И.

Арабаев атындагы КЫРГЫЗ МАМЛЕКЕТТИК

УНИВЕРСИТЕТИ

Реферат
Тема: Кыргызстан Улуу Ата
Мекендик согуш жылдарында
(1941-1950ж.ж)

Жазган: Раимберди к Бегзада

Текшерген:Асекова С.

Бишкек 2020
ПЛАН:
1.Улуу Ата Мекенлик согушта кыргызстандыктардын
көрсөткөн эрдиктери
2.Согуш мезгилиндеги өнөр- жайы жана айыл
чарбасы
3.Материалдык-техникалык айыл-чарбасын
калыбына келтирүү,мамлекетти колдоо
4.Кыргызстандагы коомдук-саясий турмуш
5.Согуш жылдарындагы ж.а согуштан кийинки
илим,билим ,маданиятж.а искусство
 Улуу Ата Мекендик согуш – 1941-жылы совет элинин
фашисттик Германияга жана анын союздаштарына
(Италия, Венгрия, Румыния, Финляндия, Япония) каршы Ата
Мекенинин эркиндиги жана көз карандысыздыгы үчүн адилеттүү
күрөшү.
Германиянын экономикалык абалы, согуштук күчү чыңдалган.
Дүйнөлүк үстөмдүккө жетүүнү көздөгөн фашисттик Германия
1941-ж. 22-июнда СССРге кол салган. Ал «Барбаросс» деп
аталган планы боюнча Советтер Союзун бир нече жумада эле
талкалап, 1941-ж. кышына чейин СССРдин европалык бөлүгүн
толук басып алмак. Адегенде эле фашисттик Германиянын 5,5 млн
адамдан турган 190 дивизиясы Совет өлкөсүнө басып кирген.
Германия менен СССРге каршы согушка Италия, Финляндия,
Румыния, Венгрия, Испания катышкан. Немецтик-фашисттик
баскынчылардын жырткычтык менен кол салышы совет
элинин тынч жашоосун дурбөлөңгө салган. Ошентип,
Социалисттик Ата Мекендин көз каранды эместиги жана эркиндиги
үчүн Улуу Ата Мекендик согуш башталган. Кыргызстандык
жоокерлер согуштун биринчи күнүнөн эле фашисттик баскынчылар
менен баатырларча кармаша башташкан. Чек арадагы Брест чебин
коргоо Улуу Ата Мекендик согуштун тарыхындагы маанилүү
барактардан болуп калган. Жоокерлер бир айдан ашык убакыт бою
чепти душманга бербей кармап турушкан. Алардын арасында
кыргызстандык В. И. Фурцев болгон. Ал Пржевальскидеги Ленин
атындагы мектептен окуп, тарбия алган. Мурда Фрунзе шаарында
иштеген Н. М. Дмитриев 1941-ж. 10-июлда Белоруссиянын
Борисово шаарын коргоодо душмандын эки танкасын талкалаган.
Согушта көрсөткөн эрдиги үчүн ал 1941-ж. 31-августта
Кыргызстандыктардан биринчи болуп Советтер Союзунун Баатыры
деген наамга татыктуу болгон. Кыргызстандын өкмөтү согуштун
биринчи күнүнөн эле калкты аскердик жактан окутууга, аскердик
бөлүктөрдү түзүүгө киришкен. СССР Жогорку Советинин
Президиумунун 1941ж. 22-июнундагы Указына ылайык өлкөдө
аскерге милдеттүүлөрдү жалпы мобилизациялоо иши башталган.
Бул иштин жүрүшүндө Кыргызстанда 385-аткычтар дивизиясы,
кийин 40 жана 153-аткычтар бригадалары, 2 улуттук атчандар
дивизиясы түзүлүп, алар республиканын өнөр жай ишканалары
жана колхоздору тарабынан жабдылган. Булардын ичинен согушка
биринчи болуп Кыргызстандын аскер комиссары генерал-майор И.
В. Панфилов командалык кылган 316-аткычтар дивизиясы кирген.
Бул дивизия Казакстан менен Кыргызстандын өкмөттөрү
тарабынан түзүлгөн. Дивизиянын курамы ушул эки
республиканын дыйкандарынан, жумушчуларынан жана
кызматкерлеринен турган. Анда казак, кыргыздардан тышкары
орустар, украиндер ж. б. улуттардын өкулдөрү болгон. Москваны
коргоо үчүн 1941-ж. ноябрда болгон согушта бул дивизиянын
жоокерлери өздөрүнөн төрт эсе күчтүүлүк кылган душман менен
кармашкан. Бир ай бою өздөрүнүн чегин бекем кармоо менен
дивизиянын бөлүктөрү душмандын 2-танкалык, 29-
мотордоштурулган, 11-жана 110-жөө аскерлер дивнзиясын
талкалап, 9 миң немец солдаттары менен офицерлерин, 80 танканы
жана башка куралдарды жок кылышкан. Командованиенин
тапшырмасын үлгүлүү аткаргандыгы үчүн 316-аткычтар дивизиясы
8-гвардиялык деген наам алып, Кызыл Жылдыз ордени менен
сыйланган. Волоколамск районундагы, Гуськово деген кыштактын
жанында 1941-ж. 18ноябрда И. В. Панфилов курман болгон.
Өлгөндөн кийин ага Советтер Союзунун Баатыры деген наам
берилип, ысымы өзүнүн дивизиясына ыйгарылган. Мындан
тышкары Советтер Союзунун Баатыры деген наам Панфилов
дивизиясынын 28 жоокерине ыйгарылган. Алардын ичинде
кыргызстандык Дүйшөнкул Шопоков (бул кыргыздардан чыккан
биринчи Советтер Союзунун Баатыры эле), Николай Ананьев,
Григорий Шемякин, Григорий Конкин, Иван Москаленко,
Григорий Петренко, Иван Добробабин болгон. Сталинграддын
алдындагы, Тундүк Кавказдагы жана Курскинин алдындагы
салгылаштарда Кыргызстандык жоокерлер да эрдиктин үлгүсүн
көрсөтүү менен баатырларча кармашып, көбү Ата Мекен учүн
курман болушкан. Воронеждин түштүк жагында Дон дарыясынын
жээгиндеги согушта 1942-ж. б-августта Чоллонбай Түлөбердиев
душмандын дзотун көкүрөгү менен жаап, өлбөс өчпөс эрдик
көрсөткөн. Ага 1943-ж. 4-февралда Советтер Союзунун Баатыры
деген наам ыйгарылган. Сталинград үчүн согушта артиллерист,
наводчик, сержант Дайыр Асанов эрдик менен салгылашкан. Ал
1943-ж. январда таамай атуу менен адегенде танканы, миномет
батареясын жана душмандын ротасын талкалаган. 23-мартта
Харьковдун жанындагы Пятницкое кыштагы үчүн салгылашта Д.
Асановдун орудиелик тобуна душмандын 8 танкасы, анын артынан
автоматчылар чабуул коёт. Бул беттешүүдө Асанов үч танканы
иштен чыгарат, калганы кайрылып качууга аргасыз болгон. 20-25
минуталык авиациялык бомбалоодон жана артиллериялык атуудан
кийин душмандар экинчи жолу чабуулга өтөт. Дайыр жалгыз
калганына карабастан дагы эки танканы атып токтотот. 4 саатка
созулган согушта Асанов 8 танканы, 6 бронемашинаны жана 40
фашистти жок кылган. 1943-ж. 26-октябрда ага Советтер Союзунун
Баатыры деген наам ыйгарылган. 1942-ж. декабрда Кавказ үчүн
болгон кармаштардын биринде отделениянын командири Акун
Садырбаев душмандын ага кезеги менен ыргытылган 16
гранатасын кайра душманга ыргытууга жетишкен. 17-граната анын
колунда жарылып, курман болгон. Вул эрдиги үчүн ал Кызыл Туу
ордени менен сыйланган. Анын жолдоштору болсо жардам
келгиче, бир сутка бою ордунан жылбай 60 душманды жок кылган.
1942-1943-жж.  салгылаштарда көп улуттуу 8-гвардиялык
Панфилов атындагы аткычтар дивизиясы өзгөчө ийгиликтерге
жетишкен. Андагы жоокерлердин 18,5 пайызын кыргыздар түзгөн.
Дивизиядагы снайперлер Токтогул Шабеков, Алымкул
Абибулдаев, Бозжигит Турдубаев ар бири 25тен 150гө чейин
гитлерчилерди атып өлтүрүшкөн. 1943-ж.   сентябрда Днепр
дарыясынан өтүүдө Кыргызстандын жоокерлери укмуштуудай
эрдиктерди көрсөткөн. Бул жерден сержант Анварбек Чортековдун
взводу айырмаланган. Алар суудан сүзүп өтүшүп душмандын төрт
чабуулунун мизин майтарган. 30 гитлерчини жок кылган. Эрдиги
үчүн Чортеков Советтер Союзунун Баатыры деген наамга татыктуу
болгон. 1942-ж. аягында Панфилов дивизиясынын жоокерлеринин
бир тобу ага сержант Ашырбай Коёнкозовдун командалыгы менен
душмандын тылына атайын тапшырма менен жөнөтүлгөн. 1943-ж.
январда алар Псков шаарына жакын жерден 7-ленинграддык
партизандар бригадасына кошулган. Көп узабай Коёнкозов 2-
партизандык отряддын ротасынын командирлигине дайындалган.
Ал жетектеген рота душмандарга күндүр-түндүр тынчтык берген
эмес. 1943-ж. декабрда эле алар 10 эшелонду, 10 паровозду 20дан
ашуун вагондорду талкалаган. 1943-ж. декабрда Коёнкозов жана
анын жоокерлери Псков шаарынын жанында душман менен болгон
салгылашта эрдик менен курман болушкан. 1944-ж.   Эстониянын
Нарва шаарына жакын жердеги салгылашта кыргыз учкучу
Исмайылбек Таранчиев өзүнүн жалындап күйгөн самолёту менен
душмандын май куючу станциясын сүзүп, анын жанындагы алты
танканы, ондогон немец солдаттарын жардырган. Анын эрдиги
учурунда унутта калып, Советтер Союзунун Баатыры деген наам
ага 1991-ж. гана ыйгарылган. 1944-1945-жж. чабуулдарда да
СССРдин бардык элдеринин жоокерлери бир катарда эрдик менен
согушушкан. 1944-ж. Ленинграддын алдындагы салгылашта
кыргыз жоокерлери О. Жетикашкаев, Ж. Рустамов, М. Юнусалиев
ж. б. өзгөчөлөнгөн. Молдавиянын Дубоссары шаарынын жанында
1944-ж. апрелде орудиянын наводчиги К. Жаркымбаев
душмандын 2 пулемётун, 25 солдатын талкалаган. Бул салгылашта
Жаркымбаев душмандын беш жолку чабуулунун мизин кайтарган.
Бул эрдиги үчүн ал Советтер Союзунун Баатыры деген наамга
татыктуу болгон. 1944-ж.   июнда Белоруссиядагы салгылаштарда
көрсөткөн эрдиктери үчүн ефрейторлор О. Якубов менен Ж.
Асаналиев, лейтенант Д. Пичугин, майор Н. Калашников, сержант
Е. Курочкин, лейтенант Л. Царенко, пулеметчик Р. Азимов,
лейтенант С. Сухин, катардагы жоокер А. Хименко ж. б. Советтер
Союзунун Баатыры деген наамга татыктуу болушуп,
кыргызстандыктардын даңкын чыгарышкан. Согуштун түрдүү
этаптарында Ленинградды, Ржевди, Великие Лукини, Новгородду,
Псковду, Нарваны бошотууда Кыргызстандын 660 жана 664 түнкү
бомбалоочу авиациялык полктору активдүү катышышкан. Алардын
ичинен кыргызстандык аял Е. Пасько 780 жолу түнкү бомбалоого
учуп чыгып душмандарга бардыгы 93 тонна бомба таштаган. Анын
бомбаларынан душмандын маанилүү объектилеринде 109 жолу өрт
чыккан. Советтер Союзунун Баатыры Е. Пасько өзүнүн командасы
менен душманга далай жолу бүлүк салган. 1945-ж.   16-апрелде
фашизмдин цитадели Берлинди штурмалоо башталган. Өтө күчтүү
артиллериялык соккудан кийин советтик аскерлер чабуулга
өтүшкөн. Бул салгылаштардын биринде батальондун саясий
жетекчиси Калыйнур Үсөнбеков жоокерлерге күчтүү дем берген.
14-февралдагы бетме-бет салгылашта К. Үсөнбеков душмандын 7
солдатын сайып өлтүрүп, экөөнү колго түшүргөн. Күжүрмөн
тапшырманы ийгиликтүү аткаргандыгы үчүн лейтенант К.
Үсөнбеков Советтер Союзунун Баатыры болгон. Согуштун аяк
жагында Полыпа үчүн салгылашта пулеметчу А. Оторбаевдин
эрдиги Советтер Союзунун Баатыры деген наамга татыктуу болгон.
Ал Одер дарыясынан өтүп жатканда душмандын беш чабуулунун
мизин кайтарып, 25 солдатын жок кылган. Берлин үчүн болгон
салгылашта жердештерибиз учкуч-штурман, Советтер Союзунун
эки жолку Баатыры Т. Бегелдинов, взводдун командири Советтер
Союзунун Баатыры В. Бельяндра ж. б. өзгөчө эрдиктерди
көрсөтүшкөн. Ошентип, Улуу Ата Мекендик согушта Совет эли
эркиндик, көз каранды эместик үчүн жан аябай салгылашкан. Көп
улуттуу Кызыл Армиянын катарында Кыргызстандан барган 300
миң жоокер да Ата Мекенди коргоонун үлгүлөрүн көрсөтүшкөн.
Согуштагы эрдиктери үчүн 10 миң кыргызстандык жоокер орден
жана медалдар менен сыйланышкан. Алардын 76сы Советтер
Союзунун Баатыры деген наамга татыктуу болушкан. 29 жоокер
Даңк орденинин үч даражасын тең алышкан. Кыргызстандык
жоокерлердин көпчүлүгү мекенинин, өз элинин эркиндиги үчүн
курман болушкан.
Согуш мезгилиндеги өнөр жай ж.а айыл-чарба Улуу Ата
Мекендик согушта Украина, Россия жана Беларусиянын убактылуу
ээленип турган райондорунан республикага 30дан ашык өнөр-жай
ишканаларынан жабдуулар көчүрүлүп келген. Кыска мөөнөттүн
ичинде фронт үчүн керектүү продукцияны көчүрүлүп келген
ишканалардын базасында чыгарып баштаган жаңы ишканалар
курулган. Алар фронтко бардык жактан күчөтүлгөн жардам
көрсөтүүнүн маанилүү фактору болуп калган. Алардын ичинде:
«Красный швейник» фабрикасы, «Красный металлист» заводу,
М.В. Фрунзе атындагы айылмашзаводу,  ОСОАВИАХИМ (2.
төм.кара) тигүү фабрикасы, Ош жибек комбинаты, Новотроицк,
Кант, Беловодск кант заводдору, Кенафтык фабрикасы жана
башкалар. Согуш жылдарынын ичинде 70 ашык өнөр-жай
ишканалары ишке киргизилген. Машинакурулушу, түстүү
металлургия, көмүр өнөр-жайы, энергетика, айрым жеңил жана
тамак-аш өнөр жай тармактары орчундуу түрдө өнүгүп баштаган. 
Өнөр жай продукциясынын көлөмү 1940-жылга салыштырганда
1945-жылы 22 пайызга өскөн, машинакурулушу жана металлды
кайра иштетүү продукциялары -  3,5 эсеге, анын ичинде
машинакурулушу – 10 эседен көп,  электроэнергия өндүрүшү – 1,5
эсеге өскөн.
Согуш жылдары республиканын колхоздору жана совхоздору
коргоо фондуна 4,5 млн. пуд (74 миң тоннага жакын) буудай жана
500 миң пуд (8 миң тоннадан ашык) эт өткөрүшкөн (3. төм.кара).
Көчүрүлүп келген ишканалардын электр энергияга карата болгон
муктаждыктары өскөндүгүнө байланыштуу Лебединовка ГЭСинин
курулушу улантылган жана  Аламүдүн ГЭС-1 курулушу жөнүндө
чечими кабыл алынган, анын курулушу 1943-жылы башталып,
1945-жылы аяктаган. 1943-жылы биринчи кезекте Чоң Чүй
каналынын курулушу да аяктаган. Бул объекттердин бардыгы
элдик курулуш ыкмасы менен курулган. 1942-жылы  Хайдаркан
сымап комбинаты ишке киргизилген.  Көмүргө болгон
муктаждыктан улам шахта курулуш иштеринин өсүү темпинин өтө
тез жогорулоосун жараткан. Алар негизинен ишканалардын
өздөрүнүн күчтөрү менен жүргүзүлгөндүгүнө карабастан бул
кесипкөй шахта курулуш уюмдарынын андан ары өнүгүүсү үчүн
негиз болгон.
Согуш мезгилинин оор кыйынчылыктарына карабастан турак-жай
курулушу да жүргүзүлүп турган.
Айыл чарбасында механизатордук кадрларды даярдоо боюнча
иштер жүргүзүлгөн.                1941-жылы кыска мөөнөттүү
курстарда 2812 трактористтер, алардын ичинен 2787 –аялдар, жана
570 комбайнерлор даярдалып чыккан. 303,6 миң тонна нан жана
22,3 миң тонна картошка камдалган. Армия колхоздордон жана
совхоздордон 54 миң тандалган жылкыларды алган.

Материалдык-техникалык айыл-чарбасын
калыбына келтирүү,мамлекетти колдоо
Онор жайдын абалы олконун согуш жургон батыштагы
региондорунан айырмаланып, Кыргызстандын эл чарбасы
алсыраган менен кыйроого учураган эмес. Тескерисинче, согуш
жургон аймактардан эвакуацияланган ишканалардын эсебинен
республиканын онор жайы бир кыйла оскон. Согуш шартына
ылайык, негизинен фронтко продукция ондургон онор жайды
тынчтык курулушуна которуу милдети турган. 1946-жылдан
Кыргыз ССРинин онор жайы толук бойдон тынчтык турмушка
ылайыкташып эл чарбасы, эмгекчилер учун керектуу
продукцияларды чыгарууга откон. Завод-фабрикаларда 8 сааттык
жумуш куну, дем алыш кундору, отпускалар калыбына келтирилип,
милдеттуу турдо нормадан ашыкча иштоо жоюлган. 1946-ж.
августта Кыргыз ССР Жогорку Советинин 11-сессиясы жалпы
союздук планга ылайык республиканын эл чарбасын 1946-1950-
жылдары калыбына келтируунун жана онуктуруунун беш жылдык
планын кабыл алган. Беш жылдыкта республиканын индустриялык
дарамети кыйла которулуп, 20дан ашуун ири ишканалар
эксплуатацияга берилген жана коптогон завод, фабрикалар
реконструкцияланган. Онор жайында дун продукция ондуруу 1950-
жылы 1940-жылдарга салыштырмалуу 4,2 эсеге, ал эми 1945-
жылдарга салыштырмалуу 75,5 пайызга жогорулаган. Озгочо оор
онор жайында 5 жылда комур казуу - 1,7 эсеге, мунай - 2,3 эсеге,
темир кесуучу станокторду чыгаруу - 5,6 эсеге оскон.
Республиканын электр станцияларынын кубаттуулугу 3,7 эсеге
кобойгон.
Онор жайында 1940-жылы 36 мин жумушчу иштесе, 1950-жылы
66,1 минге кобойгон, анын ичинде 4,9 минин инженер-техниктер,
3,6 минин жетекчи кызматкерлер тузгон. Кыргызстанда онор
жайынын тез темп менен осушу аларда иштей турган адистерге
талапты кучоткон. Республиканын жергиликтуу калкынын
негизинен айыл-кыштактарда жашашы, кыргыздардан чыккан
жумушчулардын аздыгы жана алардын адистиктеринин томон
болушу жумушчу адистеринин олконун башка региондордон
келишин шарттаган. Натыйжада, СССРдин онор жайлуу
райондорунан Кыргызстанга жумушчулардын жигердуу
миграциясы башталган. Айыл чарбасы Тортунчу беш жылдык
планда айыл чарбасын калыбына келтируу жана андагы начар
абалды ондош учун да конкреттуу иш-чаралар белгиленген.
Биринчи кезекте кескин турдо кыскарып кеткен айдоо аянттарын
калыбына келтируу, азайып кеткен малдын башын остуруу керек
эле. Беш жылдык план боюнча 1950-жылга чейин жылкынын санын
490 минге, уйдукун 560 минге, кой-эчкини 4,3 миллионго, чочкону
600 минге жеткируу каралган. Согуштан кийинки жылдары олкодо
колхоздорду ирилештируу, алардын менчиктерин бекемдоо,
колхоздордо эмгектин ондурумдуулугун жогорулатуу, эмгекке акы
толоону жакшыртуу иштерине озгочо конул бурулган.
1946-жылы февралда СССРдин ЭКСи «Кыргыз ССРинин айыл
чарбасын онуктуруунун чаралары жонундо», 1949-жылы
февралында «Колхоздор менен совхоздордо пахтачылыкты мындан
ары остуруунун чаралары жонундо» токтомдорду кабыл алган.
Ушул токтомдорго ылайык, республикага кошумча тракторлор,
комбайндар, ага чейин машиналары, аларга керектуу запастык
болуктор, минералдык жер семирткичтер кошумча болунгон.
Мындан тышкары мамлекет республиканын колхоздоруна акчалай
жардам берген. Айыл чарбасын которуу боюнча жургузулгон
иштердин натыйжасында Кыргызстандын эл чарбасынын бул
тармагы 1950-жылы копчулук корсоткучтору боюнча 1940-жылы
денгээлине жеткен. Айдоо аянттары калыбына келтирилип, бул
мезгилде эгин ондуруу 33 пайызга, пахта - 4,5 эсеге, кант
кызылчасы 2 эсеге кобойгон. Айыл чарба ондурушун уюштурууда,
тушумдуулукту которуудо А. Анаров, 3. Кайназарова, О. Атабекова
жана башкалар 47 айыл чарба устаттарына Социалисттик Эмгектин
Баатыры деген наам ыйгарылган. 517 чарба эмгекчилери СССРдин
орден жана медалдары менен сыйланышкан

Кыргызстандагы коомдук-саясий турмуш

Кыргызстандын тарыхында, бүткүл өлкө сыяктуу эле 50-жж. өзгөчө
орунду ээлейт.Анткени 1953-ж. мартта И. В. Сталиндин дүйнөдөн
өтүшү менен «сталиндик социалисттик өнүгүү доору» аяктаган. Ал
өлгөндөн кийин ал негиздеп, башында турган тоталитардык
система бир аз жумшартыла баштаган. Социалисттик
демократияны өнүктүрүү үчүн аракет байкалган. Бул багытта
саясий авантюрист Л. П. Бериянын жана анын бандасынын бетин
ачуу маанилүү роль ойногон.Л. Берия Сталиндин ишеничине бекем
кирип алып, өзү жетектеген мамлекеттик коопсуздук комитетинин
органдарын мамлекеттик жана партиялык органдардан да жогору
коюп алууга,ошол аркылуу далай мамлекеттик, партиялык,
комсомолдук кадрларды жалган жалаа менен жок кылууга
жетишкен.
КПСС БКнын июль (1953-ж.) Пленуму Л. Бериянын жана анын
жан-жокорлөрүнүн кылмыш иштерин айыптап, мамлекеттик
органдардын бардык звенолорунда партиялык жетекчиликти
күчөтүү жөнүндө иш-чараларды кабыл алган.Кыргызстан
Компартиясынын Борбордук комитетинин бешинчи пленуму (1953-
ж. июлу) л. Бериянын иши СССР элдеринин достугунун
чыңдалышына тоскоолдук кылып, республикада буржуазиялык-
улутчул элементтердин күчөшүнө шарт түзгөндүгүн белгилеген.
Пленум Кыргызстанда адистерди тан-доодо, Борбордук
Комитеттин Пленумдарын өткөрүүдө олуттуу кемчиликтерге жол
берилип келгендигин баса белгилеген.
1953-ж. сентябрда Н. С. Хрущев КПССБКнын биринчи
секретарлыгына шайланып, өлкөде Сталиндин керт башына
сыйынуунун кесепеттерин жоюу, коомдун экономикалык, саясий
жана маданий чөйрөлөрүн реформалоо иши башталган.
Кыргызстанда партиялык башкаруунун демократиялык
принциптерин ишке ашырууда 1950-1961-жж.
КыргызстандынКоммунисттик партиясынын Борбордук
Комитетин жетектеген Исхак Раззаков чоң салым кошкон. Ал
Кыргызстан Компартиясын жетектеген биринчи кыргыз болгон.
. Раззаков союздук директиваларга таянып, Кыргызстан-
дын өз алдынчалыгын өнүктүрүү, экономикалык жана саясий
чөйрөдөгү укуктарынын кеңейиши үчүн көп иштерди аткарган.
⁸Натыйжада республиканын аймагындагы 225 онор жай ишка-
налары, жогорку, атайын орто жана кесиптик-техникалык окуу
жайлары жалпы союздук башкаруудан республикалык башка-
рууга өткөн. Мындан тышкары республикада жергиликтүү баш-
каруу органдарынын сот бийлигин көзөмөлдөөдөгү укуктары
да бир кыйла кеңейтилген.
Кыргызстанда автомобиль транспорт жана шоссе жолдор,
совхоздор, суу чарба, эт жана сүт продукцияларынын министр-
ликтери түзүлгөн. Кыргызстандын өз алдынчалыгынын өсүшүнө
СССР Министрлер Советинин 1955-ж. 4-майдагы «Союздук рес-
публикалардын чарбаларын мамлекеттик пландоонун жана фи-
нансылоонун тартибин өзгөртүү жөнүндөгү токтому чон өбөлгө
болгон. Буга ылайык Кыргыз ССРинин Министрлер Совети өнөр
жайдын продукцияларын өндүрүүнү өз алдынча пландаштырып
бөлүштүрүү укугуна ээ болгон. Мындан тышкары республика-
нын бюджет боюнча укуктары да кенейтилген.
СССР Жогорку Советинин 1957-ж. 11-февралдагы мыйза-
мына ылайык союздук республикалардын мыйзам чыгаруу укук-
тары кеңейген. Натыйжада актуалдуу маселелерди тезирээк чечүү
мүмкүндүгү пайда болгон. Ушул эле жылы августта СССР Ми-
нистрлер Советинин токтому боюнча Союздук республикалар-
дын өкмөтүнө экономиканы жана маданиятты башкарууда жаны
кошумча укуктар берилген. Ошону менен бирге республика-
нын ичиндеги жергиликтүү башкаруу органдарынын укуктары
да бир кыйла кеңейтилген.
Тоталитардык системанын негизги таянычы болгон сотсуз
эле чечим чыгара берген өзгөчө кенешмелер, ички иштер ми-
нистрлигинин трибуналдары жоюлган. Прокурордук көзөмөл
калыбына келтирилген.Бул жылдары улут саясатында кетирилген
катачылык ка-тары балкарлардын, калмактардын, чечендердин,
ингуштардын жана карачайлардын улуттук мамлекеттик
автономиялары ка-
дыбына келтирилген. Согуш убагында зордук менен Кыргыз-
станга көчүрүлүп келген карачай, балкар, чечен элдери өз ме-
кендерине кайтып кетишкен.
Согуш жылдарындагы ж.а согуштан кийинки илим,билим
,маданиятж.а искусство Улуу Ата Мекендик согуш жылдарындагы
илим жана маданият. Согуш башталганда республикада 13 илимий
изилдоо мекемелери иштеп, 323 илимий кызматкер
эмгектенишкен. Анын 13у илимдин докторлору, 45и илимдин
кандидаттары болгон. Эвакуацияланган окумуштуулардан эсебинен
республиканын илимий адистери чындалган. Академиктер А. Бах,
А. Борисяк, техникалык илиминин докторлору М. Келдыш, тарых
илиминин доктору А. Бернштам, филология илиминин доктору К.
Юдахин жана башкалардын келиши менен республиканын илим
жаатында биртоп осуштор байкалган. Кыргызстандын геологдору
согуштук маанидеги кен байлыктарды изилдеп табууда коп
иштерди аткарышкан. Алар 1941-1944-жылдары 321 экспедиция
уюштурушуп - 110 тустуу металлдын, 71 комур, мунай, 8 металл
кендерин аныкташкан.
Кыргызстанда табылган сымап, сурьма, вольфрам жана башка
сейрек кездешуучу кендер стратегиялык чон мааниге ээ болгон.
Бишкек эвакуацияланган СССР ИАнын биология болуму,
Кыргызстандын илим-изилдоо мекемелери менен бирдикте
согуштук жана экономикалык маанидеги маанилуу изилдоолорду
жургузушкон. СССР ЭКСтин чечими менен 1943-жылы 13-августта
Кыргызстанда СССР ИАнын филиалы ачылып, анын торагалыгына
академик К. И. Скрябин, орун басарлыгына Ж. Шукуров менен В.
Масенко, окумуштуу катчылыгына П. Власенко шайланган.
Филиалда 158 окумуштуу, анын ичинде СССР ИАнын 1 академиги, 1
корр. мучосу, 12 илимдин доктору, 22 илимдин кандидаттары
эмгектенген. Филиал озунун бардык иштерин Кыргызстандын
ресурстарын олкону коргоо муктаждыктарына жумшоо багытында
жургузгон. Н. Сытый жетектеген химия институту жардыруу
иштеринин жаны ыкмасын иштеп чыккан. 1944-жылы К.
Юдахиндин редакциясы менен 40 мин создон турган биринчи
«Орусча-кыргызча создук» басылып чыккан. «Манас» эпосун
чогултуу жана изилдоо боюнча иштер улантылган.
Адабият жана искусство фронттун кызматында. Фашисттик
баскынчыларга каршы согушта адабият менен искусство маанилуу
идеялык курал болгон. Кыргызстан Жазуучулар союзунун М.
Элебаев, Ж. Ашубаев, Н. Чекменов, Я. Шиваза, Ж. Турусбеков, У.
Абдукаимов жана башка коптогон мучолору фронтко аттанышкан.
Алардын айрымдары аскердик болуктордо саясий жетекчи, басма
создун адабий кызматкерлери болуп иштешкен. Советтик
патриотизм, Ата Мекенди коргоо, жоокерлердин эрдиктери,
тылдагы эмгекчилердин каарман эмгеги Кыргыз жазуучуларынын
ошол учурдагы негизги темалары болуп калган. А. Токомбаевдин
«Ашырбай», К. Жантошевдин «Чолпонбай» поэмалары, А.
Осмоновдун «Ант», К. Маликовдун «Менин Кавказым» Т.
Уметалиевдин «Учоо», Т. Сыдыкбековдун «Артиллеристтер» жана
башка чыгармалары элди туруктуулукка, жаны эрдиктерге
чакырып, жеништин камсыз болоруна ишендирген. Кыргызстандын
артисттери согуштун алгачкы айларынан эле женишке салым
кошууга аракеттенишип, 1941-жылы июлунан 1942-жылы 1-
апрелине чейин фронттогу жоокерлерге, аскерге жонотуучу
пункттарда, госпиталдарда 763 концерт коюшкан. 1941-жылы
ноябрда Улуу Ата Мекендик согушка арналган «Патриоттор» аттуу
кыргыз операсынын биринчи премьерасы болгон. Музыкалык
театрдын артисттеринин жетишкендиктери эске алынып, 1942-
жылы 17-августта бул театр Кыргыз Мамлекетинин опера жана
балет театры болуп кайрадан тузулгон.
Театрда 1942-жылы ноябрда «Кокул», бир жылдан кийин декабрда
«Ким кантти?» опералары, 1944-жылы «Чолпон» балети коюлган.
Согуш аяктаганга чейин бул театрдын артисттери жоокерлердин,
тылдагы эмгекчилердин алдында 750 концерт беришкен. Кыргыз
искусствосунун онорпоздору 1942-жылы 7 концерттик-театрдык
бригада уюштурулуп, 1944-жылга чейин алар фронттогу
жоокерлердин алдында 2500 концерт беришкен. А. Токомбаевдин
«Ант» (1942), К. Жантошевдин «Курманбек» (1944) пьесасы жана
башкалар коюлган. Согуш жылдары Кыргызстандын корком сурот
онору да оскон. С. Чуйковдун «Ата Мекен учун», «Чолпонбайдын
портрети», А. Игнатовдун «Фронтко узатуу», «Эне менен
жолугушуу», «Фронттон келген конок», Г. Айтиевдин «Фронттон
кат», И. Гальченконун «БЧК курулушунда», «Жайлоодо», Л.
Ильинанын «Кызылча отоо», С. Акылбековдун «Колхоз кароолчусу»
жана башка чыгармалары согуш мезгилиндеги элдин турмушун
чагылдырган. Ошентип, республиканын адабияты менен
искусствосу элдик женишке оздорунун салымдарын кошуу менен
чыгармачылыктын жаны баскычтарына которулгон.
Согуштан кийин сталиндик администиративдик-буйрукчул система
идеологиялык козомолдоону кучотуп, калктын бир болугундо
капиталисттик, феодалдык-уруучулук коз караш санталган,
интеллигенциянын катмарларында буржуазиялык маданиятка
жугунуу, коммунисттик саясатты тушунбостук маанай кучоп кеткен
деген шылтоо табылган. Белгилуу акын Молдо Кылычтын
эмгектери «буржуазиялык улутчул» деп аныкталып, аны изилдеген
Т. Саманчин, Т. Байжиев, 3. Бектенов репрессияга кабылган.
Окумуштуулар Ж. Шукуров, К. Сооронбаев, X. Карасаев
кызматтарынан бошотулган. А. Токомбаевдин «Кандуу жылдар»
романы, К. Маликовдун «Балбай» деген поэмасы катуу сынга
алынып, аларды окууга тыюу салынган. 1951-жылы партия менен
Совет окмотунун башкы жетекчилигинин корсотмосу менен
элдердин улуттук эпостору сынга алына баштаган. Кыргыз элинин
руханий турмушунун туу чокусу болгон «Манас» эпосуна да «элге
каршы багытталган, динчил, эзуучулордун кызыкчылыгын
коздогон, согушту жактаган» чыгарма катары тыюу салынат. Бирок
Кыргыз интеллигенциясы оздорунун эпосу жонундогу бул чечимге
макул болгон эмес. Басма соз бетиндеги коп айларга созулган
талаш-тартыштардан кийин 1952-жылы июнь айында Бишкек
«Манас» эпосунун элдуулугу» деген темада илимий конференция
откорулуп, «Манас» эпосу ренрессиядан куткарылган. Эпосту
коргоодо М. Ауэзов, А. Токомбаев, К. Маликов, Т. Сыдыкбеков, А.
Бернштам, Б. Юнусалиев, Б. Керимжанова жана башка чон эмгек
синиришкен. Согуштан кийинки жылдарда элге билим беруу
ишинде алгылыктуу бир катар иштер жасалган. 1947-жылдардан
жети жылдык билим беруу жалпыга милдеттуу болуп калган. Согуш
мезгилинде чыкпай калган окуу китептери кайрадан чыга баштаган.
Кыргыз тилинде окуу китептерин чыгаруу колго алынган. 1950-
жылы мектеп окуучулары учун 89 аталыштагы окуу китеби
чыгарылган. Бул мезгилде атайын орто жана жогорку билим беруу
жакшырган. Совет бийлиги орногондон баштан эле олкодо
башталгыч жана толук эмес орто билим беруу акысыз жургузулуп,
1956-жылдан мектептин жогорку класстарында, атайын орто билим
беруу системасында жана жогорку окуу жайларында окугандыгы
учун акы толоо жоюлган. 1958-жылы толук эмес орто билим беруу
баскычы жетинчи класстан сегизинчи класска которулгон. Бул совет
бийлигинин билим беруу тармагындагы чон жетишкендиги катары
бааланган. Басма соз иши жолго коюлуп, Кыргызстанда 5
республикалык, 10 облустук, 70 райондук жана шаардык газеталар
160 мин нускада чыгарылган.
Булардан тышкары «Коммунист», «Агитатордун жана
пропагандисттин блокноту» журналдары кыргыз жана орус
тилдеринде чыгарылган. Кыргыз адабияты онугуп, Т.
Сыдыкбековдун «Биздин замандын кишилери» романы СССРдин
Мамлекеттик сыйлыгына татыктуу болгон. К. Баялиновдун, К.
Жантошевдин, Т. Умоталиевдин, А. Осмоновдун
чыгармачылыктары жалпы элдин суймончулугуно ээ болгон.
Согуштан кийинки мезгилде кыргыз музыкасы, драмасы, корком
сурот искусствосу да жаны бийиктиктерге которулгон. 1950-1960-
жылдары республиканын маданияты жаны баскычка оскон. Бул
жылдары Кыргызстандын корком адабияты Ч. Айтматов, У.
Абдукаимов, С. Эралиев, К. Каимов, А. Токтомушев, Т. Уметалиев
сыяктуу таланттуу акын, жазуучулар менен толукталган.
1963-жылы Ч. Айтматов «Тоолор жана талаалар» аттуу повесттер
жыйнагы учун Лениндик сыйлыкка татыктуу болгон.
Кыргызстандын корком онорунун ишмерлери оздорунун
жетишкендиктерин 1958-жылы Москва шаарында откон Кыргыз
искусствосу менен адабиятынын экинчи он кундугундо ийгиликтуу
даназалашкан. Республиканын алты артисти - С. Кийизбаева, Б.
Бейшеналиева, М. Рыскулов, Б. Кыдыкеева, А. Мырзабаев, Д.
Куйукова СССРдин эл артисттери болушкан. Искусствонун 300 окулу
орден, медалдар менен сыйланышкан. Алардын 9у Ленин орденин
алышкан.
Билим беруу тармагында 1958-жылдан жети жылдык билим
беруунун ордуна милдеттуу сегиз жылдык билим беруу
киргизилген. Орто мектептерде окутуу мооноту 11 жылга созулган.
1960-1961-окуу жылында республикада 1763 кундузгу жалпы
билим беруучу мектептер иштеп, аларда 397,5 мин окуучу билим
алган. Бирок, мектептерде иштеген 22 мин мугалимдин 33,1
пайызы гана жогорку билимдуу болушкан. 1951-жылы Кыргыз
мамлекеттик университенин ачылышы тоолуу крайыбыздагы
маанилуу окуя болгон. 1954-жылы анын геологиялык жана
техникалык факультеттеринин базасында Фрунзе политехникалык
институту ачылган. 1951-жылы Ош, 1952-жылы Кыргыз кыз-
келиндер институту, 1955-жылы Кыргыз денетарбия институту,
1953-жылы Пржевальск педагогикалык институту ачылып,
республикада педагогдорду, торт жылдык моонот менен даярдоо
иши жолго коюлган.
Жогорку окуу жайлары менен катар эле атайын орто окуу
жайларынын тармактары кенейген. 1954-жылы СССР ИАнын
Кыргыз филиалынын базасында Кыргыз ССРинин ИАсы ачылган.
Анын биринчи Президенти болуп И. Ахунбаев шайланган.
Академиянын биринчи курамына окумуштуулар - Б. Жамгырчинов,
И. Ахунбаев, И. Батманов, К. Юдахин, Б. Юнусалиев, жазуучулардан
- А. Токомбаев, Т. Сыдыкбеков жана башка 27 адам кирген.
Академияга 203 илимий кызматкер иштеген 10 илимий мекеме
караган.