej sytuacji motywacyjnej, ogranicza kontrolującą
funkcję rozumu.”4

2
Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa: PWN, 1978, s. 13.
3
II AKa 182/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie, KZS 2009/12/60.
4
II Aka 201/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, KZS 2010/1/47.

10
 Sąd Najwyższy wiele razy podkreślał, że afekt to przeżycie utrudniające
kontrolującą funkcję rozumu5. Sprawca pozostający pod jego wpływem nie kieruje się
„przesłankami rozumowymi a wyłącznie względami uczucia, niczym nie hamowanymi.”6
Tezy te wielokrotnie były powtarzane w orzeczeniach sądów na przestrzeni kolejnych
lat, gdyż ostatnie zmiany kodyfikacji karnej nie wprowadziły zmian w treści przepisu
normującego zabójstwo w afekcie.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku stwierdził: „W sytuacji określonej w art. 148
§ 4 k.k. chodzi o wzburzenie o najwyższym stopniu nasilenia, które w sposób
oczywisty wykracza poza zwykłe i przeciętne wzburzenie w taki sposób, że przeżycia
emocjonalne dominują nad intelektualnymi i stanowią reakcję na fakty zewnętrzne,
które nie są banalne.”7 Natomiast zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego
w Szczecinie możemy stwierdzić , że: „Zabójstwo w «afekcie» charakteryzuje się tym,
że jego sprawca znajduje się w stanie swoistego, istotnego zakłócenia równowagi
psychicznej, polegającej na tym, że elementy intelektualne zdominowane są przez
czynniki natury emocjonalnej, przy czym dodatkowo stan ten musi jeszcze zasługiwać
na usprawiedliwienie.”8
Zgodnie ze stanowiskiem J. Bryka podane niżej definicje silnego wzburzenia,
przedstawione w orzeczeniach Sądu Najwyższego, tj.:
jako zachodzącego wtedy „gdy sprawca działa pod wpływem dominujących
emocji, które wyraźnie ograniczają kontrolującą działalność rozumu. Stan ten,
który pobudza do czynu, przejawia się przede wszystkim w gwałtownym
wyładowaniu uczucia:
a także:
W stanie silnego wzburzenia człowiek nie może przyjmować i kwalifikować
wrażeń w sposób normalny, wyobrażenia jego tworzą się inaczej niż w stanie
spokoju uczuciowego, cała świadomość ulega zaciemnieniu, rozważania
celowości i słuszności działań, możności kierowania czynami stają się
ograniczone, procesy uczuciowo-ruchowe natomiast, nabierają siły i natężenia,

5
Wyrok SN z dnia 20 maja1965 r. Rw 325/65, OSPiKA 1970, nr 4 s.151.
6
Wyrok SN z dnia 9 lipca 1968 r., IV Kr 110/68, OSPiKA 1970, nr 4, poz. 70.
7
II AKa 149/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, POSAG 2010/1/181.
8
II Aka 127/06, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, LEX nr 283389.

11
 wymykają się spod kontroli świadomości. Prawidłowość przebiegu procesów
psychicznych jest w afekcie do pewnego stopnia ograniczona (...).”9
są konsekwencją odwołania się do psychiatrycznego rozumienia tego pojęcia.
J. Bryk wskazał ponadto, że afekt można rozdzielić na trzy fazy
z uwzględnieniem tła psychologicznego, fizjologicznego i społeczno-
środowiskowego:10
1. Faza pierwsza – charakteryzuje ją gwałtowny wzrost napięcia emocjonalnego.
Po przekroczeniu przez bodźce indywidualnego poziomu odporności
psychicznej, w sprawcy budzi się zamiar agresywnego działania
ukierunkowanego na ofiarę, która przyczyniła się do zaistnienia konfliktowej
sytuacji.
2. Faza druga – rozpoczyna się, gdy po powzięciu zamiaru sprawca zaczyna
przejawiać intensywny wzrost pobudzenia psychoruchowego jako odpowiedź
na zaistniałą sytuację. „Czynniki te skutkują zazwyczaj automatycznością
działania sprawcy. Dlatego też sprawca zabójstwa w afekcie nie wyszukuje
narzędzia zbrodni, lecz posługuje się najbliżej znajdującym się przedmiotem
nadającym się to tego celu, np.: nożem leżącym na kuchennym stole lub dusi
ofiarę paskiem od spodni. Nie próbuje także ukryć zwłok ani zamaskować
miejsca zbrodni. Często sam oddaje się w ręce wymiaru sprawiedliwości,
odczuwa skruchę i żałuje popełnionego czynu.”11
3. Faza trzecia – to zanik negatywnych emocji u sprawcy.

9
J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 § 4 k.k. Cz. 1, „Policja 997” 2007, nr 2, s. 46.
10
J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 § 4 k.k. Cz. 2, „Policja 997” 2007, nr 3, s. 44.
11
Tamże.

12
Afekt fizjologiczny a afekt patologiczny

Należy zastanowić się nad różnicą między silnym wzburzeniem czyli afektem
fizjologicznym a afektem patologicznym.
Sąd Apelacyjny w Poznaniu wypowiedział się w powyższej kwestii
w następujący sposób: „w polskim prawie karnym rozgraniczenie afektów
fizjologicznych i patologicznych – poddawane zresztą krytyce – opiera się najczęściej
na charakterystyce porównawczej W. Łuniewskiego. Podkreślał on, że afektom
patologicznym towarzyszą z reguły głębsze zaburzenia świadomości, z utratą
możliwości oceny sytuacji, zaznaczając, że afekt patologiczny prowadzi do czynów
dostatecznie nieumotywowanych, którym towarzyszy zespół zmian
naczynioworuchowych (...). W nowszych opracowaniach afekt patologiczny określony
jest jako nagła reakcja na bodziec sytuacyjny, manifestująca się burzliwym
przebiegiem, krótkim okresem trwania i silnym znużeniem.”12 Rozgraniczenie obu
afektów dokonuje się w nauce najczęściej na podstawie ich porównania. Wspomniany
wyżej W. Łuniewski stwierdził, że afekt fizjologiczny pozostaje we współmiernym
stosunku do przyczyn, które go wywołały, a patologiczny – nie. Ponadto wegetatywne
zmiany przy afekcie patologicznym są bardziej zauważalne oraz przebiega on szybciej
i gwałtowniej, natomiast przy afekcie fizjologicznym człowiek zachowuje jeszcze
możność hamowania. Nasilenie reakcji emocjonalnej przy afekcie patologicznym
jest większe, a zaburzenie świadomości głębsze. Dochodzić może nawet
do tzw. zamroczenia. Prowadzi to z reguły do czynów brutalnych, nieumotywowanych
i wyczerpuje siły człowieka, co zazwyczaj prowadzi do snu po ataku. Po ataku
patologicznym zanika także pamięć, może dochodzić nawet do niepamięci
wstecznej.13
Granica miedzy fizjologią a patologią jest często płynna, ale precyzyjne
odgraniczenie afektu fizjologicznego od patologicznego nie jest zagadnieniem
wyłącznie teoretycznym, gdyż od stwierdzenia stanu w jakim znajdował się sprawca
w chwili popełnienia czynu zależy odpowiedzialność i kara za ten czyn.

12
Tamże.
13
W. Łuniewski: Zarys psychiatrii ogólnej, Warszawa 1950, s. 97–98.

13
 W przypadku afektu patologicznego zrodzonego na podłożu choroby
psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych
i stwierdzenia, iż sprawca nie miał możności zrozumienia znaczenia czynu
lub pokierowania swoim postępowaniem, albo też taką możliwość miał w znacznym
stopniu ograniczoną, należy wobec niego zastosować przepis art. 31 k.k., a nie przepis
art. 148 § 4 k.k.:

„Art. 31.
§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej,
upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych,
nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim
postępowaniem.

§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania

znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym
stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie
kary.”

Afekt fizjologiczny nie wyłącza możliwości rozpoznania znaczenia czynu

lub pokierowania postępowaniem przez sprawcę. Afekt fizjologiczny może jednak być
powiązany z patologicznymi reakcjami podmiotu, związanymi z odstępującą od normy
strukturą psychiki na tle stanów chorobowych, czy też upośledzeniem umysłowym.
Dlatego też Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 17 stycznia 2000 r. uznał,
że możliwe jest jednoczesne zastosowanie kwalifikacji prawnej z art. 148 § 4 k.k.
i art. 31 § 2 k.k., „ale tylko w sytuacji, gdy u podstaw znacznego ograniczenia
poczytalności leży stan patologiczny, a niezależnie od tego sprawca działa w stanie
silnego wzburzenia wynikłego z usprawiedliwiających go okoliczności zdarzenia.”14

14
II AKa 251/2000, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, KZS 2002, z. 9, poz. 22.

14
Okoliczności usprawiedliwiające silne wzburzenie

Czym więc są te usprawiedliwiające silne wzburzenie okoliczności zdarzenia? Silne

wzburzenie musi w ocenie społecznej, a nie tylko w ocenie subiektywnej sprawcy,
zasługiwać na pewne zrozumienie z punktu widzenia zasad moralnych. Według Sądu
Najwyższego działanie sprawcy jest reakcją uczuciową na zjawisko niezawinione
przez sprawcę, które w powszechnym uczuciu reakcję tę usprawiedliwia. Chodzi
o takie przyczyny powstania sytuacji konfliktowej, które są społecznie
usprawiedliwione w konkretnych faktycznych okolicznościach sprawy. Przyczyny te
nie mogą być błahe, jak określił to Sąd Najwyższy w wyroku z 13 stycznia 1970 r.15
Sąd Apelacyjny w Łodzi zaznaczył, że „o działaniu sprawcy pod wpływem
silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami można mówić wyłącznie
wówczas, gdy działanie sprawcy zrodziło się w szczególnej sytuacji, w której
gwałtowna reakcja człowieka jest w sposób obiektywny w pewnym stopniu
usprawiedliwiona i zrozumiała, i z tego też względu ocena etyczno-moralna sprawcy
jest mniej surowa i prowadzi do wniosku, że zasługuje on na mniejsze społeczne
potępienie.”16
Podobnie stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie: „Aby stan silnego
wzburzenia mógł skutkować kwalifikacją prawną z art. 148 § 4 k.k. musi on być
usprawiedliwiony okolicznościami. Okoliczności te muszą mieć obiektywnie taki
charakter, że jakkolwiek nie ekskulpują sprawcy zabójstwa, to jednak z punktu
widzenia moralnego i społecznego mogą wywołać swego rodzaju zrozumienie
dla zachowania sprawcy i uzasadniać znacznie mniejsze społeczne potępienie tego
zachowania godzącego w najwyższe dla człowieka dobro.”17
W wyroku z 2005 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach podkreślił, że „nie jest
prawidłowym badanie okoliczności mogących stan wzburzenia spowodować li tylko
w oparciu o kryteria subiektywne, dotyczące aparatu pojęciowego sprawcy i jego
indywidualnego systemu wartości, który najczęściej jest zaburzony i może – choć
nie musi – towarzyszyć schorzeniom psychiki. Zdarzenia generujące wzburzenie
15
Wyrok SN z 13.01.1970 r. , IV KR 263/69, OSNPG 1970, nr 4, poz. 44.
16
II AKa 38/07, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, Prokuratura i Prawo 2008/5/29.
17
II AKa 220/06 , Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Apel. Warszawa 2007/1/74.

15
oskarżonego, gdy poddać je ocenie, wymagają zatem stosowania kryterium
zobiektywizowanego opartego o przyjęte powszechnie normy etyczne oraz zasady
współżycia społecznego. Wymaganym jest również, co szczególnie istotne
w kontekście «usprawiedliwienia» wzburzenia, by wspomnianym okolicznościom,
które najczęściej dotyczą zachowania pokrzywdzonego, towarzyszyła cecha pewnej
obiektywnej współmierności, adekwatności wzburzenia, które winno być «silne»
w takim stopniu, że spowodowało w następstwie działania zmierzające
do pozbawienia życia.”18
Nie ma katalogu zawierającego przedmiotowe okoliczności, jednakże istnieją
pewne przykładowe zestawienia. Wymienia się wśród nich np. konflikt istniejący
między pokrzywdzonym a sprawcą, przy czym Sąd Najwyższy wypowiedział się,
iż za usprawiedliwione nie można uznać silnego wzburzenia powstałego na podłożu
konfliktu, do którego powstania w znacznym stopniu przyczynił się sam sprawca
czynu (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 7 czerwca 1974 r., IV KR 87/74,
OSNKW 1974, nr 12, poz. 228). Konflikty będące podłożem wymienionego
zachowania dotyczą najczęściej spraw rodzinnych, ale zdarzają się także innego
rodzaju konflikty. W aktach spraw pojawiają się informacje o konfliktach sąsiedzkich,
majątkowych, związanych z zajmowaniem wspólnej przestrzeni.
Nierzadko konflikty te trwają latami, dlatego też podkreśla się, iż taka sytuacja
powinna być analizowana jako całokształt, a nie jedynie jako wycinek sytuacji
bezpośrednio poprzedzającej zabójstwo. Długotrwały konflikt nie jest przy tym
tożsamy z długotrwałym afektem, gdyż ten ostatni jest krótkotrwały, a wywołany jest
jakimś bodźcem, który daną osobę w określonej sytuacji aktywuje do roli
sprawcy zabójstwa.
Ponadto do okoliczności usprawiedliwiających silne wzburzenie należy
zaliczyć wyrządzenie sprawcy przez pokrzywdzonego wielkiej i nieuzasadnionej
krzywdy w sposób zawiniony, a zwłaszcza, gdy krzywda ta jest trudna lub niemożliwa
do naprawienia przy pomocy narzędzi prawnych, np. zabójstwo osoby najbliższej,

18
II AKa 151/05, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, LEX nr 164571.

16
zdrada małżeńska, uprzednie długotrwałe znęcanie się nad sprawcą, niesłuszne
posądzenie o czyn haniebny, ustawiczne prowokowanie, ciężka obelga19.
Zdaniem K. Daszkiewicz przestępstwo z afektu jest przestępstwem
sytuacyjnym20. W jego okolicznościach nie stwierdza się u sprawców uprzednich
zachowań agresywnych, a wybuch afektu jest odpowiedzią na silne bodźce,
które doprowadziły do takiego wyładowania emocjonalnego, w których samokontrola
została zaburzona.

19
A. Marek: Prawo karne, Warszawa 2007, str. 431.
20
K. Daszkiewicz: Przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, Warszawa 2000, str. 162.

17
Ustalanie prawidłowej kwalifikacji czynu z art. 148 § 4 k.k.

W orzecznictwie dominuje pogląd, że do ustalenia istnienia czynu z art. 148 § 4 k.k.

niezbędne jest ustalenie przez sąd trzech podstawowych warunków.
W wyroku Sądu Apelacyjnego z Lublina zostały one określone następująco:
„Po pierwsze, że u sprawcy wystąpiło «silne wzburzenie» rozumiane jako afekt
fizjologiczny, a więc tak silny, że ograniczający kontrolną w stosunku do uczuć rolę
rozumu sprawcy. Po drugie, stan ten musi zostać wywołany czynnikami
zewnętrznymi niezawinionymi przez sprawcę, a zatem chodzi o ustalenie, iż sytuacja
konfliktowa, jaka doprowadziła do stanu afektywnego, nie wynika wyłącznie z jego
winy. I po trzecie, że wzburzenie to jest usprawiedliwione okolicznościami,
przy czym chodzi tu o takie przyczyny powstania sytuacji konfliktowej, które są
społecznie usprawiedliwione w konkretnych okolicznościach sprawy. Błahe bowiem
przyczyny sytuacji konfliktowej nie mogą być poważnie traktowane jako źródła
powstania i narastania afektu i prowadzące do popełnienia jednej z najcięższych
zbrodni zabójstwa.”21
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia w dnia 29 maja 2003 r. (III k.k.
74/2003, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych 2003, poz. 1156)
stwierdził, że „analiza działań emocjonalnych, za pomocą których sprawca wypełnił
ustawowe znamiona przestępstwa, powinna być trójfazowa. Pierwsza faza wiąże się
z szukaniem odpowiedzi na pytanie, czy podstawę tego działania stanowił afekt.
W drugiej chodzi o ustalenie okoliczności wyjaśniających afekt, a zatem o odpowiedź
na pytanie, dlaczego sprawca zareagował afektem. W trzeciej fazie dokonuje się ocen
etycznych i na ich podstawie ustala się okoliczności usprawiedliwiające lub nie afekt.”

21
II AKa 123/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, LEX nr 523981.

18
Afekt fizjologiczny a problem silnego wzburzenia wywołanego
działaniem alkoholu lub środków odurzających

Zgodnie z jednolitym orzecznictwem, silne wzburzenie wywołane wprawieniem się

sprawcy w stan nietrzeźwości albo zażyciem środków odurzających, który to stan
zdeterminował zachowanie sprawcy i wywołał reakcję niewspółmierną do bodźca,
nie uzasadnia kwalifikacji zabójstwa z afektu. „Sprawca, który w chwili dokonania
zabójstwa znajdował się pod wpływem alkoholu, może korzystać z uprzywilejowanej
kwalifikacji prawnej (…) tylko w tych wyjątkowych wypadkach, w których silne
wzburzenie zostało wywołane innymi czynnikami, nie zaś alkoholem.”22
K. Daszkiewicz słusznie jednak podaje, że w konkretnych już sprawach
dotyczących tego typu zabójstw sprawca działał w stanie odurzenia alkoholem i stan
ten wprawdzie nie miał decydującego wpływu dla powstania afektu, jednakże wpłynął
na jego siłę i gwałtowność. Autorka podaje, że w takich sytuacjach, działanie
pod wpływem alkoholu nasilającego afekt, powinno być brane pod uwagę
przy wymiarze kary jako okoliczność obciążająca23.
Analogicznie należy traktować ocenę działania sprawcy pod wpływem środków
odurzających oraz ocenę jego afektu w takim stanie.

22
Wyrok SN z dnia 15 sierpnia 1978 r., IV KR 212/78, OSNKW 1979, nr 1-2, poz. 12.
23
K. Daszkiewicz: Przestępstwo przeciwko (…), str. 173.

19
Problematyka ustalania istnienia afektu w chwili czynu

W postępowaniu prowadzonym przeciwko sprawcy tego typu zabójstwa pojawia się

kolejny problem do rozstrzygnięcia, tj. sposób ustalenia istnienia bądź nieistnienia
afektu u sprawcy w chwili popełnienia czynu. Czy sąd musi powołać biegłego
przy kwalifikacji z art. 148 § 4 k.k., a jeśli tak, to biegłego z zakresu psychologii,
czy też psychiatrii? I w doktrynie i w orzecznictwie widoczne są niejednolite
stanowiska dotyczące tej kwestii.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1974 r.: „Silne
wzburzenie jest stanem psychicznym sprawcy i do ustalenia, czy taki stan psychiczny
wystąpił u sprawcy, mają znaczenie opinie biegłych psychologów czy psychiatrów,
jako specjalistów do określania stanu psychicznego człowieka”, a jedynie
w przypadkach mało skomplikowanych sąd może w tej kwestii zrezygnować
z zasięgnięcia opinii biegłych24. Natomiast w wyroku z dnia 27 marca 1986 r. Sąd
Najwyższy zawarł inny pogląd: „ustalenie, czy sprawca przestępstwa działał w stanie
silnego wzburzenia, może być dokonane przez sąd bez potrzeby uciekania się
do pomocy biegłego, zwłaszcza wtedy, gdy chodzi o reakcję i stan psychiczny
w chwili czynu jednostki niedotkniętej chorobą psychiczną, niedorozwojem
umysłowym lub innym zakłóceniem czynności psychicznych.”25 Ponadto Sąd
Najwyższy wypowiedział się następująco: „silne wzburzenie jest kategorią prawną
i powinnością sądu jest ustalenie, czy występowało w danym wypadku, czy też nie
oraz czy było usprawiedliwione okolicznościami.”26
K. Daszkiewicz uznała, że co do zasady nie ma konieczności zasięgania opinii
biegłych w przypadku afektu fizjologicznego, ale stwierdziła, że od takiej zasady
są wyjątki w postaci sytuacji, gdy powstanie uzasadniona wątpliwość co do charakteru
afektu, lub uzasadniona wątpliwość co do stanu zdrowia psychicznego sprawcy
przestępstwa z afektu27.

24
Wyrok SN z dnia 30 stycznia 1974 r., II KR 194/73, LEX nr 21611.
25
Wyrok SN z dnia 27 marca 1986 r., II K.K. 61/86, OSNPG 1986, nr 11, poz. 144.
26
Postanowienie SN z dnia 29 maja 2003 r., III K.K. 74/2003, OSNwSK, Warszawa 2003, poz. 1156.
27
K. Daszkiewicz: Przestępstwa z afektu w polskim porwie karnym, Warszawa 1982, s. 209 i n.

20
 Z takim ujęciem omawianej kwestii nie zgodził się ani S. Waltoś28, ani też
J. K. Gierowski29, którzy dostrzegli niebezpieczeństwo rezygnowania, w tak delikatnej
kwestii jak psychika, z opinii biegłych w przypadku stwierdzenia przez sąd istnienia
afektu fizjologicznego, co jeszcze nie mówi wszystkiego o stanie psychicznym
sprawcy.
Sąd Najwyższy (w składzie 7 sędziów) w orzeczeniu z dnia 11 maja 1970 r.,
wypowiedział się następująco: „Wprawdzie biegli psychiatrzy powołani są do badania
patologicznych zjawisk psychicznych, a nie innych zjawisk psychicznych, takich jak
na przykład afekt fizjologiczny, co jest domeną psychologa, to jednak ze względu
na to, że są to pokrewne specjalności, wypowiedź psychiatrów w tej kwestii, oparta
na badaniach, własnych obserwacjach, wywiadach i dokładnej znajomości sprawy,
stanowi ważny dowód, którego nie można pominąć.”30
Sąd Najwyższy wydał również orzeczenie, w którym wyodrębnił dwa elementy,
podlegające ocenie przez sąd:
afekt, który należy do sfery przeżyć psychicznych sprawcy,
okoliczności usprawiedliwiające ten stan.
Afekt fizjologiczny, według Sądu Najwyższego, powinien być oceniany co do zasady
przez sąd, a w sytuacjach, kiedy zachodzi taka potrzeba – przez biegłych. Natomiast
drugi element podlega wyłącznej ocenie sądu, opartej na przesłankach etycznych 31.
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 kwietnia 1998 r. uznano
natomiast jednoznacznie, iż do ustalenia „czy rzeczywiście w chwili czynu nastąpiła
u oskarżonego reakcja pod wpływem silnego wzburzenia, tj. stanu psychicznego
cechującego się zasadniczym ograniczeniem kontrolnej roli intelektu” wymagane są
wiadomości specjalne i przeprowadzenie dowodu z opinii psychologa32.
Reasumując, silne wzburzenie jest zjawiskiem fizjologicznym, ale i pojęciem
prawnym, wobec czego jego ocena należy do sądu. W wielu wypadkach sąd będzie
jednak musiał posiłkować się opinią biegłych, chociażby w sytuacjach, gdy zajdzie

28
S. Waltoś: Glosa do w wyroku SN z dnia 14 kwietnia 1964 r., IV K 43/64, NP 1965, nr 3, s. 314.
29
J. K. Gierowski: Stan silnego wzburzenia jako przedmiot sądowej ekspertyzy psychologicznej, „Palestra” 1995,
nr 3–4, s. 108 i n.
30
Orzeczenie SN składu 7 sędziów z dnia 11 maja 1970 r., V KRN 109/70, OSNIK 1970, nr 9, poz. 101.
31
Wyrok SN z dnia 13 sierpnia 1974 r., III KR 379/73, OSNIK 1974, nr 11, poz. 205.
32
II AKa 8/98, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, OSApel. 1998, nr 3, poz. 22.

21
uzasadniona wątpliwość co do poczytalności sprawcy w chwili popełnienia czynu,
np. wątpliwość co do rodzaju afektu.
W praktyce sprawca zabójstwa, czyli czynu rażąco sprzecznego
z porządkiem prawnym, poddawany jest na etapie postępowania przygotowawczego
badaniom psychiatrycznym przez biegłych psychiatrów. Nierzadko wydanie opinii
poprzedzone jest kilkutygodniową obserwacją, co ma umożliwić ustalenie stopnia
poczytalności w czasie dokonywania czynu, a więc już na etapie postępowania
sądowego w aktach konkretnej sprawy zawarte są opinie psychiatryczne.

22
Bibliografia:

Dokumenty sądowe:

1. II AKa 8/98 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, OSApel. 1998, nr 3, poz. 22.
2. II AKa 251/2000, – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, KZS 2002, z. 9, poz. 22.
3. II AKa 151/05 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, LEX nr 164571.
4. II AKa 127/06 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, LEX nr 283389.
5. II AKa 220/06 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Apel. Warszawa
2007/1/74.
6. II AKa 38/07 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, „Prokuratura i Prawo”
2008/5/29.
7. II AKa 123/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, LEX nr 523981.
8. II AKa 149/09 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, POSAG 2010/1/181.
9. II AKa 182/09 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie, KZS 2009/12/60.
10. II Aka 201/09 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, KZS 2010/1/47.
11. Orzeczenie SN składu 7 sędziów z dnia 11 maja 1970 r., V KRN 109/70, OSNIK
1970, nr 9, poz. 101.
12. Postanowienie SN z dnia 29 maja 2003 r., III K.K. 74/2003, OSNwSK, Warszawa
2003, poz. 1156.
13. Wyrok SN z dnia 20 maja 1965 r., Rw 325/65, OSPiKA 1970, nr 4.
14. Wyrok SN z dnia 9 lipca 1968 r., IV Kr 110/68, OSPiKA 1970, nr 4, poz. 70.
15. Wyrok SN z dnia 13 stycznia 1970 r. , IV KR 263/69, OSNPG 1970, nr 4, poz. 44.
16. Wyrok SN z dnia 30 stycznia 1974 r., II KR 194/73, LEX nr 21611.
17. Wyrok SN z dnia 13 sierpnia 1974 r., III KR 379/73, OSNIK 1974, nr 11, poz. 205.
18. Wyrok SN z dnia 15 sierpnia 1978 r., IV KR 212/78, OSNKW 1979, nr 1-2, poz. 12.
19. Wyrok SN z dnia 27 marca 1986 r., II K.K. 61/86, OSNPG 1986, nr 11, poz. 144.

23
Literatura:

1. J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 § 4 k.k. Cz. 1, „Policja 997” 2007,
nr 2, s. 45-47.
2. J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 § 4 k.k. Cz. 2, „Policja 997” 2007,
nr 3, s. 44-45.
3. K. Daszkiewicz: Przestępstwa z afektu w polskim porwie karnym, Warszawa 1982.
4. K. Daszkiewicz: Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, Warszawa 2000.
5. J. K. Gierowski: Stan silnego wzburzenia jako przedmiot sądowej ekspertyzy
psychologicznej, „Palestra” 1995, nr 3–4.
6. W. Łuniewski: Zarys psychiatrii ogólnej, Warszawa 1950.
7. A. Marek: Prawo karne, Warszawa 2007.
8. M. Tarnawski: Zabójstwa uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego,
Poznań: UAM, 1981.
9. S. Waltoś: Glosa do w wyroku SN z dnia 14 kwietnia 1964 r., IV K 43/64,
Np. 1965, nr 3.
10. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa: PWN, 1978.

24