ne REST LITERAL (0 EUROPA SRODKA O EUROPA SRODKA ay ok ae Te eeonehen niece cress, Geis we wash fac eg i Soci bie ich pe “Europa nic conse haz sey ee ier pin duc. syoninen, ow, Zach. Z tin gay Web) preOsap 9 Europa, tn. Zachodr, wytzucone gosta Koleln wlasnego Ton, 26 swe) ion ~ tracy nalebseg ‘sore swoje}toxsame. MILAN KUNDERA 7 Europa geograficzna, rozciagajaca sig od Atlantyku po Ural, 2aw- sss otic rw oy ZACHOD PORWANY a a eat mek, rs a yaar ALBO TRAGEDIA Sire taht aceite Puce ea | EUROPY SRODKOWES —_ tsb| rohan tomate rc ra gece ears | See cates ‘sig pewnego poranka stwierdzily,2e 7naj- 1 ‘bo wojnie uksztatiowaly sig w Europie trey zasadnieze sytuacie We wreenia 1956 roku dyrektorwegirski) agen pasos sytucja Buropyzachodni), sjuaca Eurony wachodne) oraz sus ‘ake Shinar predtem zanim artyleriaostzlala ego biuro, wysal Sa Ena alow Tosa st aarti ‘Stomplkowana, [Eilat rospactlny tclekso ropocese) exo dia ofensywc ony) Bip wodtcane Europa srodkowa est sodkiem,kaltranie~ 22" ae ret Dapoues Koneyia si slower Zmiemy 22 Weer Shade a poliyeznie-od 1945 roku Wschoder. 1 Bug “Taro sprictnoil sucha Europy, ora nazweamy Sodko- ‘Comiato zacryé to zlaie? Zapewne miato-znaczyé, fe rsyskie wa, poewala zromumiee, dlaczego tam wlasnie od 33 lat skupia sig cool ‘zagralajy Wegrom, a2 nim ale) Europe. Ale w akim sensie Uramat Europy: wspanialarewoltawegirskaw 1956 roku i krvawa orpa byla zagrozona? Czy roryjskieczolt gotowe byly przckro- ‘masakra, jake po nis} nstpita;praska wiosna okupaca Czechoso~ Ee pranice Wepier i rszye na Zachéd? Nie. Dyrektor wepierske} traci w 1068 roku; polskie zeny w 1956, 1968, 1970 tw ostatnich Solace) chi pow eEurope agona as | Ittadh"Nerepo, co da} sic w Europie gcograticze} na Zachodsie nha Wegrzech, Gotow byl zzing, aby Weary Pozostaly Weeramtt try na Wsehodsie, nie da sig porbwone 7 ciggem Bunty srodkowo Pozosaly Europa. oropeskich ani pod waelgdem dramatyezne) tet ani pod wzee- Nine joa aes tego dani est jasny, to preci nada nas ono dem hstoryezne) Gonioslossi. Kaddy 2 teh bunt6w byl dzielem cal] intsygue: Bowiem we Franc} cry w Ameryce preywykliimy saz fiemal ludnoser, Gaby nie poparcie Rosjan, panujace reéymy nie EROS wowceas nie 0 Wepry, annie o Europe, ale oust} poll Uurzymalyby sig nawettrzech podzin.Jednak topo, co dao sig w ‘Sem Nikt by ne powiedsa, 2 zagrozone bly Weary jako rake, Pradie lub w Warszawie nie’ moze uwaiaé za dramat, Europy Tin Bardej jest nlezrorumiate, daczeeo Weeier stacy twarza w {eter mite Krone es {are avobes dniereipraywolue Europe. Cry Sotzeniey,demaskujac “raat Europysrodkowe) BL emuntyny porto se Ear ako wrasse dla kxGrejwarto umierae? Nie. Zdanie ,22ingé za ojezyze i za Burope” jst nie do pomys- Gay ch nt mona ai ee oboe beisihw 193 wk? tenia w Moskwie czy w Leningradzie, lecz wlanie w Budapeszcie Tub “Tal "he's Neme wschodnsh jet ak argyle sme de PORK = Sarees ‘ag ws nan i ces enn nn . 2 + Mou ateataeseoreeeatc oy outs me nc, oe Ue ‘Czym bowiem jest Europa dla Wegra, Czech albo Paka? Narody set Pie nade he tenes gay Ment Wha te od pocegti nalezaly do oeici Buropy zakorzenione} w rzymskim ‘imi sis. Dobra to blowin, pa Pas Wasa Oko “ 1Mie Karr ashi ponsany ato tapi Expy Sao) Bowiem te poparte przez cale spoleczetstwa zryy sq ne do po- _myslenia w Rosj $4 nie do pomySlenia rOwnied w Bulgari, Rta, ak Awazysey wiedea, jest najardie}stabilnym krajem obozt komunis- tyeenezo, Disezego? ~ Diatego, 2 Bulgaria od zarania nalezy do Cywilizaei Wsehodu 2 raci eligi prawoslawne),ktGrepierwszymi ‘aisjonarzami byl zresztq Bulgarzy. Skutki ostatnie) wojny Swiatowe} ‘unacealy wige dla Bulgarow powana | godna ubolewania zmian« polityeana (prawa calowicka depeze sig tam nie mnie) niz w Buda Pewee), nie bylyjednak eywilizncyjnym szokiem jak w przypadku Brechow, Polakew i Wegrow. 3 “Totsamos narod cz cylin obi sig streszera cao wyeworow duchongeh, Kort swoklo sg enyree Ku tur Jesh Wrossamose et sieHelnezaproona: tye lure nasa seam lara see ig warts, woke Hire) skp icy {tare Ditego tes we wststich rewotach Sedkowoeuropesich \ tarowno pamge kalralna, wore, eye) Rye ak nip | pe wade) 2 Fewol ‘europejskich ‘Pisarze skupieni w kole naseacym imig romantycenego poety Pe twi'ego rozpoerell na Wagrzech refleksje keytyezna i w ten spossb przygotowall cksplozjg 1956 roku. Teat, film, literatura Rlozofia Pracowaly preez dlupe lata na wyzwolicclska emancypacie praskic} Rosny. Zéjecie 7 afsea dramatu Mickiewicza, najwigkszepo polskie- {go poety romantyeznege, wywolalo bunt studentow polskich w 1968 Fok, Seccesliwy zvviqzek Kultury Zyeia, tworezosel i Zycia, nadal bbuntom srodkowoeuropejskim niedoscignione pigkno, ocrarowujae ina zawsze nas, ktSr2ysmy e przeéyhi “To co dl mnie pickne w najelgbszym znaczeniu tego stowa,inte- Tektualieie niemiekiem Tub francuskiemu zdaje sig racre} podej- ‘alo Crchstowch, Roni, Balgary | Nlemcy sr bud ek Za 10 ‘em oyowicde’ cay tro Ptaach Wer trzy rl coi ce cmp a okopa omar stots eGo ep pooner Slotenkicg saps thé pce enturstyeng poe Avs da Cr ‘arom Seyedncaka wesc, ptt oyanomlaTopsowan 10 cate se 2 ‘Shapos Cresdowast © oder sok wha tadrny ober EMOPY Sraliowe 2 Zomranem observation traoo onan en pada kes oro 1945 jordin Ewopy toons eafardn rapcmy.» aren mpodejy » Biot {Shut Dats pons cay tom emigre (Gombrowic Mi) pss {(Cacclononacs po tobe 198), xy reat jie, nleowane ps wade soe nckiem pit ple) anaes t¥errl pei 16 oy Kuper Zach porwany alo trasetiaEurpy Soto} zane. Sqdzi on, #e rewolty nie moga byé autentycane i naprawde Tadowe,jesliulegajazbyt wietkim wpfywom kultuy. To dziwne, ale dla nieitrych pojeia luda i kultury sq nie do pogodzenia. W ich foczach idea kullury igezy sig z obrazem uprzywilejowane|elity, Dla~ {ego teé ruch Solarnofe preyjli 7-0 wiele wigks7y sympatiq miz popraednic rewolty. O16, cokolwiek by nie méwi,ruch Solidamost Sritocie swe) mie ren! sig od wezesniefszych buntdw; jest jedynie ich ‘apogetm ~ najdoskonalsaym (najlepie} zorganizowanym) zwigrkiem It precaadowan} anedbane sykanowane rode} te altura} Ktos méplby powidrig na to, ie jes nawet prryné, i narody srodkowoeutopejkie broniq swe) tagrozone)todsamosc, to praeciez ‘ch sytuacja nie jest prac to Weale az tak swoista. Rosia jest w podob- hiym pologeniur ona rownie? traci sq tolsamosé, Nie Ros, lez omunizm porbawianarody ich esenjis zescg Rosjaplerwsza pal Joao ofara. Test prawdl jes, Ze roxyski tum ine jzyKl imperium, to preeciet nie dlatego, de Rosjanie pragna zrusyikowaG inne narody, lece dlatego, Ze biurokracja radziccka ~ eleboko anarodowa, ant nnarodowa, ponadnarodowa ~ potrzebuje technicenego narzedzia dla Zjednoczenta swego pafstwa. ‘Rozumiem tg logike, tak jak rozumiem draliwosé Rosfan cierpia- ceych.na mys, 12 moéna utozsamiag anienawidzony komunizm zich tkoctang ojeryeng. Ale trzeba ted zrozumieé Polakéw, ktSrych oj- ‘czyena 2 wyjtkiem krdtkiego okresu migdzywojennego ~ od dw Sled Byla podporeadkowana Rost przez ealy ten ezas poddana ‘usyfikacityleecerplive}, co nieublazane) ‘Europa srodkowa bedgea wschodnia pranica Zachodu zawsze by- ta szczepbinie wycrulona na nicbezpieczenstwo rosyskie} pote. Nie tylko Polacy, Frantisek Palacky,zmakomity historyk i najwybitnicjea postae ezeske] driewigtnastosriecene} polity, w 1848 roku napsat Siynny Hist do frankfurckiego parlamentu rewolucyjnego, w Ktorym bronil 1 wsprawiedlivial cesarstwo Habsburgow, jedyng_ochrong preed Rosi, ,mocarstwem, ktore osiggnqwszy dz ogromna poteae, omnaza sw ste bardziejnizby mégl to uceyni¢ jakikolwiek kra} Pachodni”” Palacky ostrzega preed imperialnymi ambicjami Ros [tra usitje stae sig ,monarchia Swiatowg”, 1). zmierza do panowa ria nad swiatem. »Sviatowa monarchia Rost ~ powiada Palacky ~ bylaby wielkim ineslychanym nieszczeiciem, neszezSciem bez mi Fy, ni granie™, Wedtug Palacky'ego Europa srodkowa powinna byé ‘domem rownoprawnych narodév, ktdre we wzajemnym poszanowa~ fart pod estong wspélnego, slnego passtwa pielegnowalyby sweit Kar Zacks porway abo naga Egy sone ‘odrebnosci. To marzenie, podriclane praca wszystkie wybitne umysty Srodkowocuropejskie,nigdy nie zisllo sig w petni, pozostalojednak Poteine i wplywowe, Europa srodkowa pragngla byé skondensowa nym obrazem Europy w calym bogactwie je réénorodnose, mat areyeuropejska Europa, zminiaturyzowanym modelem Europy naro= ‘d6w oparte)na regule: maksimum r6énoradnosei na minimum prze- strzent, Jakbe mogla nie praeraa je) Rosja budujgen sig na repule pracciwnej: minimum réznorodnol na maksimum preestrzeni? Tstotnie, nic bardzie} obcego Europie sodkowe) 7 je) umitow nniem nenorodnoset nis jednostana, wjednoticaaen Rosja, ktora 2 grozng determinacjypreemienia wt £0 imperium (Ukraiieow, Biatorasin6w, Ormian, Lotysrow. Lite ‘ow itd.) w jeden nar6d rosyjski zy ~ jak powiemy dais, w dobie ‘powszechne) mistyikacji slownika ~w jeden narod radziecki ‘Ale exy komunizm jest zapraccreniem rosyjskiej histori, cxy r= czej je spetnieniem? ~ Z cala pewnosci jest 2arazem je) zapreccée= niem (je) religiinose, na preyklad) 4 spelnicniem (isezehicm je) centralizyjgeych sklonnose j imperianych marzes). Od wewnatrs, ‘widziany 2 Rosi, najbardziej uderaa ten pieronzy spekt ~ brak cig ose, Z punktu widzenia krajow podbityeh majinie)odezuwany jst aspect drupi~cigalosé! s. ‘Ale moie 2byt absolute proesivstawiam Rose eywiliac 2 ‘Sumki Polak6w 2 Rosjanami zawsze bylywalka na mieréi zie ‘Blisko szesédziesiat lat temu Jézet Konrad Korzeniowski, znany pod nazwiskiem Joseph Conrad, rrytowany fykictka wduszy stor ‘Wiaiskie), aka chetnle mu preyezepiano 2 tac polskiego pochodze- ‘ia, psa, i nie ma nie bardzie] obcego temperamentowi polskemu 2 Jego rycerskim poczuciem obowigeku moralnego i przesadnym po- ‘Szanowaniem praw jednontk nz to, co w Sec Iiterackim nazywa si ,duchem slowiatskim". Jake go rozumiem! Ja ted nie znam nie ‘aloiniejszego nid ten kul mrocenych plebi, ten sentymentalizm tylet losny, co pusty, KtSry nazywajg,.duseyslowiasky" i preypisu mi 1 Kae Hats orovaty 2 ts Rey 84 ku wy Re ee “pint ro. Pry am snare sowano by marie a nyt ‘ipuroweryeh Reykiw Rows Swe opine tant w ack ar kaach ance [li w shore 8 tone sty Ros senna msm ak ety EeCantnc's | spodne 2nd fancies pris (Poder set ‘abewne Cosine Je wasn fat hlesdowaany # Foe) oe amo a fowtcse muh) pce o Reg. ic patos ks ioe en ete dre koment mesa ge Inia) Have: es chee eco yin {ye prone page epost do Minky") Pant at ‘stints te Hav, peejowa pare emake, se mena Poses © {none upecdeta Tet on psa mer repent yh eae) i wick, awtiywey eg pw Palak’, wen na Macy Jest taka sates hse tow oben Aen” dew dee myo ‘rary Sol and anderen” autor mow 9 sy Howie) Asien oda aug jst cs sow, Cl coy psd st ot ar bin ”| chi pormeny eb raped Exo Sato} A jedinak idea slowiaskiego Swiatastala sig komunalem w histo- riografi'®. Podzial Europy po. 1945 roku jednoczacy dw reckomy _Swiat” (wlqezajge dof roviniee biedaych Weprow i Rumunow, Ktd- yeh jezyk nt jest bynajmniejslowiasi,lecr kt by sg pracimowat takim szczegolem) méel wiee wydawae sig rozwiqzaniem niemal na- turalnym, 1 Cay jest zatem wing Europy Srodkowe, 2 Zachéd nawet nie 22: uuwadyl ej zniknigeia? ~ Niezupeie. Na poceat stuleia mimo swe) _-—polityezne slaboic stala sig ogromnym, moze najwigksrym centrum Kultury, Znaczenie Wiednia pod tym wagledem jst dns dobre mane, ale nigdy dose podkresiae, ze oryginalnosestolicy austriackicjbylaby Iiemoaliwa bez zapleezainnych miast i krajw, ki precz sw fwr- zoie uczestniczyly w ale} Kulture srodkowoeuropejskie}Szkola —Schénbergs stworzyla system dodekafoni, zat Wegicr Béla Bartdk, ‘moim zdaniem jeden z dwu,trzechnajwickszych muzykow XX wicks, lumial znaleé ostatnie orysinalne moviwosei muzyki oparte} na zs. die tonalne) Praga wydala Katkg | Hatka, ktGrych dtela sq wiclkim [owiesciowym pendant do worezoéi wiedeirykow -Musila Brocka, Dynamika kulturaina kraj6w nie niemieckojezyezych warestajesoers bardzie po roku 1918, kiedy Praga dala swiatu inijatywe prasklego ‘ola lingwistyeznego i jego mySli strukturaisyezne"™. W Pole, wi ka t}ea ~ Gombrowic, Schulz i Witkiewic:~ zapowiadala moder: nizm europe)sk lat pigédziesiatyeh, wszezegSnosi tw tear absurd aon away iy ne Ki ‘by by ies nny, nc fm, him estes Abo" Cy ster sa ee ply eines da mec. iw eye eu dno {em x pochodzeia.Tyko'w Europ wakowe} usr wise wy homies, ‘8 ‘Onwécce store powsechn” wlan w Eneykaped Pj. Rlormator Koisolstaoickieg, lnm Fs, me taj w torre Ua ee wars ‘Grosnga Ina bn suka kept enege era Wenner, Polen seb mlane Weer swe ts nema ah mas "Myf strokes ada i pod Konie at duiestych w postin he ngs Bl oi erent cere ney py. Wm Ks Prtyemya sodwsks Mukarrsky opacoal ack yesh uy ence ‘tan Sata ral omnia w XD [ise tn. ato kenga epitome ss muh kala {tem I marjologi, ssw lors Pojawia sig pytanie, ezy ta wielka eksplozjatwéreza byl jedynic _geografieens Koineydencia? Czy te? moze zakorzeniona bylaw dh Bie) tradyej, w praeszlosi? tn ie fo rzecaywiste ealosl Kultralne) majgce) si ‘ilasna historig? A jes cals taka tej, to czy mora jp okreslc 5 akiesa je) praice? Daremnie bykmy probowali wy- Enaceye je sie, gdy2 Europa Srodkowa ne jest pastwer, lez Kult 7, sen eo em nwo, wychodzye od kaade) owe) syTusej HST Na prayklad juz w polowie XV ‘wick Universitet Karola Pradze Skapalintligenje(profesoréw i studentow) eveska,austria- ka, bawarska, sska, polka, litewska, wegiersk i rumursk ik Swed) kickowala ie wielonarodowe sapolnoty, w kre) kay by Iniat prawo do wlasnego jezyka, Pod wplywem (ego uniwerytett GitSrggorektorem by reformator Jan Hus) powstaly wowezs pet= trae preeklady Bibi na wegiersk i rumutsk. Pzncjwylonly sig nowe sytuace rewotucjahusycka, owstanic cesarstwa Habsuburgow Ieracego try niczawise panstwa: Czechy, Weary | Ausrig, wom z Turkami, XVIl-wiecea kontrreformacj, Sredkowoeuropejska odrcbnode Kulturalna objawila sig w pel 23 Spraw nadzwyera}nego rkosita suki harokowe) Kora polac7yla Tovlegly obsear od Saleburga do Wina. Na mapic Europy barokowa Europa stodkowa (charakteryzujca sig supremaciairaconalnott | Gomninujgeg rolg sek pighnyen, zwlaszeza muzyki) tala si precin~ ‘Stawnym blegunem Franc, kta cechowata sopremacjarejonali~ thu dominojgea rola iteratry i flozfi. W epoce barokowe ki, Frode nicewyktego rorwojs mrykisodkowoeuropeskie) tora od FHaycna po Seatnierga, od Lita po Barta, sreccza w bie e¥0 Ing cale muzyki europeskie} "RY XIX wicku wamie narodowe (Polakéw, Wegréw, Czech6w, ‘Chorwatbw, Sloweicow, Rumun6w i Z3d6w) preecstawialy jedne farody drugim: choé niewldarne, zolowane t zaminigte w sie, preezywaly one jednak wspsine egzystencjaine doswiadczen Bu, Kary wybiera migdzy htniniom a niistieniem, migdey aten- {yeenyn iyclem narodowym assy, Nawetpanujgey narod ce- Sarstwa zmuszony byt wybierae migdlzy wa austracka todsamoscig a Traps formalome rnin Makerowhy raya remy snl ett pec ey ro ty (anya ojo Pancras 3 pai) Sym wpe Exton unig wangrsowa pd wpa cla ners ha tomar ‘Shige arte noeseoe tot taney ew, me men eo My ‘eto opeikowane we Franc aa a Kur Zach porwny eto rata Exo Sao) {uzja 2 poteinicjszym narodem niemieckim. Réwniez Zz nie unik- nlite} kwesti. Zrodzony w te} czesci Europy syjonizm, odrevcajge asymilace, wybral te sama deo co ine nary Sodkwocorope Nowe sytuacje powstaly w wieku XX: rozpad Cesarstwa, neksja rosyjska, dlugi okres buntOw Stodkowoeuropejstich bedacych fd ‘ym weikim saKiadem oniewiadoma no ka cals nie moe viet nieze sytuacje, coraz to.mnaczs)grupuce te narody w wyobrazeniowych | zmiennych pra- nicach, wewngtr ktSrych trwa ta sama pamigs, to samo Joswiadere- Bi, tama wspanatradych, 8 Rode 23pm ed posh ab. onan sete i et ata econ at iene Cc he Pa acl Sp tc se toes Re well pea at Se Zot SO Face obae nemo tg epaen Spe 2 aa ihe BREST ena kenge mie a, Tce pen eC eB pean ny neta i ei bene ry ae, SEL REALL pn bao Spa rey ss Way, Nps ction ~ 2a SU nls in eae Sy le ea in Tee ete | Salida kw racine Pan Cann oc epee Ee es i pices Senn NS aa pen Song BUY pees Ts Kehna finan pate ane ma OSI ety oe ate Ts oe ao hd ch in ale spot Tec ag 8 onli iFodtnntth Goat ecm Goktecr tatems, 5, Nec Rb ans ae Rat Sok was aie Su aac mah salen or Sak "Sgn sh iy a ale i Pree ontat nliat anhe Ain inity on Sa Ree ms ei an aka ete tee a Ean cial Sane ete rasa pe LLL TT Zach pomarsh rageta Ey Soot nic czy Angliey nie stawiaa sobie pytana, cay ich naréd preetrwa eb hhymny mowia o wilkosei wiecznose. Natomiast hymn polski zacey- na sig slowami:Jeszeze Polska nie 20g." 1 srodowa, 0} ‘narodéw, ma sq wlasng wi 2jg-Swiata oparta na slebokiej nieul i Welelenie Rovum, ktGry nas sj io nas roastryea, Jest historia meycigrcsw. A narody srodkowoevsopejskie nic =9 zwycigzcami. Nierondzilne 7 historia europe)ska nie mona bez mie) emi, ae sy Jakby exiwrotng strona te histor je} fia + utsderami.” W pelnym ‘ozcearowan doswladezeni histor tezy Grado oryginalnose ich Koltury, madrote, niepow a gt, Kora ‘xpi sobie 2 wielkoset | chwaly. ie zapominajmy, 2etyko pracciv sawiaige sig histor ako takie), mozemy opraee sg te} daisijszey" CCheialbym wyry€ to zdanie Gombrowieza.na wrotach do Europy Srodkowe}" Tdlatego w tej strefie malyeh narod6w, ktGee jeszcze nie gine ty", kruchosé Europy ~ eale} Europy ~ widoczna byla weeesnie) i \WyFadnie) nia gdaie indzie), Bowiem w éwiecie wspélezesnym, edzie ‘wladza Koncentrje sig coraz bardriej w reku paru wielkich, Ws zy ~ Stk im narodom europeyskim grozi, Ze wkidtee stan sig malin ‘narodami i podzielg ich los. W tym sense los Europy srodkowe zdaje ‘ig antyeypacia lost! europejskiego w ogole, 2 je) Kultura mabiera tym wigks7e) aktualnosei, Wystarczy przecryta€ najwicksze powiesci srodkowocurope)- skie: w ,Somnabulikach” Brocha historia jaw sig jako postepulaca egradacja wartoscis ,Czlowiek bez wlaseiwose!” Musila dkazuje spoteczenstwo euforycene, ktdre nie wie, 2 jutro. 2niknics W ‘D2ielnym wojaku Szwejku Haska tylko struganie 2 sebie wariata ozwala zachowae jeszeze wolnose; powiesciowe wizje Kafki mow, © swiecie bez pamiee,swiecie posthistoryeznym. Calg wielky twor: ‘exoKe Srodkowoeuropejska od poczatku wieku po ds mona odezy~ tywae jak dluga medytacig nad mozliwym kosicem eywilizacji euro peiskigs” "Na temat sroduonoeuropeiis win) it” rit de bin Are cong edn, hr erst nl -Earopa eon: ae soa Jt amino (ygtana = Hee! Kt key W mayne oP): rh Sarde ffs to lt nds dlls poe ii, ej ate st fzmc lorof Vac eoadty. Regi uae ni wre we Frag Ce ‘Genoa aula na ajay wag, Problema sedicmocsroesig jm Sigod oke wat fnhk nyaany fee Unewce Mapa’ Cr Came, 1 Vostok of Comal Ewopcan Cure. "> Parser anak try sale pools ma poi odkomortop ie ‘ceramiaafe se do poory wietetkich, eee wipomiae rir ake GeZach porvan at rage Foy io) 9, Dif Europa srodkowa jst podporzadkowans Ros z wyjtkiem imaltkie| Atri tora race] serglivym trafem nit nnego powo- {iu zachowala niepadlslos, ale wyrwana 2 srodkowocuropethice® ‘toezenin praia wiele ze swe} odrebnoei | nie'ma ju rupee tase tice “rodkowoeuropeptieg ogniska kutary bylo Hiceaipivt eden napghayeh wy seta da cae ore | ead Rowan wpe toma eOaipowicdd st prota Europa nie zauwaiylaziknici swego wictkiego centrim kultrsinego, pontewad nie ezuwa fl swe) or fei le ea ab NS cm capt Sropy? W iredniowicer opera signa wspoln| eligi, W Boece nowolstney, gay semiowiceny Bog preemie! ie we Des ‘bscondina, eg wstapla mice kulture, Ke uzeezyvsiniala ‘dad najyése wart w aki lode europea rozpomawala sig okresaa, tris idenyikowala, ‘Otc wydaje mise, 2e wnaseym stulecunastpojeKoeja za ‘a, rowniestotna jak ta, co deel redniowiceze od crasow nowodyt- yeh Jak niegdys Bop uta mijn Kulture tak da ole Hult ‘Rsigpuje mea "Ale Komi cremu? W jakijdstedzinierealrowa sg beg na wyisee warttel adolne reenoezye Europe? Osggiges Icehnt> Rynek?”Srodki masowego prockaeu? (Czy wilkego poet 7 ‘zmem itniee jeszcze jakiswspélny, dostrzegalny ideal? Mode zasada toleranej,szacunek dla wierzes i mysit drugiego? Ale czy tolerancit nie staje Sig ezyms pustym i niepotrzebaym. jel nie chroni 2adne} utentyezne} twérczo%i ani ade} potgéne} mys? A moze dymisit kkultury jest swego rodzaju wyzwoleniem | naledy sig mu radosne poddac? A mote Deus absconditus powrés, by ze zvolnione miej- ‘hijo Poel Lan. Mw tym bard interessjgn hie wy Stone ‘ire Meare de Fane) “Cietechwyeermmyc opty Go Wine eg jee dorms Wide CGombromr toda mie ple} 2d, ra stor ames eci powiel oke St petprstonshieg. ester do eh previa, nN? mapas proce ne {aida pots (relettawal wana gy i as eh Wit inne tty ne moje: Dlcego ate ropa © fas. buntachsokoev pill hoi Datp, Se autgpue Loa, Ko power om moms me Sw ypc mn amin eo, ym sabe pow tn uma a ‘Zewse mam to wren key poseam ema) ne prygzam sole ta, 2 potrosatn 2% ST ig Kar ashi poreny abo mae Europy Sone se, i staé sig widzialnym? Nie wiem, Wye mi sig tylko, de wiem, 2 kultura ustapita micjsa, Hermann Broch byt opetany tq idea ju w latach trzydziestych. Moi, Ze ,malarstwo stao sie sprawa zupenie ezoteryeen,naleiaea do muzealnego Swi juz Zadnego zainteesowania, jest riemal reliktem minione} epoki". W owym ceasie jegoslowa wyda aly sig zdumiewajace, ale dis ju nikogo nie dzivig, Sam preepro- ‘wadrilem may sondaz, zadajge spotykanym ludziom niewinne pyta- Bi, jt jest ich ulubiony malare wspéiczesny. [ okazal si, 2 nikt hie mial Wlubionego wspolezesnego malarza, a wigksz0sé w og6le ie znata Zadnego, ‘Traydtiesi lat tem, gy 2320 pokolenie Matise' i Pcassa, taka sytuacfa byla nie do pomyslenia, Od tego czasu malastwo stiaco ‘wage, stalo sig dzialalnoscig marginesowa, Czy datego, de preestalo, ‘bye dobre? Lub te? my straciiimy do niego upodobanic i smak? Tak zy inacze| suka, ktora tworzya styl epok | towarzyseyla Europie preee stulecia, porrucia ns albo mysmy ja por ‘A poezia, muzyka, achitektua,filazofia? One rowniez stracity 2dolnosé jednoczenia Europy, preestaly byé podstawg je] jednoti. Dia ludnotet europejskiej sq to wyarzeniarownie wazne jak deko- lonizacja Ary. 10. Franz Werfel pierosea cxei tycia spedeit w Pradze, druga w ‘Wiedni, trzeciq na emigracji~najpier we Franc), poiniej w Ame ryce. Oto typowa érodkowocuropeska biografa. W 1937 roku zna Taal sig w Paryeu wraz 2 20na, stynna Alma, wdowa po Mahlerze, zaprossony prtez Organizacje Wspelpracy Iniciektuale) prey Lider ‘Narod6w na kolokwium poswigcone ..preysosei literatury™. W ‘swoim wystapienia Werfel spraceivil sie nie fyko hitleryzmow ale niebezpieczefistwu toalitarnemu w ogéle, ideologicenemu i dzienni- Karskiem oglupieniu, Kt6re zabija Kulture. Zakoners! propozyeia, ‘tGra jego 2daniem mogla powstrzymaé seatask proces, mianowicle zalozenia Sviatowe] Akademi Poet6w i Mystic (Welikademie der Dichter und Denker), Clonkowie Akademi w 2adnym wypadku nie ‘noali by¢ delegowani praez ready. Wybor mial zalezeé wylacnie od ‘wartose dziela, a liceba calonkow, najviekszych pisarzy swiata, wy fhosié od 24. do 40, Misiq tej alezale2ne} od polity 1 propagandy ‘Akademii byloby ,stawienie czola upolityeznieniy | barbaryzag Propozyeig nie dos, de odrzucono, ale po prostu wySmiano, ‘Oczywieie~ byla naiwna, Stracznie naiwna. Jak stworzyé taka nieza~ Teng Akademig w absolutnie upolityeznionym Swiecie,gdzie arylZacks prwany bo waeia Europ done imyiliciele byl jut wszyscy nieuleczalnie ,zaangatowani"? Musiata zdawa€ sig Komicznym zgromadzeniem pigknoduch6w. ‘A jednak ta.naiwna propozyeja mnie werusea, bo zdradza ro7- ppaczliwa potrzebe odnalezienia jakiegos autorytetw moralnego Ww Swiecie pozbavionym wartosc, twoene pragnicnic, by rozlet se Riestyszalny los kutury, los Dichter und Denker 'W moje] pamiget 2 ta historia Igery sig wspomnienie porank Kiedy po rewiiu mego prayjacila, synnego ezeskiego filozots, pol ia skonfiskowata tysiqstronicowy rekopis, Z Hradcranceo, eézie mieszkal, schodzliimy na Kampe, miniglismy most Manesa. Probo- wal Zartowa¢: jakze policjancl rozzyteaa jego tacre} hermetyerny, filozoficeny jezyk? Ale zaden dart nie mpl ukoié bolo, zara uta Sle desig It pracy, jk Rostowa ten rahop, Keg Kot Zastanawialismy sig, cry nie wysaé lst otwartego za granice, by nada sprawie miedzynarodowy rozglos. Bylo dla nas jasne, Ze musi= my rwr6ci sig nie do jakie instytucji czy meda stan, let tytko do ‘kogos stofacego ponad poityka i reprezentujgcego wartose bezdyeku sy)na, powszechnie uzana w Europe, A.wige do osobistoge ze Svia= {a kuitury. Ale gdzie ja znaleze? Zrozumielimy nagle, de Kogos ti- Kiego nie ma. $4 oczywiscie wieley malarze, dramaturdzy i mzyey, ale nie zajmuja Jud uprzywilejowanego micjsca autorytetw moral: nych, wznanych przez Europe 2a je] duchowyeh praedstawiciel, Z70- ‘aumiclsmy, 2e Kultura jako dziedena, w ktore realizyja sig najvy= ‘see wartosei, june iste. Szligmy w strong eynku Starego miasta, w ktSrego pobl wow= czas mieszkaleny; c7ulsmy ogromng samotnods | pusti~ pustke ev- ‘opejsiej praestrzeni, kad kultura powolluchodeita'®, “Wistapene Wer weal nie toate le trae Pegi veldad Roberts Mula wyglounny w 935 rks ba Kongrese voc) alty | Phrytu Ta ak Wet Nos id lesson ye spo munzmieObrona Klty ie ore da ipo anpazwania wake po "yeag (kt wayne once rruml prune tsb Cro Wr ed ea erate: nde el me ne pee sini Wera ronal arse He pre = Pans A pres ey als toe ‘os w aka postman, jle wakl sche sey, ie mabye Prien do dana dtp, cot pow W ach coach cn doy "emiemic pany micexine wodkowocupe sk {resi po dug saaniach, mp oak te st de Paul Sate’, Ta, to ba ott wea pte Sits Lltury eho nae om ve hon Stgtiowani teoreyemie prgptowsl ern Jo ay ly eh edrhne) mired) sy Wage mie soy Wie Se 2 Zachidponany lb wagetia Europ Sodom} 1 Ostaiie wspomnienie Zachodu jake kraje Srodkowoeuropeiskie zachowaly 2 doswiadczenia, dotyezy lat 1918-1938, 84 do sich pray ‘wiazane Bardzejnié do jakepokolwiek innego okresu swe) histori {Gowodiza tego nicoficjalnesondeze). Zachowaly wig obraz Zachodu \wezoraszego, w ktGrym kalturajesnze nie utaplacakowice mic} "Tu cheitbym podkreié pewns isting okoicmoté. buntGw Srodkowoeutopepsich nie poperaly gazety, radio cy teleiza tn Srodki masowepo preckazs. Prayptowaly fe, Wypracowal eliza: valy powies poeza, teat, kino, hntoografa, psa, Heracki, fpasowe widowiska Komicze, dyskusje Mowoicee, cyl kul Srodki masowego prestans, da Francuea xy Amerykanina nema tthe den opine Zahn oa new {yeh buntach (pouporsowane yt eae patwu)® Tote dy Roane aj Carchonlowacjepictrsymn ep skim byl oan _iszezeie kultury czeski} Jako taki, Milo ono oj sens po pierce, alikwidowano ostodek opocys po ruse, pominowano fossamode narod, by tm late) strana go eytzaje roma; po ttzeie wrewie,brualiepolozoo hres epoce nowazytne ft} ‘ie Kultura reprezentowala scr ea ajay wart “Ten trzeiskutek wydaje ig nancy. Chinen rosyskic- 4 totaitaryzma jest Dowiem radykalnym zancgowaniem Zachoda {akieao jak narodal sie usvitu epoki nowodytn) opartego na my Siacymn i watpineym ego, charaktryjqeeo sig tworzoi Kt ralna pojmowang jako ekspresjajedynegotepowtarsainego Ja. I waza ronybka ucla Cecchosowacje w epoke poslturaag" rozbrajaiae ja ogoocae w bleu royjkie aril wizechobecne, Pafstwowetelewz ‘Wetrzasniety tym potrdnym tragicenym wydarzeniem, aki bya inwazjana Prag, preybyiem do Franc | probowalem wythimacryé ‘oim francusm preyacolom raz? kultuy, jaa po tym nasa “:Wyobrazcie sobie tylko! Zikwidewano wszystkie pm iterackie | ultralnet Werystkie ber wath! Cacgod taiego nie Bylo jesreze w Nistor czeski nawet za. okupach hiterowske ‘apc prac pli (atk dik oe) fycre beet sce igh) ‘ll zachowad tak eptywa pone. 0 ake) Rent Car Bergan, Beat ‘Asn Rene mop naet manne W dt ego pope flea Fiyomoim pest perc: tera eo st salary ep ae. 1% “Trach jednak wpomnito stony mya: werwsych dich oka 09- ‘hike prem aia cen separ aA et Whoy Kander ‘ach pormny bo rapa Euopy Sao) Moi prayjaciele patrzyli na mnie 2 petnym zaklopotania poblata- niem, ktGrego sens zrozumialem dopieto pinic), Gay w Czechosio- wacitzlikwidowano wszystkie pisma, wiedzial 0 tym ealy narGd i wsrysey bolesnie odczul ogromna wage tego wydarzenia. Gdyby wwe Franeji lub w Anglii znikly wszystkie pisma, nikt by sie nie spo. straegh, nawet ich wydawa. W Paryéu, nawet w bardzo kutursinym Srodowisku dyskutuje sig prey kolacjio programach telewizyjnych, Rie © pismach. Bo kultura ustapla juz miefes, W Pradze preezywal Smy jj zniknigcic jak Katastrofe, s2ok, rage, 206 w Paryru przety- a ig fe jak cos banalnego i niewadnego, jak nic-wydarven. 1, Po rorbiciu Austro-Wegier Europa érodkowa stracila szaice. A ‘xy ne stracta duszy po Oswigcimiu, KtSry zmist naréd fydowsk 2 Je) powieracn? Coy sta jester po oderwaniu od Europy w 1945 Je) twérezoss i bunty wskazua, de ,eszeze nie 2ginela”. Lee je 46,10 istnieé w oczach tych, Ktdrych kochamy ~ Europa Seodkowa jut nie istneje. A Scie}, w oczach swe) ukochane) Europy jest joy. ‘ie cgScig imperium radzieckiego i niczym wigee), Te64 driwnego? Pod wzeledem panujgcego system polityeznego Europa Srodkowa jest Wschowem; pod wagledem przeslose! Kul ralne| — Zachodem. A poaiewad Europa traci poceucie wlasne) tod. samosei kulturalne) to w Europie srodkowej wid! jedynie je tsttO) polityczny Innymislowy, wide w Europe Srodkowe)edynic Europe trschodni, Europa Srodkowa musi wige opiraé sig nie tylko miaicince sie wietkiego sqsiada, lez i niemateriaine}sile cras, Kory nicodwracal- nie zostawia za soba epoke kultury.T datega tuinty sodkowocur. pejskie maja w sobie cos Konserwatywnego, powietzalbym prawie Aanachronicanego: usiluja rozpacaliwie wskrzesi proesalox hultuy | epoki nowazyine}, gdyz tylko W takiej epoce, tylko w swiece, Kir) 1 Tyan Lerman w td 30 00 een (wks em die tigélanow missacw) yt way prez Zk Prary Coch Pres i eet reo mem, Seen. ‘reypomia ak ppslaych w Amer | Earp twice edaichgaioe {ypu Time, Bytmprawde erect sina min byt Sled hrm pee ‘ie analy ne, O bir, sole plier wpa i a {ec pare, history lato, Nie sam acc ewonejies eee ‘try byw nay tues egal owns watna lg Nsooeane ear enor dobre Cusie miescn Merace myn x aide 100004 xremplarey. 3h prio yi censuy = zak. Pate nani ‘sopama Pole: ula stam dase (pam podem x0 Zachéd porwanyalboragedia Enrapy Soon zachowuje wymiar kulturalny, Europa Srodkowa mote jeszcze beonié ‘we tozsamosel i byé postrzegana aka, jaka jest. Je} prawdriwa trageig nie jest zatem Rosia, leer Europa. Ta Europa, ktora dla szefa wepierskie) agene}i prasowe) reprezentowala Wwartos, dla ktGre} gotow byl zginae | zping Oddiclony relazng kurtyna nie podejrzewal, Ze czas sg zmienilyi de w Europie Europa Dreestala byé odcruwana jako wartexe. Nie podejrzewal ie 2dane, Kt6re wyslal teleksem poza granice swego nizinnego kraj, brio preestarzal nie ostao zrozumiane MILAN KUNDERA. ‘Thum. zoryginaly francuskiego M.L, Nowa pozyeja «Polonii» Wojciech Karpiskd CHUSTECZKA IMPERATORA ‘Stkice © Polsce, Rosi, Europie wolnosci Do nabycia w ksggarmiach polskich lub bezposrediniow wydawey POLONIA BOOK FUND LD A QUEEN ANNE'S GARDENS [BEDFORD PARK, LONDON Wa TT Ces £5.00 ab rnnowatt) ps prea