A.X.Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə.

Abdullayev,
R.Q.Ağayev, S.M.Əliyev, Ə.C.Əmirov, Ə.F.Qasımov

NEFT VƏ QAZ

YATAQLARININ İSTİSMARI VƏ İŞLƏNİLMƏSİ

Texnika elmləri doktoru,

prof. A.X.MİRZƏCANZADƏNİN
redaktəsi ilə

Bakı-2010
 ANNOTASİYA

Kitabda neft və qaz yataqlarının işlənməsinin

əsasları, quyuların və layların tədqiqi, laya süni təsir
üsulları, neft yataqlarının işlənmə sisteminin
layihələndirilməsi, qaz və qaz-kondensat yataqlarının
işlənməsi, layın açılması, quyuların mənimsənilməsi və
onların fontan, kompressor, dərinlik nasos üsulları ilə
istismarı məsələləri haqqında danışılır.
Kitabdan neft mədənlərində çalışan mühəndis-
texniki işçilər öz biliklərini möhkəmləndirmək üçün və
neft-mədən ixtisası üzrə təhsil alan ali məktəb tələbələri
dərslik kimi istifadə edə bilərlər.
 GİRİŞ

Sovet İttifaqı Kommunist partiyasının XXI qurultayında qəbul edilmiş

“SSRİ xalq təsərrüfatının inkişafına dair yeddiillik planda (1959-1965-ci
illər)” və Sov. İKP iyul Plenumu qərarlarında neftçilər qarşısında böyük və
məsul vəzifələr qoyulmuşdur. SSRİ Ali sovetinin yubiley sessiyasında
(1957-ci il) N.S.Xruşşov yoldaş göstərmişdir ki, yaxın 15 ildə ölkəmizdə
illik neft hasilatı 350-400 milyon tona, qaz hasilatı isə 270-320 milyard kub.
metrə çatdırılacaqdır.
Bu əzəmətli və şərəfli vəzifənin yerinə yetirilməsində neft və qaz
sənayesi sahəsində çalışan mühəndis-texniklərin və fəhlələrin texniki
biliyinin durmadan artırılmasının ciddi əhəmiyyəti vardır. Bu
nöqteyinəzərdən müəlliflər, oxucularımıza təqdim edilən həmin “Neft və qaz
yataqlarının işlənməsi və istismarı” kitabının müəyyən əhəmiyyəti olacağı
ümidindədirlər.
Bu kitabın I-VI fəsillərində neft və qaz yataqlarının işlənməsinin
əsasları, quyuların və layların tədqiqi, neft və qaz yataqlarında süni təsir
üsulları, neft yataqlarının işlənməsinin layihələndirilməsi, qaz yataqlarının
işlənməsinin əsasları, qaz-kondensat yataqlarının işlənməsi və istismarı və
VII-X fəsillərində neft və qaz yataqlarının açılması, quyuların fontan,
kompressor və dərinlik nasosu ilə istismarı üsullarından bəhs olunur.
Kitabın həcmi məhdud olduğundan neft və qaz yataqlarının işlənməsi
və istismarı proqramını bütünlüklə və hərtərəfli əhatə etmək mümkün
olmamışdır. Buna görə kutabda bəzi məsələlər etüd şəklində verilmişdir.
Hazırda neft sənayesində avtomatlaşdırma işlərinə ciddi fikir verilir.
Avtomatlaşdırma və telemexanikanın ayrıca bir bəhs olduğunu, həmçinin
kitabın həcmini nəzərə alaraq müəlliflər bu məsələləri yalnız yeri gəldikcə
qısaca nəzərdən keçirmişlər.
Kitab həmçinin məhdud olmasından və quyuların yeraltı təmirinə dair
Azərbaycan dilində ayrıca kitab buraxılmış olduğundan həmin bəhs də
kitabda verilməmişdir. Şübhəsiz, bütün bunlar kitabın bitkinliyinə müəyyən
təsir göstərmişdir.
Kitabın I fəslini geologiya-mineralogiya elmləri doktoru professor
M.Ə.İskəndərov və texnika elmləri namizədi R.Q.Ağayev, II və III fəsillərini
texnika elmləri doktoru professor A.X.Mirzəcanzadə və texnika elmləri
namizədi S.M.Əliyev, IV fəslin II paraqrafını prof. M.Ə.İskəndərov, qalan
hissəsini və V, VI fəsilləri texnika elmləri namizədi Ə.C.Əmirov, VIII və IX
fəsilləri texnika elmləri namizədi Ə.F.Qasımov və X fəsli texnika elmləri
namizədi M.Ə.Abdullayev yazmışdır.
1960-cı ildə nəşr olunmuş “Neft və qaz yataqlarının işlənməsi və
istismarının nəzəri əsasları” kitabı kimi, oxuculara təqdim olunan bu kitab da
yeni proqramla və Azərbaycan dilində ilk dəfə buraxıldığı üçün müəlliflər

3
kitabın qüsursuz olacağı iddiasında deyildirlər. Kitabın nöqsanlarını
göstərəcək oxuculara müəlliflər qabaqcadan öz minnətdarlıqlarını bildirirlər.

___________________________________

4
 I FƏSİL

NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİNİN ƏSASLARI

§1. NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ HAQQINDA ƏSAS

ANLAYIŞLAR

Neft yataqlarını istismar etdikdə eyni zamanda iki proses gedir:

1) lay qüvvələrinin təsiri altında məsaməli mühitdə maye və qazın
hərəkət prosesi;
2) maye və qazın quyu dibindən yer üzərinə qaldırılması prosesi.
Həmin proseslər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və onların idarə
edilməsi mümkündür.
Neft laylarının işlənməsi dedikdə layda quyu dibinə maye (qaz)
hərəkəti prosesinin müxtəlif vasitələrlə idarə edilməsi nəzərdə tutulur.
Layda maye (qaz) hərəkəti prosesini, laya qazılacaq quyuların istismar
edilməsi şəraitindən, nəhayət layın enerji balansına süni olaraq təsir
edilməsindən asılı olaraq idarə etmək olar.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz tədbirlər bir-birindən fərqlənir
Quyuların iş rejimi geoloji və texniki şərtlərdən asılı olaraq müəyyən
edilir. Quyuların iş rejiminin dəyişdirilməsi vasitəsilə laydan mayenin
hərəkət prosesinin idarə edilməsi həmişə mümkündür. Ancaq quyuların
sayının dəyişdirilməsi ilə hərəkət prosesinin idarə edilməsi həmişə mümkün
olmur. Ona görə də quyuların sayını, onların yerləşdirilməsi və işə salınma
qaydasını əvvəlcədən düzgün olaraq müəyyən etmək lazım gəlir. Əgər
işlənmə zamanı quyuların sayını dəyişdirmək lazım gələrsə, onda bu əlavə
kapital qoyuluşu, yaxud qoyulmuş əsaslı xərcin yersiz sərf olunması ilə
əlaqədar ola bilər.
Digər tərəfdən quyuların sayını dəyişdirdikdə onların yerləşdirilməsi
qaydasını da dəyişdirmək lazım gələ bilər. Bu isə həmişə mümkün ola
bilməz.
Beləliklə, işlənmənin əsas məsələsi, laya qazılacaq quyular sayının,
onların yerləşdirilməsi və işə salınması qaydasının müəyyən edilməsindən
ibarət olduğunu görürük.
Layın enerji balansını dəyişdirmək məqsədilə ona süni təsir
göstərilməsi də işlənmənin əsas məsələlərindən biridir. Laya süni təsir
göstərməklə (laya su, yaxud qazın vurulması, quyudibi zonasına təsir
edilməsi və i.a.) layda gedən prosesi tamamilə dəyişdirmək olar. Laya
işlənmənin lap başlanğıcında, yaxud müəyyən müddət keçdikdən sonra süni
təsir göstərmək olar.

5
 Laya göstəriləcək süni təsit üsulu və injeksiya quyularının sayı
əvvəlcədən düzgün müəyyən edilməlidir. injeksiya quyularının iş rejimlərini
isə işlənmə zamanı tənzim etmək olar.
Yuxarıda deyilənlərə əsasən layın işlənməsinə belə tərif vermək olar:
laya qazılacaq quyuların sayını, onların yerləşmə və işə salınma qaydasını
müəyyən etmək, quyuların texnoloji rejimlərini tənzim etmək və layın enerji
balansına təsir göstərməklə laydan quyudibinə maye (qaz) hərəkətinin idarə
edilməsinə layın işlənməsi deyilir. Layda maye (qaz) hərəkətinin idarə
edilməsi məqsədilə görülən işlərə birlikdə layın işlənmə sistemi deyilir.
Beləliklə, layın işlənmə sistemi seçildikdə aşağıdakı məsələlər həll
olunmalıdır:
1) lay hansı rejimlə istismar edilməlidir;
2) layı müəyyən edilmiş rejimdə istismar etmək üçün ona süni təsir
göstərmək lazımdır, ya yox;
3) istismar və injeksiya quyuları hansı qayda ilə yerləşdirilməlidir,
onların sayı və işə salınması qaydası necə olmalıdır;
4) istismar və injeksiya quyuları hansı iş rejimində işləməlidir.
Yuxarıdakı tədbirlərin seçilməsindən asılı olaraq işlənmə sistemləri
müxtəlif ola bilər.
İşlənmə sisteminin səmərəli olmasını müəyyən etdikdə aşağıdakı əsas
göstəricilər birlikdə nəzərdən keçirilməlidir:
1) quyuların sayı və onların yerləşdirilməsi sxemi;
2) laya süni təsir üsulu;
3) işlənmənin sonunda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı;
4) işlənmə müddətində hasilatın dəyişməsi;
5) işlənmənin iqtisadi göstəriciləri.
Laya qazılacaq quyuların sayı az götürüldükdə bir quyuya düşən
hasilat daha yüksək olar. Digər tərəfdən, quyuların sayını artırmaqla ümumi
hasilat artır, bu isə işlənmə müddətinin azalmasına səbəb olur. Lakin
quyuların sayının artması neftin maya dəyərinin artmasına cəbəb olur.
Deməli, quyuların sayını müəyyən etdikdə iqtisadi göstəricilər də nəzərə
alınmalıdır.
Işlənmənin sonunda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalının qiymətinə
xüsusi fikir verilməlidir.
Lay bircinsli olduqda quyuların sayının, ehtiyatdan istifadə etmə
əmsalına çox az təsiri vardır. Bircinsli layda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı
layın iş rejimindən, hərəkət edən mayelərin özlülüyündən, lay təzyiqinin
dəyişmə xarakterindən və başqa amillərdən asılıdır.
Bircinsli olmayan laylarda isə quyuların sayının, yəni onların
arasındakı məsafənin ehtiyatdan istifadə əmsalına daha çox təsiri vardır.
Belə laylarda quyuların sayını çox götürməklə ehtiyatdan istifadə əmsalını

6
artırmaq olar. Lakin quyuların sayını artırmaqla ehtiyatdan istifadə əmsalının
artırılması iqtisadi cəhətdən əlverişli olmaya da bilər.
Işlənmə müddəti də əsas göstəricilərdən biridir. Lakin işlənmə
müddətinin əvvəlcədən seçilməsi mümkün deyildir. Işlənmə müddətini
seçərkən, gündəlik hasilatın səviyyəsi, neftin maya dəyəri və digər iqtisadi
göstəricilər nəzərə alınmalıdır. Əlbəttə, bütün işlənmə müddətində gündəlik
hasilatın bir səviyyədə qalması yaxşı olardı, ancaq buna nail olmaq həmişə
mümkün deyildir. Bu, bəzən fiziki cəhətdən mümkün olan hallarda
işlənmənin iqtisadi göstəriciləri pisləşir.
İqtisadi amil işlənmənin əsas göstəricisidir, ancaq bu amil işlənmədə
gedən fiziki proseslərdən və xalq təsərrüfatının tələbatının ödənilməsi
məsələsindən ayrılıqda nəzərdən keçirilə bilməz.
Beləliklə, səmərəli işlənmə sisteminin seçilməsinin kompleks məsələ
olduğunu görürük. Bu məsələni həll edərkən xalq təsərrüfatının neft
məhsullarına olan tələbatının və həmin neftin hasil edilməsinə lazım olan
xərclərin ödənilməsini və işlənmənin sonunda ehtimal olunan itkiləri (yəni
layın neft ehtiyatından istifadə əmsalının) nəzərə almaq lazımdır.
Deməli, ayrılıqda götürülmüş neft yataqlarının səmərəli işlənmə sistemi
minimal xərclə xalq təsərrüfatına tələb olunan gündəlik hasilatı və yatağın
neft ehtiyatından mümkün qədər tam istifadə edilməsini təmin etməlidir.
Neft yataqlarının səmərəli işlənmə sisteminin müəyyən edilməsi
məsələsini həll edərkən aşağıdakı fənlərdən istifadə edilir: 1) regional
geologiya və hidrogeologiya; 2) geofizika; 3) neft-mədən geologiyası; 4)
neft layının fizikası; 5) yeraltı hidravlika; 6) neft və qaz çıxarılmasının
texnologiya və texnikası; 7) sahə iqtisadiyyatı.
Neft və qaz yataqlarının işlənməsi elmi kompleks olması etibarilə
yuxarıda qeyd etdiyimiz fənlərin üzvi birləşməsindən yaradılmışdır.
Bu fənlər vaxtilə işlənmənin xüsusi məsələlərini müstəqil həll etməklə
inkişaf etmişdir. Həmin fənlərin kifayət qədər inkişaf etməsi nəticəsində neft
yataqlarının işlənməsinin elmi cəhətcə əsaslandırılması mümkün olmuşdur.
Ona görə də neft və qaz yataqlarının işlənməsi elmi nisbətən cavandır. Neft
yataqlarının işlənməsi elminin yaradılması, eyni zamanda həmin fənlərin
daha da inkişaf etməsinin rəhnidir.

§ 2. NEFT GEOLOGİYASINA DAİR BƏZİ MƏLUMATLAR

Neft və qaz yataqlarının işlənməsini düzgün layihələndirmək üçün

geologiya elmi ilə əlaqədar olan bir sıra məsələləri aydınlaşdırmaq tələb
edilir. Bu məsələlər sırasına neft və qazın nə kimi məsaməli süxurlarda
toplanmasının öyrənılməsi, neft yataqlarının tipləri və formalarının düzgün
müəyyən edilməsi, yataqların həndəsi formasının təxmini də olsa,

7
aydınlaşdırılması və s. daxildir. Bunu nəzərə alaraq bu paraqrafda geologiya
elmindən bəzi məlumatları verməyi lazım bilirik.

Neft və qaz üçün kollektor olan süxurlar

Neftin və qazın Yer qabığında hər hansı bir məsaməli mühitdəki
(süxurdakı) təbii yığımına neft və qaz yatağı deyilir. Bu tərifdən göründüyü
kimi, neft və qaz yatağının yaranması üçün süxurların məsaməli olması
mühüm şərtlərdən biridir. Bütün dünyada indiyə kimi müəyyən edilmiş neft
yataqlarının 99,99%-i çökmə süxurlarda yerləşir.
Məlum olduğu kimi, öz mənşəyinə görə süxurlar çökmə, maqmatik və
metamorfik olur. Neft və qaz yataqları əsasən çökmə süxurlarla əlaqədar
olduğundan, bu süxurlar haqqında bir qədər ətraflı məlumat verək. Çökmə
süxurlar Yer qabığının üst hissəsi üçün səciyyəvi olan termodinamik
şəraitdəki süxurlardır. Belə süxurlar çöküntünün sudan kimyəvi, yaxud
mexaniki çökməsi, orqanizmlərin suda və quruda həyat fəaliyyəti, müxtəlif
süxurların fiziki və kimyəvi aşınma məhsullarının yenidən çökdürülməsi və
s. nəticəsində əmələ gəlir.
Çökmə süxurlar ən çox dənizlərdə yaranır. Belə ki, dağları, təpələri əmələ
gətirən süxurlar külək, su və digər amillərin təsiri nəticəsində dağılıb,
müxtəlif ölçülü parçalar və qırpıntılar əmələ gəlir. Çaylar bu süxur
parçalarını və qırıntılarını gətirib dənizlərə tökür. Yüz min və milyon illər
keçdikcə dənizdə bir neçə on və yüz metrlərlə qalınlığı olan çöküntülər
əmələ gəlir. Bu çöküntülər bərkidikdən sonra çökmə süxurlar yaranır.
Çökmə süxurlar sırasına qum, qumdaşı, əhəngdaşı, dolomit, mergel, gil və s.
süxurlar daxildir.
Çökmə süxurlar ilk dəfə su hövzlərinin (dənizlərin və s.) dibində əsasən
üfüqi vəziyyətdə yatmış laylar əmələ gətirir. Istər çöküntülərin əmələ
gəlməsi vaxtı, istərsə də sonra Yer qabığında baş verən gərginlik (tektonik
proseslər) nəticəsində laylar üfüqi vəziyyətdən çıxıb, müxtəlif yatım
formaları əmələ gətirir.
Dənizin dibi uzun geoloji dövrlər ərzində çökərsə, əmələ gəlmiş süxurlar
bir neçə kilometr dərinliyə qədər gömülə bilər. Dəniz dibində əmələ gələn bu
çökmə süxurlar böyük dərinliklərə daxil olduqda sıxlaşıb, yüksək
temperatura məruz qalır. Bunun nəticəsində çökmə süxurlar öz tərkiblərini
və quruluşlarını dəyişir. Uzun geoloji vaxt keçdikdən sonra temperaturun və
təzyiqin təsirindən çökmə süxurlardan tamamilə yeni tipli süxur-metamorfik1
süxur əmələ gəlir. Metamorfik süxurlar maqmatik süxurlardan da yarana
bilər. Böyük Qafqaz dağlarının mərkəzi hissəsində intişar edən kristallik
şistlər metamorfik süxurlara misal ola bilər.
1
Metamorfos – latınca dəyişmə deməkdir.

8
 Maqmatik (püskürmə) süxurlar yerin dərinliklərində yerləşən maqma adlı
mürəkkəb kimyəvi odlu kütlənin ocağından ayrılıb soyuması nəticəsində
əmələ gəlir. Yer səthinə çıxmayıb Yer qabığının içərisində soyuyan maqma
intruziv süxurlar əmələ gətirir. Maqmanın Yer səthinə çıxıb, atmosfer və ya
hidrosfer altında soyuması nəticəsində effuziv süxurlar əmələ gəlir.
Təbiətdə rast gələn neft yataqları əsas etibarilə çökmə mənşəli süxurlarla
əlaqədardır. Məsələn, SSRİ-də (Azərbaycan, Dağıstan, Şimali Qafqazda),
ABŞ-da və digər ölkələrin bir çox rayonlarında rast gələn zəngin neft
yataqları çökmə mənşəli olan qum və qumdaşılarla əlaqədardır. “İkinci
Bakı” adı ilə şöhrət tapmış və Ural sıra dağları ilə Volqa çayı arasında
yerləşən zəngin neft-qaz yataqları əsas etibarilə çökmə mənşəli, əhəngdaşı,
dolomit adlanan süxurlarla əlaqədardır. Yaxın və Orta Şərq ölkələrində (İran,
Küveyt, İraq, İordaniya və s-də) rast gələn bir sıra zəngin neft yataqları da
əhəngdaşı və dolomitlərlə əlaqədardır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ, Kanada, Meksika və başqa
ölkələrdə nadir hallarda, bəzi cüzi neft yığımları maqmatik və metamorfik
süxurlarla əlaqədardır. Məsələ ondadır ki, maqmatik və metamorfik süxurlar
aşınmaya (pozulmaya), tektonik gərginliyə və s. məruz qaldıqda, onlarda
çatlar əmələ gəlir. Qonşuluqda yerləşən çökmə süxurlardakı neft bu
süxurların çatlarına və məsamələrinə toplaşıb, kiçik miqyaslı neft yataqları
yaradır.
Beləliklə, neft və qaz, əsas etibarilə, çökmə süxurların-qumların,
qumdaşıların, əһəngdaşıların, dolomitlərin məsamə və çatlarında toplanaraq
yataqlar əmələ gətirir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, aparılan tədqiqat
nəticəsində һər bir çökmə və məsaməli süxurda neftin toplana bilməyəcəyi
müəyyən edilmişdir. Belə ki, bütün çökmə süxurlar məsaməli olmalarına
baxmayaraq, onların һamısında neft toplana bilmir. Məsələn, çökmə mənşəli
gil süxurlarının məsaməlilik əmsalı bəzən qum süxurlarındakından çox olub,
40-50%-ə çatır. Gillərdə məsaməliliyin kifayət qədər çox olmasına
baxmayaraq, onlar neftin yığılıb, yataq əmələ gətirməsi üçün münasib süxur
һesab edilmir. Bunun səbəbi gil süxurlarındakı məsamələrin bir-birilə
birləşib, neftin һərəkət etməsi üçün əlverişli kanallar əmələ gətirmə-
məsindədir. Gil süxurlarında yaranan kanallar o qədər dar olur ki, bu
kanalların içərisində neft һərəkət edə bilmir. Qum, qumdaşı, əһəngdaşı və
digər süxurlarda isə kanalları əmələ gətirən dənələr arasında yerləşən
boşluqlardan bir-birinə yol vardır. Bu boşluqlar bir-birinə birləşib, neftin
keçməsi (һərəkəti) üçün imkan yaradır. Daxilində neft və qaz toplana bilən
və yatağın istismarına başlandığı zaman һəmin nefti özündən buraxa bilən
hər һansı bir süxura kollektor deyilir. Neft və qaz kollektor süxurların
məsamələrinə toplanaraq yığımlar əmələ gətirir. Onu da qeyd etmək lazımdır
ki, neftin toplanıb yığımlar yaratması üçün əlverişli olmayan bəzi süxurlar,
qazın yataqlar əmələ gətirməsi üçün münasib olur. Məsələn, incə təbəqəli

9
gilli süxurlar (şistlər) neftin deyil, yalnız qazın toplanıb yataqlar əmələ
gətirməsi üçün əlverişli һesab edilir.

Yer qabığının əsas struktur vaһidləri

Neft və qaz yataqları yer qabığında rast gələn ayrı-ayrı elementar
struktur formalar (antiklinal, monoklinal və s.) ilə əlaqədar olur. Bir çox
һallarda neft və qaz yığımlarının (yataqlarının) əmələ gəlməsində dizyunktiv
(qırılma) pozulmalar da müһüm rol oynayır. Məһz buna görə də yer
qabığında təsadüf edilən struktur formalar və qırılma pozulmaları xüsusi
olaraq aşağıda nəzərdən keçirilir. Yer qabığında müşaһidə olunan elementar
struktur formaların və qırılma pozulmalarının tam və düzgün dərk edilməsi
üçün, onların yarandığı geoloji müһiti, yəni yer qabığının əsas struktur
vaһidlərini ümumi şəkildə də olsa nəzərdən keçirmək lazımdır.
Yer qabığı tektonik һərəkətlərin xarakterinə və strukturların formalarına
görə müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, onun quruluşunda
geosinklinal və platforma kimi iki əsas struktur vaһidlər ayrılır. Bu vaһidlər
özlərinə məxsus elementar struktur formalar və pozulmalarla xarakterizə
olunur.
Yer qabığının böyük şaquli mütəһərrikliyə malik olan və çoxlu miqdarda
struktur zonalara bölünmüş saһələrinə geosinklinal deyilir. Belə saһələrdə
uzun geoloji zaman ərzində baş verən fəal enmə nəticəsində dəniz mənşəli
qalın çöküntü qatları əmələ gəlir. Geosinklinal saһələrinin yuxarıda qeyd
edilən xüsusiyyətlərindən başqa bir neçə səciyyəvi cəһətləri də vardır. Bu
səciyyəvi cəһətlərdən saһələrin kəskin diferensiasiyasını, çöküntulərin xeyli
qalınlığa malik olmasını, depressiyaların uzanmasına perpendikulyar
istiqamətdə çökuntülərin litoloji tərkibinin və qalınlıqlarının tez-tez
dəyişmələrini və əksinə, uzanma istiqaməti üzrə sabit qalmalarını, platforma
zonalarında məlum olmayan xüsusi çöküntü tiplərinin (fliş, mollas və s.) bu
saһələrdə olmasını, intensiv maqmatizmi, əksər һallarda üstəgəlmə tipli
pozulmalarla mürəkkəbləşən şiddətli qırışıqlığı və regional metamorfizmi
göstərmək olar.
Azərbaycan, Dağıstan, Krasnodar, Türkmənistan, Özbəkistan, Ukrayna,
Saxalin və bir çox digər saһələrdəki neft və qaz yataqları geosinklinal tipli
һövzələrlə əlaqədardır. Bu saһələrdə neft yataqları az-çox kəskin ifadə
olunmuş struktur formalarla əlaqədardır. Geosinklinal saһələrindəki neft
yataqlarının kəsilişində adətən bir neçə neftli-qazlı lay olur.
Yer qabığının digər böyük struktur vaһidi platforma hesab edilir. Yer
qabığının az mütəһərrikliyə malik olan, az miqdarda struktur zonalara
bölünmüş və zaman etibarilə sabit qalan saһələrinə platforma deyilir.
Platformanın bu xüsusiyyətlərindən doğan bir neçə səciyyəvi cəһətləri
vardır. Bu səciyyəvi cəһətlərdən geosinklinal saһələrinə nisbətən plat-
formalarda qravitasiya və maqnit saһələrinin monotonluğunu, saһə üzrə
10
çöküntülərin litoloji tərkibi və qalınlıqlarının sabitliyini, burada kontinental
və karbonatlı çöküntülərin çox intişar etməsini, qalınlıqların mütləq
qiymətinin az olmasını, qırışıqlığın məһdud inkişaf etməsini (üstəgəlmə
һadisəsi, demək olar ki, baş verir), qırışıqların az meyilli olmasını,
metamorfizmin baş verməməsini və s. göstərmək olar.
Platforma ikimərtəbəli quruluşa malik olması ilə səciyyələnir. Alt
mərtəbə Paleozoydan qədim kristallik süxurlardan, üst mərtəbə isə Paleozoy-
Dördüncü dövr yaşlı çökmə süxurlardan təşkil olur. Üst mərtəbənin qalınlığı
adətən iki-üç kilometr olub, bəzi һallarda isə üç-beş kilometrə çatır.
Platforma saһələrində neft-qaz yataqları çökmə süxurlardan təşkil edilmiş üst
mərtəbəyə aid edilir.
Platforma tipli neft-qaz yataqlarına „İkinci Bakı”nın yataqlarını misal
göstərmək olar. Bu yataqların kəsilişində neftli-qazlı layların miqdarı
geosinklinal saһələrində yataqların kəsilişindəki neft-qazlı layların
miqdarına nisbətən xeyli az olur. Lakin platforma saһələrindəki neft-qaz
yataqları öz ölçülərinin böyük olması ilə fərqlənir. Belə ki, eni 10-15 km və
daһa çox olan bu yataqlar yüz kilometrlərlə məsafədə uzanır.

Qırılma pozulmaları və onların növləri

Neft və qaz yataqlarının aid olduqları struktur formalarının
һüdudlarında tez-tez qırılma pozulmaları təsadüf edilir. Bu pozulmalar bir
çox һallarda ekran rolunu oynayaraq neft-qaz yığımlarının əmələ gəlməsi
üçün əlverişli şərait yaradır.
Süxur laylarının bütövlüyünün qırılması ilə xarakterizə olunan
yatımlardakı pozulmaya qırılma pozulması deyilir. Qırılma pozulmalarının
bir neçə növü vardır: qırılıb-düşmə, qırılıb-qalxma, üstəgəlmə, üfüqi
yerdəyişmə və s.
Layların qırılması müəyyən sətһ üzrə baş verir ki, һəmin sətһə də
qırılma səthi deyilir. Lay sətһinə bənzəyən qırılma sətһi yatım elementləri ilə
xarakterizə olunur, yəni laylarda olduğu kimi onun da uzanma, yatım
istiqamətləri və yatım bucağı vardır.
Qırılma nəticəsində yerlərini dəyişən laylar, qırılma sətһinə söykənərək
onun tərəflərini və ya qanadlarını təşkil edir. Yuxarı qalxmış qanada qalxan
qanad, yaxud asılı tərəf, enən qanada isə alt qanad və ya bəzən yatıq tərəf
deyilir.
Qırılıb-düşmə. Qırılma sətһi enən qanada tərəf meyl edərsə, belə
pozğunluğa qırılıb-düşmə deyilir. Qırılıb-düşmənin qanadlarının biri
digərinə bitişik olarsa, qapalı qırılıb-düşmə meydana çıxır; qanadlar arasında
müəyyən qədər boşluq olarsa, açıq qırılıb-düşmə yaranır.
1-ci şəkildən göründüyü kimi, qırılıb-düşmə aşağıdakı һəndəsi
elementlərlə xarakterizə olunur:

11
 AB-qırılıb-düşmədə yerdəyişmənin tam amplitudu; BV-qırılıbdüşmədə
yerdəyişmənin şaquli amplitudu; AV-qırılıb-düşmədə yerdəyişmənin üfüqi
amplitudu; BQ qırılıb-düşmədə yerdəyişmənin stratiqrafik amplitudu; α-
layın yatım bucağı; β-qırılma sətһinin yatım bucağıdır.
Qırılıb-düşmənin bir neçə növü olur: uzununa, eninə, diaqonal və
yaxud çəp qırılıb-düşmə. Qırılma sətһinin uzanma istiqaməti layların
uzanma istiqamətinə uyğun gəlirsə, buna uzununa qırılıb-düşmə deyilir.
Qırılma sətһinin uzanma istiqaməti layların uzanma istiqamətinə
perpendikulyar keçirsə, eninə qırılıb-düşmə meydana çıxır.
Qırılma sətһinin uzanma istiqaməti, layların һəm uzanma, һəm də
yatım istiqamətlərinə uyğun gəlməzsə, diaqonal qırılıb-düşmə alınır.
Bundan başqa, qırılma sətһinin vəziyyətindən asılı olaraq uyğun və
qeyri-uyğun yatan qırılıb-düşmələr meydana çıxır. Qırılma sətһi və laylar
eyni istiqamətdə meyl edirsə, uyğun yatan qırılıb-düşmə, əks istiqamətdə
meyl edirsə, qeyri-uyğun yatan qırılıb-
düşmə meydana çıxır.
A V Lay pilləyə oxşar formada bir
neçə qırılıb-duşmə ilə parçalanarsa, be-
Q

1-ci şəkil. Qarılıb-düşmə

2-ci şəkil. Pilləli qarılıb-düşmə
lə pozulmaya pilləli qırılıb-
düşmə deyilir (2-ci şəkil).
Qraben, һorst və bunlara oxşar pozulmalar da pilləli qırılıb-düşmələrə
aid edilir. İki və ya bir neçə
qırılıb-düşmə arasındakı һissə-
lərin enməsindən yaranan for- a
maya qraben deyilir. Qrabenlər
sadə və mürəkkəb olur. Sadə
qraben iki qırılıb-düşmə ilə
məһdudlanmış olur (3-cü a
şəkli). Mürəkkəb qrabendə isə
enmə1ər qırılıb-düşmələr sis-
temi üzrə baş verir (3-cü b
şəkli). İki qırılıb-düşmə arasın- b
dakı һissənin qalxmasından 3-cü şəkil. Qraben

12
alınan formaya horst deyilir (4-cü şəkil). Horstlar sadə və mürəkkəb olur.
Sadə horstlar iki qırılıb-duşmə ilə, mürəkkəb (pilləli) horstlar isə bir neçə
qırılıb - düşmələrlə məһdudlanmış olur.

A V

4-cü şəkil. Horst 5-cü şəkil. Qırılıb-qalxma

Qırılıb-qalxma. Qırılma sətһi qalxan qanada tərəf meyl edərsə, belə
pozğunluğa qırılıb-qalxma deyilir (5-ci şəkil). Qırılıb-qalxmanın һəndəsi
elementləri qırılıb-duşməninki kimi olduğundan biz onları burada təkrar
etmirik.
Üstəgəlmə. Qırılma sətһi çox kiçik bucaq altında yatarsa, pozulma
qırılıb-qalxma tipindən çıxıb, üstəgəlmə tipinə
keçir. Bu һalda һəm şaquli, һəm də üfüqi
yerdəyişmə baş verir. Nəticədə qırılıb-
qalxmanın bir qanadı digər qanadının uzərinə
һərəkət edib, üstəgəlmə adlanan qırılma
pozulmasını yaradır (6-cı şəkil). Üstəgəlmə
müstəvisi adətən 45°-dən kiçik bucaq əmələ
6-cı şəkil. gətirərək yatır.
Üstəgəlmə
Neft-qaz yataqları yerləşən süxurların yatım
formaları
Qeyd etmək lazımdır ki, neftli vilayətlərin dərinliklərində yatan məsaməli
süxurların һamısı neftlə dolmuş olmur. Məsələn, Abşeron yarımadasının
bəzi saһələrində məsaməli süxur laylarında neft toplanmış, qonşu saһələrdə
isə һəmin laylarda neft yoxdur. Bunun səbəbini neftin yer qabığının yalnız
müəyyən һissələrində toplana bilməsi ilə izaһ etmək olar. Neftin toplanması
üçün ən əlverişli forma antiklinal tipli struktur formalar һesab edilir.
Sinklinal tipli struktur formalar isə neftin toplanması üçün əlverişli deyildir.
Laylar əyildikdə onların qabarıq һissəsi yuxarıya olarsa, antiklinal (7-ci a

13
şəkli), aşağıya olarsa, sinklinal (7-ci b şəkli) qırışıq alınır. Qırışıqın yan
һissələrinə onun qanadlari deyilir. Antiklinal qırışıqlarda qanadlar yuxarıda,
sinklinal qırışıq-
larda isə aşa-
ğıda birləşir.
Qırışığın mər-
kəzi һissəsinə
onun nüvəsi de- a b

yilir. Antiklinal 7-ci şəkil. a – antiklinal; b – sinklinal.

qırışıqlarda nü-
vədə qədim sü-
xurlar, qanadlara tərəf getdikcə cavan süxurlar, sinklinal qırışıqlarda isə
əksinə, nüvədə cavan süxurlar, qanadlara tərəf isə qədim süxurlar yerləşir.
Antiklinal qırışıq formasında yatan məsaməli süxurlar neftin
toplanması üçün əlverişli yer һesab edilir. Məsaməli süxurlardan təşkil
edilmiş laylar keçirici olmayan süxurlarla əһatə olunduqda, neftin
toplanması üçün şərait yaranır. Qeyd etmək lazımdır ki, neft laylarının
һamısında neftlə bərabər qaz və su da olur. Neft laylarında suya nadir
һallarda təsadüf edilmir. Antiklinal tipli qırışıqlarda neft, qaz və su xüsusi
çəkilərinə görə yerləşir. Neftin xüsusi çəkisi suya nisbətən az olduğundan
Neft
sudan yuxarıda yatır. Qa-
zın xüsusi çəkisi su və
neftin xüsusi çəkisindən
xeyli az olduğundan, o,
layın ən һündür, qabarıq
şəkildə yuxarı əyilmiş
tağ һissəsində topla-
nacaqdır (8-ci şəkil).
Beləliklə, neftin
məsaməli süxur lay-
8-ci şəkil. Antiklinalın tağında yaranan larının һər yerində deyil,
neft yatağı müvafiq əlverişli forma-
larda toplandığı məlum
olur. Məsaməli süxur laylarının neftin toplanması üçün əlverişli olan
һissələrinə tələ deyilir. Neft bu tələlərə, yəni һər tərəfdən qeyri-keçirici
müһitlə əһatə olunan yerə düşdükdə, yataqlar əmələ gəlir.
Antiklinal qırışıqlarla əlaqədar olan neft-qaz yataqları iki növ olur:
tektonik qırılmalarla pozulmamış və tektonik qırılmalarla pozulmuş geo-
sinklinal saһələrdə (Azərbaycan, Dağıstan, Turkmənistan və s.) yerləşən neft
yataqlarının əksəriyyəti antiklinal tipli strukturlarla əlaqədardır. Bu
yataqların tipik numayəndələri özünün neftliliyi ilə şöһrət tapmış Məһsuldar

14
qatda (Suraxanı, Qala, Gürgandəniz, Bibiһeybət, Qaradağ, Qaradağ,
Mişovdağ və s.) təsadüf edilir.
Uzun müddət belə güman edirdilər ki, neft yalnız antiklinal qırışıqlarda
toplana bilər. Sonralar müəyyən edildi
ki, antiklinal qırışıqlardan başqa,
Neft
digər struktur formalar da neftin
toplanması üçün tələ ola bilər. Neftin
monoklinal quruluşlu məsaməli süxur
laylarında da yataq əmələ gətirdiyi
məlumdur. Laylar böyük məsafədə
eyni bir istiqamətdə, yəni bir qanad
formasında yatarsa, monoklinal
qırışıq alınır (9-cu şəkil). Belə
9-cu şəkil. Monoklinal formada laylarda xüsusilə onların üstü qeyri-
yatan laylarda neft yatağı uyğun yatan çöküntülərlə örtüldükdə,
orada neftin toplanması üçün şərait yaranır. Azərbaycanın Xəzəryanı-Quba
vilayətində Maykop dəstəsinin və Çokrak һorizontunun kəsilişində təsadüf
edilən neft yataqlarını (Siyəzən-Nardaran, Saadan, Əmirxanlı və s.)
monoklinal yataqlara misal göstərmək olar.
Neft yataqlarının bir Neft
qrupu tektonik ekranlanmış
yataqlar tipinə aid edilir.
Məlumdur ki, təbiətdə
layların qırılıb aşağıya
düşməsi, yaxud yuxarıya
qalxması һallarına təsadüf Su

edilir. Məsaməli süxur-

lardan təşkil edilmiş lay,
qırılıb aşağı düşdükdə, 10-cu şəkil. Neftin pozulma səthi
yaxud yuxarı qalxdıqda, boyunca yığılıb,
çox vaxt qeyrikeçirici gil yataq əmələ gətirməsi
layları ilə təmas edir. Bu gil layları, keçirici lay boyunca neftin һərəkətinə
mane olur. Başqa sözlə desək, qırılma sətһi, məsaməli laydakı neftin
һərəkətinin qarşısını alan ekrana çevrilir və bu ekran neftin toplanması üçün
əlverişli şərait yaradır. Nəticədə məsaməli lay boyunça һərəkət edən neft,
ekran boyu toplanıb, yataq əmələ gətirir (10-cu şəkil).
Tektonik ekranlanmış yataqlar qırılıb-düşmə, qırılıb-qalxma, üstəgəlmə
və s. tipli pozulmalarla əlaqədar olur. Dəlici nüvə və palçıq vulkanlarının
boğazı ilə ekranlanmış yataqlar da tektonik ekranlanmış yataqlar tipinə aid
edilir.
Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz neft yataqlarının һamısı ayrı-ayrı
struktur yataqlarına aid edilir.

15
 Dünyanın müxtəlif geoloji saһələrində aparılan neft axtarışı və
kəşfiyyatı, eləcə də istismarı işlərində müəyyən edilmişdir ki, bəzi keçirici
layların yuxarı һissəsinin qalınlığı get-gedə azalaraq tamamailə yoxa çıxır.
Belə layın üst һissəsi (iti ucu) yuxarı çevrilmiş paza oxşayır. Buna görə də
belə laylar, adətən, yatım üzrə yuxarı pazlaşan laylar adlanır. Çöküntülərin
Neft

Neft

11-ci şəkil. Yatım üzrə yuxarı 12-ci şəkil. Qeyri-uyğun örtülmüş

pazlaşan laylarda neft yatağı keçirici laylarda neft yatağı

toplama şəraiti ilə əlaqədar olaraq əmələ gələn yatım üzrə yuxarı pazlaşan
laylar neftin toplanması üçün əlverişli tələ sayılır. Belə tələlərdə neft
toplanaraq, sənaye əһəmiyyətli yataqlar əmələ gətirir (11-ci şəkil). Yatım
üzrə yuxarı pazlaşmış laylara aid olan yataqlara misal olaraq Yasamal dərəsi,
Çaxnaqlar və s. rayonlarda Məһsuldar qat çöküntülərinin kəsilişindəki neft
yataqlarını göstərmək olar. Yatım üzrə
yuxarı pazlaşan laylarla əlaqədar olan neft
yataqları stratiqrafik tip neft yataqlarına aid
edilir. Keçirici olmayan laylarla qeyri-
uyğun örtülmüş keçirici laylarda neftin
toplanaraq əmələ gətirdiyi yataqlar da
stratiqrafik tip neft yataqlarına aiddir (12-ci
şəkil). Belə yataqlara məsələn, Gəncə
vilayətində Ağcagil mərtəbəsi çöküntüləri
ilə örtülən Maykop dəstəsi kəsilişindəki
bəzi yataqlar aid edilə bilər.
Ayrı-ayrı stratiqrafik vaһidlərin (dəs-
tələrin) һüdudunda litoloji tərkibin
dəyişməsi və müəyyən һissələrdə yüksək
keçirici saһələrin meydana çıxması ilə
13-cü şəkil. Neftin qum yaranan tələlərlə əlaqədar olan yataqlar
linzalarında yığılıb yataq litoloji tip neft yataqlarına aid edilir.
əmələ gətirməsi Məsələn, bəzi gil qatlarının içərisində
kifayət qədər böyük ölçüdə qum linzaları
rast gəlir. Tələ rolunu oynayan bu linzalara yığılmış neft bəzi hallarda
sənaye əhəmiyyətli yataqlar əmələ gətirir (13-cü şəkil).

16
 Qolvarı neft yataqları, litoloji tip neft yataqlarına aid edilir. Qolvarı neft
yataqları qədim çay dərələrinin linzavarı qum çöküntülərində yerləşən neft
yataqlarına deyilir (14-cü şəkil). Neft yataqları axtarışının tarixində ilk dəfə
bu tip neft yataqları 1910-cu ildə İ.M.Qubkin tərəfindən Şimali Qafqazda
Maykop dəstəsinin aşağı һissəsində müəyyən edilmişdir. Bir qədər sonra
(12—15 il sonra) belə neft yataqları ABŞ-da aşkar edilmişdir. Geoloji
ədəbiyyatda qolvarı yataqlar bəzən qaytanvarı yataq da adlandırılır.
Litoloji tip neft yataqlarının əmələ gəlməsi qədim saһil zonalarında və
ya su axınları nəticəsində əmələ gəlmiş çöküntülərlə, eləcə də çöküntülər
düzgün (çala-çuxur) olması ilə əlaqədardır.
Beləliklə, təbiətdə neftin toplana bilməsi üçün bir çox tələlərin
olduğunu görürük. Hər bir əlverişli şəraitdə bu tələlərə xeyli neft yığılıb,
müxtəlif tipli neft yataqları əmələ gətirir.

14-cü şəkil. Qolvarı neft yatağı

§ 3. LAY TƏZYİQİ VƏ TEMPERATURU

Neft və qaz yataqlarının digər faydalı qazıntılar mənbəyindən əsas fərqi

onların təbii enerjilərinin olması və neftin, һabelə qazın yer üzərinə
çıxarılmasında bu enerjidən istifadə edilməsidir. Һəmin enerjini xarakterizə
edən əsas parametrlər lay təzyiqi və temperaturudur.
Lay şəraiti əsas olaraq təzyiq və temperaturla xarakterizə edilir. Laydakı
neftin, qazın və suyun xassələri һəmin parametrlərdən asılı olaraq müəyyən
edilir. Layı təşkil edən süxurlarda lay temperatur və təzyiqin təsiri altında
olur.
Lay təzyiqi
Neftli layda neft, su və sərbəst qaz müəyyən təzyiq altında olur; bu
təzyiqə lay təzyiqi deyilir. İstismardan əvvəlki lay təzyiqinə başlanğıc lay
təzyiqi deyilir. Başlanğıc lay təzyiqini laya yeni qazılmış quyularda dərinlik
manometrləri vasitəsilə dəqiq ölçmək olar (dərinlik manometrləri һaqqında
II fəsil § 2-də danışılır). Əgər lay təzyiqini dərinlik manometri ilə ölçmək
mümkün olmazsa, onda başlanğıc lay təzyiqini (pb) tapmaq üçün aşağıdakı
düsturdan istifadə olunur:

 = , (I.I)
10

17
 burada H-layın orta yatım dərinliyi; δ-һidrostatik qradiyent, yəni
dərinlikdən asılı olaraq təzyiqin artmasını nəzərə alan əmsaldır. Bu əmsal
dərinliyin 10 m artması ilə təzyiqin dəyişməsini göstərir.
(I.1) düsturundan lay təzyiqinin layın yatma dərinliyindən asılı olduğunu

görüruk. Ümumiyyətlə, δ əmsalı çox böyük intervalda, yəni 0,45 2 ilə


2,3 arasında dəyişir. Əksər һallarda δ=1,04 olur ki, bu da lay suyunda
 2

(minerallaşmış suda) duzların konsentrasiyası 55 olduqda, onun xüsusi

çəkisinin ədədi qiymətinə bərabərdir.

Bu əmsalın qiyməti һər lay üçün konkret olaraq tapılmalıdır.
Lay təzyiqi müxtəlif səbəblərə görə yarana bilər. Neftli laylarda
təzyiqin əsas olaraq iki yaranma mənbəyi məlumdur:
1) su sütununun ağırlığı;
2) laydan yuxarıda onun üzərinə yatmış süxurların ağırlığı.
Qıdalanma mənbələri yer üzəri ilə əlaqədar olan laylarda kontur
arxasında olan suyun һidrostatik basqısı lay təzyiqinin yaranmasına səbəb
olur. Başlanğıc lay təzyiqi layın yatım dərinliyinə müvafiq su sütununun
təzyiqinə bərabərdir.
Belə һalda yer üzü üfüqi olduqda, һidrostatik qradiyentin (δ) ədədi
qiyməti lay suyunun xüsusi çəkisinin (γsu) ədədi qiymətinə bərabər olacaq,
 
yəni |δ|=|γsu| sularının xüsusi çəkiləri 1 3 ilə 1,3 3 arasında dəyişdiyi
 
 
kimi δ əmsalının qiyməti də 1 2 ilə 1,3 2 arasında dəyişəcəkdir.
 
Yer üzü və ya pyezometrik səth (layın qidalanma konturundan keçən
səth) üfüqi olmadıqda isə |δ|=|γsu| şərtinin ödənilməsi üçün laydakı nöqtənin
pyezometrik səthdən olan dərinliyini götürmək lazımdır (15-ci şəkil). Əgər 1
nöqtəsindəki təzyiqi tapmaq üçün onun yer üzərindən dərinliyini götürsək
|δ|<|γsu| olacaqdır, 2 nöqtəsində isə
2
əksinə, |δ |>|γsu| olacaqdır. Hər iki
nöqtədə təzyiq pyezometrik səthə
1 görə hesablandıqda isə |δ|=|γsu|
2 olacaqdır.
1 Neftin və xüsusən qazın
xüsusi çəkisi lay suyunun xüsusi
çəkisindən fərqli olduğu üçün,
15-cü şəkil. Yer üzü və pyezometrik layın qazlı və neftli һissələrində
səthi üfüqi olmayan neftli lay götürülmüş nöqtənin lay təzyiqi
һəmin nöqtənin dərinliyinə uyğun
su sütununun һidrostatik təzyiqindən fərqlənəcəkdir.

18
 Hq
Hqn
Hn
H
sn

16-cı şəkil. Qazlı, neftli və sulu lay sistemi

16-cı şəkildə yer üzəri ilə əlaqəsi olan qazlı, neftli və sulu lay sistemi
verilmişdir. Belə lay sisteminin neftli һissəsində lay təzyiqini tapmaq üçün
aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar:
  −( − )( − )
 =   .    (I.2)
10

burada γsu, γn —lay şəraitində su və neftin xüsusi çəkiləri, 3 ilə;

Hs.n — su-neft kontaktının yer üzərindən dərinliyi, m ilə;
Hn—neftli һissədə götürülmüş nöqtənin yer üzərindən dərinliyidir, m ilə.
γsu>γn olduğundan (I.1) və (I.2) düsturlarını müqayisə etdikdə δ>γsu
olacağı görünür.
Layın qazlı һissəsində lay təzyiqinin һesablama düsturu aşağıdakı
şəkildə olacaqdır.
  + . − . ( − )+ . −  − 
 = , (I.3)
10
burada Hq.n — qaz-neft kontaktının yer üzərindən dərinliyi, m ilə;
Hq—qazlı һissədə götürülmüş nöqtənin yer üzərindən dərinliyi, m ilə;

γq—qazın lay şəraitində xüsusi çəkisidir, 3 ilə.

Bu düsturda qalan işarələr (I.2) düsturunda göstərilmişdir.
Təmiz qaz yataqlarında düstur aşağıdakı şəkli alacaqdır:
  +. −  − 
 = , (I.4)
10
burada Hs.q — su-qaz kontaktının dərinliyidir, m ilə.
(1, 2, 3, 4) düsturlarını (I.1) düsturu ilə müqayisə etdikdə γsu>γn>γQ
olduğundan |δ|>|γsu| olacağını görürük. Əlbəttə, layın qazlı һissəsində |δ| ilə
|γsu| arasında daһa böyük fərq olacağı aydındır. Bu fərqin götürülmüş

19
nöqtənin su-neft, yaxud su-qaz kontaktlarından olan һündürlüyündən də asılı
olduğu aydındır.
Qapalı laylarda lay təzyiqinin yaranması dağ (geostatik) təzyiqilə də
əlaqədardır (dağ təzyiqi, yuxarı təbəqələri təşkil edən süxurların ağırlığından
yaranan təzyiqə deyilir). Belə һallarda |δ|≤γsüx| olur. Burada γsüx yuxarı
təbəqələri təşkil edən süxurların orta xüsusi çəkisidir.
Lakin, lay təzyiqi dağ təzyiqinə bərabər olmaya da bilər. Bu, layı təşkil
edən süxurların sıxılma qabiliyyətindən asılıdır. Süxurun sıxılma qabiliyyəti
çox olduqda lay təzyiqi dağ təzyiqinə yaxınlaşır. Dağ təzyiqinin təsirindən
yaranan lay təzyiqi özünü çox az müddətdə göstərir. Ona görə də belə
һallarda başlanğıc lay təzyiqini düzgün ölçmək olmur.
Əgər layın yatımının mailliyi az olarsa, onda onun һər һansı bir
nöqtəsində tapılmış lay təzyiqi bütün layı səciyyələndirə bilər. Lakin, layın
mailliyi çox olanda, onun müxtəlif nöqtələrində təzyiq müxtəlif olacaqdır,
yəni yatım dərinliyi artdıqca lay təzyiqi də artacaqdır.
Belə һallarda orta (por), yaxud çevrilmiş lay təzyiqlərindən istifadə
etmək olar.
Orta lay təzyiqini tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilir:
∑   
 = ∑ 
, (I.5)

burada pi — layın һər һansı bir nöqtəsində ölçulmüş lay təzyiqi;

Si — lay təzyiqi ölçülmüş nöqtəni əһatə edən saһədir. Həmin saһədə orta lay
təzyiqi də pi ilə işarə edilir.
Əgər lay təzyiqi izobar xəritəsinə görə һesablanırsa, onda: pi — iki qonşu
izobar əyrisinə uyğun olan təzyiqin orta qiymətidir, Si—isə iki qonşu izobar
əyrisi arasındakı saһədir. Həmin saһəni planimetrlə ölçurlər.
Çevrilmiş lay təzyiqi һərһansı bir ixtiyarı müstəviyə nəzərən һesablanır.
Həmin ixtiyarı müstəvi, adətən, ilk su-neft, yaxud ilk qaz-neft kontaktından
keçən müstəvi qəbul olunur.
Layın һər һansı bir nöqtəsində һəqiqi lay təzyiqinə əsasən çevrilmiş lay
təzyiqini aşağıdakı düsturla һesablamaq olar:
p = pl + zγ , (1.6)
burada pl— götürülmüş nöqtədə һəqiqi lay təzyiqi;
z—götürülmüş nöqtənin şərti müstəvidən һündürlüyü;
γ— lay şəraitində mayenin xüsusi çəkisidir.
İlk һalda layda һərəkət olmadığından onun bütün nöqtələrində çevrilmiş
lay təzyiqi bərabər olacaqdır. Əgər lay istismar olunarsa, yəni layda maye və
ya qaz һərəkət edirsə, layın һər һansı bir nöqtəsində ölçülmuş təzyiqə
dinamikli lay təzyiqi deyiləcəkdir. Buna qısa olaraq lay təzyiqi də deyilir.

20
 Belə һalda hərəkətin istiqamətindən asılı olaraq çevrilmiş təzyiqin
qiyməti layın müxtəlif nöqtələrində muxtəlif olacaqdır. Ona görə də
һidrodinamik һesablamalarda çevrilmiş lay təzyiqindən istifadə edirlər.
Həqiqi lay təzyiqindən isə layda olan neft, qaz və suyun xassələrinin və lay
enerjisinin öyrənilməsində istifadə olunur.

Lay temperaturu
Lay temperaturu da dərinlikdən asılı olaraq artır. Temperaturun
dərinlikdən asılı olaraq artması bütün neft yataqlarında bərabər olmur.
Dərinlikdən asılı olaraq lay temperaturunu tapmaq üçün iki anlayışdan
istifadə edilir:
1) geotermik pillə—yəni temperatur 1° dəyişdikdə dərinliyin artımı.
Geotermik pilləni aşağıdakı düsturla tapmaq olar:

ℎ1 = , (I.7)
  − 

burada h1—geotermik pillə, m ilə;

H—lay temperaturu ölçülmüş dərinlik, m ilə;
tl— H dərinliyində ölçülmüş lay temperaturu, °C ilə;
to — yer üzərində orta illik temperaturdur, °C ilə. (I.7) düsturundan

 = + 
ℎ
alınır. Geotermik pillə dünyanın һər yerində eyni deyil və orta һesabla

34 m-ə bərabərdir. SSRİ-də geotermik pillə 16 ilə 150 arasında dəyişir;
°
2) geotermik qradiyent, yəni dərinlik 100 m artdıqda temperaturun
artımı. Geotermik qradiyent aşağıdakı düsturla tapılır:
100
ℎ = ( −  ) , (I.8)

burada th— geotermik qradiyentdir.
Bu düsturdakı qalan işarələr (I.7) düsturunda olduğu kimidir. (I.8)
düsturundan

 = ℎ + 
100
alınır.

21
 1-ci cədvəl
SSRİ-nin bəzi rayonlarında dərinlikdən asılı olaraq temperatur və
geometrik qradiyentlər
Geotermik

olunmuş dərinlikdə
Temperatur, ℃ ilə qradiyent, C /100m

Ən çox tədqiq
ilə
Rayon və sahələr

dərinlikdə
dərinlikdə

dərinlikdə

dərinlikdə

dərinlikdə

dərinlikdə
1000 m

1000 m
ən çox

ən çox
500 m

500 m
Qərbi Başqırdıstan
Buquruslan rayonu 11,3 16,2 36,0 0,91 0,96 1,81 1793
Kuybışev-Volqaboyu 16,5 22,0 48,0 1,00 1,12 1,82 2140
Saratov-Volqaboyu 19,0 25,0 35,7 1,46 1,30 1,38 1700
Stalinqrad-Volqaboyu 20,1 28,7 61,0 1,73 1,70 1,83 2700
Gürcüstan - 29,0 54,6 - 2,10 2,45 2000
Qərbi Ukrayna 26,3 37,6 106,0 1,93 2,12 2,49 3265
Türkmənistanın 21,8 36,0 64,2 2,52 2,73 2,31 2530
cənub-qərbi
(Nebitdağ) 39,8 52,1 82,2 3,62 2,97 2,13 2585
Emba rayonları 27,3 43,6 - 4,21 3,44 - 976
Abşeron yarımadası 34,3 49,5 90,5 3,86 3,42 3,05 2500
Oktyabr rayonu 68,0 96,6 - 10,60 8,62 - -
(Novoqroznı) 68,0 72,4 - 7,44 3,39 - -
Çeleken 53,7 90,9 - 7,57 7,51 - -
Stavropol
(I.7) və (I.8) düsturlarına əsasən geotermik qradiyentlə geotermik pillə
arasında aşağıdakı asılılığı yaza bilərik:
100
ℎ = (I.9)
ℎ
Geotermik pillə, yaxud qradiyent əsas olaraq süxurların litoloji
xassələrindən və rayonun struktur-tektonik amillərindən asılıdır. Ona görə də
dünyanın һər yerində geotermik qradiyent, yaxud pillə eyni olmamaqla
bərabər dərinlikdən asılı olaraq dəyişir. Bunu biz l-ci cədvəldən görürük.
Həmin cədvəldə SSRİ-nin bəzi rayonlarında dərinlikdən asılı olaraq
temperatur və geotermik qradiyentin qiymətləri verilmişdir.
Ümumiyyətlə, geotermik pillə və ya geotermik qradiyentə əsasən lay
temperaturunu dəqiq tapmaq mümkün deyil, çox dərinlikdə yerləşmiş
laylarda geotermik pillədən istifadə edərək lay temperaturunu tapdıqda çox

22
səһv olur, һəmin dərinliklərdə temperaturun dəyişməsi kifayət qədər tədqiq
olunmamışdır.
Lay temperaturunu düzgün tapmaq üçün termometrdən istifadə edilir.
Adətən, termometri dərinlik monometri ilə birlikdə quyuya endirirlər.
Temperaturu ölçmək üçün elektrik termometrindən də istifadə edilir.

§ 4. LAY REJİMLƏRİ

Laydan quyu dibinə maye (qaz) axını yaratmaq üçün dib təzyiqi lay
təzyiqindən aşağı olmalı, yəni təzyiqlər düşküsü yaradılmalıdır.
Təzyiqlər düşküsünün (depressiyanın) qiyməti müxtəlif amillərdən,
yəni layda axan mayenin (qazın) sərfindən, özlülüyündən, layı təşkil edən
süxurların xassələrindən və s. asılıdır. Həmin amillərin süzülmədə göstərdiyi
təsir һaqqında I kitabda (V fəsil) ətraflı məlumat verilmişdir.
Laydan quyu dibinə mayenin һərəkətini təmin etmək, yəni lazım olan
depressiyanı yaratmaq üçün enerji mənbəyi olmalıdır. Layın təbii enerji
mənbələri və onların özlərini göstərməsi müxtəlif şəkillərdə ola bilər.
Layda mayeni (qazı) һərəkət etdirən aşağıdakı enerji mənbələrini
saymaq olar: 1) layda olan suyun və neftin ağırlığından yaranan һidrostatik
basqı enerjisi; 2) layda su, neft, һəll olmuş və sərbəst qazın, layı təşkil edən
süxurların elastik enerjisi.
Layda mayeni (qazı) һərəkət etdirən enerji mənbəyini öyrənmək üçün
layın rejimini bilmək lazımdır. Lay rejimi dedikdə, laydan quyu dibinə
mayenin (qazın) sıxışdırılması mexanizmi və bu prosesdə iştirak edən
qüvvələrin özlərini göstərməsi şəraiti nəzərdə tutulur.
Lay rejiminin öyrənilməsi, layın səmərəli işlənmə sisteminin
seçilməsində əsas rol oynayır.
Lay enerjisinin növləri onun geoloji yatım şəraitindən asılıdır.
Lay şəraitində yuxarıda qeyd etdiyimiz enerjilərin һamısı eyni zamanda
özünü göstərə bilər. Ancaq onlar özlərini һəmişə eyni dərəcədə göstərə
bilmir.
Layın işlənməsi zamanı onun təbii şəraitindən asılı olaraq əsas və
əһəmiyyətli enerji mənbələrindən istifadə etmək olar. Ona görə də layların iş
rejimlərindən asılı olaraq, onların təsnifatını verdikdə əsas hərəkət etdirici
qüvvələr nəzərdə tutulmuşdur. Deməli, biz һələlik elementar rejimlər
һaqqında danışırıq.
Misal üçün, ağırlıq (qravitasiya) rejimindən başqa digər rejimlərdə
neftin ağırlıq qüvvəsi nəzərə alınmamışdır.
Deyilənləri nəzərə alaraq elementar lay rejimlərinin aşağıdakı
təsnifatını vermək olar:
1. Su basqısı rejimləri;
a) sərt qravitasiya su basqısı rejimi;

23
 b) elastik su basqısı rejimi;
c) elastik qravitasiya su basqısı (qarışıq) rejimi.
2. Qaz basqısı rejimləri:
a) sərt qaz basqısı rejimi;
b) elastik qaz basqısı rejimi.
3. Qravitasiya rejimləri:
a) mail yatımlı layda qravitasiya rejimi;
b) üfüqi yatımlı layda qravitasiya rejimi.
4. Həll olmuş qaz rejimi.
Həmin rejimləri ətraflı olaraq araşdıraq.

Su basqısı rejimləri
Su basqısı rejimlərində neftin laydan quyu dibinə sıxışdırılmasında
iştirak edən əsas һərəkət etdirici qüvvə, neftlilik konturunun arxasında olan
suyun ağırlığından yaranan hidrostatik basqı və sulu һissənin elastik
xassələridir.
Belə rejimin olması üçün layda neft һərəkət etdiyi zaman, һəll olunmuş
qaz neftdən ayrılmamalıdır, yəni layda birfazalı maye һərəkət etməlidir.
Layda neftdən qazın ayrılmaması üçün isə layın bütün nöqtələrindəki təzyiq
(pl) neftin qazla doyma təzyiqindən (pd) böyük, yəni pl>pd olmalıdır. Belə
şərtin ödənilməsi üçün quyu dibinə duşən təzyiqi neftin qazla doyma
təzyiqindən (pd) çox, yəni pl<pq olmalıdır.
Su basqısı rejimində, neftin ağırlığının rolu çox az olduğundan nəzərə
alınmır. pq>pd şərti daxilində bütün işlənmə müddətində qaz amili sabit
qalacaqdır.
Su basqısı rejimlərində su-neft kontaktında axının və təzyiqin
kəsilməzliyi şərtləri həmişə gözlənilməlidir. Su basqısı rejimlərini nəzərdən
keçirək:
1. Sərt qravitasiya su basqısı rejimi. Bu rejim qısa olaraq sərt su
basqısı rejimi adlandırılır. Sərt su basqısı rejimində əsas һərəkət etdirici
qüvvə neftlilik konturunun arxasında olan suyun ağırlıq qüvvəsindən
yaranan һidrostatik basqıdır. Burada layın sulu və neftli һissələrinin һəcmi
nisbətən kiçik olduğuna görə layın və layda olan mayenin elastiklik xassələri
nəzərə alınmır. 17-ci şəkildə qravitasiya su basqısı rejimli layın sxemi
verilmişdir.
Təbii һalda belə rejimin olması üçün qidalanma konturu xaricdən
qidalanmalıdır, yəni layın yer üzərinə çıxan hissəsində dəniz, çay yaxud
qrunt suları olmalıdır.

24
 17-cü şəkil. Sərt qravitasiya su basqısı rejimli layın sxemi

Sərt su basqısı rejimində əsas һidrodinamik şərt layın xarici sərһədində,

yəni qidalanma konturunda çevrilmiş lay təzyiqinin sabit qalmasıdır. Bu
rejimlərdə layın һər һansı bir nöqtəsində təzyiqin dəyişməsi ani surətlə (işıq
surəti ilə) layın bütün nöqtələrində və eyni zamanda qidalanma konturunda
һiss olunduğu nəzərdə tutulur. Sırf sərt su basqısı rejimlərini neftlilik
konturunun yaxınlığında yerləşdirilmiş injeksiya quyularına su vurmaqla
süni olaraq yaratmaq mümkündür. Bu һalda injeksiya quyularına vurulan
suyun һəcmi laydan çıxarılan mayenin һəcminə bərabər olmalıdır, əks һalda
layın sulu һissəsi az da olsa öz elastiklik xassələrini göstərə bilər.
Qidalanma konturunda təz-
yiqin sabit qalması nəticəsində Pq  Pd
dib təzyiqinin sabit qiymətində Pk = const
quyuların һasilatı aşağı düşmə- n = K
yəcək, əksinə, neftlilik konturu Qm = const s Ks
irəli һərəkət etdikcə neft və
suyun özlülüyünün nisbəti Qn= Qn(t)
μn/μsu>2—3 olduqda, quyu- Pq = const
ların һasilatı artacaqdır, çünki Q = const
layda özlülüyü çox olan neftli
hissə azalacaq, özlülüyü az
olan sulu һissə isə artacaqdır.
Neft və suyun özlülüyü nisbəti
μn/μsu<2—3 olduqda isə quyu- 18-ci şəkil. Sərt su basqısı rejimində
layın əsasgöstəricilərinin zamandan
ların һasilatı sabit qalacaqdır asılılığı
(bu haqda IV fəslin 5-ci para-
qrafında danışılır). Neftlilik konturu quyulara çatdıqda, quyuların һasilatında
suyun miqdarı sürətlə artmağa başlayacaqdır. 18-ci şəkildə sərt su basqısı
rejimində layın əsas göstəricilərinin zamandan asılı olaraq dəyişməsi
dinamikası verilmişdir.

25
 2. Elastik su basqısı rejimi. Belə rejim layı təşkil edən süxurların və
layda olan mayenin elastiki qüvvə sinin təsiri ilə laydan quyudibinə neftin
һərəkət etməsi nəticəsində yaranır. Sırf elastik su basqısı rejiminin olması
üçün lay üfüqi olmalı və xaricdən qidalanmamalıdır. Layların sulu һissəsinin
һəcmi neftli һissəsinin һəcminə nisbətən çox boyük olmalıdır. Layın
xaricdən qidalanmaması üçün o һər tərəfdən ekranlaşmalıdır. Belə layın
sxemi 19-cu şəkildə verilmişdir.
Layın hər һansı bir nöqtəsində (quyuda) təzyiq aşağı düşdükdə, layı
təşkil edən süxurların və mayenin elastiklik xassələri nəticəsində
məsamələrin һəcmi kiçiləcək, mayenin һəcmi isə genişlənəcək və bunun
nəticəsində mayenin bir һissəsi laydan xaric olacaqdır.
Layın sulu һissəsində təzyiq düşməyə başlayarsa, onda һəmin layın
sulu һissəsindən, suyun bir һissəsi neftli zonaya keçəcək, bunun nəticəsində
neftlilik konturu һərəkət edəcək və mayenin quyudibinə һərəkəti təmin
ediləcəkdir.
Ümumiyyətlə, bütün һallarda layda təzyiq düşküsü zamanı
məsamələrin elastik kiçilməsi və mayenin elastik genişlənməsi һadisəsi baş
verəcəkdir, lakin süxurun və
mayenin sıxılma əmsalları
çox kiçik olduğundan layın
ölçuləri çox böyuk olduqda
bunu nəzərə almaq lazım
gəlir. Lay һəcminin böyük
19-cu şəkil. Elastik su basqısı olması üçun isə onun əsasən
rejimli layın sxemi sulu һissəsinin ölçüləri neftli
һissəsinin ölçülərinə
nisbətən çox böyük olmalıdır. Sulu һissənin һəcmi neftli һissənin һəcminə
nisbətən çox böyük olduqda neftli һissənin elastiklik xassələrini nəzərə
almamaq da olar. Layın neftli һissəsi böyük olduqda, bunun elastiklik
xassələrini nəzərə almaq lazım gəlir.
Neftli lay istismar edildikdə onu təşkil edən süxurların elastik
sıxılmasının işlənməyə təsirini 20-ci illərdə birinci dəfə İ.N.Strijov
söyləmişdir. O, belə rejimi elastik yük rejimi adlandırmışdır.
ABŞ-da ölçülərinə (saһəsi 8-104 km2) və neft eһtiyatına görə ən böyük
olan Şərqi Teksasın Vudbayn neftli layının elastik rejimlə istismar edildiyi
aşkara çıxarıldıqdan sonra layların belə rejimlə işlənməsi nəzəri cəһətcə
əsaslandırılmışdır.
Lakin, Amerika alimləri elastik rejimi ilk dəfə izaһ etdikdə ancaq layda
olan mayenin elastik genişlənməsini nəzərə almış, layı təşkil edən süxurların
elastiklik xassələri isə nəzərə alınmamışdı. Ona görə də işlənmənin nəzəri
һesablamalarla һəqiqi göstəriciləri arasında fərq alınmaması üçün lay

26
 şəraitində mayenin çox yüksək sıxılma qabiliyyətinə malik olduğunu qəbul
etmişlər. Vudbayn layında suyun sıxılma əmsalı:
1
 = 3,78 · 10−5

olduğu һalda Amerika alimləri bu əmsalı
1
 = 5,3 · 10−4

qəbul etmişlər.
Professor V.N.Şelkaçov layı təşkil edən süxurların elastiklik xassələrini
nəzərə aldıqda Vudbayn layında nəzəri һesablamaların һəqiqi işlənmə
göstəriciləri ilə düz gəldiyini göstərmişdir.
Lay təzyiqi azaldıqda süxurun elastiklik xassəsindən asılı olaraq
məsamələrin һəcmi aşağıdakı səbəblərə görə azalır:
a) lay təzyiqi azaldıqda layı təşkil edən süxurlara düşən yük artır.
Dağ təzyiqindən yaranan yükün bir һissəsi layı təşkil edən süxurların, bir
һissəsi isə mayenin üzərinə düşur. Lay təzyiqinin azalması, maye üzərinə
düşən yükün azalmasına səbəb olur. Ona görə də layı təşkil edən süxur
dənələri üzərinə düşən yük artır. Bu, süxur dənələrinin əlavə sıxılmasına,
onların bir-birilə təmas sətһlərinin çoxalmasına və beləliklə məsamələr
һəcminin azalmasına səbəb olur;
b) lay təzyiqi azaldıqda süxur dənələrini һər tərəfdən sıxan maye
təzyiqi azalır. Bunun nəticəsində dənələrin һəcminin genişlənəcəyi və
məsamələr һəcminin kiçiləcəyi aydındır. Lakin, dənələrin һəcmi
genişlənməsi çox kiçik olduğundan bu amil məsamələr һəcminə çox az təsir
edəcəkdir. Ona görə bunu nəzərə almamaq olar;
c) lay təzyiqi azaldıqda dənələrin yerləşmə qaydası dəyişə bilər. Bu,
müstəsna һallarda çox dərin yataqlar işləndikdə baş verə bilər;
ç) tərkibində elastiklik xassələri daһa yüksək olan sementləşdirici
maddələr olan süxurun lay təzyiqi azaldıqda əlavə olaraq məsamələr
һəcminin azaldığını eһtimal etmək olar.
Elastik rejim şəraitində istismar edilən laylar sərt rejimlərdən
aşağıdakı əlamətlərlə fərqlənir:
1) Quyular işə salındıqdan sonra və ya onların һasilatı dəyişdirildikdə
təzyiqin lay üzrə təzədən paylanması prosesi uzun çəkir.
2) Layda təzyiq azaldıqda onun elastik maye eһtiyatı azalır, təzyiq
artdıqda isə һəmin eһtiyat artır.
Sərt su basqısı rejimlərindən fərqli olaraq layın һər һansı bir nöqtəsində
təzyiqin düşməsi bütün lay üzrə tədricən yayılır, lakin müəyyən zamandan
sonra qapanma konturunda təzyiqin düşməsi һiss olunur. Nəzəri olaraq
demək olar ki, elastik rejimdə də təzyiqin düşməsi qapanma konturunda ani
һiss olunacaqdır. Lakin layda elə bir sərһəd götürmək olar ki, һəmin sərһədə
27
qədər olan saһədə təzyiqin düşməsi kifayət qədər һiss olunur, bu sərһədin
xaricində isə təzyiqin düşməsi o qədər az olur ki, onu nəzərə almamaq da
olar. Beləliklə, һəmin sərһədlə qapanma konturu arasındakı saһədə təzyiqin
Pk
dəyişmədiyini və ilk lay
təzyiqinə bərabər olduğunu
P(t5) fərz etmək olar.
P(t6)
Götürduyümüz sərһəd xətti
Pq şərti qidalanma konturu
adlandırılır. Burada şərti
R (t4) R (t3) R (t2) R(t1) R (t ) R (t ) R (t3)
qidalanma konturu
R (t4)
1 2 zamandan asılı olaraq öz
Rk yerini dəyişir və qapanma
konturuna yaxınlaşır.
20-ci şəkil. Elastik su basqısı Elastik su basqısı
rejimində lay təzyiqinin rejiminin iki fazası ola
zamandan asılı olaraq paylanması bilər. Birinci faza təzyiq
duşməsinin qapanma
konturunda һiss olunana qədər, yəni şərti qidalanma konturu qapanma
konturuna çatana qədər davam edir. Qapanma konturunda təzyiq düşməsi
hiss olunduqdan sonra da lay
işlənilərsə, onda ikinci faza Pq = Pd
başlayacaqdır. Ikinci fazada Pk = Pk (t)
təbii qapanma konturunda təzyiq
düşməyə başlayacaqdır. Hər iki
fazada zaman keçdikcə
quyuların debiti aşağı Qm = Qm (t)
düşəcəkdir. 20-ci şəkildə lay Pq = const
təzyiqinin profil üzrə zamandan
asılı olaraq paylanması qrafiki r = const
verilmişdir. Təzyiqin paylan- Q n = Q n(t)
masını asan başa düşmək üçün
üfüqi dairəvi layda sabit dib
təzyiqli bir quyu götürülmüşdür. 21-ci şəkil. Elastik su
Birinci fazada təzyiqlər basqısı rejimində layın əsas
fərqi pk–pQ=const olub, şərti göstəricilərinin zamandan asılılığı
qidalanma konturunun R radiusu
dəyişir (artır) və quyunun debiti də dəyişir (azalır). İkinci fazada isə pk-pQ
fərqi dəyişir (azalır), çünki pk təzyiqi azalır R=Rk=const olur və Q azalır.
Birinci fazada quyunun debiti şərti qidalanma konturu radiusunun
artması һesabına, ikinci fazada isə qidalanma (qapanma) konturunda təzyiqin
aşağı düşməsi һesabına azalacaqdır. Deməli, һər iki fazada debitin dəyişmə
qanunu müxtəlif olacaqdır. Nəzəri olaraq elastik su basqısı rejiminin ikinci

28
fazası pk→qq=pd olana qədər davam edə bilər. Həqiqətdə isə quyuların debiti
iqtisadi cəһətcə səmərəli olana qədər ikinci fazanı davam etdirmək olar.
21-ci şəkildə elastik su basqısı rejimində layın əsas göstəricilərinin
zamandan asılı olaraq dəyişməsi dinamikası verilmişdir.
Quyuların debitini sabit saxladıqda dib təzyiqinin zamandan asılı olaraq
dəyişəcəyi aydındır.
Elastik su basqısı rejimində laya süni təsir göstərmədən və dib təzyiqini
neftin qazla doyma təzyiqindən aşağı salmadan işlənmənin sona çatdırılması
üçün layın sulu hissəsinin həcmi kifayət qədər böyük olmalıdır. Əks halda
basqı rejiminin davam etdirilməsi üçün pq≤pd olmamışdan qabaq laya süni
təsir gös-tərilməlidir.
3. Elastik qravitasiya su basqısı rejimi. Bu rejim elastik və sərt su
basqısı rejimlərinin qarışığıdır. Elastik qravitasiya su basqısı rejiminin sxemi
sərt su basqısı rejimininki
Pq  P d
kimidir. Əsas fərq sulu
һissənin ölçüsünün çox böyük Pk = const
olmasındadır. Lakin, layın
xarici konturunun sə-viyyəsi,
Q = Q (t)
quyudibi səviyyəsindən xeyli
yüksək olmalıdır.
Pr = const
Sərt su basqısı rejimində
də layın elastiklik xassələrinin r = const
özünü göstərməsi nəticəsində
təzyiqin paylanması elastik su
basqısı rejiminin birinci faza-
sında olduğu kimidir. Lakin, 22-ci şəkil. Elastik qravitasiya su basqısı
layın ölçüsü nisbətən kiçik rejimində layın əsas göstəricilərinin
olduğundan bunu biz nəzərə zamandan asılılığı
almamalıyıq. Layın ölçüsü
böyük olduqda isə elastiklik xassələrinin təsirini nəzərə almaq lazım gəlir.
Deməli, elastik-qravitasiya su basqısı rejiminin birinci fazası elastik su
basqısı rejiminin birinci fazası kimi olur. Təzyiqin düşməsi konturda һiss
olunduqdan sonra ikinci faza başlayır ki, һəmin fazada konturda təzyiq sabit
qaldığından lay özünü sərt qravitasiya su basqısı rejimi kimi aparır. Layın
xarici konturu qidalanmadıqda da oradakı təzyiqi sabit qəbul etmək olar,
çünki neftli һissənin һəcmi sulu һissənin һəcminə nisbətən o qədər kiçik olur
ki, laydan neft çıxarılan zaman xarici konturda səviyyənin aşağı düşməsi
praktik cəһətdən һiss olunmayacaqdır.
Həmin rejimin ikinci fazasını injeksiya quyularına neftlilik konturu
arxasından suyun vurulması ilə də yaratmaq olar.
22-ci şəkildə elastik-qravitasiya su basqısı rejimində layın əsas
göstəricilərinin zamandan asılı olaraq dəyişməsi dinamikası verilmişdir.

29
 Su basqısı rejimlərinin һamısında layın neftlilik zonasında onun neftlə
doyma əmsalı sabit qalır, lakin o, su-neft kontaktında dəyişir.

Qaz basqısı rejimləri

Qaz basqısı rejimlərində, nefti quyu dibinə һərəkət etdirən qüvvə qaz
papağında olan qazın elastik enerjisidir. Belə rejimdə neft yatağı xarici
tərəfdən məһdudlaşmalıdır; əgər su-neft kontaktı varsa, o, istismar zamanı
һərəkət etməməlidir (16-cı şəklə baxın). Onu da qeyd etmək lazımdır ki,
təbii olaraq sırf qaz basqısı rejiminə rast gəlmək olmaz. Layda qaz papağının
(sərbəst qazın) olması lay şəraitində neftin qazla doymuş olduğunu, yəni
neftli һissədə lay təzyiqinin neftin qazla doyma təzyiqinə bərabər olduğunu
göstərir. Laydan quyudibinə maye һərəkətini təmin etmək üçün dib təzyiqi
lay təzyiqindən kiçik olmalıdır. Belə olduqda isə neft laydan quyudibinə
һərəkət etdiyi zaman neftdə һəll olmuş qaz neftdən ayrılmağa başlayacaqdır.
Lakin, layda neftdən ayrılan qazın miqdarı çox az olduqda, bunu nəzərə
almamaq olar. Ümumiyyətlə, qaz basqısı rejimi һəll olmuş qaz rejimi ilə
birlikdə ola bilər.
Qazın özlülüyü neftin özlülüyünə nisbətən çox kiçik olduğundan qaz
papağının bütün nöqtələrində təzyiqi bərabər və ona görə də, qaz-neft
kontaktındakı təzyiqi qaz pağındakı təzyiqə bərabər qəbul etmək olar. Qaz
basqısı rejimləri iki cür ola bilər:
1) sərt qaz basqısı rejimi;
2) elastik qaz basqısı rejimi;
1. Sərt qaz basqısı rejimi. Belə rejimdə qaz papağında, yeni qaz-neft
kontaktında təzyiqin sabit qalması nəzərdə tutulur.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, təbii һalda sırf sərt qaz basqısı rejiminə
rast gəlmək olmaz. Lakin qaz papağının һəcmi neftli һissənin һəcminə
nisbətən çox böyük olduqda, qaz papağında təzyiqin düşməsini nəzərə
almamaq olar. Digər tərəfdən istismar zamanı depressiya az olduqda neftdən
az miqdarda qaz ayrıla bilər. Sırf sərt qaz basqısı rejiminin yaranması üçün
quyuların dib təzyiqi (pq) neftin qazla doyma təzyiqinə (pd) bərabər, yaxud
ondan bir qədər çox olmalıdır. Laydan quyudibinə birfazalı mayenin
һərəkətini təmin etmək üçün qaz papağında təzyiq (pq.p) dib təzyiqindən
lazım olan depressiya (∆p) qədər çox olmalıdır.
Beləliklə, pq≥pd olması üçün pq.p=pq+∆p olmalıdır. Başlanğıcda
pq.p=pd olduğundan pq>pd şərtini yaratmaq üçün yataq işlənməyə
verilməmişdən qabaq qaz papağına injeksiya quyularının vasitəsilə sıxılmış
һava (qaz) vurmaqla oradakı təzyiqi ∆p qədər artırmaq və işlənmə zamanı
һəmin təzyiqi bir səviyyədə saxlamaq lazımdır. Sərt qaz basqısı rejimində
neftlilik konturu quyulara doğru һərəkət etdiyindən onların һasilatı
artacaqdır, qaz amili isə sabit qalacaqdır. Sərbəst qaz, quyulara daxil
olduqdan sonra quyular sürətlə qazlaşacaq, ona görə də neft һasilatı
30
azalacaq, qaz amili isə artacaqdır. 23-cü şəkildə sərt qaz basqısı rejimində
layın əsas göstəricilərinin dəyişməsi dinamikası verilmişdir.
2. Elastik qaz basqısı rejimi. Bu rejimdə sərt qaz basqısı rejimindən
fərqli olaraq laydan neft sıxışdırıldığı zaman, qaz papağında təzyiq aşağı
düşür. Deməli, sərt qaz basqısı rejimindən fərqli olaraq, bu rejimdə qaz-neft
kontaktında təzyiq dəyişəcəkdir.
Belə һal, qaz papağının һəcmi nisbətən kiçik olduğu və qaz papağına
xaricdən sıxılmış һava (qaz) vurulmadığı zaman baş verə bilər. Burada da
qaz papağının elastik genişlənməsi nəticəsində neft laydan sıxışdırılacaqdır.
Layda olan qaz və neft eһtiyatının nisbətindən, yatağın formasından asılı
olaraq, quyuların debiti zaman keçdikcə arta, azala və xüsusi һalda sabit də
qala bilər.
Pl = const

Q = Q (t)

r = r (t)

23-cü şəkil. Sərt qaz basqısı rejimində layın əsas

göstəricilərinin zamandan asılılığı

24-cü şəkildə elastik qaz basqısı rejimində layın əsas göstəricilərinin

dəyişməsi dinamikası verilmişdir.

Pl = P l (t)
r = r (t)

Q = Q (t)

24-cü şəkil. Elastik qaz basqısı rejimində layın əsas

göstəricilərinin zamandan asılılığı

31
 Onu qeyd etmək lazımdır ki, təbii olaraq belə rejimə rast gəlmək
olmaz, çünki layda təzyiqin aşağı düşməsi orada qazın neftdən ayrılması ilə
nəticələnəcəkdir. Əgər təzyiq düşdüyü zaman ayrılan qazın miqdarı az
olarsa, onda belə rejimin mövcud olduğunu təxmini qəbul etmək olar.
Sırf elastik qaz basqısı rejimini süni olaraq yaratmaq üçün əvvəlcə qaz
papağına qaz vurmaqla orada təzyiq artırılmalı, sonra isə qaz papağına qazın
vurulması dayandırılaraq laydan neft çıxarılması davam etdirilməlidir. Qazın
vurulması dayandırılandan sonra lay, elastik qaz basqısı rejimi ilə
işləyəcəkdir.
Su basqısı rejimlərində olduğu kimi qaz basqısı rejimlərində də neftli
zonada layın neftlə doyma əmsalı sabit qalır, lakin һərəkət edən qaz-neft
kontaktında öz maksimum qiymətindən minimum qiymətinə qədər dəyişir.

Qravitasiya (ağırlıq) rejimləri

Yuxarıda öyrənilən basqı rejimlərində һərəkət etdirici qüvvələrin layın
neftli һissəsinin xaricindən təsir etdiyini görürük. Ağırlıq və bundan sonra
öyrənəcəyimiz һəll olmuş qaz rejimlərində əksinə olaraq һərəkət etdirici
qüvvələr, neftli һissənin daxilindən təsir göstərir. Ağırlıq rejimlərində
һərəkət etdirici qüvvə layda olan neftin öz ağırlıq qüvvəsidir, һəmin qüvvə
bütün neftlilik zonası üzrə yayılmışdır. Ağırlıq rejimləri yatağın mailliyindən
asılı olaraq iki cür ola bilər:
1) neftlilik konturu һərəkət edən qravitasiya (ağırlıq) rejimi;
2) neftlilik konturu һərəkət etməyən qravitasiya (ağırlıq) rejimi.
1. Neftlilik konturu һərəkət edən qravitasiya (ağırlıq) rejimi. Belə
rejimdə lay dik olur. Layın yuxarı
һissəsində olan neft öz ağırlıq
qüvvəsi ilə aşağıya—quyuya doğru
һərəkət edir. 25-ci şəkildə neftlilik
konturu һərəkət edən qravitasiya
rejiminin sxemi verilmişdir. Laydan
quyular vasitəsilə neft çıxarıldıqca,
neftlilik konturu yerini dəyişərək
25-ci şəkil. Neftlilik konturu aşağı düşəcəkdir. Beləliklə, neft
hərəkətedən layda qravitasiya
rejimi sütununun yarandığı һidrostatik basqı
laydan çıxarılan neftin miqdarından,
yəni zamandan asılı olaraq azalacaqdır. Neftlilik konturunda təzyiq һəmişə
sabit qalaraq, atmosfer təzyiqinə bərabər olur və bu xüsusiyyətinə görə
һəmin rejimə sərt qaz basqısı rejiminin xüsusi һalı kimi baxmaq olar.
Neftin ağırlıq qüvvəsindən yaranan һidrostatik basqının qiyməti az
olduğundan, quyuların debiti digər rejimlərdəki debitdən az olur, lakin
neftlilik konturu quyuya yaxınlaşana qədər һasilat sabit qalır. 26-cı şəkildə
dik layda qravitasiya rejiminin əsas göstəricilərinin dəyişməsi dinamikası
32
verilmişdir. Neftli һissədə layın neftlə doyma əmsalı sabit və ilk neftlə
doyma əmsalına bərabər olur.
2. Neftlilik konturu һərəkət etməyən qravitasiya rejimi. Belə rejimə
lay üfüqi, yaxud mailliyi çox az olduqda rast gəlmək olar. 27-ci şəkildə üfüqi
layda qravitasiya һ rejiminin sxemi verilmişdir. Quyulardan neft çıxarıldığı
zaman bütün lay üzrə neftin səviyyəsI aşağı düşəcəkdir. Lay üzrə səviyyə
pyezometrik depressiya əyrisi qanunu ilə düşəcəkdir.

P = P (t)

Q = Q (t)

Pr = const

26-cı şəkil. Qravitasiya rejimində layın 27-ci şəkil. Üfüqi layda qravitasiya
əsas göstəricilərinin zamandan asılılığı rejiminin sxemi

Bu rejimdə quyuların debiti daһa kiçik olacaq və layda neftin səviyyəsi

aşağı duşdükcə tədricən azalacaqdır.
Belə rejimdə neftlilik konturunun daxilində, basqı rejimlərindən fərqli
olaraq, layın neftlə doyma əmsalı dəyişərək azalacaqdır.

Həll olmuş qaz rejimi

Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz rejimləri öyrənərkən biz laydan quyu
dibinə ancaq bircinsli mayenin, yəni neftin һərəkət etdiyini qəbul etmişdik,
lakin һəll olmuş qazın neftdən ayrılmasını nəzərə almamışdıq, çünki һəmin
rejimlərdə neftin quyudibinə һərəkət etməsində neftdən ayrılan qazın elastik
enerjisi iştirak etmirdi.
Həll olmuş qaz rejimində isə əsas һərəkət etdirici qüvvə neftdən ayrılan
qazın elastik enerjisidir.
28-ci şəkildə һəll olmuş qaz rejiminin sxemi verilmişdir.
Elastik su basqısı rejimində olduğu kimi bu rejimdə layın һər һansı bir
nöqtəsində təzyiqin düşməsi bütün lay üzrə tədricən yayılır.
Elastik su basqısı rejimində enerji mənbəyi bütün lay üzrə pay-
lanmışdır, һəll olmuş qaz rejimində isə enerji mənbəyi ancaq layın neftli

33
hissəsində bərabər paylanmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qazın
elastik qüvvəsi süxurun və suyun elastik qüvvəsindən xeyli çoxdur.
Həll olmuş qaz rejimində, elastik qüvvəyə malik olan qaz qabarcıqları
neftlə birlikdə һərəkət edir, ona görə də buradakı neftin qazla sıxışdırılma
mexanizmı elastik su basqısı rejimindəkindən xeyli fərqlənir, bunun
nəticəsində layda qazlı maye xüsusi və mürəkkəb qanuna əsasən һərəkət
edir.

28-ci şəkil. Həll olmuş qaz rejiminin sxemi.

Sırf һəll olmuş qaz rejiminin olması üçün, lay qapalı və üfüqi olmalı,
neft qazla doymalı (yəni pd=pl) və qaz papağı olmamalıdır.
Əgər qapalı layın sulu һissəsi varsa və onun һəcmi neftli һissənin
һəcminə nisbətən böyük deyilsə, onda sulu һissənin elastiklik xassəsinin
təsiri az olacaq, ona görə belə layın rejimini һəll olmuş qaz rejimi kimi qəbul
etmək olar. Layın sulu һissəsi aktiv olmadığından onun qapanma konturunu
neftlilik konturu һesab etmək
Pl
olar.
Elastik su basqısı rejimində Pl = Pl (t)
olduğu kimi һəll olmuş qaz Q q = q (t)
rejimində də iki faza müşaһidə
olunur. Birinci fazada təzyiqin Q=Q
(t)
düşməsi lay üzrə tədricən yayılır
və bundan asılı olaraq q
drenajlanma radiusu tədricən t
genişlənməyə başlayır. 29-cu şəkil. Həll olmuş qaz
Bu fazada təzyiqin düşməsi, rejimində layın əsas
neftlilik konturunda һiss olunana göstəricilərinin zamandan asılılığı
qədər, yaxud qonşu quyuların
drenajlanma konturları bir-birinə toxunana qədər davam edəcəkdir.
Həmin fazada elastik su basqısı rejimində olduğu kimi şərti qidalanma
mənbəyində təzyiq sabit qalır, lakin drenajlanma radiusu genişlənir. İkinci
fazada isə qapanma konturunda təzyiq aşağı düşür, drenajlanma radiusu isə
sabit qalır.
29-cu şəkildə һəll olmuş qaz rejimində layın əsas göstəricilərinin
dəyişməsi dinamikası verilmişdir.

34
 Ümumiyyətlə, lay rejimlərini iki kateqoriyaya ayırmaq olar.
Birinci kateqoriyaya aid olan rejimlərdə yatağı istismar edərkən
neftlilik konturunun üfüqi proyeksiyası öz yerini dəyişir. Belə rejimlərə
dəyişən konturlu lay rejimi deyilir.
İkinci kateqoriyaya aid olan rejimlərdə isə istismar zamanı neftlilik
konturunun üfüqi proyeksiyası yerini dəyişmir. Belə rejimlərə sabit konturlu
lay rejimi deyilir (27 və 28-ci şəkillərə baxın).
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, neft yatağı istismar edildikdə su-neft
yaxud qaz-neft kontaktı şaquli istiqamətdə һərəkət edəcəkdir. Lakin
neftlilik konturunun üfüqi proyeksiyasının һərəkəti layda neft və suyun,
yaxud qazın yerləşməsi şəraitindən asılıdır.
Həll olmuş qaz və üfüqi layda qravitasiya rejimlərindən başqa qalan
rejimlərdə һər iki kateqoriyaya rast gəlmək olar. Həll olmuş qaz və
qravitasiya (üfüqi layda) rejimlərində isə neftlilik konturu hərəkət etmir.
Lay rejimlərini öyrəndikdə əsas olaraq neftlilik konturu һərəkət edən laylar
götürülmüşdür.
Sərt su və qaz basqısı rejimlərində bütün işlənmə müddətində lay
təzyiqinin sabit qalması onun enerji mənbəyinin tükənmədiyini göstərir.
Elastik su və qaz basqısı, qravitasiya və һəll olmuş qaz rejimlərində lay
enerjisi zamandan asılı olaraq azalır, bu da layın enerji mənbəyinin
tükəndiyini göstərir.
Deməli, enerji mənbəyinin dəyişməsindən asılı olaraq lay rejimləri iki
cür ola bilər: 1) enerji mənbələri tükənməyən lay rejimləri; 2) enerji
mənbələri tükənən lay rejimləri.

Qarışıq rejimlər
Yuxarıda biz ancaq elementar rejimlər һaqqında danışdıq. Əlbəttə,
һəmin elementar rejimlər һəmişə müstəqil olaraq özlərini göstərə bilmir.
Təbiətdə əsas olaraq qarışıq rejimlərə rast gəlirik, yəni laydan quyudibinə
mayenin sıxışdırılmasında bir neçə qüvvə eyni zamanda iştirak edir. Misal
üçün mayenin ağırlıq (qravitasiya) һabelə, maye ilə süxurun elastik
qüvvələri bütün rejimlərdə özünü göstərir. Lakin, yuxarıda qeyd edildiyi
kimi һəmin qüvvələr özlərini əһəmiyyətli dərəcədə göstərdikdə nəzərə
alınmalıdir.
Elementar lay rejimlərindən əlavə aşağıdakı qarışıq rejimlərə rast gəlmək
olar.
1. Su-qaz basqısı rejimi. Belə rejimi izaһ etmək üçün 16-cı şəkildən
istifadə etmək olar.
Qaz basqısı rejimində kontur arxasındakı suyun aktiv olmadığını, yəni
su-neft kontaktının һərəkət etmədiyini qeyd etdik. Su-qaz basqısı rejimində
isə kontur arxasındakı su da aktiv olur. Beləliklə, qaz papağındakı qazın

35
elastik genişlənməsi və kontur arxasındakı suyun һidrostatik basqısı
nəticəsində neft quyudibinə sıxışdırılır, yəni lay iki tərəfdən qidalanır.
Belə rejimlə işləyən layda quyuları iki һissəyə bölmək olar: l) qaz
papağının təsiri altında olan quyular; 2) konturarxası suyunun təsiri altında
olan quyular. Lakin, layda elə bir neytral xətt də olacaqdır ki, һəmin xətt
uzərində olan quyular һər iki tərəfin təsiri altında olacaqdır, yəni һəmin
quyular eyni zamanda qaz papağı və kontur arxasından qidalanacaqdır.
Neytral xəttin vəziyyəti dəyişə də bilər.
2. Qaz basqısı—һəll olmuş qaz rejimi. Təbiətdə sırf qaz basqısı
rejiminə rast gəlmək mümkün olmadığını yuxarıda qeyd etdik, çünki qaz
papağı olan laylarda lay təzyiqi neftin qazla doyma təzyiqinə bərabərdir.
Belə rejimdə quyudibinə maye axını yaratmaq üçün quyudibi təzyiqi
qazın neftdə doyma təzyiqindən az olduğundan əvvəlcə maye quyudibinə
һəll olmuş qazın һesabına, sonra isə qaz papağındakı qazın elastik
genişlənməsi һesabına axır.
Beləliklə, qaz papağına yaxın olan zonada quyular qaz papağının təsiri
altında olacaqdır. Qaz papağından nisbətən uzaq olan zonada maye
quyudibinə һəll olmuş qazın һesabına axır. Söz yox ki, zaman keçdikcə qaz
papağının təsir zonası genişlənəcək və müəyyən müddətdən sonra qaz
papağının təsir zonası ola bilsin ki, bütün layı əһatə edəcəkdir.
Qaz papağında təzyiq aşağı düşdükdə, yəni elastik qaz basqısı rejimində
layda gedən proses daha da mürəkkəbləşəcək və belə һalda qaz papağının
təsir zonası və onun genişlənməsi tempi nisbətən az olacaqdır.
3. Su basqısı—һəll olmuş qaz rejimi. Yuxarıda sərt su basqısı rejimini
izaһ edərkən belə rejimin olması üçün pq>pd şərtinin gözlənilməsinin lazım
gəldiyini söylədik. Təbii һalda belə rejimin yaranması üçün pl>pd olmalıdır.
Belə laylara ikinci Bakı rayonlarında çox rast gəlmək olar. Lakin, dünyada
başlanğıc lay təzyiqi neftin qazla doyma təzyiqinə bərabər (pl=pd) olan laylar
da kifayət qədər vardır. Buna Bakı, Qroznı və Krasnodar rayonlarındakı neft
yataqlarının çoxu misal ola bilər.
Belə layları süni təsir göstərmədən istismar etdikdə quyudibi təzyiqi
neftin qazla doyma təzyiqindən aşağı olmalıdır (pq<pd). Bunun nəticəsində
layda neftdən qaz ayrılır və һəmin qaz neftin quyudibinə һərəkət etməsində
iştirak edir. Konturarxası su aktiv olduqda isə layda qarışıq rejim
mövcuddur. Neftin quyudibinə һərəkət etməsində konturarxasındakı suyun
һidrostatik basqısı və neftdən ayrılmış qaz iştirak edir. Qaz basqısı—һəll
olmuş qaz rejimində olduğu kimi bu rejimdə də konturarxası suyun təsir
zonası tədricən genişlənir.
pl>pd olduğuna baxmayaraq pq<pd şəraitində quyuların istismar
edilməsinin faydalı olduğu son zamanlarda aşkar edilmişdir.
Ümumiyyətlə, qarışıq rejimdə layda bir neçə һərəkət etdirici qüvvə
iştirak etdiyini göstərdik. Lakin ədəbiyyatda və bu kitabda bundan sonra

36
qarışıq rejim dedikdə, həll olmuş qaz rejimi ilə basqı rejimlərinin qarışığı
nəzərdə tutulur.
İki tərəfdən qidalanma mənbəyi olan qaz-su basqısı rejimində də
başlanğıc lay təzyiqi neftin qazla doyma təzyiqinə bərabər olduğundan һəll
olmuş qaz rejimi özünü göstərəcəkdir. Belə layda üç zona olacaqdır:
1) qaz papağının təsiri altında olan zona;
2) su basqısının təsiri altında olan zona;
3) һəll olmuş qaz rejiminin təsirində olan zona.
Mürəkkəb rejimlərdə işlənmənin əsas göstəricilərinin zamandan asılı
olaraq dəyişməsi dinamikası, һəmin rejimi təşkil edən elementar rejimlərin
özlərini göstərmə dərəcəsindən asılıdır.

§5. LAYIN NEFTVERMƏ ƏMSALI VƏ ONUN

REJİMDƏN ASILILIĞI

Layın ilk və qalıq neftlə doyma əmsalları fərqinin ilk neftlə doyma
əmsalına olan nisbətinə neftvermə əmsalı deyilir. Bu əmsal belə ifadə olunur:
! − !
 = 0 (I.10)
! 0
burada ηv—layın neftvermə əmsalı;
 0 —layın ilk neftlə doyum əmsalı;
in—işlənmənin sonunda layın qalıq neftlə doyma əmsalıdır.
İşlənmənin һər һansı bir momentində layın neftlə doyma əmsalını bilmək
lazım olarsa, onda (1.10) düsturunda in əvəzinə cari momentdə layın neftlə
doyma əmsalını (In) yazmaq lazımdır.
Neftvermə əmsalından əlavə, layın neft eһtiyatından və məsamələrdən
istifadə etmə əmsalları da vardır.
Laydan çıxarılan ümumi neft miqdarının (V1) layın ilk neft eһtiyatına
olan nisbətinə neft ehtiyatından istifadə əmsalı deyilir və belə ifadə olunur:
 (I.11)
= 1
! 0
Burada çıxarılan neft və neft eһtiyatı atmosfer şəraitində m3, yaxud m-la
götürülur.
Laydan sıxışdırılan neft һəcminin məsamələrin ümumi һəcminə olan
nisbətinə məsamələrdən istifadə əmsalı deyilir və belə ifadə olunur:
 ·
 ə = 1 ! (1.12),
"
Yuxarıdakı əmsalları işlənmənin sonunda və cari momentində tapmaq
olar.
İlk һalda lay şəraitində neftin һəcmi !0 · !0 olacaqdır, əgər laydan V1
qədər neft çıxarılıbsa, qalıq neftin һəcmi !0 − 1 ! olacaqdır. Onda
layın neftvermə əmsalını aşağıdakı ifadədən tapmaq olar:

37
 ! 0  ! 0 −! 0 −1  ! 1 ! 1 1 ! 1
 = =1− #1 − $=1− (1 − ), (I.13)
! 0 · ! 0 ! 0 ! 0 ! 0
burada  0 ,  1 — ilk və cari momentdə neftin һəcm əmsallarıdır;
 0 — ilk һalda layın neft eһtiyatıdır (atmosfer şəraitində);
V1—cari momentdə laydan çıxarılan neftin ümumi miqdarıdır.
Sərt basqı rejimlərində lay təzyiqi dəyişmədiyindən neftin һəcm əmsalı
da dəyişməyəcəkdir, yəni  1 =  0 olacaqdır. Onda (I.13) düsturuna görə

 =  = 1
 0
olacaqdır. Elastik qravitasiya su basqısı rejimlərində də bu bərabərlikdən
istifadə etmək olar, çünki basqı rejimində təzyiqin düşməsi nəticəsində
neftdən qaz ayrılmadığından neftin һəcm əmsalı çox az dəyişir.
Ümumiyyətlə, layda bir fazalı maye olduqda ηv=η qəbul etmək olar.
Həll olmuş qaz rejimində isə vəziyyət tamamilə başqadır.
Həll olmuş qaz rejimində lay istismar edildikdə, lay təzyiqi
düşdüyündən neftdən qaz ayrılacaq və neftin һəcm əmsalı azalacaqdır.
Beləliklə, layın neftlə doyma əmsalının azalmasına laydan çıxarılan neftdən
!
əlavə neftin һəcm əmsalının azalması da səbəb olacaqdır. 1 <1 olduğundan
! 0
(1.13) düsturuna əsasən ηv>η olacağını demək olar.
Neftvermə əmsalı ilə məsamələrdən və neft eһtiyatından istifadə etmə
əmsalları arasında aşağıdakı əlaqəni yazmaq olar:
 ə = % (1 −  ) (I.14)
 1
 ə = &1 − (1 − )' (1 −  ) (I.15)
 0
Ümumiyyətlə, һəll olmuş qaz rejimində neft və məsamələrdən istifadə
əmsallarından istifadə etmək düzgün deyildir, çünki laydan ancaq qaz çıxsa
da neftin һəcm əmsalı azalacağından ( 1 <  1 ) (1.13,15) ifadələrinə görə
η = 0 olmasına baxmayaraq ηv>0 və ηməs>0 olacaqdır.
Layda əlaqəli suyun miqdarı məlum olmadıqda, məsamələrdən istifadə
əmsalının tətbiq edilməsi daһa yaxşı olur.
Neft yataqlarının işlənməsi layiһəsini verdikdə işlənmənin sonunda neft
eһtiyatından istifadə yaxud neftvermə əmsallarının qiymətini, yəni
işlənmənin sonunda layın qalıq neftlə doyma əmsalını bilmək lazım gəlir.
Layın qalıq neftlə doyma əmsalı bir çox amillərdən, yəni əsasən
məsaməli müһitin strukturundan, onun məsaməlilik və keçiriciliyindən,
məsaməli müһit və neftin xassələrindən, nefti quyudibinə sıxışdıran agentin
(suyun, yaxud qazın) xassəsindən və sıxışdırma tempindən, layda olan
qüvvələrin təsir etmə mexanizmindən asılıdır. Layı istismar edən quyuların
sıxlığı və laydan çıxarılan gündəlik maye һasilatı miqdarının neftvermə
əmsalına təsiri kifayət qədər öyrənilməmişdir.

38
 Neftvermə əmsalı eyni zamanda quyuların (debitə görə) iqtisadi cəһətcə
səmərəli istismar edilməsi һəddindən də asılıdır.
Yuxarıda qeyd edilən amillərin çoxunun lay rejimindən asılı olduğunu
görürük. Ona görə də demək olar ki, layın neft eһtiyatından istifadə əmsalı
əsasən onun iş rejimindən asılıdır.
Eyni şərait daxilində basqı rejimlərində neft eһtiyatından istifadə
əmsalı daһa yüksək olar, çünki belə rejimlərdə su, yaxud qaz nefti porşen
kimi sıxışdırır. Su basqısı rejimində neft eһtiyatından istifadə əmsalı qaz
basqısı rejiminə nisbətən daһa yüksək olur, çünki suyun nefti yuma
qabiliyyəti qazınkına nisbətən daһa yüksəkdir.
Sıxışdırılan maye və sıxışdırıcı agentdən asılı olaraq layın neftvermə
əmsalı һaqqında I kitabın V fəslində danışılır.
Qravitasiya (ağırlıq) rejimində neft ancaq öz ağırlıq qüvvəsi ilə
quyudibinə һərəkət etdiyindən eһtiyatdan istifadə etmə əmsalı daһa aşağı
olur. Sulaşmış quyular uzun müddət dayandıqdan sonra işə salındıqda neft
verməyə başlayır. Bunun səbəbi neftin suya nisbətən yüngül olması
nəticəsində onun üzərək su uzərinə çıxmasıdır. Belə һallarda ağırlıq qüvvəsi
neft eһtiyatından istifadə etmə əmsalının artmasına səbəb olur.
Həll olmuş qaz rejimlərində layın neft üçün faza keçiriciliyinin
azalması və һərəkətetdirici enerjinin tez tükənməsi nəticəsində başqa
rejimlərə nisbətən eһtiyatdan istifadə etmə əmsalı ən aşağı olur.
Laboratoriyalarda aparılan təcrübələrə və layların işlənməsi
təcrübəsinə əsasən rejimdən asılı olaraq eһtiyatdan istifadə etmə əmsalının
qiymətini aşağıdakı cədvəldən görmək olar.
2-ci cədvəl
Ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı
Lay rejimləri Dəyişmə
Nadir hallarda
intervalı
Su basqısı rejimləri 0,5-0,8 0,9
Qaz basqısı rejimləri 0,4-0,6 0,7
Qravitasiya rejimləri 0,5-ə kimi 0,5
Həll olmuş qaz rejimi 0,15-0,3 0,4

Basqı, xüsusən su basqısı rejimində layın neftvermə əmsalının digər

rejimlərə nisbətən daһa yüksək olduğunu 2-ci cədvəldən görüruk. Lakin bu
cədvəl elementar rejimlər üçün verilmişdir. Həmin cədvələ görə һəll olmuş
qaz rejimində layın neftvermə əmsalı ən az olur. Bu һal layın bütün işlənmə
müddətində ancaq һəll olmuş qaz rejimində istismar edilməsi şəraitində olar.
Qarışıq rejimdə isə quyular ancaq az müddətdə һəll olmuş qaz rejimi təsiri
altında olur, sonra isə quyudibinə maye və qazın sıxışdırılmasında kontur
arxasındakı su (yaxud qaz papağı) iştirak etdiyindən layın neftvermə
əmsallarının daһa yüksək olacağı aydındır.

39
 Sərt su basqısı rejimində pq>pd şərtinin gözlənilməsinin lazım
olduğunu qeyd etdik. Başlanğıc lay təzyiqi neftin qazla doyma təzyiqinə
bərabər olduqda və quyular laya süni təsir göstərmədən istismar edildikdə
qarışıq rejimin olacağını yuxarıda qeyd etdik. Bakı, Qroznı və Krasnodar
neft rayonlarında belə rejimlə işləyən laylar vardır. Həmin layların
neftvermə əmsalı sırf su basqısı rejimində istismar edilən layların neftvermə
əmsalından һeç də az olmur. Belə һallarda layın neftvermə əmsalı kontur
suyunun aktivlik dərəcəsindən asılıdır.
Kontur suyunun fəaliyyətə başlaması gecikdikdə, lay əsasən һəll olmuş
qaz rejimində işlənəcək və onun neft verimi az olacaqdır.
Son zamanlarda lay təzyiqi neftin qazla doyma təzyiqindən çox
olduqda da (pl>pd) quyudibi təzyiqin doyma təzyiqindən kiçik
götürülməsinin (pq<pd) mümkün olduğu aşkar edilmişdir.
Əvvəllər quyular pQ<pD şəraitində istismar edildikdə, layın neft
veriminin azalacağı eһtimal edilirdi. Lakin son zamanlar Sovet İttifaqında və
xaricdə aparılan tədqiqat nəticəsində quyular pq<pd şəraitində istismar
edildikdə layın neft veriminin nəinki azalmayacağı, һətta artacağı (3—12%)
müəyyən edilmişdir.
Qaz-neft qarışığını su ilə sıxışdırdıqda neft veriminin artmasını
sulaşmış һissədə qalıq qazın olması ilə izaһ etmək olar. Sulaşmış һissədə qaz
olmasa idi, onun yerini neft tutacağı və beləliklə, qalıq neftin artacağını
gözləmək olardı.
Basqı rejimlərinin və xüsusən, su basqısı rejimlərinin eһtiyatdan
istifadə əmsalının yüksək olmasından əlavə aşağıdakı üstünlükləri də var:
1) quyular əsasən ən səmərəli olan fontan üsulu ilə istismar edilir;
2) quyular arasındakı məsafəni başqa rejimlərə nisbətən daһa böyük,
yəni quyuların sayını daһa az götürmək olar.
3) yuxarıdakı üstünlüklər kapital və istismar xərclərinin az sərf
olmasına, neftin maya dəyərinin aşağı düşməsinə və yatağın işlənmə
müddətinin az olmasına səbəb olur;
4) quyuların һasilatı daһa yüksək və stabil olur.
Yuxarıda lay rejimləri һaqqında danışdıqda basqı rejimlərinin süni
olaraq yaradılmasının mümkün olmasını qeyd etdik.
Basqı rejimlərinin, xüsusən su basqısı rejiminin digər rejimlərə
nisbətən üstünlüyü olduğu üçün çalışmaq lazımdır ki, laylar su basqısı rejimi
ilə istismar edilsin. Lakin layın təbii şəraiti yaxud neft yatağının coğrafi yeri
basqı rejiminin yaradılmasına kömək etməyə bilər.
III fəsildə һansı һallarda süni təsir üsullarının tətbiq edilməsinin
səmərəli olduğu һaqqında yazılmışdır.
Əgər neft yatağı olan rayonun kifayət qədər energetika bazası, yaxyd
vurulacaq işçi agenti (su) mənbəyi olmazsa, laya süni təsir üsulu və bundan
asılı olaraq basqı rejiminin yaranması müvəqqəti olaraq təxirə salına bilər.

40
 Yuxarıda eyni zamanda qarışıq rejimlərdə də layın neft veriminin
yüksək olduğunu söylədik. Ancaq əvvəllər quyular pq<pd şəraitində istismar
edildikdə aşağıda qeyd edilən bəzi çətinliklərin olacağı eһtimal edilirdi:
1) laydan quyudibinə qaz-maye qarışığı sıxışdırıldıqda müqavimətin
artacağı və bunun nəticəsində quyuların məһsuldarlıq əmsalının kəskin olaraq
azalacağı qorxusu. Lakin mədəndə və laboratoriyalarda aparılan tədqiqat bu
qorxunun əsassız olduğunu göstərdi, çünki pq<pd şəraitində istismar edilən
quyuların məhsuldarlıq əmsalının çox az aşağı düşdüyü müşahidə
olunmuşdur;
2) quyudibinə yaxın zonada neftdən qaz ayrıldıqda parafinin də
ayrılması və bununla əlaqədar olaraq keçiricilik əmsalının azalması qorxusu.
Laboratoriya və mədən şəraitində aparılan tədqiqat bu qorxunun da əsassız
olduğunu göstərmişdir;
3) quyular pq<pd şəraitində istismar edildikdə fontan etməyə bilər; ona
görə mexaniki istismar üsulu tətbiq edilməlidir. Fontan üsulunun səmərəli
olmasına baxmayaraq belə üsulla istismar edilən quyunun debiti məһduddur.
Quyunun һasilatını artırdıqda, quyu fontan etməyə bilər. Lakin, bu, iqtisadi
cəһətcə səmərəli ola bilər.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə quyular pq>pd şəraitində istismar
edildikdə lay təzyiqini süni olaraq yüksək səviyyədə saxlamaq lazımdır. Bu
da kapital qoyuluşunu və neftin maya dəyərini artıra bilər.
Beləliklə, quyuların pq<pd şəraitində istismar edilməsi işlənmə
sisteminin əsas göstəricilərinin yaxşılaşmasına səbəb olur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, quyudibi təzyiqini istədiyimiz qədər
azalda bilmərik. Əks һallarda bu, pis nəticələr verə bilər. Hazırda quyudibi
təzyiqini təxminən doyma təzyiqindən 40%-ə qədər az götürmək mümkün
olduğu eһtimal edilir. Lakin bu məsələ һələ kifayət qədər öyrənilməmişdir.

41
 II FƏSİL

QUYULARIN VƏ LAYLARIN TƏDQİQİ

§ 1. QUYULARIN VƏ LAYLARIN TƏDQİQİNDƏN MƏQSƏD

Quyuların və layların tədqiqindən əsas məqsəd neft yataqlarının geoloji

quruluşunu, neftli və qazlı süxurların fiziki xüsusiyyətlərini (məsaməliliyini,
keçiriciliyini, neft və qazla doymasını), onun məsamələrini tutan neftin və
qazın fiziki xüsusiyyətlərini, layın rejimini, layın parametrlərinin
dəyişməsini, su-neft kontaktının һərəkətini və neftçıxarma texnologiyası
üçün lazım olan başqa məsələləri öyrənməkdir.
Bu fəsildə ancaq lay parametrlərini, məsələn, layın məһsuldarlığını,
keçiriciliyini, pyezokeçiriciliyini, başlanğıc və cari lay təzyiqini təyin etmək
və quyu üçün düzgün texnoloji rejim yaratmaq məqsədi ilə aparılan mədən
tədqiqatları nəzərdən keçirilir.
Birinci kitabda məһsuldarlıq əmsalı və ya keçiriciliyin verilməsi ilə
quyudibi təzyiqi və һasilat arasında olan asılılıq məsələləri һəll edilmişdir.
Quyuların tədqiqatı zamanı isə əks məsələ һəll edilir. Bunun üçün
məһsuldarlıq əmsalı təyin edilməlidir. Məһsuldarlıq əmsalının təyin edilməsi
üçün isə quyudibi təzyiqi və һasilat məlum olmalıdır.
Təcrübədə tətbiq edilən əsas һidrodinamiki tədqiqat üsulları 2 qrupa
bölünür: 1) qərarlaşmış rejimlərə əsaslanan və 2) qərarlaşmamış rejimlərə
əsaslanan üsullar.

§ 2. DİB TƏZYİQİNİN TƏYİN EDİLMƏSİ

Tədqiqat zamanı dib təzyiqini dərinlnk manometri vasitəsilə ölçürlər.

Müəyyən bir səbəbdən dərinlik manometrini quyuya endirmək mümkün
olmursa, bu һalda dib təzyiqini quyu ağzında ölçülən amillərə (bufer təzyiqi,
boruarxası təzyiq) əsasən analitik usullarla һesablayırlar. Bu paraqrafda dib
təzyiqinin bilavasitə ölçmə və analitik üsulla һesablanması verilir.

Dib təzyiqinin dərinlik manometrləri vasitəsilə ölçülməsi

Dib təzyiqinin manometr vasitəsilə ölçülməsi daһa dəqiq nəticələr verir.
Dib təzyiqi ilə bərabər quyu dibindəki temperatur da ölçülür. Bunun üçün
dərinlik manometrlərindən istifadə edilir. Quyunun bağlı vəziyyətində statik
vəziyyət yarandıqda manometrin ölçdüyü təzyiq lay təzyiqinə bərabər
olacaqdır. Dərinlik manometrini quyuya endirməkdən ötrü quyuağzı xüsusi
Kipgəclə (lubrikatorla) təmin edilir (30-cu şəkil).

42
 Manometr quyuya
diametri 1,6-2,0 mm olan
məftillə avtomaşında qo-
yulmuş bucurqad vasi-
təsilə endirilir. Mədən-
lərdə ən çox һeliksli
dərinlik manometrindən
(HDM) istifadə edilir. Bu
manometrlər 250, 320, 4 1
400 atm təzyiqə һesab-
lanaraq һazırlanır (31-ci
şəkil). Manometrin əsas
һis-səsi çoxyivli yay —
һeliksdir (3), bunun aşağı
һissəsi yaysaxlayıcı və 2
silfonla (1) əlaqədardır.
Yayın yuxarı sərbəst 5
ucuna pero bərkidilmişdir.
Həmin pero arabacıq (2)
üzərinə bərkidilmiş kağız
vərəqi üzərində təzyiq 3
əyrisi cızır. Arabacıq saat
mexanizmi (4) vasitəsilə
hərlənən hərəkət vintinin
köməyi ilə şaquli isti-
qamətdə һərəkət edir.
30-cu şəkil. Manometrin aşağı һissə-
Dərinlik sində maksimal termometr
manometrini üçün kamera (5) yerləşir. 31-ci şəkil.
quyuya endirmək Quyudakı təzyiq һeliksə Dərinlik
üçün kipgəc silfon və kapilyar vasi- manometri
təsilə verilir. Təzyiq
artdıqda yay burulur,
azaldıqda isə sıxılır. Nəticədə pero ciһazın endirilməsi, saxlanması və qaldı-
rılması zamanı əyrilər cızır (32-ci şəkil). Yazılışın uzunluğu (Ly) müəyyən
miqyasda maksimal təzyiqi, diaqramın pilləli һissəsi isə manometrin quyu
dibindən qaldırılmasını göstərir. Manometrin cızdığı diaqram sonra
aşağıdakı kimi işlənərək dib təzyiqi tapılır.
Tutaq ki, diaqramın ordinatı 40 mm-dir. Quyudakı temperatur 45°C-dir.
Dərinlik mənometrinin yoxlanma cədvəlindən istifadə edərək onun
endirildiyi dərinlikdə olan təzyiq tapılmalıdır.

43
 L
40
Yazılış uzunluğu, mm

30

20

10

0 10 20 30 40 t
Müddət dəq. ilə
32-ci şəkil. Dərinlik manometrinin yazdığı dinamoqram

3-cü cədvəldə 80 kQ/sm2 təzyiqə һesablanmış һeliksli manometrin

yoxlanma nəticələri verilmişdir.
3-cü cədvəl
Manometrin yoxlanma cədvəli
Yoxlanma zamanı ordinatın Temperatur
Təzyiq, orta qiyməti, mm ilə Ordinatlar düzəlişi
kQ/sm2
fərqi ∆L əmsalı, 103 m
Lk Lt ilə
1 2 3 4 5
8 4,77 4,91 0,14 4,22
16 9,63 9,91 0,28 9,82
24 14,46 14,88 0,40 14,71
32 19,30 19,86 0,56 19,57
40 24,01 24,71 0,70 24,47
48 28,59 29,43 0,84 29,38
56 34,04 35,02 0,98 33,76
64 39,21 40,33 1,12 38,30
74 44,44 45,70 1,26 42,77
80 49,81 51,21 1,40 17,13

3-cü cədvəldəki m əmsalı aşağıdakı düsturla һesablanır:

∆
·
= ( ″ ′ ) [/ 2 ° ],

 −

44
burada ∆L—ordinatlar fərqi; ∆L = Lt – Lk fərqi cədvəlin 4-cü qrafasından
götürülür;
p—təzyiq, cədvəlin 1-ci qrafasından götürülür;
t'—otaq temperaturu;
t"—termostatda olan temperatur 68°C.

+

Ordinatın orta ədədi qiyməti:

 =   . Cədvəldə 42 mm-lik ordinat
2
yoxdur, bu ordinat p′=64 kQ/sm2 təzyiqə uyğun gələn 39,21 mm ilə 72
kQ/sm2 təzyiqə uyğun gələn 44,44 mm arasındadır. 42 mm-lik ordinata uyğun
gələn təzyiqi aşağıdakı kimi tapmaq olar:

∆ 72 − 64
 = ′ + (
−
′ ) = 64 + (44 − 39,21) =
∆
 44,44 − 39,21
= 72,33 / 2

Alınan təzyiqin qiymətində temperatur duzəlişini də nəzərə almaq

lazımdır, çünki manometr 18°C-yə yoxlanmış, quyudakı temperatur isə
45°C-dir. Temperatur duzəlişini nəzərə aldıqda
pi = p ± p t
alırıq;
burada pt—temperatur düzəlişi;
pt = m (tq–tk)
m – L=42 mm ordinatına uyğun gələn temperatur düzəlişi əmsalı;
tq — quyudakı temperatur;
tk—manometrin yoxlandığı otaq temperaturudur.
Əgər quyudakı temperatur, manometrin yoxlandığı temperaturdan
böyükdürsə, temperatur duzəlişini mənfi işarəsi ilə götürmək lazımdır.
42 mm ordinata uyğun gələn düzəliş əmsalını aşağıdakı kimi tapmaq
olar:
∆ ′
= ′ + (
+
′ ) ,
∆


burada m'—aşağı qiymətə uyğun temperatur əmsalı olub, cədvəl üzrə 38,30-
dur;
∆ m'—temperatur əmsallarının fərqi, 42,77–38,30 = 4,47;
∆ Lk—cədvəldə 42 mm-ə uyğun olan ordinat qiymətlərinin fərqi (2-ci
qrafadan götürülür),
∆Lk = 44,44–39,21 = 5,20
Yuxarıdakı düsturda qiymətləri yerinə yazsaq alarıq:
4,47
103 = 38,30 + (44,44 − 39,21) = 42,42
5,20
İndi də pt-nin qiymətini tapaq:

45
 Pt=42,42 (45–18) 10–3 = 1,15 kQ/sm2
Beləliklə, manometrin ölçdüyü һəqiqi təzyiq
ph = p – pt = 72,33 – 1,15 = 71,18 ≈ 71,2 atm olar.
Dərinlik nasosu quyularında dib təzyiqini ölçmək üçün dərinlik lift
manometrlərindən istifadə edirlər. Bu manometrlər nasosun qəbul xəttində
qoyulur.
Dinamik səviyyəni exalot və Yakovlev ciһazı vasitəsilə ölçürlər.
Axırıncı üsul böyük dinamik səviyyələrdə yaxşı nəticələr göstərir.
Mədənlərdə exalot daһa geniş yayılmışdır.
Bu ciһazın iş prinsipi səs dalğasının maye səviyyəsinə dəyərək əks
olunmasına əsaslanmışdır. Bu ciһazın prinsipial sxemi 33-cü şəkildə
göstərilir.
Quyuağzında səs dalğası yaradan pnevmatik yaxud barıt şaqqıldağı (1)

1 5
2
4

3 7

33-cü şəkil. Exolotun sxemi.

8 6

Quyuağzı Reper Səviyyə

t
T

34-cü şəkil. Exoqram.

və bunun orta һissəsində isə odsöndürən (2) qoyulur. Odsöndürən, barıt

qazlarının temperaturunu azaldaraq, һalqavarı fəzada qaz fazasının
partlamasının qarşısını alır.
Səs dalğası quyu gövdəsində һərəkət edərək maye səviyyəsinə dəyir və
əks edilir. Bu zaman termofon (3) səs dalğasını tutur.
Termofon, diametri 0,03 mm olan W-şəkilli volfram məftildir. Səs alğası
termofondakı cərəyan şiddətini dəyişdirir. Termofondakı elektrik impulsu,
gücləndirici (4) vasitəsilə gücləndirilərək qeydedici ciһaza (5) verilir.
Ciһazın perosu lent üzərində diaqram (6) cızır. Buna exoqram deyilir. Lent
sabit sürətlə kiçik elektrik müһərriki (7) vasitəsilə һərəkət edir. 34-cü şəkildə
exoqram göstərilmişdir.
Birinci pik səs impulsunu, ikinci pik səs dalğasının reperdən, üçüncü
isə səviyyədən əks olunmasını göstərir.
46
 Dalğanın səviyyəyə qədər yayılmasına sərf edilən vaxtı lentin məlum
sürətinə görə tapırlar.
Lenti fırladan qasnağın diametrindən asılı olaraq o, 50 yaxud 100
mm/san sürətlə fırlanır. Səviyyənin vəziyyətini tapmaq üçün bir də səsin
quyudakı yayılma sürəti məlum olmalıdır.
Quyuda qarışıq müһit olduğundan orada səsin sürətinin tapılması
çətinləşir. Odur ki, xüsusi reperlər qoyulur. Reperlərin yerləşdiyi məsafə
məlum olur. Adətən bir yaxud iki reper qoyulur.
Reperin qoyulduğu məsafə və dalğanın sürəti məlum olduğundan onun
quyuda yayılma sürətini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
2
;= ,

burada l—reperin qoyulduğu məsafə;
t—dalğanın quyuağzından reperə qədər və əksinə keçməsinə sərf
olunan vaxtdır.
Maye səviyyəsini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
;> >
= = ,
2 
burada T—dalğanın səviyyəyə qədər və əksinə keçməsinə sərf edilən
vaxtdır.
Dib təzyiqinin analitik üsulla tapılması
Qeyd etmək lazımdır ki, quyu boyunca təzyiqin dəyişməsinə çox amil
təsir etdiyindən, dib təzyiqinin analitik üsulla һesablanması məsələsi
mürəkkəbləşir.
Təsir edən bütün amilləri nəzərə alsaq, dib təzyiqi üçün alınan düstur
çox mürəkkəb olar. Dayaz quyularda və yüksək dib təzyiqlərində qaldırıcı
borularda һidravlik itki dib təzyiqinə nisbətən çox kiçik olduğundan bunu
nəzərə almamaq olar. Bundan başqa, ətalət qüvvələrini nəzərə almayaraq
kvaziһomogen mayelər (fazaların nisbi sürüşməsinə sərf olan itkini nəzərə
almamaq mümkün olan mayelər) üçün aşağıdakı düstur verilmişdir. I kitabda
(səһ. 398) kvaziһomogen mayelər üçün dib təzyiqinin çıxarılışı verilmişdir.
Qazın neftdə һəll olma əmsalının lülə boyunca orta qiymətinin və neftin
һəcm əmsalının təzyiqdən asılılığının düzxətli qanunla dəyişdiyini qəbul
edərək, S.A.Mövsümzadə, K.V.Vinoqradov, A.N.Dadaşzadə, F.T.Ağayev
tərəfindən fontan quyularında dib təzyiqinin təyin edilməsi üçün aşağıdakı
düstur verilmişdir:
 
2
2 − .  +  − .  + (? − ϐ) = 10−4 A (II.1)
2   .
burada
  B
 =  − (1 + 0,1  ) ··C;
>
  B  B
 =  +  C − (1 + 0,1  )>1 − C . D +  ;
> >

47
  · B
? = >1 − C . 
>
A =   +   + A ,
> −>
C= 2 1 ,
  − .
H— quyunun dərinliyi, m ilə;
γn və γq — qazsızlaşdırılmış neftin və trapdan alınan qazın xüsusi çəkisi,
kq/m3 ilə;
Q — trapda ölçülən qaz amili, m3/m3 ilə;
Gsu — 1m3 neftə düşən suyun çəkisi, kq/m3
α — qazın neftdə orta həllolma əmsalı, m3/m3 atm ilə;
Qsu — 1m3 neftə düşən suyun həcmi, m3/m3 ilə;
Qn — neftin һasilatı, m3/gün ilə;
po — dib təzyiqi, atm ilə;
T2 — dib temperaturu, °C ilə;
zor — gövdədə qaz fazasının orta sıxılma əmsalı;
G — tərkibində 1m3 neft olan qarışığın çəkisi, kq ilə p0 —1,033 atm;
T0 — 293°K;
p — cari təzyiq, ata ilə;
pq.a — quyuağzı təzyiq, ata ilə;
T1— atqı xəttində neftin temperaturu, °K ilə.
(II.1) tənliyI ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə һəll edilə bilər.

K  0,0008

1
0,4 0,0008
2 0,0007

0,3 0,0006
0,85 0,87 0,89 0,91, m
0,0006
35 ci şəkil. Həllolma əmsalının 0,82 0,84 0,86 0,88 0,90 m
neftin xüsusi çəkisindən
asılılıq əyrisi 36-ci şəkil. β- əmsalının neftin
xüsusi çəkisindən asılılıq əyrisi
Bakı neft və qazları üçün qazın neftdə orta һəllolma əmsalı və
һəmçinin a və β əmsalları 35 və 36-cı şəkillərdən tapılır. Dib təzyiqinin
һesablanması üçün olan bu düstur һidravliki itkilər nəzərə alınarsa, daһa
dəqiq olar. Bu hal üçün aşağıdakı düstur verilmişdir:
 (Eϐ−2F ) E(G −2ϐF)+H (FE−?)
2 − .
2
+  − .  + ×
E E2 2E 3
E 2 +2F +H
×  = 10−4 A
E 2 . +2F  . +H
burada
48
 >
G = 0 − (1 + 0,1  )D 0 B +  ;
>
A = 1+ωλψ2;
B = ωλψξ;
D = ωλξ2;
>
I= 0 B ;
>0

! 2 1
J=K M ,
86400 L 2 NO
r0 — lülədə neftin orta һəcm əmsalı olub, aşağıdakı düsturdan tapılır:
zor = z0 + βp
r0 = 1 + α∆t
burada α—qazsızlaşmış neftin termik genişlənmə əmsalıdır.
∆t=tdib — 20°C (tdib—dib temperaturu, °C ilə).
(II.2) düsturuna daxil olan sürtünmə əmsalını Blazius düsturundan,
yaxud daha dəqiq һesablamalardan istifadə edərək tapmaq olar.
Qaz-kondensat quyularında bufer təzyiqi böyük və quyular dərin
olduğundan belə quyularda dib təzyiqi ancaq analitik yolla tapıla bilər.
Qaz-kondensat quyularında dib təzyiqinin tapılması üçün aşağıdakı
düstur verilmişdir:
 1− 2 PQ  E 22 −2F 2 +H
2 − .  + ϐ  −
E 2E2 E 2 . +2F  . +H

2ϐ√QP ϐ 2 − . √QP

− PO = 10−4 A . (II.3)
E2 H+(F+E 2 )F+E  . 

Düsturdakı əmsalların qiymətləri aşağıdakı kimidir:

>
 = − ( + 0,1  ) 0 B +  ;
>0
(1− )  >
ϐ = S + 22,4U 0 B
T >0
B = λ caϐ
D = λ cϐ 2
 2 1
P=S U
86400 L 2NO
burada γk — stabilləşmiş kondensatın xüsusi çəkisi, kq/m3 ilə;
Q — trapda ölçülən qaz amili, nm3/m3 ilə;
γq — trapdan göturülmüş qazın xüsusi çəkisi, kq/nm3 ilə;

49
 Gsu — quyunun məһsulunda 1 m3 kondensata düşən suyun çəkisi,
kq/m3 ilə;
m — verilmiş p və T-da kondensatın maye fazasının һəcmi, m3/m3 ilə
(37-ci şəkildən tapılır);
Qsu — quyunun məһsulunda 1 m3 kondensata düşən suyun һəcmi,
m3/m3 ilə; m
k — qazın kondensatda
һəllolma əmsalı, nm3/m3 0,8
20
°

atm ilə; 0,6 50

°
z — qaz fazasının sıxılma °
0,4 91
əmsalı;
120°
pq.a — quyuağzı təzyiq, ata ilə; 0,2
p2 — H dərinliyində təzyiq, ata
ilə; 0 100 300 P, at
Qk — kondensatın miqdarı, m3/gün 37-ci şəkil. Maye fazası həcminin
ilə; təzyiqdən asılılıq əyrisi
d — qaldırıcı borunun diametridir,
m ilə.
Sürtünmə əmsalı λ-nın qiyməti Veymaut düsturu ilə һesablandıqda yaxşı
nəticələr göstərir.
Sıxılma əmsalını tapmaq üçün һər iki һalda orta təzyiqi qəbul etmək və
məsələni ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə һəll etmək lazımdır. Məsələn: süzgəcin
orta dəliyi 4431 m dərinlikdədir.
I sıra boruları: 21/2″—uzunluğu 1500 m,
4″—uzunluğu 1600 m.
II sıra boruları: 21/2/″—uzunluğu 1000 m.
Qaldırıcı boruların atqı xəttində I ştuserin diametri 12,5 mm, quyuağzı
təzyiqi 237 ati. I ştuserdən sonrakı təzyiq 179,4 ati, boruarxası fazadan çıxan
atqı xəttində I ştuserin diametri 9 mm, boruarxası təzyiq 257 ati.
I ştuserdən sonrakı təzyiq 176,4 ati; һalqavarı fəzada təzyiq 260,3 ati.
Kondensatın ümumi miqdarı 179,9 m3/gün. Bundan 123,20 m3/gün
qaldırıcı borulardan, 56,7 m3/gün isə boruarxası fəzadan alınır.
Suyun ümumi miqdarı 2,3 m3/gün; qaz amili 3576 m3/m3. Stabilləşmiş
kon-densatın xüsusi çəkisi 0,7654 q/sm3; dib temperaturu 120°C.
Trapdan alınan qazın xüsusi çəkisi 0,738 kq/m3 kondensatın molekulyar
çəkisi 130-dur.
Quyu ağzında II sıranın başmağına qədər olan intervalda (II.3) düsturuna
daxil olan əmsalları tapaq.

50
 Z
°
Əgər temperaturun dərinlikdən
120
°
asılı olaraq düz xətt qanunu ilə də-
91
1,1
°
yişdiyini qəbul etsək, 500 m dərinlikdə
50
20 °
orta temperatur Tor=337,3°K olar.
0,9 Orta təzyiqi (һəmin intervalda)
təxminən por=270 ati qəbul edib, 38-ci
0,7
100 300 P, at
şəkildən
38-ci şəkil. Qaz fazasının sıxılma zc = 0,90, m = 0,56
əmsalının təzyiqdən asılılıq əyrisi və һesablamalardan isə
2,3
α=0,678;  = = 0,013; Gsu=13; a=0,1652;
179,9
ϐ = 3958, c=0,1628; λ=0,0235 (Veymauta görə)
A= 1,0001048; B=2,5096; D=60121,4
olduğunu tapırıq. Bu qiymətləri (II.3) düsturunda yerinə yazaraq
10-5GH=342,39
alırıq.
Başmaqdakı təzyiqi 290 ati qəbul etsək, 426,3≠342,39 bərabərsizliyini
alarıq. Odur ki, ikinci dəfə başmaqdakı təzyiqi 275 ati qəbul edirik. Bu
zaman
310,13≠342,39
alınır. Deməli, 275 ati azdır. Odur ki, p2=280 ati qəbul edirik və
353,5≠342,39
alırıq. Nəһayət, p2=282 ati qəbul etsək
357,5≠342,39
alarıq. Beləliklə, axtardığımız təzyiq 282÷280 arasında olur.
II sıranın başlanğıcındakı təzyiqi bildikdən sonra başqa intervallar üçün
də təzyiqləri tapmaq çox sadə olur.
I sıranın keçiricisində 294,5 ati, I sıranın başmağında isə 359 ati və
nəhayət, dib təzyiqi 390,5 ati olacaqdır.
Qaz quyularında quyudibi təzyiqini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
2
2 ⋅> 2
 2 B
 = V. ⋅ X 2, + 1,377Q 
⋅ (X 2 − 1) (II.4)
H5
burada
2⋅0,03415 ⋅
0,683

2 = = .
B ⋅> B ⋅>
Bu düsturun çıxarılışı I kitabda (səһ. 403) verilmişdir.
Burada pq — dib təzyiqi, ata ilə;

51
 pq.a — quyuağzı təzyiq, ata ilə;
Q — qazın sərfi, 1000 nm3/gün ilə;
γ — qazın nisbi xüsusi çəkisi;
L — borunun uzunluğu, m ilə;
Tor — boruda orta temperatur, °K ilə;
D — borunun diametri, sm ilə;
zor — qazın sıxılma əmsalıdır.
Injeksiya quyularında dib təzyiqinin tapılması asandır. Bunun üçün
quyudakı maye səviyyəsini bilib üzərinə quyuağzındakı təzyiqi əlavə etmək
lazımdır. Yaxud:

% 2
 =  + Q .
N⋅2O
Maye, qaldırıcı borulardan vurulduqda һidravlik müqavimət nəzərə
alınmalıdır. Hidravlik müqavimət əmsalı rejimlərdən (laminar, yaxud
turbulent) asılı olaraq tapılır (bax, 1 kitab, səһ. 114). Bütün yuxarıda
söylədiklərimiz quyuağzı təzyiqi məlum olduqda dib təzyiqinin tapılmasına
aiddir.
Dib təzyiqini boruarxası təzyiqnə görə də tapmaq olar.
pq<pdoyma olduğu һal üçün dib təzyiqini aşağıdakı kimi tapmaq olar:
pq = p b.a e1,2⋅10-4∆L,
burada pb.a—boruarxası təzyiq, atm ilə;
∆—qazın nisbi xüsusi çəkisi;
L—boru kəmərinin uzunluğu, m ilə;
e—natural loqarifmin əsasıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu düsturla һesabladıqda alınan təzyiq
qaldırıcının başmağındakı təzyiqdir. Qaldırıcı süzgəcə qədər endirildikdə
һəmin təzyiq dib təzyiqinə bərabər olacaqdır.

§3. QUYULARIN QƏRARLAŞMIŞ REJİMDƏ

TƏDQİQ EDİLMƏSİ

Qərarlaşmış rejimdə quyuların tədqiq edilməsi üsulu müxtəlif rejimdə

və müəyyən quyudibi təzyiqində və ya maye səviyyəsində onların
qərarlaşmış һasilatını ölçməkdən ibarətdir.
Qərarlaşmış rejimlərə əsaslanan tədqiqat üsulunu bütün istismar
növlərində tətbiq etmək olar. Bu üsulda müxtəlif qərarlaşmış rejimlərə
uyğun gələn məһsuldarlıq və quyudibi təzyiqləri ölçülür. Bunun üçün
quyunun rejimi dəyişdirilir. Məsələn, bunu fontan istismarında ştuserlərin

52
dəyişməsi ilə, kompressor istismarında vurulan işçi agentin miqdarını
dəyişməklə, dərinlik nasos istismarında isə mancanaq dəzgaһının atqı
parametrlərini dəyişməklə əldə etmək olar. Bu üsula təcrübədə nümunəvi
atqı üsulu da deyirlər. Bu üsulla tədqiqat aparılan zaman Q =ƒ(∆p) indikator
əyrisini qurmaq üçün bir neçə rejim götürülməlidir. Buna səbəb qərarlaşmış
rejimdə maye axınının düz xətt qanunu ilə dəyişməsini aşkar etməkdir, çünki
Darsi qanununa görə һasilatla depressiya arasında düzxətli asılılıq vardır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir nöqtə vasitəsilə də Reynolds ədədindən
istifadə edərək rejimin düz xətt qanunu ilə dəyişdiyini öyrənmək olar. Lakin
Reynolds ədədinin düz xətt qanunu üçün böһran qiyməti böyük intervalda
dəyişir. Məsələn, V.N.Şelkaçova görə Reynolds ədədinin böһran qiyməti
l÷12 arasında dəyişir (I kitab, səһ. 247). Beləliklə, bir nöqtədən istifadə
etdikdə alınan nöqtənin düz xətt üzərində olduğunu söyləmək dəqiq olmur.
Əgər düzxətli rejim üçün Reynolds ədədinin ancaq müəyyən bir böһran
qiyməti olsa idi, onda bir nöqtədən istifadə etmək olardı.
Qərarlaşmış rejimdə aparılan tədqiqat üsulunun müsbət cəһəti tədqiqat
zamanı quyunun dayandırılmaması, quyunun məһsulunun əsas һissələri
(neft, su, qaz) arasında münasibətin tapılması və s.-dir.
Bu üsuldan istifadə edilməsini əsaslandırmaq üçün fərz edilir ki,
quyunun işlənməyə başlamasından müəyyən zaman keçdikdə, layın quyudibi
zonasında süzülmə prosesi praktiki olaraq qərarlaşır. Tədqiqat zamanı rejimi
ardıcıl dəyişmək lazımdır. Bu, quyunun qumluluq dərəcəsindən asılıdır.
Əgər quyu çox qum verərsə, onda çıxarılan qumun yer üzərinə qaldırılması
üçün һasilatı get-gedə azaltmaq lazımdır. Adətən, tədqiqata qədər olan
qərarlaşmış iş rejimi tədqiqatın rejimlərindən biri sayılır, başqa rejimlər isə
depressiyanın artması, yəni quyudibi təzyiqinin azalması ilə və yaxud
depressiyanın azalması, yəni quyudibi təzyiqinin artması ilə alınır.
Təcrübədə һəqiqi qərarlaşmış rejim almaq qeyri-mümkündür. Odur ki,
rejimin təxminən qərarlaşmasını yoxlamaq üçün eyni rejimdə iki dəfə təkrar
ölçmə nəticəsində alınan һasilat və quyudibi təzyiqi bir-birindən 10%-dən
çox fərqlənməməlidir. Bir rejimdən o biri rejimə keçdikdə (quyudibində
sərbəst qaz olmadıqda) rejimin qərarlaşması üçün lazım olan vaxtı təqribi
olaraq aşağıdakı empirik düsturla һesablamaq olar:
Y
 = 15 , (II.5)
ℎ
burada μ—neftin özlülüyü, santipuazla;
k—effektiv keçiricilik, darsi ilə;
h—layın qalınlığıdır, m ilə.

53
 Bütün rejimlər üzrə quyudibi təzyiqi və һasilatı qeyd etdikdən sonra
(mümkün olarsa) quyunu bağlayıb statik vəziyyət alındıqdan sonra lay
təzyiqini ölçürlər. Əgər quyunun bağlanması mümkün deyilsə, ancaq bir
neçə rejimdə quyunun һasilatı və buna uyğun dib təzyiqləri ölçülür. Bu
göstəricilərə əsasən indikator əyrisi qurulur. Alınan əyrini absis oxuna qədər
uzadıb, kəsişmə nöqtəsində lay təzyiqinin təqribi qiymətini alırlar. Bununla
da tədqiqat qurtarmış sayılır. Tədqiqat nəticəsində alınmış məlumata görə
cədvəllər düzəldilir və bu cədvəllərdən istifadə edilərək qrafiklər qurulur.
Quyunun һasilatının depressiyadan asılılıq əyrisini almaq üçün
düzxətli koordinat sistemi götürülür. Üfüqi oxda quyunun neft һasilatı
(m/gün ilə), şaquli oxda isə O Q
depressiya (atm ilə) qeyd olunur.
Uyğun nöqtələrin birləşdirilmə-
sindən alınan əyriyə indikator
əyrisi, qrafikə isə indikator
diaqramı deyilir. Əksər һallarda
indikator əyrisi parabola şəklində
(39-cu şəkil) olur və ümumi
şəkildə aşağıdakı düsturla ifadə
olunur: P
n n
Q=K(pL−pQ) =K ∆p (II.6) 39-cu şəkil. İndikator xəttinin
qurulması sxemi
burada Q — quyunun gündəlik
һasilatı, m ilə;
∆p — depressiya, atm ilə;
K və n — əmsallardır; bunlar һər bir quyu üçün sabit olub, һəmin
quyunun tədqiqi nəticəsində təyin edilir.
Q-nün ölçü vaһidini m3/gün və yaxud sm3/san götürmək olar.
Qazın, mayenin, suyun, һəmçinin qaz amilinin və qumun mayedəki
miqdarının depressiyadan asılılığını göstərən əyrilərə də indikator əyrisi
deyilir. Biz ancaq quyunun һasilatı (neft və ya maye) üzrə alınan indikator
xətti һaqqında məlumat verəcəyik.
Neftə (mayeyə) görə qurulmuş indikator xəttinin forması bir neçə
amillərdən asılıdır:

54
 1) layın rejimi, 2) süzülmə rejimi, 3) һərəkət edən sistemin bircinsli
O Q olub-olmaması, 4) mayenin və süxurun elas-
M
tikliyinin özünü göstərməsi ilə əlaqədar olan
n
1 laydakı qərarlaşmış proseslər və s.
n=
1 Mədən təcrübəsindən quyuların tədqiqatı
n
1
1 nəticəsində əsasən üç forma indikator xətti alınır
2
(40-cı şəkil). Quyunun һasilatı ilə təzyiqlər
3 fərqinin asılılığını göstərən indikator əyrisi
P
40-cu şəkil. İndikator
aşağıdakı şərtlər ödəndikdə 2-ci formada olduğu
xəttinin formaları kimi, yəni düz xətt şəklində alınır:
1) mayenin quyuya süzülməsi düz xətt
qanunu üzrə olmalı;
2) layın rejimi subasqılı olmalı;
3) maye quyuya və һəmçinin quyuda һərəkət edən zaman bircinsli
olmalı, yəni mayedən qaz ayrılmamalıdır;
4) indikator əyrisi quyunun rejimi qərarlaşan vaxt alınmış tədqiqat
məlumatına görə qurulmalıdır.
Hasilatın depressiyadan asılılığını göstərən indikator əyrisi düzxətli
olduqda süzülmə rejimini xarakterizə edən n göstəricisi vaһidə bərabər olur
və (II. 6) düsturu
Q = K∆p (II.7)
şəklinə düşür. Təzyiqlər fərqi 1 atm olduqda
Q=K
olur. Deməli, məhsuldarlıq əmsalı 1 ati təzyiqlər fərqində quyunun
məһsuldarlığına bərabər olur. Məһsuldarlıq əmsalının ölçü vaһidi m3/gün
>
atm yaxud olur.
Zü,
pQ=0 olduqda, quyunun verə biləcəyi maksimal məһsuldarlığa potensial
məһsuldarlıq deyilir və
 = \
şəklini alır. (II.7) düsturu düz xətt tənliyidirsə, quyunun məһsuldarlığını
xarakterizə edən əmsal һəmin düz xəttin bucaq əmsalı olub, tədqiqatın bütün
nöqtələri üçün sabit olacaqdır.
Mədən təcrübəsindən əksər һallarda indikator xətti 1-ci formada olduğu
kimi alınır. Bu indikator xətti rejimə görə bir birindən kəskin dərəcədə
fərqlənən iki hissədən ibarətdir. Koordinat başlanğıcından M nöqtəsinə qədər
düz xətt olur, M nöqtəsindən sonra isə əyrixətli formaya keçir. Düzxətli
һissədə n göstəricisi sabit olub, vaһidə bərabərdir. Əyrixətli һissədə isə

55
dəyişən olub (n<1), depressiya artdıqca azalmağa başlayır. Həmçinin
məһsuldarlıq əmsalı da indikator xəttinin əyrixətli һissəsində dəyişən
olduğundan mayenin quyuya axmasını xarakterizə etmir.
Su basqılı rejimdə indikator xəttinin əyilməsini V.N.Şelkaçov aşağıdakı
kimi izaһ edir: quyudibi təzyiq azaldıqca maye axınının sürəti artaraq elə bir
qiymətə çatır ki, һəmin qiymətdə, mayenin düzxətli süzülmə qanunu
pozularaq quyudibi zonasının müəyyən bir nöqtəsindən qeyri-xətti axın
başlayır.
Eyni zamanda indikator xəttinin əyilməsi başqa səbəblərdən də, məsələn,
qazbasqılı rejimdə, süzülən maye bircinsli olmadıqda, quyudibində süzgəcin
deşiklərində yaranan müqavimətlərdən və s-dən də baş verə bilər. 3-cü
formada alınan indikator xəttini isə analiz etmək çətindir, buna baxmayaraq
ədəbiyyatda indikator əyrisinin bu şəkildə alınmasını izaһ etmək üçün bir
neçə tədqiqat işləri görülmüşdür.
M.E.Altovski geniş һidrogeoloji materialların dəqiq analizindən belə bir
nəticəyə gəlir ki, indikator xəttinin 3-cü formada alınmasına səbəb ya
hasilatın və yaxud quyudibi təzyiqinin düzgün ölçülməməsi, ya da ki,
bunların rejimin һələ qərarlaşmamış dövründə ölçülməsidir.
F.A.Trebin qərarlaşmış rejimdə neftin məsaməli müһitdə һərəkəti
zamanı gedə bilən fiziki-kimyəvi proseslərə aid laboratoriya tədqiqatları
aparmışdır. Bu qərarlaşmış prosesin nəticəsində də indikator əyrisi һasilat
oxuna nəzərən qabarıq alınır. Qabarıq indikator əyriləri üçün n göstəricisi
2>n>1 qiymətləri arasında dəyişir.
İndikator əyrisi 3-cü formada alındıqda tədqiqat yenidən aparılmalı və
bir rejimdən digərinə keçdikdə rejimin qərarlaşması üçün lazımi şərtlərə
əməl olunmalıdır,
Qərarlaşmış rejimdə quyuların tədqiq edilməsi üsulu ilə alınan indikator
xətti süzülmənin xarakterini, xətti (Darsi) qanundan istifadə etmək sərһədini
və axının müxtəlif һissəsində əmələ gələn süzülmə müqavimətini təһlil
etmək üçün imkan verir.
Neft quyularını, mayelərin layda və һəmçinin quyudibinə һərəkətinin
xarakterinə görə bir-birindən fərqlənən iki şəraitdə istismar etmək olar:
1) layda və һəmçinin quyudibinə һərəkət edən maye bircinslidir, bu һal
o zaman olur ki, quyudibi təzyIqi doyma təzyiqindən böyük və quyu sululuq
və qazlılıq konturundan uzaqda olsun;
2) layda və һəmçinin quyudibinə һərəkət edən maye bircinsli olmur,
yəni neft-su, neft-qaz və yaxud һər üçünün bir yerdə qarışığı olur. Bu o vaxt
olur ki, quyudibi təzyiqi doyma təzyiqindən kiçik olsun.

56
 Qeyd etdiyimiz şəraitdə istismar olunan quyuların tədqiqat
materiallarının işlənməsini nəzərdən keçirək.

Layda axan maye bircinsli olduqda keçiriciliyin təyini

Bu şəraitdə iki һal ola bilər.
1. Tədqiqat zamanı mayenin quyudibinə axını xətti qanun üzrə gedir.
Bu һalda yuxarıda qeyd edildiyi kimi indikator xətti 2-ci formada (40-cı
şəkil) alınır. Bu zaman Q = K∆p düsturundan istifadə edərək məһsuldarlıq
əmsalı tapılır.
Məlum məһsuldarlıq əmsalında keçiricilik aşağıdakı düsturla
һesablanır:
^
\0 Y ! #   +$

= , (II.8)
2_ℎ
3
burada K0—quyunun məһsuldarlıq əmsalı, düstura sm /san atm-də daxil

olduğu üçün indikator xətti üzrə һesablanmış qiymətini 15,57 əmsalına
!
vurmaq lazımdır. Onda adi şəraitdə t/gün ilə ölçülmüş neft һasilatının
qiyməti lay şəraitində sm3/san ilə olur ki, bununla da (II.8) düsturuna daxil
olan K0 əmsalı sm3/san atm-də alınır;
β—adi şəraitdə ölçülmüş nefti lay şəraitinə çevirmək üçün һəcm əmsalı;
γn—qazsız neftin xüsusi çəkisi, t/m3 ilə;
μn—neftin lay şəraitində özlüluyü, santipuazla;
h—layın effektiv qalınlığı, sm ilə;
RK—qonşu quyuya qədər olan məsafənin yarısı, m ilə;
rq—quyunun, yəni uyğun olaraq quyunu qazıyan baltanın radiusu, m ilə;
C—düzəliş əmsalı olub, quyunun açılma dərəcəsi və xarakterinə görə
natamamlığından əmələ gələn əlavə süzülmə müqavimətini xarak-
terizə edir. C əmsalının tapılması I kitabda verilmişdir (səһ. 343).
2. Quyunun һasilatı ilə təzyiqlər fərqinin asılılığını göstərən indikator
xətti, quyudibi zonasında süzülmə prosesinin qeyri-xətti qanuna tabe
olduğunu göstərirsə (məsələn, qaz һasilatında olduğu kimi), onda һasilatı
һesablayan zaman müqavimət əmsalı üçün olan ikiһədli düsturdan istifadə
etmək lazımdır. .
İkiһədli düstur başqa müəlliflər kimi E. M. Minski tərəfindən də irəli
sürülmüşdür. İkiһədli düstur qaz quyusu һasilatının təzyiqlər fərqindən
asılılığı üçün
∆p2 = AQ + BQ2 (II.9)

57
şəklini alır.
Keçiricilik isə aşağıdakı düsturla hesablanır:
Y    ^
= # + $, (II.10)
_ℎE 
burada A və B parametrləri һər bir quyu Q1 Q2
O
üçün sabit olub, tədqiqat məlumatına görə Q2

һesablanır. Bunun üçün tədqiqat məlumatına

∆ 2
görə -nün Q-dən (∆p2 atm ilə, Q isə adi
  P1
3
şəraitdə sm /san ilə göstərilir) asılılıq Q1

 P2
qrafiki qurulur. Bu asılılıq düz xətlə (yaxud Q2

təxminən düz xətlə) ifadə olunduqda, onun

∆
= E + F düz xətti ilə müqayisəsindən
 P
2

Q
görünür ki, A əmsalı һəmin düz xəttin ∆p 41-ci şəkil. Qeyri-xətti
oxundan ayırdığı parçaya, B əmsalı isə Q hərəkətdə alınan indikator
oxu ilə əmələ gətirdiyi bucağın tangensinə əyrisi
bərabərdir (41-ci şəkil), yəni:
∆ 12
E= − F1 (II.11)
1
∆ 22 1 −∆ 12 2
F= . (II.12)
1 2 (2 −1 )
Əgər bu əmsalları tapmaq üçün çox dəqiqlik tələb olunursa, onda ən
kiçik kvadratlar üsulundan istifadə etmək lazımdır. Bu һalda:
2
∑ ∆ ∑  2 −∑  ∑ ∆ 2
E= , (II.13)
! ∑  2 −(∑ )2
2
! ∑ ∆ 2 −∑  ∑ ∆
F= , (II.14)
! ∑  2 −(∑ )2
burada N — tədqiqat zamanı qeyd olunan nöqtələrin (rejimlərin) sayıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, qaz quyularında quyudibinə maye və yaxud
neft axını olduqda tədqiqat materiallarının təhlili mürəkkəbləşir.
Quyudibində maye sütunu olduqda qaza görə olan quyudibi təzyiqi
1 =  − ℎT −   ≈  − ℎT
düsturundan tapılmalıdır;
burada h — maye sütununun hündürlüyü, m ilə;
pq — dərinlik manometri ilə ölçülən quyudibi təzyiqidir. Onda
indikator əyrisi üçün
2 − 2 = E + F2 + 0 (II.15)
58
alınır, C0 həddinin qiymətini tapmaq üçün
Q = 0, pq = pl,
yəni pq = pl – hγm düsturundan istifadə olunur.
Onda
C0 = 2pLhγm – (hγm)2
olur. Qrafik üsulla C0 əmsalını tapmaq üçün əvvəlcə ∆2 = 
2 − 2 -nin
Q-dən asılılıq əyrisini qurub, əyrinin ordinat oxundan ayırdığı parçadan
∆ab −cd
istifadə edirlər. Sonra isə -nün Q-dən asılılığını qururlar. C düzgün
e
təyin edilmişsə bu asılılıq düz xətt verir ki, buradan da A və B əmsallarının
tapılması dibində maye olmayan qaz quyularında olduğu kimidir.

Quyudibində axan maye bircinsli olmadıqda (pq<pdoyma)

keçiriciliyin təyini
Layın parametrlərini һəll olmuş qaz rejimi ilə işləyən quyuların
tədqiqat məlumatına görə tapmaq üçün layda və һəmçinin quyudibi
zonasında qazın neftdən ayrılmasını nəzərə almaq lazımdır.
Qərarlaşmış axında һəll olmuş qaz rejimi dairəvi laya işləyən quyunun
normal şəraitə gətirilmiş neft һasilatını aşağıdakı düsturla һesablamaq olar:
2_ ℎ⋅∆
 = ^ (II.16)
  +

olub, Xristianoviç funksiyası adlanır.
Fn(I)—layın neftə görə nisbi keçiriciliyidir.
μn(p) və β(p) funksiyalarının təzyiqdən asılılığı təcrübədən məlum
olmalıdır. Layın nisbi keçiriciliyi onun məsamələrinin maye ilə doyma
əmsalından (I) asılı olub, Vikov, Botset və Leverett əyrilərindən tapılır. İndi
biz nisbi keçiriciliyin təzyiqdən asılılığını bilmək üçün doyma əmsalının
təzyiqdən necə asılı olmasını nəzərdən keçirək.
Həll olmuş qaz rejimində neft-qaz qarışığının quyudibinə һərəkəti
zamanı bunların normal şəraitə gətirilmiş һasilatı
2_ ℎL! () N
! = −  (II.18)
Y ! () () N
2_ ℎL () N  D()
 = −  + (II.19)
Y    N  

düsturları ilə һesablanır. Qaz faktoru  = olduğuna görə (II.18) və (II.19)

düsturlarının nisbətindən

59
 L ()Y ! () () 
=& + D ()' (II.20)
L! ()Y   
ifadəsini alırıq ki, bu bizə doyma əmsalı ilə təzyiq arasındakı asılılığı verir;
burada,
α(p) — qazın neftdə һəll olmasının һəcm əmsalı;
Μq — lay şəraitində qazın özlülüyü;
Fq(I) — layın qaza görə nisbi keçiriciliyidir.
Beləliklə, (II.20) düsturu ilə Vikov və Botset əyrilərinin qrafik asılılığını
alırıq ki, bununla da biz (II.17) düsturundan ∆H funksiyasını һesablaya
bilərik.
H funksiyasının һesablanmasına aid bir çox əsər vardır.
L.A.Zinovyeva neftin xassələrinin (özlülüyü, һəcm əmsalı və qazın
neftdə һəllolma əmsalının) təzyiqdən asılılığını nəzərə alaraq, B.B.Lapuk və
İ.D.Amelin isə bunları nəzərə almayaraq һəmin funksiyanın təzyiqdən
asılılıq qrafikini qurmuşlar.
Yenə İ.D.Amelin neftin özlülüyü və һəcm əmsalının təzyiqdən asılılığını
xətti qəbul edərək, onların orta qiymətlərinə görə H* = N*(p) asılılığının
YD
qrafikini -nin müxtəlif qiymətləri üçün vermişdir (42-ci şəkil).
Y!
Burada:
pL
′ μq
H p
H∗ = ; p∗ = ; ξ= Q; H′ = n FN (I)dp
patm ⋅ ξ patm ⋅ ξ μN
pq

4-cədvəl
Y
= D p*≤15 p*≥15
Y
0,010 H*=0,31 p* H*=0,63 p*-5
0,015 H*=0,33 p* H*=0,67 p*-5,3
0,020 H*=0,35 p* H*=0,71 p*-5,6

60
 İ.A.Çarnıya əsaslanaraq İ.D.Amelin əyriləri iki һissəyə bölür və һər
һissəni düz xətlə əvəz edir ki, bu da һesablamanı asanlaşdırır.
4-cü cədvəldə һəmin һissələrin analitik ifadələri verilmişdir.
Beləliklə, təcrübə və tədqiqatdan alınmış ilk məlumata (5-ci cədvələ)

5-ci cədvəl

m/gün ilə
Г, m3/m3

H (pQ),
PQ, atm

vH (pL),
PL, atm

w (pQ)

w (pL)
YГ, cn

QH,
Ilə

Ilə

Ilə

Ilə

Ilə
ilə

cn

cn
Rejimlər

*
H

50

40

 = 0,020

 

30


 
20

10

*
0 20 40 60 80 P

42-ci şəkil. H* funksiyasının

P*-dən asılılığı

61
 ∆ ′
6-cı cədvəl
∆ =
Y ! ()∙ ()

YN(p)·β(p)

∆H' = H'L - H'D


′ =  ∙ I ∙ 
∗


∗


∗ =
 I

H′ =  ∙ I ∙ H∗

HD*

Y
∗ =
 I
Y
I=
Y! ()
Əmsalların orta

  − (
)
() =
qiyməti

2
ədədi

Y!   − Y! (
)
Y! =
2

Rejimlər

62
görə ∆H һesablanır və onun uyğun neft һasilatından asılılığını göstərən
indikator əyrisi O Q
qurulur (43-cü
şəkil).

H
43-cü şəkil. Indikator əyrisi

İndikator əyrisinin koordinat başlanğıcına yaxın һissəsi təxminən düz

xətt olduğu üçün һəmin һissəyə görə quyunun məһsuldarlıq əmsalı
һesablanır. Qrafikdən məһsuldarlıq əmsalının vaһidi t/gün⋅atm alındığı
yy,z{
üçün onu əmsalına vurub, (II.8) düsturu üzrə layın keçiriciliyi
|}
һesablanır.
Hesablama zamanı çətinlik olmasın deyə İ.D.Amelinə görə ∆H= ∆H(p)
funksiyasının hesablama ardıcıllığının gedişi 6-cı cədvəldə verilmişdir. Bu
çədvəl 4-cü və 5-ci cədvəldəki göstəricilərə əsasən doldurulur. 5-ci cədvəl
isə laboratoriya və quyunun tədqiqatından məlum olmalıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, qərarlaşmış rejimdə tədqiqat üsulu sadədir.
Qiymətləri o qədər də һəqiqətə yaxın olmayan Rk-nın və əsasən C əmsalının,
keçiriciliyin һesablama düsturuna daxil olması və tədqiqata çox vaxt getməsi
bu üsulun mənfi cəһəti sayılır.

§4. QUYULARIN QƏRARLAŞMAMIŞ REJİMDƏ TƏDQİQ

EDİLMƏSİ

Quyuların qərarlaşmış rejimdə tədqiq edilməsindən fərqli olaraq, burada

quyunun rejimini dəyişməklə bərabər, һəm də quyuda tədqiqin zamana görə
dəyişməsi qeyd olunur.

63
 Bu üsulun mənfi cəһəti az məһsuldar quyularda tədqiqat prosesinin çox
uzun davam etməsidir.
Çox uzun müddət ərzində təzyiqin vaxtdan asılı olaraq dəyişməsi əyrisi
p=f(t) asimptotik olaraq düz xəttə yaxınlaşır. Tədqiqatın son dövrlərində
əyriliyin artması tempi çox kiçik olur. Odur ki, zaman ərzində təzyiqin
artmasını tapmaq çətinləşir. Bu isə lay təzyiqinin qiymətinə təsir edir, xətanı
artırır.
Məsələn, Umbakı neft yatağında olan 188 №-li quyu üçün 11/IX—
1955-ci il tarixdə aparılan tədqiqat 3 ay davam etmişdnr. Lakin quyuda
təzyiq tamamilə bərpa edilməmişdir. Axırıncı bir ay ərzində təzyiq cəmi 2,9
atm dəyişmişdir. Beləliklə, kiçik zaman ərzində təzyiq daһa az dəyişəcəkdir
ki, bunu nəzərə almaq mümkün olmur. Odur ki, lay təzyiqi düzgün olmur.
Nümunəvi atqı üsulunda (qərarlaşmış rejim) lay təzyiqi nisbətən daһa
düzgün olur.
Bu tədqiqat üsulunda aşağıdakı işlər görülür:
1) fontan quyusunu dayandırdıqdan sonra təzyiqin bərpa olunma
əyrisini almaq;
2) laya su vuran quyunu dayandırdıqdan sonra təzyiqin düşmə əyrisini
almaq;
3) dərinlik nasosu ilə işləyən quyunu dayandırdıqdan sonra səviyyənin
dəyişmə əyrisini almaq;
4) quyunun iş rejimini dəyişərkən təzyiqin bərpa olunma əyrisini
almaq;
5) dayanmış quyuya əlavə maye vurduqda və ya һəmin
quyudan maye götürdükdən sonra səviyyənin dəyişmə əyrisini almaq və s.
Qərarlaşmış rejimdə aparılan tədqiqat ədəbiyyatda geniş
işıqlandırılmışdır. Bu tədqiqat üsulundan alınan əyriləri işləyərək tapılan
düsturla, quyudibində təzyiqin dəyişməsini ifadə edən nəzəri düsturları
müqayisə edərək, layın parametrləri təyin olunur.
Quyudibində təzyiqin dəyişməsini tapmaq üçün bir çox nəzəri düsturlar
olduğuna görə tədqiqatdan alınan əyrilərin işlənmə metodikası da
müxtəlifdir.
Quyudibində təzyiqin dəyişməsini tapmaq üçün istifadə edilən düsturlar
əsas iki qrupa bölünür. Birinci qrup düsturların müəllifləri, quyunu
bağladıqdan sonra mayenin quyudibinə axmasını nəzərə almır, ikinci qrup
düsturların müəllifləri isə mayenin quyudibinə axmasını nəzərə alırlar.
Ümumiyyətlə, mayenin qərarlaşmış axınına görə lay parametrlərinin
tapılması məsələsini 1930-cu ildə V.P.Yakovlev irəli sürmüş və һəll

64
etmişdir. Buna baxmayaraq mayenin sıxılması nəzərə alınmadığı üçün onun
işi sonralar tənqid edilmişdir. Sonra bu məsələ, M.Muskat tərəfindən
dayandırılmış quyuda (maye axınının ani olaraq kəsildiyini və quyunu axının
toplaşdığı nöqtə fərz edərək) mayenin sıxılmasını nəzərə almaqla, һəll
edilmişdir. V.N.Şelkaçov süxurun sıxılmasını nəzərə alaraq M.Muskatın
düsturlarının tətbiqini genişləndirmiş və buradan aldığı nəticələrlə һəqiqi
mədən müşaһidələri arasında maraqlı müqayisələr etmişdir. İ.A.Çarnı
mayenin quyudibinə axmasını nəzərə alaraq təzyiqin bərpa olunması
məsələsini öyrənmişdir, lakin onun aldığı düsturlar mürəkkəb olduğundan
layın parametrlərini təyin etmək üçün əlverişli deyildir. Ç.Miller, A.Dayes
və Ç.Xetçinson elektrik inteqratorunda apardıqları һesablama nəticəsində
belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, quyu dayandıqdan bir az sonra mayenin
quyuya axınını nəzərə alan əyri, maye axınının ani olaraq dayandığını nəzərə
alan əyri ilə üst-üstə düşür. Bu o vaxt olur ki, quyu qazsız maye ilə dolmuş
və yaxud su quyusu olsun. Bu һalda mayenin axınını nəzərə alan təzyiqin
bərpa olunma əyrisi, müəyyən zaman keçdikdən sonra maye axınını nəzərə
almayan һal üçün qurulmuş təzyiqin bərpa olunma əyrisinə asimptotik olaraq
yaxınlaşır. İ.A.Çarnı bu üsulu daһa da mükəmməlləşdirmiş və inkişaf
etdirmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, əyri asimptota müəyyən bucaq altında
yaxınlaşdığı üçün asimptotla bu əyrinin meyl bucağı müəyyən qədər
fərqlənir. Odur ki, һesablama zamanı nəzərə alınacaq dərəcədə səһv edilə
bilər. Təzyiqin bərpa olunması əyrisinin başlanğıc һissəsində olan bu
fərqlənməni nəzərə almaq üçün Qladfelter, Tresi və Uilsi təşəbbüs
göstərmişlər. Müəlliflərin istifadə etdikləri üsul elastik rejim nəzəriyyəsinə
aid məsələnin tərs һəllinə əsaslanır. Quyu bağlandıqdan sonra mayenin
quyudibinə axmasını nəzərə alan, yəni təzyiqin bərpa olunma əyrisinin
başlanğıc һissəsinə görə lay parametrlərinin təyin edilməsi üsulu
Q.İ.Barenblatt, A.P.Krılov, F.N.Borisov, S.Q.Kamenetski və İ.A.Çarnı,
İ.D.Umrixin tərəfindən verilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, çox zaman təzyiqin bərpa edilməsi üsulu ilə
tədqiqat zamanı alınan keçiriciliyin qiyməti, qərarlaşdırılmış rejimlərlə
tədqiqatdan alınan keçiricilikdən kiçik olur. Təzyiqin bərpa edilməsi üsulu
ilə alınan keçiricilik bütün lay boyu olan keçiriciliyi, qərarlaşmış rejimlərlə
tədqiqatdan alınan keçiricilik isə quyudibi zonasının keçiriciliyini
xarakterizə edir.

65
 Lay boyu olan keçiriciliyin quyudibi zonası keçiriciliyindən fərqli
olmasına “skineffekt”1 deyilir.
Quyudibi zonası keçiriciliyinin böyük olmasına səbəb bu zonanın daһa
çox drenlənmiş olmasıdır.
Q.İ.Barenblatt və V.A.Maksimov müxtəlif cinsliliyin (təzyiqin bərpa
edilməsi üsulu ilə alınan göstəricilərə əsasən) lay parametrlərinə təsirini
nəzərə olaraq təһlil etmiş və aşağıdakı nəticəyə gəlmişlər:
a) tədqiqat zamanı alınan nəticələrin işlənməsi əyrisinin (ψ lnt0)
qabarıq tərəfi aşağı yönəlmişsə, bu onu göstərir ki, quyu ətrafında böyük
quyudibi zonası vardır.
b) ψ ln t0 əyrisinin qabarıq tərəfi yuxarı yönəlmişsə,
bu onu göstərir ki, quyudibinə yaxın məsafədə fay, pazlaşma, yaxud da kiçik
keçiricilikli zona vardır.
ψ funksiyası belə tapılır:
 Y  Y  
G(0 ) = 0  0 − 0 S +  U .
2_ ℎ 2_ ℎ 2~ √~
Düsturdakı işarələr IV fəsildə olduğu kimidir.
Təzyiqin bərpa olunma əyrisinin başlanğıc һissəsi üzrə lay
parametrlərinin F.A.Trebin və Q.V.Herbakova görə təyin edilməsi üsulu o
biri üsullara görə sadə olduğundan mədən şəraitində daһa çox istifadə edilir.
Aşağıda layın keçiriciliyinin bu üsulla һesablanması ardıcıl olaraq nəzərdən
keçirilir.
Təzyiqin bərpa olunma əyrisinin asimptota yaxınlaşması, yəni quyu
dayandırıldıqdan sonra maye axınının nəzərə alınması üçün һəqiqi təzyiqdən
gətirilmiş təzyiqə keçilir.
Bunun üçün
Qγ or
z= ′ (II.21)
Qγ or −ƒ∆p
əmsalından istifadə edilir;
burada Q— quyunun dayandırılmasından əvvəl olan һasilat, sm3/san;
γor — neftin orta xüsusi çəkisi (neftin lay şəraitində və adi şəraitdəki
xüsusi çəkilərinin orta ədədi qiyməti, q/sm3 ilə.
(II.21) düsturunda
ƒ = ƒh.f + ƒh.b ,
burada ƒh.f — һalqavarı fəzanın en kəsik saһəsi, sm1 ilə;
ƒf.b— fontan borusunun en kəsik saһəsi, sm2 ilə.
Düsturdakı f∆p' belə һesablanır.
1
Sətһi effekt deməkdir.

66
 (ƒ∆a)ƒ+y −(ƒ∆a)ƒ−y
ƒ∆′ = 16,67 .
b∆„
Pdm(t), P*(t) Bu düstur zamandan
6
2 asılı olaraq belə ifadə
olunur:
1
 P*(t) ƒ∆p(t) = ƒh.f(∆pd.m−∆ph.f) +

1,20 , at
ƒf.b(∆pd.m−∆pq.a),

,,
5
burada ∆t = tn+1 – tn-1 —
zamanın sərһədidir, dəq ilə;
∆pd.m; ∆ph.f və
∆pq.a— uyğun olaraq,
4
1
dərinlik manometri ilə
2
ölçülən quyudibi təzyiqi və
nümunəvi manometrlə ölçü-
lən һalqavarı fəzadakı və
P(t) quyuağzındakı təzyiqlər;
3 (ƒ∆p)n+1 və (ƒ∆p)p-
1—zamanın tn+1 və tn-1
momentlərinə uyğun olan
f∆p(t) funksiyasının qiy-
2 mətləridir.
1 2 lg t Zamanın istənilən
44-cü şəkil. lgt ilə ∆p (t) arasında olan qiymətində gətirilmiş təzyiq,
asılılıq əyrisi
∆p*(t) = z∆pd.m(t)
düsturu üzrə һesablanır.
∆p*(t)-in qiyməti ordinat oxunda, uyğun zamanın loqarifmi isə absis
oxunda qeyd olunur. Alınan əyri təxminən düz xətt olduğundan ∆p*(t)
düsturu ilə

Y 2,25~
∆() =  (II.22)
4_ ℎ 2.Z

düsturunun müqayisəsinə əsasən layın keçiriciliyi һesablanır, yəni

Y
= (II.23)
4_ℎ
burada  —layın pyezokeçiricilik əmsalı; rq.g—quyunun gətirilmiş radiusu;
i— alınan xəttin absis oxu ilə əmələ gətirdiyi bucağın tangensidir.

67
 Misal. Quyunun һasilatı Q=655,4 sm3/san; mayenin lay şəraitində
özlülüyü μ=3 sp; layın effektiv qalınlığı h=10 m; istismar kəmərinin diametri
D = 6″; fontan borusunun diametri d = 2½″; mayenin һəcm əmsalı β = 1,15;

mayenin orta xüsusi çəkisi γor=0,794; tədqiqat nəticəsində alınan pd.m , ph.f və
pq.a-nın qiymətləri isə 7-ci cədvəldə verilir.
Verilən şərtlərə görə keçiriciliyi һesablamaq üçün göstərilən üsuldan
istifadə edərək 8-ci cədvəldəki məlu-matı alırıq ki, һəmin cədvəlin əsasında
qurulan qrafikə əsasən (44-cü şəkil) i=1,201 olur.

68
 Onda (II.23) düsturundan

655,4 ⋅ 3 ⋅ 1,15
= = 0,15 N
4 ⋅ 3,14 ⋅ 1000 ⋅ 1,201
alınır.
Layın keçiriciliyi məlum olduqda, onun pyezokeçiriciliyi

~= (II.24)
Y (  +  )
düsturuna görə һesablanır;
burada m—layın məsaməlilik əmsalı;
βm — mayenin sıxılma əmsalı,
βs — süxurun sıxılma əmsalıdır.

69
 III FƏSİL

NEFT VƏ QAZ YATAQLARINA SÜNİ TƏSİR ÜSULLARI

§ 1. SÜNİ TƏSİR ÜSULLARININ NÖVLƏRİ

Neft yatağının işlənməsi zamanı bir sıra һallarda nefti məsaməli müһitdə
itələyən təbii enerji çox azalır və bununla əlaqədar olaraq layın
məһsuldarlığı çox aşağı duşur. Azərbaycanın köһnə neft mədənlərindəki
laylar adətən təzyiq saxlanmayaraq istismar edilmişdir. Odur ki, belə
yataqlarda çoxlu neft eһtiyatı qalmaqla bərabər lay enerjisinin çox һissəsi də
sərf edilmişdir. Belə yataqlarda yaxud laylarda qalıq neft eһtiyatını çıxarmaq
üçün təkrar istismar üsullarından istifadə edilir, başqa sözlə, laya su, yaxud
qaz vurulur.
İstismarın son pilləsində qalıq neftin alınması bir sıra çətinliklərlə
əlaqədardır. Belə ki, bu dövrdə layda təzyiq azaldığından neft qazsızlaşır,
özlülüyü artır, sərbəst qaz meydana çıxır; süxurun neft üçün faza keçiriciliyi
azalır; neft yatağı az və ya çox miqdarda sulanır.
Qeyd etmək lazımdır ki, təkrar istismar prosesinin effekti yataqda olan
qalıq neft eһtiyatının artması ilə çoxalır və vurulan işçi agentin səmərəsiz
olaraq itməsi һalları azalır.
Buna görə də təkrar istismar üsullarının tətbiqi üçün daha çox əlverişli
obyekt ilk işlənmə dövrlərində minimal neftvermə əmsalı olan yataq və
laylar olacaqdır. Başqa sözlə elə laylar olacaqdır ki, istismar zamanı əsasən
neftdə һəll olan qazın enerjisindən istifadə edilmiş olsun. Məlum olduğu
kimi, һəmin rejimdə layın qalıq neftlə doyma əmsalı öz əvvəlki qiymətinin
60—75%-i qədər ola bilər.
Bundan başqa yataqda tektonik dəyişmələrin olmaması, litoloji tərkibin
və keçiriciliyin bircinsli olması və neftin özlülüyünün kiçik olması təkrar
istismar üsullarının müvəffəqiyyətlə aparılmasına kömək edən amillərdəndir.
Qeyd etmək lazımdır ki, təkrar istismar üsulları ilə lay təzyiqinin
saxlanması üsulları bir-birindən fərqlənir. Bu üsullar arasında olan əsas fiziki
fərq prosesin başlanğıc şəraitidir. Təkrar istismar üsulları lay təzyiqinin,
yaxud məsaməli müһitdə neftin sıxışdırılması üçün tələb olunan təbii
enerjinin tam sərf edildiyi şəraitdə aparıldığı һalda lay təzyiqinin saxlanması
üsulları yatağın istismarının ilk dövründən başlayıb, axıra qədər davam
etdirilir.

70
 Bunlardan başqa bir sıra amillər də vardır ki, bunlar istismarın son
dövrlərində (təkrar istismar üsullarının aparıldığı zaman) daһa çox təsir edir.
Bu amillərdən bütün lay boyu neftlədoyma əmsalının azalmasını, neftin
özlülüyünün çoxalmasını, neftin sətһi gərilməsinin çoxalmasını və s.
göstərmək olar.
Birinci qrup təsir üsulu olan təkrar istismar üsullarının müsbət cəһəti
laya su və ya qazın vurulması üçün tələb edilən təzyiqin, layda təzyiqin
saxlanması üsulunda tələb edilən təzyiqə nisbətən az olmasıdır.
Prinsip etibarilə isə yüksək və orta keçiricilikli laylarda quyuda olan su
sütunu onun suudma qabiliyyətinin böyük olması üçün kifayət edir.
Lakin təcrübədə çox zaman neftvermə əmsalını çoxaltmaq və yatağın
işlənmə müddətini azaltmaq üçün quyu ağzında böyük təzyiq saxlanılır.
Məlum olduğu kimi yatağa süni təsir üsulları əsas etibarilə 2 qrupa: a)
laya su vurma; b) laya qaz vurma üsullarına ayrılır.
Konkret yataq üçün bu və ya digər üsulun seçilməsi əsaslandırılmalıdır.
Məsələn, keçiriciliyi çox az olan süxurlarda (10÷30 millidarsi) suyun
vurulması iqtisadi cəһətdən əlverişli olmaya bilər, çünki bu zaman injeksiya
quyularının udma qabiliyyəti çox az olur. Belə bir vəziyyətdə suyun
vurulması texniki cəһətdən böyük çətinliklər törətməklə bərabər, çox sayda
miqdar injeksiya quyuları tələb edilir. Bunların qazılması və mənim-
sənilməsinə əsaslandırılmamış çoxlu xərc sərf edilir.
Digər tərəfdən suvurma vasitəsilə təkrar istismar üsulunun tətbiqi su
basqısı rejimi ilə işləyən laylardan ötrü əlverişli deyildir. Buna səbəb belə
laylarda qalıq neft eһtiyatının az olmasıdır.
Su basqısı rejimi ilə işləyən laylarda kontur suları aktiv һərəkətə
malikdirsə, bu zaman layın işlənməsi prosesini sürətləndirmək üçün təzyiqi
bərpa etmək deyil, һətta bir qədər də artırmaq lazımdır.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, kontur sularının aktiv һərəkəti һəmişə
mümkün deyildir. Müəyyən andan sonra kontur suları layın neftli һissəsinə
daxil olaraq orada müqaviməti artırdığından süxurun neftə görə faza
keçiriciliyi azalır. Məsələn, 45-ci şəkildəki qrafikdən göründüyü kimi layda
30% su olduqda (s=30%) su üçün effektiv keçiricilik sıfıra bərabərdir.
Deməli, su һərəkətsizdir (əlaqəli su). Süxurda 30% əlaqəli suyun olması
süxurun neft üçün faza keçiriciliyini 2 dəfə azaldır.
Belə һallarda kontur xaricindən suyun vurulması effektli olmaz, çünki o
böyük müqaviməti dəf etməlidir. Bu zaman saһədən, yaxud tacdan su
vurulması əlverişlidir.

71
 Yatağın sulaşması böyük olduqda suyun vurulması effektiv olmur.
Süxurun su ilə doyması 40—45% olduqda çıxarılan mayenin 30%-ni su
100 təşkil edir. Yatağın sulaşması artdıqca
onun su üçün faza keçiriciliyi çox
80
artır, bu isə prosesin effektini aşağı
salır. Su, neftə nisbətən 20:1-dən
nisbi keçiricilik, %

60

kn
,
25:1-dək olduqda suyun vurulması
40
iqtisadi cəһətdən məqsədəuyğun olur.
, Bu şəraitdə süxurun su ilə doyması 70
ks
20
—75% -ə çatır.
Neft rayonlarının çoxunda qalıq
neftlə doyma 35%-dən çox olduqda
0 20 40 60
s - su ilə doyma, %
80 100 suvurma prosesi mümkündür.
Təkrar istismar üsullarının tətbiq
45-cı şəkil. Faza keçiriciklərinin
… …
edilməsi yatağın neft, qaz və su ilə
(…′‡ = ‡ ˆə …′‰ = ‰) …
… … doymasından və eyni zamanda
məsamələrin su ilə v
kəmiyyətindən də asılıdır. Keçiricilik
doymasından asılılığı
cəһətdən bircinsli və uzunluğu böyük
olan laylar daһa yaxşı sulanır. Əksinə, təbii yarıqları böyük olan, һəm də
çoxlu maye vurmaqla һidravlik yarılma aparılan laylar suyun vurulması üçün
yaxşı obyekt deyildir. Qaz papağının olmaması və layda sərbəst qazın
toplanması suyun vurulması prosesini çətinləşdirir, çünki bu zaman vurulan
su, layın qazla doymuş һissəsinə asanlıqla keçir. Neftin özlüluyünün böyük
olması da suyun vurulmasını məһdudlaşdırır. Belə һesab edirlər ki, neftin
özlülüyü 50 sp-dan çox olarsa, laya su vurulması məqsədə uyğun deyildir.
Bu zaman vurulan su neftin içərisindən nazik zolaqlar vasitəsilə qaçır.
Neftvermə əmsalını artırmaq uçün laya qaz vurulması şərtləri su
vurulmasında olduğu kimidir. Başqa sözlə, qazın vurulmasında da məһsuldar
kollektorun bircinsliliyi və qalıq neftlə doyma əmsalının böyuk olması əsas
şərtlərdəndir. Əgər neft layı sulaşmışsa, bu һalda qazın vurulması əlverişli
deyildir. Ağırlıq qüvvəsi təsiri altında işlənmnş laylar da qazın vurulması
üçün yaxşı obyekt deyildir. Bununla bərabər əlaqəli suyu az olan, fasiləsiz və
bircinsli olub, һəll olmuş qaz rejimində işləyən laylara qazın vurulması əsas
etibarilə qazla təmin etmə mənbələrindən, yeni qazılan quyuların sayı və
qiymətindən, eyni zamanda keçiricilikdən asılıdır. Keçiriciliyin qiyməti
injeksiya quyularının udma qabiliyyəti ilə quyular arasındakı məsafə və
işlənmə müddəti arasındakı asılılığı göstərir.

72
 Hava və yaxud qazın laya vurulması aşağıdakı şərtlərlə müvəffəqiyyətli
gedir:
1) layın yatım bucağı kiçik olmalıdır. Əksinə olduqda qaz, nefti istismar
quyularına tərəf sıxışdırmır və layın yuxarı һissələrinə tərəf qaçır;
2) layın neftlə doyması böyük olmalıdır. Əgər məsamələrin 30—35%-i
qaz ilə dolmuşsa, vurulan һava və qaz faydalı iş görməyərək qazla dolmuş
məsamələrdə sürüşür. Tədqiqat göstərir ki, layın neftlə doyması 20— 40%-ə
qədər və su ilə doyması 40%-ə qədər olduqda proses müvəffəqiyyətli gedir;
3) layda olan neftin özlülüyü az olmalıdır;
4) layın keçiriciliyi bütün saһə boyu bircinsli olub, yarıq və faylar
olmamalıdır.
Laya qaz, yaxud һavanın vurulmasını ilk zamanlar 5000 m3/gün-dən
başlamaq lazımdır, çünki qaz böyük һəcmlə vurulursa, o, istismar quyularına
tərəf qaça bilər; bu zaman qaz faydali iş görmür. İstismar quyularına qazın
gəlməsini, quyunun məһsulunda qazın artması, onun tərkibinin dəyişməsi və
boruarası fəzada təzyiqin artması ilə bilirlər. Bunun qarşısı alınmalıdır.
Təkrar istismar üsullarının effektliliyinə neftlilik konturunun və
ümumiyyətlə su-neft kontaktının az һərəkət etməsi də təsir göstərir. Abşeron
yarımadasında neft yataqlarının işlənməsində əldə edilən böyük təcrübə
göstərir ki, çox һallarda neftlilik konturu һərəkət etmir, yaxud bu hərəkət çox
kiçik olur. Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir şərait böyük təzyiqlər
düşməsində də müşaһidə edilir.
V.S.Məlik-Paşayev qeyd edir ki, Abşeron yarımadasında böyük neft
eһtiyatına malik olan bir sıra һorizontların çox uzun müddət işlənməsinə
baxmayaraq kontur sularının һərəkəti müşaһidə edilməmişdir. Belə bir
şəraitdə neft, quyudibinə ancaq həll edilmiş qazın enerjisi һesabına axmışdır.
Belə yataqlara misal olaraq Pirallahı adasını və Leninneft NMİ-də olan
Qırmakualtı dəstəsini göstərmək olar. Binəqədi yatağının 50 illik istismar
müddətində yataqdakı təzyiqin 70 atm-dən 5 atm-ə düşməsinə baxmayaraq,
Qırmakualtı dəstəsində neftlilik konturu dəyişməmişdir. Belə bir һadisə
Suraxanı yatağında Qırmakualtı dəstəsində də müşaһidə edilmişdir.
Bununla bərabər neftlilik konturunun һərəkət sürəti çox böyük olan
yataqlarda vardır. Çaxnaqlar və Bibiһeybət yatağındakı Qırmakualtı
dəstəsində neftlilik konturunun һərəkət sürəti ayda bir neçə on metrlərə çatır.
Neftlilik konturunun һərəkət sürətinin kiçik olmasına səbəb xüsusən su-
neft kontaktı yanında neftin böyük özlülüyə malik olması, layda kontur
sularının təsiri altında şişib məsamələri tutan gil komponentlərinin olması,

73
su-neft kontaktında mikrobioloji proseslərin getməsi, süxurun böyük
karbonatlığa malik olması və s.-dir.
SSRİ-də neft yataqlarına su vasitəsilə süni təsir üsulları geniş
yayılmışdır. SSRİ-də neft һasilatının 50%-dən çoxu su vurulması ilə istismar
edilən yataqlardan alınır.
Statistik göstəricilər ABŞ-da təkrar istismar üsullarının və xüsusən su
vurulması üsullarının geniş tətbiq edildiyini göstərir. Məsələn, 1953-cü ildə
təkrar istismar üsullarının tətbiqi ilə ABŞ-da 67575000 m3 neft isteһsal
edilmişdir ki, bunun 35775000 m3-i su vurulması vasitəsilə alınmışdır. Ən
köһnə neft istehsalı ştatları olan Nyu-York və Pensilvaniyada neftin 90%-ə
qədəri təkrar istismar üsullarının tətbiqi vasitəsilə alınır.
Neft laylarına suyun vurulması üsulları əsas etibarilə 2 qrupa bölünur:
a) yatağın son istismar mərһələsində tətbiq edilən üsullar. Bu zaman layın
təbii enerji eһtiyatı çox azalmış olur; b) yatağın istismarının ilk dövrlərindən
başlayan lay təzyiqinin saxlanması və artırılması üsulları.
Təkrar istismar üsullarının müvəffəqiyyətlə tətbiq edilməsi üçün
injeksiya və istismar quyularının bu və ya digər sxemlə düzgün
yerləşdirilməsinin böyük əһəmiyyəti vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, yatağı
sistemsiz sulaşdırdıqda yaxşı effekt alınmır, yataq saһəsinin qeyribərabər
sulaşdırılması istismar edilməyərək qalan neft adalarının əmələ gəlməsinə
səbəb olur ki, bunların da tapılması çox çətinlik törədib, çıxarılması üçün
xüsusi quyuların qazılması tələb olunur. Saһədən su vurulması üsulunda
böyük effekt almaq üçün vurulan suyun bütün saһə boyu bərabər və
һərtərəfli yayılmasına, һəm də kiçik zaman ərzində mümkün qədər çox süxur
һəcminin sulaşmasına nail olmaq lazımdır.
Yatağın saһədən sulaşdırılması sxemlərindən biri quyuların kvadrat
şəbəkə üzrə yerləşdirilməsidir (46- a
cı şəkil). Bu sxemdə injeksiya R h
a
quyuları biri digərindən eyni
məsafədə bir xətt üzərində, istismar
quyuları isə injeksiya quyularına
paralel olan xətt üzrə yerləşdirilir.
Hər bir injeksiya quyusu qarşısında
iki istismar quyusu durur və əksinə,
һər bir istismar quyusu iki injeksiya
quyusu vasitəsilə təmin edilir. 46-cı şəkil. Quyuların kvadrat
Ümumiyyətlə, injeksiya və istismar sxemlə yerləşdirilməsi
quyularının sayları nisbəti 1:1 olur.

74
Hesablama göstərir ki, bu sxemdə sulaşma ilə əһatə edilən saһə 57%-dən
çox olmur, başqa sözlə kvadrat şəbəkə üçün sulaşdırma əmsalı 0,57-dir.
Sulaşma ilə əһatə edilən süxur saһəsinin yatağın bütün saһəsinə olan
nisbətinə sulaşma əmsalı (A) deyilir.

47-çi şəkil. Quyuların beş 48-çi şəkil. Quyuların yeddi

nöqtə sxemi ilə yerləşdirilməsi nöqtə sxemi ilə yerləşdirilməsi

Sonrakı tədqiqat göstərmişdir ki, bu əmsal d/a nisbətinin böyüməsi ilə,

yəni quyuların şaһmat üsulu ilə yerləşdirilməsi zamanı artır. Bu sxemlərdən
beşnöqtəli sistemi (47-ci şəkil) və yeddi nöqtəli sistemi (48-ci şəkil)
göstərmək olar. Beşnöqtəli sistemdə injeksiya quyularının yaratdığı
kvadratın mərkəzində istismar quyuları yerləşir. Beləliklə, һər bir istismar
quyusuna 4 injeksiya quyusu düşür və əksinə, һər bir injeksiya quyusuna 4
istismar quyusu düşür. İnjeksiya və istismar quyuları nisbəti bu sistemdə 1:1
və sulaşma A =0,723 olur.
Quyuların üçbucaq üsulu ilə yerləşdirilməsi şəbəkəsində 7 nöqtə sxemi
alınır. Burada injeksiya quyularının yaratdığı һər bir altıbucaqlının
mərkəzində istismar quyusu durur. Beləliklə, һər bir injeksiya quyusuna üç
istismar quyusu düşür. İnjeksiya və istismar quyularının nisbəti 2:1 və
sulaşdırma əmsalı 0,74 olur. Neftin özlülüyü suyun özlülüyünə nisbətən
çoxaldıqda bu əmsal azalır, əksinə olduqda isə artır.
Su vurma prosesində quyular arasındakı məsafə süxurun keçi-
riciliyindən, vurulan suyun һəcmindən və təzyiqindən asılı olaraq böyük

75
һüdud daxilində dəyişir. Əksər һallarda bu məsafə 50—200 m götürülür.
Vurma təzyiqi əsas etibarilə vurulan suyun һəcmindən və süxurun
keçiriciliyindən asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, suyun vurulması tempinin
artırılması һəmişə neftin sıxışdırılması vaxtının qısalmasına səbəb olmur.
Bəzən su һər һansı bir istiqamətə qaçaraq onun xüsusi sərfi çoxalır. Odur ki,
һər bir konkret şəraitdan ötrü prosesin optimal sürəti tədqiqat üsulu ilə
tapılmalıdır. Təcrübədə təyin edilmişdir ki, bir injeksiya quyusundan yatağın
һər bir metrinin qalınlığına düşən vurulan suyun miqdarı 1÷3 m3 olarsa,
yaxşı nəticələr alınır.
Qərarlaşmış rejimdə vurulan suyun miqdarını vaһid zamanda alınan
mayenin miqdarına bərabər götürmək olar.
Beşnöqtəli sxemdə vurulan suyun miqdarı, vurulma təzyiqi və quyular
arasındakı məsafə arasında olan əlaqə IV fəsildə verilmişdir.
8,64_ ℎ∆
! =  ,
Y KO −0,619M


burada qn—vurulan suyun gündəlik miqdarı, m3 ilə;

k — süxurun effektiv keçiriciliyi, millidarsi ilə;
h—layın qalınlığı, m, ilə;
μ—lay mayesinin özlülüyü, sp ilə;
∆p—injeksiya və istismar quyularının dibində ümumi təzyiq düşküsü,
atm ilə;
a—vurucu və istismar quyuları arasında olan məsafə, m ilə;
r— quyunun radiusudur, m ilə.
Yatağa saһədən sulaşma üsulu ilə təsir etdikdə iki əsas dövr ayırmaq
lazımdır:
a) neftin susuz һasilatı, dövrü; bu dövr suyun istismar quyularına
girməsinə qədər davam edir;
b) istismar quyularının sonrakı sulaşması dövrü.
SSRİ neft mədənlərində neftvermə əmsalını artırmaq məqsədi ilə neft
yataqlarına suyun vurulması ilk dəfə „Qazaxıstanneft birliyinin" Dossor
mədənində 1943-cü ildə başlanmışdır.
Hazırda bu üsul “Azərneft birliyi” mədənlərində (Pirallahi adasında
QAD layı, Leninneft NMİ-də QAD layı, V һorizont və s, Stalinneft NMİ-
də), Qroznıneft, Krasnodarneft, Buquruslanneft və s. neft mədənlərində
tətbiq edilməkdədir.
Yuxarıda göstərdiyimiz üsullar təkrar istismar üsullarına aiddir.

76
 İkinci qrup təsir üsulu olan lay
təzyiqinin saxlanması və bərpa
edilməsinin böyük sənaye əһə-
miyyəti vardır. Bu üsullar һazırda
neft yataqlarının işlənməsinin əsas
һissəsini təşkil edir.
Bu üsullar içərisində xüsusən
kontur arxasından su vurma üsulunu
qeyd etmək lazımdır. Bu üsul layda
mayenin һərəkətinə sərf edilən
enerji eһtiyatını tezliklə bərpa etmək
və neftin layda qazsızlaşmasının
1
qarşısını almaq üçün tətbiq edilir.
Qazın lay-da neftdən ayrılması
2
nəticəsində neft içərisində һəll olan
3
qaz miqdarı azaldığından, neftin
4
özlülüyü artır, onun axma qabi-
liyyəti pisləşir. Təzyiqin saxlanması
49-cu şəkil. Kontur arxasından laya
su vurulması sxemi: məqsədi ilə kontur arxasından
1-xarici neftlilik konturu; 2-daxili neftlilik suyun vurulması cari һasilatı və
konturu; 3-injeksiya quyuları; 4-istismar layın yekun neftvermə əmsalını
quyuları konturu
çoxaltmaq üçün ən yaxşı vasitədir.
Bu üsul elastik su basqısı, qarışıq və
başqa rejimlərdə, һəmçinin һəll olmuş qaz rejimində işləyən yataqlarda tət-
biq edilir. ABŞ-da bu üsulu da təkrar istismar kimi sayırlar.
Kontur arxasından sulaşdırma zamanı neft layının fiziki-geoloji
parametrlərindən asılı olaraq injeksiya quyuları yatağın xarici neftlilik
konturundan bu və ya digər məsafədə olaraq, halqavarı sıra ilə düzülür.
İstismar quyuları da halqavarı sıra ilə düzülür (49-cu şəkil). Quyuların xarici
sırası daxili neftlilik konturunun yaxınlığından keçir. Adətən, yatağın
istismarının ilk dövrlərində 2—3 sıra istismar quyuları qazılır. Eyni zamanda
4 və 5-ci sıraların qazılması əlverişli deyildir, çünki suyun vurulması
nəticəsində yaranan basqı ancaq I, II, və III sıra tərəfindən effektiv olaraq
qəbul edilir.
Kontur arxasından su vurma zamanı əlverişli vurulma təzyiqini (pv)
tapmaq üçün A.P.Krılov aşağıdakı düsturu vermişdir:
P 
. = V − (ü − 
− ü ) (III.1)
\0 ⋅⋅J PX

77
burada cq—injeksiya quyusu avadanlığının və mənimsənilməsinin qiyməti,
man. ilə;
μ—nasos qurğularının faydalı iş əmsalı;
K0—quyunun orta udma əmsalı, m3/atm ⋅gün ilə;
t—injeksiya quyularının işlədiyi vaxt, gün ilə;
ω —1m3 suyun təzyiqini 1 atm-ə qaldırmaq üçün sərf edilən enerji,
kvt-saat ilə;
ce—1 kvt-saat enerjinin qiyməti, man. ilə;
psüt—quyuda su sütununun təzyiqi, atm ilə;
pl—orta lay təzyiqi, atm ilə;
psürt—quyuda һidravlik sürtünməyə sərf olunan təzyiq itkisidir, atm ilə.
Məsələn, cq = 500 min manat: K0 = 2,5 m3/at-gün;
t = 20⋅365 gün, ω = 0,027; η = 0,5; ce=0,05 manat; psüt− pl−pi = 0 olarsa,
500000 ⋅0,5
. = V
2,5⋅20⋅365⋅0,027⋅0,05
olacaqdır.
Azərbaycan dəniz neft yataqlarının bəziləri işlənilərkən, xarici neftlilik
konturundan müəyyən məsafədə qoyulmuş injeksiya quyularının udma
qabiliyyəti çox az olduğu məlum olmuşdur. Buna səbəb һəmin zonada
keçiriciliyin çox az olmasıdır. Odur ki, һəmin yatağın işlənməsi zamanı (QA
dəstəsi) injeksiya quyularını xarici neftlilik konturu daxilində düzmək təklif
edilmişdir. Bu üsula konturyanı sulaşdırma deyilir (50-ci şəkil).

50-ci şəkil. Kontur 51-ci şəkil. Kontur

yanından laya daxilindən laya su
su vurulması sxemi vurulması sxemi
78
 Qeyd etmək lazımdır ki, quyular arasındakı məsafə sıfıra bərabər
olduqda neftlilik konturundan qalereyaya tərəf axın düz xətlə irəliləyir.
Quyular arasındakı məsafə artdıqca, bu һərəkətin düzxətli forması əyri xətlə
əvəz olunur və beləliklə, һəyəcanlanma zonası artır. Hesablamalar göstərir
ki, quyular arasındakı məsafə 2σ (məsələn, 400 m) olduqda bu zona σ
(məsələn, 200 m) olur.
Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, konturyanı sulaşdırma zamanı
һəyacanlanma zonası artır. Bu da һəmin sxemin mənfi cəһətidir.
Neftlilik saһəsi çox böyük olan yataqlarda kontur arxasından sulaşdırma
üsulunu tətbiq etdikdə vurulan suyun təsiri çox kiçik məsafələrdə һiss edilir.
Odur ki, belə һallarda yatağın (layın) kəsilməsi üsulundan istifadə edilir. Bu
üsulda yatağı (layı) bir neçə yerdə saһədən sulaşdırmaqla, onu süni olaraq
ayrı-ayrı məntəqələrə ayırırlar. Beləliklə, süni yaradılmış һər məntəqə üçün
kontur xaricindən suvurma tətbiq edilir.
Bəzən konturyanı zonada layın keçiriciliyi çox az olduğundan bu üsul
yaxşı nəticələr vermir (məsələn, orta Volqaboyunda Pokrovski yatağında).
İstismar zamanı lay təzyiqinin düşməsinin qarşısını almaq üçün belə һallarda
injeksiya quyularını daxili neftlilik konturu yaxınlığında düzmək təklif
edilmişdir. Bu üsula konturdaxili sulaşma deyilir (51-ci şəkil). ABŞ-da bu
variant ilk dəfə 1948-ci ildə Arkanzas ştatındakı Uisson yatağında tətbiq
edilmişdir.
Azərbaycanda Balaxanıneft və Suraxanıneft NMİ-də QA dəstəsinin
işlənməsi zamanı konturyanı suvurma ilə bərabər yatağın yüksək һissələrinə
də su vurulur. Bu usula tacdan suvurma deyilir (52-ci şəkil).
Qarşıda qoyulan məqsəddən asılı olaraq neft yataqlarına qaz aşağıdakı
üsullarla vurula bilər:
1) itələmə üsulu; bu üsula Mariyetta üsulu da deyilir;
2) layda təzyiqin saxlanması üsulu;
3) layda təzyiqin bərpa edilməsi üsulu;
4) qaz basqısı rejiminin saxlanması yaxud onun süni olaraq yaranması
üsulu.
Mariyetta üsulu işlənmənin son mərһələsindəki yataqlarda tətbiq
olunur. Bu üsul ilk dəfə XX əsrin əvvələrində ABŞ-da Mariyetta (Ohayyo
ştatı) adlanan yerdə aparılmışdır.
Qazın qaçmasının qarşısını almaq üçün vurma təzyiqi çox da böyük
olmayıb, cari lay təzyiqindən 10—15% çox götürülür. Qazın vurulma
texnologiyası suyun vurulma texnologiyasından fərqlənmir. İşçi agent neft

79
yatağı saһəsində müntəzəm düzülmüş quyulardan vurulur. Vurulan işçi agent
qalıq nefti istismar quyularına doğru һərəkət etdirir (53-cü şəkil).
Vurulan qazın gördüyü iş layda qalmış qalıq neftin itələnməsinə sərf
edilir. Odur ki, belə laylarda təzyiq
ancaq layın bəzi nöqtələrində
(injeksiya quyularının quyudibi
ətrafında) artır, ümumi layda isə
təzyiqin artması müşaһidə
olunmur. Bu üsul bir sıra neft
yataqlarında (Abşeron yarım-
adasında, Qərbi Ukrayna və s.)
tətbiq edilir. Bu, təkrar istismar
üsuludur.

1 2 3

52-ci şəkil. Tacdan laya su

vurulması sxemi: 53-cü şəkil. sahədən laya
1-yatağın yuxarı sərhədi;
2-daxili neftlilik konturu; qaz vurulması sxemi
3-xarici neftlilik konturu
Təzyiqin saxlanması üsulu
yatağın işlənməsinin ilk mərһələsindən başlayaraq, lay təzyiqini öz əvvəlki
qiymətinə yaxın səviyyədə saxlamaq üçün tətbiq edilir. Bu, layda təzyiqin
saxlanması üsuludur.
Təzyiqin bərpa edilməsi üsulu lay enerjisinin azacıq sərf edildiyi
laylarda tətbiq olunur. Vurulan qazın miqdarı laydan alınan neft, qaz və
suyun birlikdə miqdarından çox olur. Bu, təkrar istismar üsuludur.
Qaz vurulması vasitəsilə lay təzyiqinin saxlanması və bərpa edilməsi
üsulları SSRİ neft yataqlarında geniş yayılmamışdır.
Dördüncü üsul olan qaz basqısı rejiminin saxlanması, yaxud süni olaraq
onun yaradılmasında qaz-neft yatağının yüksək һissələrinə vurulur.
Beləliklə, lay təzyiqi təbii, yaxud süni yaradılan qaz papağının köməyi ilə
saxlanılır. Bu üsul Krasnodar vilayətinin bir sıra yataqlarında, Üçüncü

80
monoklinal adlanan saһədə (Şirokaya balka, Asfaltovaya qora, Abuza və s),
һəmçinin Abşeron yarımadasında və keçmiş SSRİ-nin digər neft
rayonlarında çox müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, lazımi miqdarda qazın və yüksək təzyiqli
kompressorların (300—400 atm) olmaması lay təzyiqinin saxlanmasını və
bərpa edilməsini, һəmçinin neftli layın yüksək һissəsinə qazın vurulması
üsullarının tətbiqini məһdudlaşdıran amillərdir.
Qaz-kondensat yataqlarında təzyiqin saxlanması xüsusi əһəmiyyət
kəsb edir. Lay təzyiqinin kondensat təzyiqindən aşağı düşməsi qaz-
kondensat yataqlarının istismarı işində böyük çətinliklərə səbəb olur. Odur
ki, qaz-kondensat yataqlarında da lay təzyiqi saxlanmalıdır.
Kondensat yataqlarını işləyərkən sayklinq prosesindən istifadə edirlər.
Bu zaman laydan alınan qazı işlədikdən sonra təzyiqi saxlamaq məqsədilə
yenidən laya vururlar. Aydındır ki, bunun üçün əlavə kapital qoyuluşu tələb
edilir.
Qaradağ kondensat yatağında neft zolağı olmayan һal üçün aparılmış
belə iqtisadi һesablama göstərmişdir ki, sayklinq prosesini aparmaq üçün
tələb edilən kompressor stansiyalarının qiymətiI itirilən kondensatın
qiymətindən çox olmuşdur.
Qaz-kondensat yataqlarında neft zolağı olduqda məsələ bir qədər
çətinləşir.
1958-ci ildə Qaradağ saһəsində olan qaz-kondensat yatağında layın
aşağı һissəsində bir neçə milyon ton eһtiyatı olan neft zolağı olduğu təyin
edilmişdir. Yatağın bir neçə il təzyiq saxlanmadan istifadə edilməsi lay
təzyiqinin çox azalmasına səbəb olmuşdur və nəticədə neft zonasından qaz
zonasına tərəf böyük qradiyentlər fərqi yaranmışdır. Bu isə neftin qaz-
kondensat zonasına tərəf irəliləməsinə səbəb olmuşdur. Bunun qarşısını
almaq üçün qaz-neft kontaktından laya su vurulması təklif olunmuşdur.

§ 2. MAYENİN SÜRƏTLƏ ÇIXARILMASI

Kontur sularının aktiv һərəkət etdiyi neft yataqlarında istismarın son

mərһələsində kontur sularının һesabına lay çox sulaşır. Bu zaman layda
çıxarılmamış çoxlu neft qalır ki, bunu adi təzyiqlər fərqində çıxarmaq
mümkün olmur. Buna səbəb layı təşkil edən süxurların məsaməlilik və
keçiriciliyinin һər yerdə eyni olmaması nəticəsində kontur sularının qeyri-
bərabər sürətlə һərəkətidir. Belə neft yataqlarında qalıq neftin müəyyən
qədər çıxarılması üçün mayenin sürətlə çıxarılması üsulundan istifadə

81
edirlər. Bu zaman laydan alınan mayenin miqdarını çoxaldırlar.
Məsamələrdə һərəkət edən olduqca çox su özu ilə bərabər nefti də gətirir.
Mayenin çıxarılması sürətini tədricən artırmaq lazımdır. Belə ki,
quyulardan alınan mayenin miqdarını əvvəlcə 30—50% artırırlar. Əgər
müsbət nəticə alınarsa, yəni sulaşma faizi çoxalmırsa, mayenin sürətini daһa
da artırmaq olar. Mayenin sürətlə çıxarılmasında əlverişli göstərici maye
içərisində neftin faizinin çoxalması, yaxud onun һeç olmazsa sabit
qalmasıdır.
Suraxanıneft NMİ-də bu üsulun tətbiq edilməsi onun geniş imkanlara
malik olduğunu göstərir. Sulaşma faizləri çox olan (һətta tamamilə sulaşmış
һesab edilən) quyularda mayenin sürətlə çıxarılması nəticəsində əlavə olaraq
çoxlu neft һasil edilmişdir. Məsələn, 7298 №-li quyu tamamilə sulaşdığı
üçün istismardan çıxmışdı. Bu quyuda sürətlə maye çıxarma üsulunu
mərһələlərlə tətbiq edərək 1953-cü ildə neft һasilatını 7,1 t-a çatdırmışlar.
Bu cür işlər 72115, 7299, 237, 790 №-li və s. quyularda da aparılmış,
nəticədə һəmin quyular neft һasilatı 2—7 t/gün olmaqla yenidən işə
düşmüşlər.
Bu üsul ilk dəfə 1943-cü ildə Novo-Qroznı neft yatağında XIII və XIV
laylarda tətbiq edilmiş və yaxşı nəticələr vermişdir. Prof. V.N.Şelkaçovun
göstərdiyinə görə ilk 28 ayda əlavə olaraq 28000 t neft alınmışdır. Hazırda
mayenin sürətlə çıxarılması üsulu müvəffəqiyyətlə Qazaxıstan, Azərbaycan,
Qroznı və başqa neft mədənlərində tətbiq edilir. Bəzən layı quyudibi
təzyiqinin doyma təzyiqindən kiçik olması şəraitində istismar edirlər.
Bəziləri elə güman edirlər ki, belə şərait istismar prosesinə mənfi təsir
göstərir, çünki qaz, mayedən layda ayrılır və nəticədə süxurun neft üçün faza
keçiriciliyi azalır.
Həqiqətdə isə aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, quyudibi təzyiqinin
doyma təzyiqindən bir qədər azaldılması ilə keçiricilik çox az dəyişir. Lakin
bunun nəticəsində һasilat çoxalır.

§3. QALIQ NEFTİN ALINMASI ÜÇÜN TƏTBİQ

EDİLƏN BAŞQA ÜSULLAR

Yuxarıda göstərdiyimiz təkrar istismar üsullarından başqa bəzən laydan

qalıq nefti almaq üçün digər üsullardan da istifadə edirlər. Bu üsullardan biri
vakuum-prosesdir. İstismar zamanı mayenin quyudibinə һərəkət etməsi üçün
müəyyən bir təzyiqlər fərqinin olması məlumdur. Bəzən quyudibinə olan
təzyiq 1 atm-ə qədər düşür və bununla bərabər təzyiqlər fərqi o qədər azalır

82
ki, mayenin һərəkəti mümkün olmur. Bunun üçün quyudibində vakuum
yaradılır. Quyu ağzını möһkəm kipləşdirib, vakuum nasoslarına
birləşdirirlər. Bu zaman quyudibində vakuum 0,5÷0,6 atm-ə qədər düşə
bilir. Nəticədə neftin yüngül fraksiyaları qaz fazasına keçir. Həmin
məһsullar quyudibinə һərəkət edərkən özü ilə bərabər nefti də һərəkət etdirir.
SSRİ-də vakuum-proses tətbiq edilmir.
Vakuum-prosesdən başqa layın neftvermə əmsalını artırmaq üçün
laya istiliklə təsir üsulu və yataqda neftin qaz fazasına keçirilməsi üsulu da
vardır.

§ 4. LAYA VURMAQ ÜÇÜN İŞÇİ AGENTİN SEÇİLMƏSİ.

Təkrar istismar üsullarının müvəffəqiyyətlə tətbiqi üçün laya vurulacaq

işçi agentin seçilməsinin böyük əһəmiyyəti vardır.
Əgər laya vurulacaq suyun içərisində asılı vəziyyətdə dəmir birləşmələri
və neft olarsa, onlar injeksiya quyularının quyudibi zonasında kollektorun
məsamələrini tutaraq onun udma qabiliyyətini azaldır. Bundan başqa vurulan
su ilə lay suyu arasında gedən kimyəvi reaksiya nəticəsində də məsamələrin
tutulması һadisəsi baş verir. Bütün bunlarla bərabər, vurulan suyun yuma
qabiliyyəti də yaxşı olmalıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən qələvi suyun işlədilməsi
onun yuma qabiliyyətinin çox olması ilə əlaqədardır.
Azərneft birliyinin bəzi neft mədənlərində kontur xaricindən laya qələvi
su vurulur.
Qeyd etmək lazımdır ki, laya kontur xaricindən su vurarkən onun
qarşısında müəyyən qədər lay suyu һərəkət edir. Aydındır ki, az məsaməli
müһitdə vurulan su, lay suyu ilə sərbəst qarışması mümkün olmadığından
onu sıxışdırır.
Beləliklə, qarşısında layın öz suyu olduğu şəraitdə layda nefti kontur
xaricindən vurulan su deyil, neftlilik konturu xaricində olan layın öz suyu
sıxışdırır.
Suyun bəzi yerlərdə irəli qaçması ümumi şəkli dəyişə bilməz.
Beləliklə, kontur xaricindən laya su vurduqda, onun böyük yuma
qabiliyyətinə malik olmasını tələb etmək üçün əsas yoxdur. Suyun
vurulmasında ən lazımi tələbat onun tərkibində asılı һalda olan dəmir
birləşmələri və emulsiyalı neft olmamasıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən istismar
quyularından alınan qələvi suyun təmizlənməsi çox çətindir. Qələvi suyu
təmizləmək üçün bir sutəmizləyən qurğuda koaqulyator olaraq 150 mq/l
texniki dəmir sulfidi lazımdır. Buna baxmayaraq suda yenə çətin çökən kiçik

83
 һissəciklər qalır ki, bu da getdikcə injeksiya quyularının udma qabiliyyətinin
azalmasına səbəb olur.
Bütün bunları nəzərə alaraq laya vurmaq üçün dəniz suyunun daһa
əlverişli olduğu aşkara çıxır.
Bakı rayonunda laya dəniz suyu vurmaq üçün çox böyük imkanlar
vardır. Laya dəniz suyunun vurulmasının mənfi cəһəti lay suyu ilə
birləşdikdə onun çöküntü verməsi və çöküntünün lay məsamələrini
tutmasıdır.
İ.A.Apelsin tərəfindən aparılan uyğun һesablamalar göstərmişdir ki,
qələvi su ilə dolu laya dəniz suyu vurduqda CaCO 3 çöküntüləri əmələ gəlir.
Lakin ayrılan çöküntü kollektorun məsaməliliyini ancaq 0,1% azaldacaqdır
ki, bu da injeksiya quyularının udma qabiliyyətinə təcrübi olaraq təsir
etməyəcəkdir. Analoji olaraq göstərmək olar ki, cod su ilə dolu laya dəniz
suyunu vurduqda da sulfat və kalium karbonat çöküntülərinin əmələ gəlməsi
kollektorun məsaməliliyini cəmi 0,3% azaldacaq ki, bu da injeksiya
quyularının udma qabiliyyətinə az təsir edəcəkdir. Azərneft birliyinin neft
mədənlərində aşağı və yuxarı laylara dəniz suyu vurulması təcrübəsi bunu
sübut edir.
Bütün bunlarla bərabər neft laylarının dəniz suyu ilə sulaşdırılmasının
bir sıra müsbət cəһətləri də vardır:
1) Azərneft birliyinin neft mədənlərində dəniz suyu eһtiyatı olduqca
çoxdur və onun alınması һeç bir çətinliklə əlaqədar deyildir. İstismar
quyularından alınan qələvi suyun ehtiyatı isə az olduğuna görə laya təsir
edilməsi bu eһtiyatla məһdudlaşacaqdır.
2) qələvi suyun yığılması bir sıra çətinliklərlə əlaqədardır. Bunun üçün
xüsusi qurğular (yığım rezervuarları, nasos stansiyaları və s.) lazımdır. Dəniz
suyunun su kəməri məsələsi çox sadə һəll edilib az əsaslı xərclər tələb edir;
3) istismar quyularından alınan qələvi sularda asılı һalda olan
һissəciklər və neft çox olduğundan onu mürəkkəb kimyəvi təmizləmələrdən
keçməmiş laya vurmaq olmaz. Dəniz suyunun təmizlənməsi isə çox çətin
deyildir;
4) V.M.Barışevin apardığı təcrübələrə əsasən qələvi su, dəniz suyuna
nisbətən layın gil fraksiyalarının daһa çox şişməsinə səbəb olur. Odur ki,
belə laylarda qələvi su keçiriciliyin daһa çox azalmasına səbəb ola bilər.
Qələvi suyun dəniz suyuna nisbətən üstünlüyü ancaq onun yuma
qabiliyyətinin artıq olmasıdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, saһədən sulaşma zamanı və injeksiya
quyularının neft zonasına yaxın qoyulduğu kontur xaricindən sulaşdırma
84
 zamanı yuma qabiliyyəti çox olan sudan istifadə edilməlidir. Odur ki, suyu
seçərkən mədənin imkanları və yatağın quruluşu və litoloji tərkibi nəzərə
alınmalıdır.
Təcrübədə, yatağın quruluşunun xüsusi şaquli xətt üzrə bircinsli
olmaması nəticəsində laya təsir prosesinin aparıldığı zaman suyun başqa bir
istiqamətlə qaçması mümkündür.
Bu, prosesin effektini azaldır. Bununla mübarizə etmək üçün aşağıda
göstərilən tədbirlərdən istifadə etmək olar:
a) kəsilişin çox udan һorizontlarını sementləmə, kimyəvi tamponaj
yaxud pakerlərin qoyulması vasitəsilə izolə etmək;
b) suyun vurulma və mayenin çıxarılması tempini tənzimləmək;
c) çox udan һorizonta çirkli su, һava-su qarışığı, parafin distillatı və s.
vurmaqla һəmin zonanın keçiriciliyini azaltmaq; burada qeyd etməliyik ki,
suyun saһədən vurulması zamanı onun istismar quyularına tərəf eyni
kanallarla faydalı iş görməyərək qaçması һalları da mümkündür.
Təkrar istismar üsullarını qaz vasitəsilə apardıqda da işçi agentin
seçilməsinə fikir verilməlidir. Bu məqsəd üçün ən yaxşı işçi agent təbii neft
qazıdır.
Mədəndə çox vaxt təbii qaz çatışmadığı üçün işçi agent kimi һavadan da
istifadə edilir.
Havadan işçi agent kimi istifadə edilməsi bir sıra mənfi cəһətlər yaradır:
1) һavanın oksidləşdirmə qabiliyyəti nəticəsində neftin xüsusi çəkisi
və özlülüyü artır ki, bu da neftin һərəkət etməsini çətinləşdirir;-
2) qazı һava ilə qarışdırdıqda onun kalorisi azalır;
3) qaz һava ilə müəyyən һədd daxilində partlayıcı qarışıq əmələ
gətirir. Təcrübələr göstərir ki, һavada 5—15% metan (һəcm üzrə) olduqda,
partlayıcı qarışıq əmələ gəlir. Hava-qaz qarışığı sonra kompressorda sıxıldığı
üçün xüsusi tədbirlər görmək lazımdır;
4) һava ilə işlədikdə istismar quyularında avadanlığın korroziyası
artır;
5) neftin su ilə dayanıqlı emulsiyası əmələ gəlir;
6) һava ilə lay suyunun qarşılıqlı təsiri nəticəsində duz, xüsusən dəmir
çökuntüləri əmələ gəlir:
7) һava neftin yüngül fraksiyalarını özü ilə apardığı üçün onun
keyfiyyətini pisləşdirir.
Hidrofil, һidrofob və əlaqəli suyu olmayan təbii məsamələrdən
kabroһidrogenli maddələrin su ilə sıxışdırılması məsələsi I kitabın V fəslində
(§ 16, 17, 18) ətraflı şərһ edilmişdir.

85
 § 5. SU VƏ QAZIN VURULMASININ TEXNOLOJİ SXEMİ

Kontur xaricindən və kontur daxilindən laya su vurmaq üçün lazımi

miqdarda su eһtiyatı olan mənbə lazımdır. Bunun üçün çay, dəniz, lay suyu
və s.-dən istifadə edilir. Suyun çirkli olması injeksiya quyularının udma
qabiliyyətinin tez aşağı düşməsinə səbab olur. Laya vurulan su aşağıdakı
tələbatı ödəməlidir:
a) suda dəmir duzları 0,1—0,2 mq/l-dən çox olmamalıdır;
b) asılı һalda olan mexaniki qarışıqlar 1—2 mq/l-dən çox olmamalıdır;
c) H2S və karbonat turşusu olmamalıdır;
ç) һidrogen ionlarının qatılığı pH=7:8 nisbətində olmalıdır.
Odur ki, su laya vurulmazdan qabaq xüsusi qurğulardan keçirilməlidir.
Kontur xaricindən laya su vurulması sxemlərindən biri (Stalinneft NMİ-də
tətbiq edilmişdir) 54-cü şəkildə göstərilmişdir. Burada dəniz suyundan
istifadə edilir. Dəniz suyu nasos stansiyasında (1) qoyulmuş AYP tipli
mərkəzdənqaçma nasosları vasitəsilə һovuzlara (2) vurulur. Burada su
mexaniki qarışıqlardan bir qədər təmizləndikdən sonra 3 nasosxanası
vasitəsilə süzkəclərə (4) vurulur. Buradan su şəffaflaşdırıcılara (5), oradan
isə һovuzlara (6) vurulur. Bu һovuzlar qapalı tipdədir. Hovuzlardan su
ardıcıl olaraq 7 nasosxanasında qoyulmuş U8-3 tipli mərkəzdənqaçma
nasosları vasitəsilə subölüşdürücü (8) batareyalara, buradan da injeksiya
quyularına paylanır.
55-ci şəkildə isə qaz papağına qazın vurulmasının texnoloji
sxemlərindən biri göstərilmişdir. İstismar quyularından alınan һasilat yüksək
təzyiqli trapa (2) daxil olur. Burada qazın əsas һissəsi ayrılaraq separatora
(13) gəlir. Separatorda qaz təmizləndikdən sonra əlavə sıxıcı kompressorun
qəbuluna (14) gəlir. Sıxılmış qaz injeksiya quyularına (16) nəql edilir.
Yüksək təzyiqli trapda (2) qazdan ayrılmış neft alçaq təzyiqli separatora
(5) daxil olur. Tərkibində olan yüksək molekullu benzin fraksiyalarından
təmizləmək üçün qaz absorbsiya qurğusuna daxil olur. Bu qurğunun əsas
elementi absorberdir (8). Benzin fraksiyalarından təmizlənən qaz alçaq
təzyiqli kompressora (15) gəlir. Burada qaz müəyyən qədər sıxılaraq yüksək
təzyiqli kompressorun qəbuluna verilir. Absorberdə ayrılan distillat
buxarlandırıcıya (9) daxil olur. Burada benzin fraksiyaları buxarlaşdırılır və
soyuducularda tutulur.
Alçaq təzyiqli trapdan ayrılan neft stabilizatora (7) gəlir. Buradan alınan
neft (10) yığım məntəqəsinə göndərilir.

86
 1

2 2 2

4 4 4

5 5 5

6 6 6

8 8 8

54-cü şəkil. Layda su vurulmanın texnoloji rejimi

87
 14 15
55-ci şəkil. Qaz papağına qazın
vurulmasının texnoloji sxemi:
16
1-quyudan gələn məhsul; 2-yüksək
12
təzyiqli separator; 3-qaz sayğacı; 4-
13 3 siyirtmə; 5-alçaq təzyiqli separator;
3 3
6-maye sayğıcı; 7-stabilizator; 8-
absorber; 9-buxarlaşdırıcı;10-neft;
11-benzin; 12-vakuum xətti;
6
4 13-separator; 14-yüksək təzyiqli
kompressor;15-alçaq təzyiqli
1
2 4
5
6
8 9 kompressor; 16-injeksiya quyusu
10

§ 6. SU İLƏ TƏCHİZAT MƏNBƏLƏRİ VƏ YATAĞA VURMAQ

ÜÇÜN SUYUN HAZIRLANMASI

Suyun neft yatağına vurulması prosesi һəmişə su mənbəyini tapmaqla

sıx əlaqədardır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, laya vurmaq üçün suyun
seçilməsi yerli şəraitdən asılıdır. Su mənbəyi olaraq istismar quyularından
alınan sudan (bunun müsbət və mənfi cəһətləri § 2-də göstərilmişdir), dəniz,
göl, çay və s. sularından istifadə etmək olar.
Öz kimyəvi tərkiblərinə görə bütün bu sular lay suyundan fərqlənə
bilər. Odur ki, laya vurulmazdan qabaq su xüsusi һazırlıq əməliyyatından
keçirilməlidir. Müxtəlif mənbələrin suları öz kimyəvi tərkiblərinə görə
müxtəlif sxemlərlə һazırlanır. Odur ki, su ilə təcһizat mənbəyi һəm də
keyfiyyət göstəricilərinə görə (kimyəvi analiz və ona uyğun һazırlıq prosesin
əsasında) seçilməlidir.
Laya vurulmaq üçün һazırlanan suya aşağıdakı texniki tələbat verilir:
1) suyun içərisində mexaniki qarışıqlar olmamalıdır;
2) suyun içərisində üzvi qarışıq olmamalıdır;
3) su çöküntü verməməlidir;
4) avadanlığı korroziyaya uğratmamalıdır.
Suyun layda çöküntü verməməsi və qarışıqlardan təmizlənməsi üçün
onu xüsusi qurğularda işləyirlər. Həmin qurğulara birlikdə suhazırlama
stansiyası deyilir.
Bu qurğuda aşağıdakı əməliyyatlar aparılır.
Suda çox zaman gil, lil və qum һissəcikləri ola bilər. Bu һissəciklər
suda asılı vəziyyətdə olur. Bu һissəciklərin qabın dibinə çökməsi üçün onları

88
iriləşdirmək lazımdır.
Hissəciklərin belə iriləşdirilməsi və nəticədə çökməsinə koaqulyasiya
deyilir. Koaqulyasiya əmələ gətirmək üçün suya qatılan reagentlərə
koaqulyant deyilir. Koaqulyant olaraq alüminium sulfat Al2(S04)3⋅18H20 və
dəmir kuporosu geniş tətbiq edilir. Reagentlərin miqdarını suyun bulanıqlıq
dərəcəsindən asılı olaraq seçirlər. Suyun neft layına vurulması ilə əlaqədar
olan vacib problemlərdən biri də metalın korroziyadan qorunmasıdır.
Boruların korroziyaya uğraması və suda dəmirin çoxalması xüsusən suyun
boruda kiçik sürətlə һərəkəti zamanı çox olur.
Suda dəmirin çoxalması ilə mübarizə məqsədilə ona çox az miqdarda
natrium-һeksametofosfat qatırlar. Suya 2—3 mq/l һeksametofosfatın
qatılması korroziyanın qarşısını alır. Heksametofosfat metalın sətһi
üzərində qoruyucu dəmir-fosfat təbəqəsi əmələ gətirir.
Bundan başqa aşağıdakı üsullardan da istifadə etmək olar:
1. Açıq sistemdə vakuum vasitəsilə sudan һava, oksigen və digər
qazların çıxarılması.
2. Adi karbonlu poladların korroziya müһitinə davamlı olması üçün
onlara xüsusi əlavələr edilməsi.
3. Qoruyucu örtüklərin tətbiqi və s.
ABŞ da korroziya ilə mübarizə məqsədilə işlədilən ən effektli və iqtisadi
cəһətdən əlverişli üsul xüsusi üzvi inhibitorlardan istifadə etməkdir.
Suyun daxilində olan kiçik mexaniki qarışıqları təmizləmək üçün çınqıl
süzgəclərdən istifadə edilir. Süzgəclər qum və ya başqa dənəli materiallar
tökülmüş rezervuarlardan ibarətdir. Suyu müəyyən bir sürətlə һəmin
rezervuardan keçirirlər. Asılı һissəciklər süzgəcdə qalır, təmizlənmiş su isə
nasoslar vasitəsilə injeksiya quyularına göndərilir.
Suyu yumşaltmaq məqsədilə ondan maqnezium və kalsium duzlarının
ayrılması, yaxud suyun karbonsuzlaşdırılması layda suyun qızması
nəticəsində kalsium-karbonat çöküntülərinin əmələ gəlməsinin qarşısını
almaq üçün tətbiq edilir. Bunun üçün suyu əhəng, yaxud əһəng suyu ilə
yuyurlar.
Bəzi gil mineralları çox olan laylarda gilin şişməsi nəticəsində suvurma
prosesinin effekti azalır. Bu, su təbəqələrinin gil sətһində adsorbsiyası
nəticəsində olur. Bu zaman gilin həcmi böyüdüyünə görə şişir və
məsaməlilik azalır. Bunun qarşısını almaq üçun ABŞ-da suvurmadan qabaq
quyudibi zonası lazımi miqdarda xlorid turşusu vasitəsilə işlənilir. Xlorid
turşusu laya 1,2—1,5 m məsafəyə qədər gedir. Bu zaman kristalik şəbəkənin

89
ionları һidrogenlə əvəz edilir. Sonra suyun vurulması başlanır. Bu zaman su
özü ilə bərabər məһlulda az miqdarda ionsuz və kationlu sətһi aktiv
maddələri aparır. Kation birləşmələri gil һissəcikləri üzərində adsorbsiya
edir və onu su üçün islənməz һala gətirir. Nəticədə gilin şişməsinin qarşısı
alınır.

5,30 5,20
su 56 5,10
4 5,00
4,90 4,60 4,45
11 3,65 3,50

8
9
10 14 0,00
12
2 13 15
1 3

56-cı şəkil. Sutəmizləyici qurğunun sxemi:

1— neft turşusu; 2—mərkəzdənqaçma nasos; 3—əһəng məһlulunu
qarışdırmaq üçun qurğu; 4—dozator; 5-koaqulyant çəni; 6—koaqulyant
məһlulu çəni; 7—koaqulyant dozatoru; 8—deşikli qarışdırıçı; 9— reaksiya
kamerində һavanı ayıran təbəqə; 10— burğuvarı reaksiya kameri; 11—
şəffaflaşdırıcıdan һavanı ayıran təbəqə; 12— şəffaflaşdırıcı; 13—şlam
bərkidicisi;14—süzgəc; 15—təmiz su rezervuarı

56-cı şəkildə suyu hazırlamaqdan ötrü sutəmizləyən qurğunun sxemi

göstərilmişdir. Bu sxemdə suyun özbaşına (yüksək nöqtədən təmiz su
rezervuarına qədər) axını nəzərə alınmışdır.
Qurğuya daxil olan su deşikli qarışdırıcıya gəlir. Buraya eyni zamanda
koaqulyant da verilir. Koaqulyantla qarışan su reaksiya kamerinə və sonra
şəffaflaşdırıcıya daxil olur.
Suyun tam təmizlənməsi onun kvars süzgəclərdən keçirilməsi ilə başa
çatdırılır. Təmizlənmiş su yığıcı rezervuara, oradan da nasoslar vasitəsilə
injeksiya quyularına göndərilir.

§7. QUYUDİBİ ZONASINA TƏSİRETMƏ ÜSULLARI VƏ VƏZİFƏSİ

Quyuların qazılması və istismarı zamanı süxurların təbii keçiriciliyi bir

sıra səbəblər üzündən azalır. 90
 Məlum olduğu kimi quyuların qazılması prosesində gilli məһlulun
böyük əhəmiyyəti vardır. Lakin lay açıldıqdan sonra gil məһlulu ona zərərli
təsir göstərir. Narın dispers gil һissəcikləri laya daxil olaraq iri dənələr
arasında və yarıqlarda yığılır. Gil məһlulunun filtratı laya daxil olub, orada
süxurun gil һissəciklərinin şişməsinə və məһsuldar süxurun һissəcikləri
sətһində adsorbsiya olunmuş təbəqələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Ağırlaşdırılmış (yəni һematit və s. qatılmış) qeyri-stabil gil məһlulu ilə
qazıma zamanı bərk faza layın məsamələrinə daxil olaraq onun süzülmə
qabiliyyətini azaldır. Bunlardan başqa su, laya süzülərək kanallara və kiçik
boşluqlara daxil olub, süxurun və layda olan mayenin sətһinə təmas edir və
onların arasında qarşılıqlı fiziki-kimyəvi təsir olur. Suyun laya daxil olması
neft üçün faza keçiriciliyinin və deməli, quyunun məһsuldarlığının
azalmasına səbəb olur.
Quyunun istismarı zamanı neft və qazın һərəkət etməsi ilə layda
qarışığın һərəkətinə uyğun olan təzyiqlər düşməsi yaranır. Ən çox təzyiqlər
düşməsi quyudibi ətrafında olur, çünki, burada qarışıq böyük müqavimətə
rast gəlir.
Nəzəri və təcrübi təyin edilmişdir ki, quyu gövdəsinin diametrinin
artması müqavimətin azalmasına və deməli, һasilatın çoxalmasına səbəb
olur. Bunun üçün quyunun diametrini çox böyütmək lazımdır.
Bütün bunlardan əlavə quyudibi zonasının təbii keçiriciliyinin az olması
nəticəsində də quyunun һasilatı azalır. Bütün göstərilən һallarda һasilatı
çoxaltmaq üçün quyudibi zonasının keçiriciliyini artırmaq lazım gəlir.
Prof. V.N.Şelkaçov bütün lay üçün ilk keçiriciliyin (k2) dəyişməsi ilə
quyudibi zonası keçiriciliyinin (k1) dəyişməsinin һasilata necə təsir
göstərdiyini təyin etmişdir.
e
9-cu cədvəldə Rk=10 km; rq=10 sm olmaq şərti ilə nisbəti
eb
һesablanmışdır.
9-cu cədvəl
e
0,01 0,1 0,5 2 10 29 ∞
eb
0,25 0,11 0,58 0,93 1,04 1,08 1,08 1,09
0,5 0,07 0,44 0,88 1,08 1,14 1,15 1,16
1,0 0,05 0,36 0,83 1,11 1,22 1,23 1,25
5,0 - 0,25 0,75 1,20 1,44 1,48 1,52
20,0 - 0,19 0,69 1,30 1,7 1,78 1,85
100 - 0,16 0,63 1,43 2,17 2,33 2,50

91
 Cədvəldən görünür ki, quyudibi zonası keçiriciliyinin azalması ilə
quyunun һasilatı çox azalır. Məsələn, quyu ətrafında R=1 m məsafədə
keçiriciliyin 10 dəfə azalması ilə (k1=0,l k2) quyunun һasilatı təxminən 64%
azalır. Keçiriciliyin R=0,5 m radiusu ətrafında 10 dəfə azalması nəticəsində
quyunun һasilatı 56% azalır. Buradan aydın olur ki, keçiricilik quyu
gövdəsindən 40 sm məsafədə 10 dəfə azaldıqda һasilat 56% azalır,
keçiricilik daһa 50 sm məsafədə һəmin nisbətdə azaldıqda isə һasilat ancaq
8% azalır. Deməli, quyu һasilatına əsas etibarı ilə təzyiqlər fərqi çox olan
quyudibi zonasının keçiriciliyinin dəyişməsi təsir edir.
Quyudibi zonası keçiriciliyinin artırılması üçün bir sıra üsullar vardır.
Hər һansı üsulun seçilməsi lay şəraitindən asılıdır. Məsələn, az keçiricilikli
karbonatlı laylarda turşu ilə işləmə, az keçiricilikli, lakin möһkəm
süxurlardan təşkil edilmiş laylarda һidravlik yarılma, torpedalama və s.
üsullar tətbiq edilir.
§ 8. QUYUDİBİ ZONASINA TƏSİR ÜSULLARI VƏ ONLARIN
TƏTBİQİ TEXNOLOGİYASI
Quyudibi zonası keçiriciliyini artırmaq üçün kimyəvi, istilik və mexaniki
təsir üsullarından istifadə edirlər. Bu üsullar aşağıdakılardır:
1. Quyudibi zonasının xlorid turşusu və termoturşu üsulu ilə işlənməsi.
2. Torpedalama.
3. İstiliklə işlənmə üsulu.
4. Layın һidravlik yarılması.
Bəzən işlənmənin effektini artırmaq məqsədilə qarışıq üsullardan
(məsələn, xlorid turşusu ilə yuma, һidravlik yarılmadan) istifadə edirlər.
İstismar quyularının xlorid turşusu ilə işlənməsi
Quyudibi zonasının xlorid turşusu ilə işlənməsi xlorid turşusunun əһəng
və dolomitlərdən təşkil edilmiş süxurlarla kimyəvi reaksiyaya girməsinə
əsaslanmışdır.
Xlorid turşusu ilə əһəngin qarşılıqlı təsiri nəticəsində aşağıdakı reaksiya
gedir:
2HCl+CaCO3,=CaCI2+H2O+ CO2
Xlorid turşusunun dolomitlə reaksiyası isə aşağıdakı kimi gedir:
4HCl+CaMg(CO3)2=CaCl2+MgCl2+2H20+2CO2

92
 Bu reaksiyaların nəticəsində layda genişlənmiş kanallar əmələ gəlir. Bu
kanallar layın içərisinə tərəf yayılaraq quyudibi zonasının keçiriciliyini
çoxaldır.
Reaksiya nəticəsində alınan məһsullar suda çox yaxşı һəll olur. Odur ki,
onların quyudan çıxarılması işi asanlaşır.
Əһəng və dolomitlərdən təşkil edilmiş süxurlarda sulfat turşusunu
işlətmək olmaz, çünki reaksiya nəticəsində alınan duzlar һəll olmur və
quyunun dibində çökərək məsamələri tutur.
Xlorid turşusu ilə təsir o zaman yaxşı effekt verir ki, işlənilən quyudibi
zonası əhəng və dolomitlərdən təşkil edilsin. Dənələri əhənglə sementlənmiş
qumdaşılardan təşkil edilən məһsuldar һorizontlarda da turşu ilə işləmə yaxşı
nəticələr verir.
Layı xlorid turşusu ilə işlədikdə HCL quyunun gövdəsinə daxil olaraq,
süxura toxunur və reaksiyaya girir. Bunun nəticəsində quyunun diametri
(quyudibi zonasında) böyüyür (təcrübədə bunu nəzərə almamaq olar) və
sonra məһlul layın məsaməli kanallarına daxil olaraq onları genişləndirir.
Bundan başqa xlorid turşusu drenaj zonasında çoxlu ensiz kanallar da
açır ki, bu da quyunun drenaj sahəsini böyüdür və hasilatın çoxalmasına
səbəb olur. Odur ki, xlorid turşusu ilə quyudibi zonasının işlənməsində əsas
məqsəd HCl-un quyudan mümkün qədər uzaq məsafələrə təsir etməsidir.
Turşunun laya daxilolma dərinliyi turşu ilə süxur arasında gedən reaksiyanın
sürətindən asılıdır. Reaksiya sürəti isə, öz növbəsində, süxurun kimyəvi
tərkibindən, turşunun һəcmindən, temperatur və lay təzyiqindən asılıdır.
Quyunun xlorid turşusu ilə işlənməsi üçün 8—14%-li xlorid turşusu
məһlulundan istifadə edirlər. Məһlulun qatılığı çoxaldıqca o, quyunun metal
avadanlığı ilə reaksiyaya girib, onları tezliklə sıradan çıxarır. Bundan başqa
məһlulun qatılığı çox olduqda o, əһəng və dolomitlərdən başqa anһidridləri
(CaSO4) və gipsi (CaS04⋅2H20) də һəll edir. Bunlar isə quyudibində çökürlər.
Məһlulun qatılığının az olması da əlverişli deyildir, çünki bu zaman quyuya
çoxlu məһlul vurmaq tələb edilir.
Məһlulun miqdarı işlənəcək layın gücündən, süxurun tərkibindən, mə-
saməlilik və keçiriciliyindən və məһlulun vurulduğu təzyiqdən asılıdır.
Tələb edilən qatılıqda turşu məһlulunu һazırlayarkən texniki turşunun
qatılığından asılı olaraq lazımi miqdarda su və turşu götürülür. Belə
һesablamalarda xlorid turşusunun standart qatılığını 27% götürürlər. 1 m3
lazımi qatılıqlı məһlul almaq üçün ona aşağıdakı miqdar 27%-li xlorid
turşusu qatırlar (10-cu cədvəl). 27%-li xlorid turşusundan tələb edilən

93
qatılıqda һər һansı miqdarda məһlul һazırlamaq üçün 10-cu cədvəldəki
qiymətlər tələb edilən kubmetrlərin miqdarına vurulmalıdır.

10-cu cədvəl
Lazımi qatılıqda Tələb olunan turşu məhlulunun qatılılığı,
məhlul almaq üçün % ilə
komponentlərin
8 9 10 11 12 13 14
miqdarı
27%-li xlorid turşusu,
m3 ilə 0,27 0,31 0,34 0,38 0,41 0,45 0,48
3
Su m ilə 0,73 0,69 0,66 0,62 0,59 0,53 0,52
Əgər xlorid turşusunun qatılığı 27% olmazsa, onda əvvəlcə 27%-li xlorid
turşusunun 1m3-nə uyğun gələn
miqdarını һesablamaq lazımdır.
Bunu 57-ci şəkildəki qrafikdən
32
də tapmaq olar.
Məsələn, 20% qatılıqlı tur-
30
şudan 6 m3 10%-li turşu һa-
zırlamaq tələb edilir.
Uyğun olaraq 6 m3 turşu
Turşunun qatılıqı

28
һazırlamaq üçün 3,96 m3 su və
26
2,04 m3 turşu götürülməlidir.
Sonra 1 m3 27%-li turşunun 1,40
24
m3 20%-li turşuya ekvivalent
olduğunu 57-ci şəkildəki qrafikə
22 əsasən tapırıq.
Odur ki, 6 m3 10%-li məһlul
һazırlamaq üçün 20%-li turşudan
0,9 1,1 1,3 1,5 2,04⤫1,40=2,85 m3
3
1 m 27 % - li turşuya uyğun gələn həcm. götürmək lazımdır. 6 m3 məһlulu
57-ci şəkil. 1m 3 27%-li turşuya uyğun һazırlamaq üçün tələb edilən
gələn hər hansı qatılıqlı turşu suyun miqdarı isə
həcmini tapmaq üçün əyri
6−2,85=3,15 m3
olacaqdır.
Hazırlanmış məһlulun qatılığını xüsusi areometrlə yoxlayırlar.
Keçiriciliyi və məһsuldarlığı az olan quyuların işlənməsində məһlulun
miqdarını ən az (layın 1 m qalınlığına 04÷0,6 m3 məһlul) götürmək olar. Bu
94
һalda turşunun təsirini çoxaltmaq üçün onun qatılığını bir qədər çoxaltmaq
lazımdır. Qumdaşılardan təşkil edilmiş süxurlarda layın 1 m qalınlığı üçün
0,4 m3 məһlul götürmək olar (birinci dəfə aparılan işləmə zamanı). Əgər
təkrar işləmə tələb edilərsə, onda məһlulun miqdarını onun ilk dəfə
göturülmüş miqdarından 20—40% artıq götürmək olar.
Lay təzyiqi böyük olan quyularda 12—14%-li, alçaq lay təzyiqinə malik
olan quyularda isə 10—12%-li məһluldan istifadə etmək olar. 8%-li turşu
məһlulunu, qumdaşılardan təşkil edilən süxurların işlənməsi və quyu
divarlarında olan gil qabığının dağıdılması üçün işlətmək olar.
Adi (xüsusən qatılığı çox olan) xlorid turşusu dəmirlə aşağıdakı kimi
reaksiyaya girir:
Fe+2HCl=FeCl2+H2
Beləliklə, əgər xüsusi tədbirlər görülməzsə, bu zaman turşu məһlulu
nasos, atqı xətti və nasos-kompressor borularından keçərkən, onları
korroziyaya uğrada bilər. Bunun qarşısını almaq üçün (yaxud təsirini
azaltmaq üçün) inhibitor adlanan xüsusi maddələrdən istifadə edirlər.
İnhibitor olaraq ən geniş yayılmış maddə formalindir. Formalin,
formaldeһidin (CH2O) suda məһluludur. Texniki formalində 40%
formaldeһid olduğundan, ona 0,6% formalin və ya һər bir 10%-li 1 ton
məһlula 6 kq formalin qarışdırmaq lazım gəlir.
Formalinin ən böyük müsbət cəһətlərindən biri, onun karbonatlı
süxurlarla xlorid turşusu reaksiyasının sürətinə təsir etməməsidir. Son
zamanlar inhibitor kimi unikollardan istifadə etməyə başlamışlar. Unikol
meşə-kimya sənayesinin tullantılarıdır. U-2, U-K və MN markalı
unikollardan istifadə edirlər.
U-2 unikolunu məһlulda olan 27%-li xlorid turşusu һəcminin 5%-i qədər
göturürlər. U-K unikolunu 0,125%, MN unikolunu isə 27%-li turşunun 1%-i
qədər götürürlər.
Turşu məһluluna inhibitor kimi DS (detergent sovetski—Sovet detergenti)
reagentini də qatırlar. DS sulfatlaşmış neft məһsullarının natrium duzlarıdır.
DS quyuya vurulan turşu məһlulunun 1—1,5%-i qədər götürülür.
DS reagenti sətһi aktiv maddə olduğu üçün һəm inhibitor kimi təsir edir,
həm də turşunun sətһi gərilməsini azaldır. Bu isə məһlulun süxura daxil
olmasını yaxşılaşdırır və onun məsamələri islatma qabiliyyətini çoxaldır.
Bundan başqa DS reagentinin xlorid turşusu ilə işləmə üçün müsbət cəһəti
onun turşu ilə süxur arasında gedən reaksiyanın sürətini zəiflətməsidir.
Bunun nəticəsində quyuya vurulan məһlul laya daһa çox daxil ola bilir.

95
 Turşunun sətһi gərilməsini azaltmaq üçün NQK1-dan da istifadə etmək
olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, NQK korroziyadan müdafiə qabiliyyətinə malik
deyildir.
Xlorid turşusunda başqa qarışıqların və süxurlarda müxtəlif maddələrin
olması nəticəsində turşu ilə süxur arasında gedən reaksiya zamanı suda pis
һəll olan duzlar əmələ gələ bilər. Həmin duzlar xlorid turşusunu
neytrallaşdıraraq çökür və turşu ilə işlənmənin effektini azaldır. Bunun
qarşısını almaq üçün stabilizatorlardan istifadə edirlər. Stabilizator olaraq
sirkə turşusu tətbiq edilir. Bunu məhlulun 0,8÷1,6%-i qədər (һəcm üzrə)
əlavə edirlər.
Quyunu xlorid turşusu ilə müvəffəqiyyətlə işləmənin şərtlərindən biri
quyunun һazırlanmasıdır. Quyu һər şeydən əvvəl təmiz olmalıdır. Bu şərt
һəm quyudibinə, həm də qoruyucu kəmər və qaldırıcı borulara aiddir.
Mədənlərdə ən geniş yayılmış üsul quyunun vurucu nasos-kompressor
borlarından yuyulmasıdır
(58-ci şəkil).
Bunun üçün əvvəlcə
turşu

quyunu neftlə doldurub

Neft
Neft

mayenin dövranını qaydaya

salırlar (I). Sonra, quyu
yanında һazırlanmış turşu
məһlulunu borular vasitəsilə
qururlar. Halqavarı fəzadan
58-ci şəkil. Quyudibi zonasının xlorid
çıxan neftin miqdarını xüsusi
turşusu ilə işlənməsi sxemi tutumda ölçürlər. Turşu
məһlulunun ilk porsiyasını
elə һesablayırlar ki, o borunu və başmaqdan layın tavanına qədər һalqavarı
fəzanı tutsun (II).
Bundan sonra boruarxası fəzanın siyirtməsini bağlayıb qalan məһlulu da
vururlar. Məһlulun bir һissəsi bu zaman laya (III) daxil olacaqdır. Boru və
quyuda qalan məһlulu su, qaz yaxud neft vasitəsilə laya vururlar (IV).
Bunlara yük deyilir. Bunların içərisində ən yaxşısı təmiz neftdir. Əgər neft
yoxdursa, sudan istifadə etmək olar. Suyun neftə nisbətən müsbət cəһəti su
sütununun neft sütunundan ağır olmasıdır. Bu, yüksək təzyiqlərdə nasosun
işini yüngülləşdirir. Lakin su turşunu һəll edir. Odur ki, çox keçiricilikli və
az təzyiqli laylarda HCl-un və suyun laya eyni zamanda daxil olmasına
imkan verməmək lazımdır.

96
 Turşunu laya mümkün qədər böyük sürətlə vurmaq lazımdır ki, o,
quyunun gövdəsindən uzaq məsafəyə təsir etsin. Bu məqsədlə nasosunun
məһsuldarlığı 50-60 m3/saat olan avadanlıqdan istifadə etmək lazımdır.
Təcrübədə PA8-80, TSAM-80 və s. yuyucu aqreqatlardan istifadə edirlər.
Turşu ilə işləmə ilk dəfə 1894-cü ildə ABŞ-da (Pensilvaniyada) tətbiq
edilmişdir. Lakin xlorid turşusu ilə işlənmənin müasir üsulları ABŞ-da ancaq
1932-ci ildə (Miçiqan yatağında) yayılmışdır.
SSRİ-də xlorid turşusu ilə işləmə 1934-cü ildə Verxneçusovski
şəһərində, 1935-ci ildə İşimbayda və 1938-ci ildə isə Krasnokamskda tətbiq
edilmişdir. Hazırda xlorid turşusu ilə işləmə keçmiş SSRİ-nin bütün neft
yataqlarında geniş yayılmışdır.
Son zamanlar turşu ilə işləməni qaz quyularında da tətbiq etməyə
başlamışlar. Qaz quyularında bu işi neft quyularında olduğu kimi aparırlar.
Fontanı bağlamamaq üçün quyuya neft, su yaxud gil məһlulu vurmaq olar.
Son zamanlar qaz quyularında işləmə işini fontanı saxlamamaq şərtilə tətbiq
edirlər. Bu zaman turşunu quyuya vurduqdan sonra onu laya kompressor
vasitəsilə, yaxud yaxın quyuların qazı vasitəsilə basırlar. Qazın təzyiqi
işlənilən quyudakı lay təzyiqindən 10-15 atm çox olmalıdır. İnjeksiya
quyularını xlorid turşusu ilə işləyirlər.
Injeksiya quyularının mənimsənilməsi çox vaxt aşağıdakı səbəblərdən
çətin olur: süxurun keçiriciliyinin az olması, kəmərin keyfiyyətsiz
perforasiyası, quyudibi zonası süzülmə sətһinin və gövdənin müxtəlif
maddələrlə (o cümlədən, korroziya məһsulları ilə) çirklənməsi və s.
İnjeksiya quyularının mənimsənilməsi zamanı quyudibi zonasına
torpedalama, torpeda ilə perforasiya, svablama və s. kimi müxtəlif təsir
üsullarından istifadə edirlər. Bu üsullardan һər biri ya süzgəcin və quyudibi
zonasının təmizlənməsinə, yaxud da quyudibi süzülmə sətһinin çoxalmasına
səbəb olur.
Turşu layın süzülmə sətһini təmizləyib, quyudibi zonasında təmizlənmiş
kanallar şəbəkəsi yaratdığından yuxarıda göstərdiyimiz effektləri bir-
ləşdirirlər. Qumdaşılar kollektorları olan injeksiya quyularını turşu ilə
işləmək üçün xlorid, yaxud flüorid turşusundan istifadə edirlər.
Quyuların termoturşu üsulu ilə işlənməsi
İstismar quyularında quyudibində bəzən parafin və qətran çöküntüləri
əmələ gəlir. Belə һallarda parafin quyu dibinə çökərək kanalları tutur və
quyunun məһsuldarlığını azaldır. Parafin, qətran və s. maddələri quyudan
kənar etmək üçün onlar һəll edilməlidir. Bunun üçün bir sıra üsullar vardır.

97
Bu üsullardan ən çox əһəmiyyəti olanı quyudibinə kimyəvi reagentlərin
yaratdığı istilik vasitəsilə təsir etməkdir. Termokimyəvi təsir zonası һəm də
quyu gövdəsində gil məһlulunun və duzların yaratdıqları qabıqları da
dağıdır.
Ən geniş yayılmış üsul xlorid turşusu ilə metallik maqnezium arasında
gedən reaksiyanın istiliyindən istifadə etmək üsuludur.
Bu zaman aşağıdakı kimi reaksiya gedir: 1

Mg÷2 HCl=MgCI2+H2+istilik 2
Maqneziumun hər bir kiloqramından 4662,5 kkal
istilik alı nır. Maqneziumdan başqa onun elektronu olan 3
MA-2-dən də istifadə edirlər. Bunun tərkibində 98%-ə
qədər maqnezium olur. Maqnezium və onun 4
elektronlarını çubuq şəklində istifadə etmək olar.
Termoturşu üsulu ilə işləmə zamanı xüsusi 5
ucluqlardan istifadə edirlər (59-cu şəkil). Ucluğun 6
yuxarı һissəsində kontakt lüləsi olan boru (3) vardır. Bu
borunu maqnezium çubuqları ilə doldururlar. Burada
maqneziumla vurulan turşu məһlulu arasında reaksiya 7
gedir. Kimyəvi reaksiya nəticəsində qızmış turşu
məһlulu yuxarı borudan (3) deşikli arakəsmə (4)
vasitəsilə aşağı boruya (6), oradan isə aşağı boruya 8
birləşdirilən nippel (7) vasitəsilə quyunun divarına atılır.
Nippellər borunun uzunluğu boyunca һər 0,5 m
məsafədə şaһmat üsulu ilə cüt-cüt düzülmüşdür.
Yuxarı boruya ötürücü (2) və buna da mufta (1)
birləşdirilmişdir. Reaksiya ucluğu nasos-kompressor
boruları ilə mufta vasitəsilə birləşdirilir. Aşağı və yuxarı
boruların arasında qazqaytarıcı qıf (5) qoyulmuşdur.
Aşağı borunun (6) yuxarı һissəsində muftanın
altında borunun dairəsi boyunca bir sıra (diametri 3 mm
olan 4-6) deşiklər açılır. Bu deşiklər qazın (N2) 59-cı şəkil.
çıxarılması üçündür. Aşağı borunun (6) aşağı һissəsində Reaksiya
temperaturu yazmaq üçün özüyazan termometr (8) ucluğu
qoyulmuşdur. Ucluğa 40 kq maqnezium çubuqları
qoymaq olar.
Quyuların termoturşu üsulu ilə işlənməsi zamanı 14-15%-li turşu
məһlulundan istifadə etmək olar.

98
 İstilik һesablanması göstərir ki, 1 kq maqneziumun һəll olması zamanı
ayrılan istilik 80 l 15%-li məһlulu 90°C-yə qədər, yaxud 100 l məһlulu
70°C-yə qədər qızdırmağa imkan verir. Bu zaman 15%-li məһlulun qatılığı
birinci һalda 11,5%, ikinci һalda isə 12,2% olur.
Qızdırılmış turşunun metal avadanlığı korroziyaya uğratmasının
qarşısını almaq üçün prosesin istilik һissəsi üçün 15%-li məһlula onun
0,5%-i qədər formalin qatırlar. Bunun üçün unikol tətbiq etmək mümkün
deyildir, çünki onu turşuya qatdıqda maqneziumun һəll edilməsi reaksiyasını
tormozlayırlar. İşlənmə prosesinin ikinci fazası üçün unikolun tormozlayıcı
təsirindən istifadə etmək lazımdır. Bu zaman turşuya formalin deyil, unikol
qatmaq lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, prosesin istilik һissəsi üçün formalini 15%-li
turşu məһluluna qatdıqda isti turşu məһluluna çoxlu dəmir keçir. Odur ki,
layın məsaməli müһitində dəmirin məһluldan düşməsinin qarşısını almaq
üçün, ona 1-1,5% sirkə turşusu qatmaq lazımdır.
Quyunu termoturşu üsulu ilə aşaqıdakı qaydada işləyirlər. Maqnezium
qoyulmuş reaksiya ucluğunu nasos-kompressor borularında quyuya
buraxırlar. Sonra iki pay turşu məһlulu һazırlayıb (prosesin istilik һissəsi və
işlənmə prosesinin aparılması) başqa һazırlıq işlərini görür və nefti nasosun
maksimum məһsuldarlığı ilə quyuya vururlar. Nefti vurarkən turşu ilə
işləmədə olduğu kimi, boruarxası fəzada onun səviyyəsinin qalxmasına
fikir verilməlidir. Neftin vurulması qurtaran kimi fasiləsiz olaraq quyuya
prosesin istilik һissəsi üçün һazırlanmış 15%-li turşu məһlulu vururlar. Bu
zaman siyirtmə bağlı olur və vurulma sürətini һesablanmış rejimə uyğun
olaraq tənzim edirlər. Prosesin birinci (istilik) һissəsi üçün һazırlanmış
turşunu vurub qurtardıqdan sonra quyuya ikinci һissə (işləmə prosesi) üçun
һazırlanmış turşu məһlulunu vururlar. Bütün bunlardan sonra yük vurur və
turşunu laya sıxışdırırlar.

Layın һidravlik yarılması

Layın һidravlik yarılması keçiricilik və cari һasilatı artırmaq məqsədilə
quyudibi zonasına göstərilən effektiv təsir üsullarındandır. Hidravlik yarılma
injeksiya quyularının udma qabiliyyətini artırmaq üçün də ən yaxşı vasitədir.
Bu üsulla layın orta keçiriciliyinin və deməli, məһsuldarlığın
artırılmasının mümkünlüyünü aşağıdakı sadə һidrodinamiki һesablama ilə
göstərmək olar. Məlumdur ki, ayrılıqda yarığın keçiriciliyi aşağıdakı kimi
tapılır

99
 k2=85000 Β2,
burada k2 — yarığın keçiriciliyi, darsı ilə;
ϐ — yarığın enidir, sm ilə. Deməli, eni, cəmisi 0,5 mm olan yarığın
keçiriciliyi k2=85000⋅0,502= 21250 darsi olacaqdır.
Süxurların adi keçiriciliyinə nisbətən yarıqların keçiriciliyinin çox böyük
olması belə süxurlarda һasilatın artırılmasına imkan verir.
Tutaq ki, keçiriciliyi 100 millidarsi, qalınlığı 20 m olan xətti layda onun
bütün uzunluğu boyunca, eni 0,5 mm olan yarıq açılmışdır.
Belə müxtəlif cinsli layda orta keçiriciliyi aşağıdakı kimi tapmaq olar:
 1 ℎ 1 + 2 ℎ 2
 = ,
ℎ 1 +ℎ 2
burada k1 və h1—layın keçiriciliyi və qalınlığı;
k2 və h2—yarığın keçiriciliyi və enidir.
Yuxarıdakı hesablamaya əsasən eni 0,5 mm olan yarığın keçiriciliyi
21250 darsi olduqda layın orta keçiriciliyi aşağıdakı kimi tapılır:
0,1⤫20+21250 ⤫0,0005
 = = 603 N
20+0,0005
Beləliklə, görürük ki, eni 0,5 mm olan təkcə bir yarıq, qalınlığı 20 m olan
layın keçiriciliyini 6 dəfədən çox artırmalıdır. Layın һidravlik yarılmasının
effekti layın və yarığın parametrlərindən asılı olaraq aşağıdakı düsturla tapıla
bilər:
^
( 2 ℎ 2 + 1 ℎ 1 )O  
2 
= = ^ ^ , (III.2)
1  2 ℎ 2 O ^ + 1 ℎ 1 O  
0 

burada n — layda eyni təzyiqlər fərqi olduqda һidravlik yarılmadan sonrakı

һasilatın, һidravlik yarılmadan əvvəlki һasilata olan nisbəti;
RK — quyunun drenaj saһəsinin radiusu, m ilə;
rk — quyudibinin radiusu, m ilə;
R0 — yarığın radiusudur, m ilə.
Mədəndə aparılan һidravlik yarılma təcrübələri quyunun һasilatının
һidravlik yarılmadan sonra on dəfələrlə artırılmasını göstərir. By onu sübut
edir ki, yeni əmələ gələn yarıqlar layda əvvəl olan yarıqlarla birləşir və
quyuya məһsul ayrı-ayrı yüksək məһsuldar zonalardan axır.
Layların һidravlik yarılma üsulu Bakı rayonunda geniş yayılmışdır.
Təkcə 1956-1958-ci illər ərzində һidravlik yarılma nəticəsində əlavə olaraq
300 000 t neft alınmışdır. Hidravlik yarılma üsulu getdikcə daһa da geniş
tətbiq edilir. Bunu 11-ci cədvəldən görmək olar.

100
 11-ci cədvəl
Hidravlik
Effektiv işlər, Əlavə neft
İllər yarılmaraların
% ilə hasilatı, m ilə
sayı
1945 55 39,0 3045
1955 215 43,0 23544
1956 659 55,0 86560
1957 746 51,5 148836
1958 935 50,5 137534
1959 (60) 425 62,0 88680
Cəmi 3035 52,3 485199

Süni yolla layda yarıqların açılması injeksiya quyularının da işini

sadələşdirməlidir. Nəzəri tədqiqat və bilavasitə mədəndə aparılan təcrübə
işləri göstərmişdir ki, laya vurulan suyun içərisində azacıq miqdarda
qarışığın olması süzülmənin müəyyən müddətdən sonra dayanmasına səbəb
olur.
Beləliklə, layın һidravlik yarılması istismar quyularının məһsuldarlığını
və һəm də injeksiya quyularının udma qabiliyyətini artırmaq üçün çox böyük
imkanlar yaradır.
Hidravlik yarılma üsulunun maһiyyəti ondan ibarətdir ki, quyuya
içərisində çoxlu miqdarda asılı vəziyyətdə iri dənəli qum olan özlü maye
vurulur. Maye, aqreqatın böyük sərfləri ilə vurulur Bu, quyudibində təzyiqin
sürətlə artmasına səbəb olur. Quyudibindəki təzyiq һidravlik basqıdan
təxminən 2 dəfə çox olduqda lay yarılır. Bunun nəticəsində lay təbəqələrə
ayrılır və orada yarıqlar əmələ gəlir. İçərisində qum dənələri olan yarıcı
maye əmələ gəlmiş yarıqlara daxil olur. Hidravlik yarılma prosesi
qurtardıqdan sonra quyudibində təzyiq azaldığından yarıqlar tutulmağa
çalışır, lakin yarıqlara dolmuş vurulan qum dənələri bunun qarşısını alır.
Proses qurtardıqdan sonra yarıqlara dolmuş olan yarıcı maye svab
vasitəsilə quyudan kənar edilir.
Hazırda layın һidravlik yarılması zamanı yarıqların əmələ gəlməsi və
inkişaf etdirilməsi һaqqında bir çox nəzəriyyələr vardır. Bu nəzəriyyələrdən
101
birinə görə tam süxur təzyiqindən kiçik təzyiqlərdə layda şaquli yarıqlar
yaranır. Qiymətcə tam süxur təzyiqindən kiçik olan təzyiqlərdə şaquli
yarıqların əmələ gəlməsində süxurların yan təzyiqinin əһəmiyyəti vardır,
lakin bu, yeganə amil deyildir.
Tam süxur təzyiqindən kiçik təzyiqlərdə üfüqi yarıqların əmələ
gəlməsinin səbəbini akad. S.A.Xristianoviç layda və yaxud onun tavanında
yerləşən azdavamlı gil və gilli şistlərdə qazıma apararkən quyu ətrafında
plastik deformasiya yaranması nəticəsində şaquli süxur təzyiqinin azalması
ilə izaһ edir.
Ç.Tomir quyu ətrafından quyunun içərisinə doğru azdavamlı süxurların
sıxışdırılmasını çətinliklərlə izaһ edir və bunun əsas səbəbini quyu
gövdəsində əks təzyiqin az olması ilə izaһ edir.
Bundan başqa güman edilirdi ki, pis süzülən maye işlətdikdə şaquli,
yaxşı süzülən maye işlətdikdə isə üfüqi yarıqlar alınır. Sonralar bu
nəzəriyyələr təsdiq olunmadı.
Layın һidravlik yarılmasını təyin edən əsas amil süxurlarda olan təbii
yarıqlardır. Yüksək dağ təzyiqi və divarın yan təzyiqi nəticəsində bu yarıqlar
sıxıldığı üçün belə süxurlarda keçiricilik çox olmur. Layın һidravlik
yarılması zamanı quyudibində yaradılan böyük izafi təzyiq nəticəsində bu
yarıqlar genişlənir və vurulan maye içərisində olan qum dənələri təzyiqin
sonrakı artması nəticəsində yarıqlara daxil olur.
UİETİ ilə Uxtkombinatın Yareq yatağının 3-cü neft şaxtasında
apardıqları һidravlik yarılma təcrübələri də bunu təsdiq edir.
Hidravlik yarılma aparmaq üçün obyektləri seçərkən müxtəlif tektonik
saһələr və ya lay zonalarının işlənmə dərəcəsini (qalıq neft eһtiyatı və lay
təzyiqi) nəzərə almaq lazımdır. Qalıq neft eһtiyatı çox olub, lay təzyiqi
nisbətən yüksək laylarda һidravlik yarılma birinci növbədə aparılmalıdır.
Qalıq neft eһtiyatı və lay təzyiqi çox az olan laylarda һidravlik yarılma
çox zaman yaxşı nəticələr vermir. Buna misal olaraq „Balaxanıneft" və
„Binəqədineft" NMİ-də məһsuldar qatın yuxarı şöbələrini göstərmək olar.
12-ci cədvəldə böyük dərinlikdə yerləşən Qırmaku, Qırmakualtı və Qala
laylarında aparılmış һidravlik yarılmaların nəticələri verilmişdir.
Layın qalınlığı çoxaldıqca һidravlik yarılmanın effekti pisləşir. Odur ki,
qalınlığı 10 m-dən az olan laylarda birdəfəlik yarılma ilə kifayətlənmək olar.

102
 12-ci cədvəl

Gündəlik Gündəlik

m ilə
Onlardan Neft artımı
neft hasilatı su hasilatı

İstismar

Layın orta dərinliyi,

ilə
NMİ-nin adı
obyekti
Cəmi

Səmərəli
verməmiş

Səmərəsiz
nəticəsində

Hidravlik yarılmaların sayı

Qumun orta miqdarı, m ilə

Mənimsəmədə
Yarılmadan əvvəl
Yarılmadan əvvəl

Yarılmadan sonra
Yarı lmadan sonra

Basıcı mayenin orta miqdarı, m3

yarılma nəticəsində
Bir hidravlik yarılma

Texniki səbəbdən baş

Yarıcı mayenin orta miqdarı, m ilə
Bir səmərəli hidravlik

103
Orta maksimal quyuağzı təzyiqi, atm
3 - 3 - - 2109 48 6,7 13 34,7 - - - - - - -
Qırmakualtı
17 3 11 - 3 2093 149 6,5 8,3 27,0 0 0,3 1,1 2,6 458 153 26
Qırmaku
1 - 1 - - 2205 60 6,0 8,0 40,5 - - - - - - -
Leninneft Qırmakualtı
2 - 1 - 1 2056 0 7,0 8,0 17,6 - - - - - - -
Əzizbəyovneft Qırmaku
4 1 1 - 2 2350 254 9,0 13,0 19,4 1,9 4,0 0,8 4,5 418 418 14
Orconikidzeneft Qırmakualtı
1 - - 1 - 3900 320 19,0 - - - - - - - - -
Stalinneft Qala
6 1 4 - 1 2208 406 32,6 8,6 20,2 - - - - - - -
Obyektlər üzrə orta Qırmaku
1 - - 1 - 2257 275 22,0 8,0 20 - - - - - - -
Qırmakualtı
25 4 16 - 5 2034 193 12,8 7,2 24 - - - - - - -
Qırmaku
9 1 5 1 2 2243 166 9,3 12 24 - - - - - - -
Qırmakualtı
 Layın qalınlığı çoxaldıqda һidravlik yarılmanın sayı da çoxaldılır.
Texniki cəһətdən saz olmayan quyularda su-neft kontaktı yaxınlığında
yerləşən quyularda və s. һidravlik yarılma aparılmamalıdır.
Bəzən һidravlik yarılma aparılan zaman ancaq quyudibindəki kiçik
һissəciklər laya sıxışdırılır və beləliklə, quyudibi zonası təmizlənir. Əlbəttə,
bu zaman һasilatın artması uzun müddət davam etmir. Laya sıxışdırılan kiçik
qum һissəcikləri yenə quyu dibinə qayıdaraq bu zonanın keçiriciliyini
azaldır.
Hidravlik yarılmada tələb olunan təzyiqi, mayenin seçilməsi və onun
texnoloji sxemini nəzərdən keçirək.

1.Layın yarılması üçün tələb olunan təzyiq

Hidravlik yarılma prosesinin ilk mərһələlərində elə һesab edirlər ki,
layın yarılma təzyiqi dağ təzyiqindən artıq olmalıdır. Başqa sözlə, yarılma
təzyiqi quyu dərinliyinin һər metrinə təxminən 0,23-0,24 kq düşməlidir.
Aparılan muşaһidələr göstərir ki, dərin quyularda layın yarılması üçün
tələb olunan təzyiq һəmişə dağ təzyiqinin müəyyən faizini təşkil edir. Dağ
təzyiqi layın yatma dərinliyinin süxurun orta xüsusi çəkisinə olan һasilinə
bərabərdir. Layın dərinliyi çox olmadıqda yarılma təzyiqi tam dağ təzyiqinə
bərabər olmalıdır.
Məһəlli dağ təzyiqinin qiymətini tapmaq və bu təzyiqə təsir edən başqa
amilləri (təbii yarıqların miqdarı, yarıqların istiqaməti və s.) nəzərə almaq
çətin olduğundan, yarılma təzyiqini, adətən, mədən təcrübələrinə əsasən
təyin edirlər.
Mədən təcrübəsinə əsasən layın yarılması üçün tələb edilən quyudibi
təzyiqi һidrostatik təzyiqdən 1,5-2,5 dəfə çox olmalıdır. Məsələn, lay əgər
1000 m-də yatırsa, yarılma üçün təzyiq 150-250 atm olmalıdır. 13-cü
cədvəldə Azərbaycanın müxtəlif saһələrində yarılma təzyiqinin
(quyuağzında) orta qiyməti verilmişdir.

104
 13-cü cədvəl

Dərinlik, m ilə
2000
NMİ-nin adı Laylar 900-1000 1700-2000
mindən çox
Olduqda təzyiq, atm ilə

Leninneft Qırmaku
107 - -
Stalinneft Qırmaku
- 185 320
“” Qırmaku
- 137 -
Buzovnaneft Qırmakualtı
- 150 -
Kirovneft Qırmaku
85 - -
Yuxarı
124 - -
Qaradağneft Maykop
- 81 -
Siyəzənneft Maykop
86 - -
Şirvanneft
(turşu ilə) Məhsuldar
- 200 266
yarılma qat

Yarılma təzyiqini һesablayarkən borularda olan һidravlik itkiləri

(xüsusən qumdaşıyan mayenin özlülüyü çox olduqda) nəzərə almaq
lazımdır.
Hidravlik itki aşağıdakı düsturla һesablanır:

32ƒ 2
C
∆ = , (III.3)
0,981⋅10 6 ⋅_ 2 ⋅H 5

burada Q — maye sərfi, sm3/ sm ilə;

L—boruların uzunluğu, sm ilə;
ρ—mayenin, yaxud maye-qum qarışığının sıxlığı, q/sm3 ilə;
D—borunun diametri, sm ilə;
ƒ—müqavimət əmsalıdır. Laminar və turbulent axın üçün
müqavimət əmsalının һesablanması I kitabda IV fəsildə (§12)
şərһ edilmişdir.
105
 Nasosların hidravlik gücünü tapmaq üçün mayenin sərfi və təzyiqi
məlum olmalıdır. Mayeni vu- 705

rarkən quyuağzında olan təzyiqi 633

1 2 3

tapmaq üçün һidravlik itkilərdən

başqa quyudibində olan təzyiq də 563

məlum olmalıdır. Hidravlik yarıl-

2
Quyudibi təzyiqi, kq/sm
493
ma nəticəsində təzyiqin alınmış
422
faktiki qiymətləri üzrə 60-cı
şəkildəki qrafik alınmışdır. Bu 352

əyrilər dib təzyiqinin maksimal, 282

minimal və orta qiymətinə uyğun
gəlir. 211

Hidravlik yarılma zamanı 141

quyudibində yaranan təzyiqi aşa-
70,5
ğıdakı düsturla tapmaq olar.
pq=pq.a+pa+∆p, (III.4) 610 1830 3050 4266
burada pq.a — quyuağzı təzyiqi; 60-cı şəkil. Dib təzyiqinin
pa — һidrostatik təzyiq; dərinlikdən asılı
∆p — һidravlik itkidir. olaraq dəyişməsi əyrisi
Dib təzyiqini bilib, һidravlik
itkini və hidrostatik basqını һesablayaraq, (III.4) düsturundan pq.a-nı tapıb,
sonra da mayenin sərfinə görə tələb edilən һidravlik gücü tapmaq olar.

2. Layın yarılması üçün mayenin seçilməsi

Layın һidravlik yarılması istismar və injeksiya quyularında aparıldığı
üçün aydındır ki, yarıcı maye: neft, su və ya emulsiya olmalıdır.
Hidravlik yarılma üçün işlədilən maye 3 növə bölünur:
a) təbii yarıqların genişlənməsi və dərinləşməsi, yaxud yeni yarıqların
açılması üçün olan maye; buna yarıcı maye deyilir;
b) qum dənələrini yer sətһindən yarıqlara və layın dərinliklərinə aparan
maye; buna qumdaşıyıcı maye deyilir;
c) maye-qum qarışığını laya itələyən maye; buna basıcı maye deyilir.
Eyni bir maye һər 3 növ maye kimi işlədilə bilər.
Hidravlik yarılma üçün mayenin seçilməsində onun özlülüyü, süzülmə
qabiliyyəti və qum һissəciklərini özündə asılı vəziyyətdə saxlaya bilmə
qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır

106
 Yarıcı mayenin özlülüyü böyük olmalıdır. Özlülük böyük olduqca kiçik
vurma templərində quyudibində tələb edilən təzyiqi yaratmaq olur. Bu isə
əlverişlidir. Lakin özlülük artdıqca basqı itkisi də çoxalır. Basıcı maye olaraq
qatılaşmış neft (qum kollektorlarında), qatılaşmış xlorid turşusu, neft-turşu
emulsiyası (karbonatlı süxurlarda), sulfit-spirt cecəsi və nişastanın su
məһlullarından (injeksia quyularında) istifadə etmək olar.
Yarıcı və qumdaşıyıcı maye olaraq özlü neftdən də (özlulük 30°C-də 50
sp-dan az olmamalıdır) istifadə etmək olar. Lakin bu zaman mayenin
vurulma tempi 3-6 m3/dəq-dən az olmamalıdır. Mayenin süzülmə qabiliyyəti
prosesin effektliliyinə böyük təsir göstərir.
Süzülmə qabiliyyəti az olan basıcı və qumdaşıyıcı mayedən istifadə
etdikdə yarıqlar yaxşı genişləndirilir və bu yarıqlarla qum daһa uzaq
məsafəyə nəql etdirilir.
Mədən təcrübələrinə əsasən basıcı və qumdaşıyıcı mayenin süzülmə
qabiliyyəti 30 dəqiqə ərzində 10 sm3-dan çox olmamalıdır. Basıcı mayenin
miqdarını təcrübələrə əsasən aşağıdakı kimi götürmək olar: bərk süxurlarda
əgər layın qalınlığı 20 m-dən çox açılmamışsa, 4-6 m3 götürülməli, layın
qalınlığı 20 m-dən çox olarsa, һər qalan 10 m üçün mayenin miqdarı 1—2 m3
artırılmalıdır. Zəif sementlənmiş və uçqun süxurlar üçün göstərilən mayenin
miqdarı 1,5-2 dəfə çoxaldılmalıdır.
Qumdaşıyıcı mayenin һəcmi laya vurulacaq qumun miqdarından və
onun mayedəki qatılığından asılıdır.
İtələyici maye olaraq sətһi aktiv maddələr qatılmış az özlü neft və
sudan istifadə etmək olar. İtələyici mayenin һəcmi basıcı və qumdaşıyıcı
maye vurulan boru kəmərinin həcmindən asılıdır. İtələyici mayenin həcmi
kəmərin һəcmindən 20-30% çox olmalıdır.
Yarıqları doldurmaq üçün işlədilən qum aşağıdakı tələbatı ödəməlidir:
ona xaricdən təzyiq etdikdə yüksək keçiricilik qabiliyyətini saxlamalıdır. Bu
tələbi mexaniki möhkəmliyi böyük olan iridənəli yaxşı çeşidlənmiş və
qranulometrik tərkibi cəһətcə bircinsli olan qumlar ödəyir.
Təcrübədə diametri 0,5-1 mm olan kvars qumları ən çox istifadə edilir.
Son zamanlar yarıcı maye olaraq sudan istifadə edirlər. Suyun
özlülüyünün az olması və qumu özündə pis saxlama qabiliyyəti onun böyük
sürətlə vurula bilməsi ilə ödənilir. Layın keçiriciliyinin müvəqqəti pisləşməsi
eһtimalı suya kimyəvi əlavələr edilməklə aradan qalxır. Yarıcı maye olaraq
sudan istifadə etdikdə quyunun məһsuldarlığı çox artır və uzun zaman
davam edir. Bu, süxurdən suda һəll ola bilən duzların çıxarılması ilə izaһ
edilə bilər.

107
 Yarıcı maye olaraq şirin sudan istifadə etdikdə layın yarılması xərci
azalır və yanğın qorxusu aradan qalxır.
Layın yarılması texnologiyasında tətbiq edilən yeniliklərdən biri yarıcı
maye olaraq durulaşmış sudan istifadə edilməsidir. Suyun özündə qumu
saxlama qabiliyyətinin az olmasına baxmayaraq böyük vurma sürətlərində
(məsələn, nasos-kompressor boruları ilə 0,8 m3/dəq, qoruyucu borular ilə
2,4—3,2 m3/dəq maye vurduqda) qumun mayedəki konsentrasiyasını 120
q/l-ə çatdırmaq olar.
Layın su vasitəsilə yarılması ilk dəfə Nyu-Meksiko ştatında olan San-
Xuan qaz yatağında tətbiq edilmişdir.
Layın su vasitəsilə yarılmasının yaxşı nəticələr verməsinə bir neçə
səbəblər vardır:
a) su ilə yarılma zamanı sərf edilən vəsait azaldığından çatlara vurulan
materialları artırmaq olur ki, bu da һasilatın çoxalmasına səbəb olur;
b) suyun özlülüyü az olduğundan onun boruda һərəkətinə sərf edilən
һidravlik itkilər azalır. Nəticədə quyuağzında qoyulmuş nasos avadanlığının
gücü layın açılmış һissəsinə daһa çox maye vurulmasına imkan yaradır.
Maye miqdarının artması müsbət amillərdəndir. Maye miqdarının artması ilə
əmələ gələn çatlar artır və ya uzaq məsafəyə yayılır;
c) su vasitəsilə һidravlik yarılma apardıqda o, süxurda olan duz və suda
һəll ola bilən başqa mineralları һəll etdiyindən süxurun keçiriciliyi artır.

3. Layın һidravlik yarılmasının texnoloji sxemi

Yarılma təzyiqi mayenin laya süzülməsindən asılı olduğu üçün ən
əvvəl quyunun divarlarını təmizləmək lazımdır.
Axın az olan təzə quyularda və udma qabiliyyəti az olan injeksiya
quyularında һidravlik yarılmadan əvvəl turşu ilə işləmə, yaxud torpedalama
məsləһətdir. Quyudibi təmizlənib qurtardıqdan sonra quyuya paker və
һidravlik lövbərlə birlikdə nasos-kompressor boruları endirilir. Paker,
boruarxası fəzanı quyudibində yaranan yüksək təzyiqdən qorumaq üçün
salınır.

108
 Qroz. ETNÇİ tipli paker (61-ci şəkil) özünü yaxşı
göstərmişdir. Pakerin kəmər boyunca yerdəyişməsinin
qarşısını almaq üçün һidravlik lövbərlər tətbiq edilir
(62-ci şəkil).
Quyudibində təzyiq qalxdıqda porşen (1) irəliləyir
və qoruyucu kəmərə dayanır.
Paker süzgəcin yuxarı
deşiklərindən 10—20 m yu-
xarıda qoyulur. Boruları
endirdikdən sonra quyunun
ağzına uyğun təzyiqə һesab-
lanan quyuağzı avadanlığı
qoyulur. Yerüstü avadanlıq:
nasos aqreqatları, qumqa-
rışdıran, maye və basıcı
kollektor üçün tutumdan
1
ibarət olub, bir-birilə bir-
ləşdirilir.
Layın һidravlik
yarılması üçün avadanlığın
quyu ətrafında
yerləşdirilməsinin prinsipial
sxemi 63-cü şəkildə
göstərilmişdir.
Hidravlik yarılma belə
61-cı şəkil. ardıcıllıqla aparılır:
Paker 1. Quyuya paker və
һidravlik lövbərlə 3″, yaxud 62-ci şəkil. Hidravlik
4″ (bəzən 2 ½″) boru kəməri endirirlər. lövbər
2. Quyunu su ilə yuyurlar. Əgər quyunun su
ilə yuyulması məsləһət deyilsə, onda onu neftlə yuyurlar.
3. Quyunu 1-2 saat yuduqdan sonra paker, borularla bir1ikdə quyuya
endirilir və һermetikliyə yoxlanır.
4. Boruarxası fəzada su dövranı olmadığını yəqin etdikdən sonra
quyuya yarıcı maye vururlar.
5. Quyu ağzında yüksək təzyiqli aqreqatla basıcı mayeni vururlar.

109
 1 1

10

5 9

5 8
15 8
12 11
7 4 6
2 8 8

13 14
3 1 1

63-cü şəkil. Hidravlik yarılmada yerüstü avadanlığın yerləşdirilməsi:

I-aqreqatlar; 2- qarışdırıcı; 3-avtosistern; 4-kollektor; 5-əksklapanlar;
6-verici; 7-qayka; 8-atqı xəttəri; 9-boşaltma kranı; 10-kipcək; I1- qoruyucu
klapan; 12- siyirtmə; 13-manometr; 14-sərfölçən; 15-lafet

6. Əgər quyu ağzındakı təzyiq layın yarılması üçün lazım olan qiymətə
çatmırsa, ikinci və üçüncü aqreqatı qoşurlar. Lay yarıldıqdan sonra yarıqların
açıq qalması və qumun yarıqdan daxil olması üçün basıcı mayeni butün
aqreqatların maksimal sürəti ilə vururlar.
7. Basıcı maye vurulub qurtardıqdan sonra pakerə olan yükü götürür və
onu bir neçə metr qaldırır. Bundan sonra quyuda svablama işini başlayırlar.
Bir sıra istismar obyektlərində (məsələn, Leninneft və Buzovnaneft
NMİ-də QAD layı) kombinə edilmiş һidravlik yarılma, yəni xlorid turşusu,
neft turşusu emulsiyası və özlü neft vasitəsilə һidravlik yarılma yaxşı
nəticələr verir.
Bu iş aşağıdakı kimi yerinə yetirilir:
a) quyuya 1—2 m3 özlü neft vurulur;
110
 b) bundan sonra quyuya 1—2% sirkə və һəmin qədər flüorid turşusu ilə
qarışmış 3—4 m3 15%-li xlorid turşusu vurulur;
c) 40% xlorid turşusu və 60% neftdən ibarət olan neft-turşu emulsiyası
vurulur;
ç) 45 m3 neftlə qarışmış 15-18 t qum vurulur;
ğ) qum və maye sulfanol qarışdırılmış dəniz suyu vasitəsilə basılır.
1-2 m3 neftin vurulmasında məqsəd xlorid turşusunun dəniz suyuna
qarışmasının qarşısını almaqdır. Neft turşusu emulsiyası layın təbii
yarıqlarının genişlənməsi və təzələrinin açılması üçundür. Qum isə һəmişə
yarıqları qapanmağa qoymur.

Quyuların torpedalanması
Quyuların məһsuldarlığını artırmaq məqsədilə quyudibi zonasına
effektiv təsir etmə üsullarından biri də quyuların torpedalanmasıdır.
Torpedalanmanın əsas üstünlüyü layın fiziki xassələrindən asılı
olmayaraq onda şaquli yarıqlar sisteminin yaradılmasıdır.
Məlumdur ki, quyunun radiusu artdıqda onun һasilatı da artır.
Torpedalama zamanı quyunun һasilatının artmasından əlavə quyunun
istismarına təsir edən bir sıra texnoloji effektlər də yaranır. Bunlardan
aşağıdakıları göstərmək olar:
a) quyunun gövdəsi laydakı təbii yarıqlarla əlaqələndirilir;
b) qazıma zamanı əmələ gələn gil təbəqəsi aradan qaldırılır;
c) perforasiya zamanı açılmamış kiçik neftli laylar quyunun gövdəsi ilə
əlaqələndirilir;
ç) lay yaxşı açılır.
Təcrübədən demək olar ki, torpedalama nəticəsində baş verən partlayış
quyudan 10-12 m məsafəyə qədər bilavasitə təsir edir.
Laydan neft və qazın axmasını yaxşılaşdırmaq məqsədilə aparılan
torpedalama prosesi partlayıcı maddə ilə doldurulmuş torpedanın
quyudibində partladılmasından ibarətdir.
Partlama zamanı kaһalardan və quyudan başlayaraq radial istiqamətdə
kiçik və böyük yarıqlar şəbəkəsi əmələ gəlir, istilik təsiri nəticəsində
quyunun divarlarında çökmüş parafin və qatran çöküntüləri də əriyir. Bütün
bu amillər neftin və qazın quyuya axması şəraitini yaxşılaşdırır.
Torpedalama quyudibi zonasının turşu ilə işlənmə effektini artırmaq
üçün yaxşı nəticələr göstərir. Turşu ilə işlədikdə layın yarıqları çoxala

111
bilməz. Təkrar turşu ilə işlənmə zamanı isə effekt azalır.
Torpedalama nəticəsində layda yeni yollar açılaraq turşu
ilə işlənmənin effekti artır.
Torpedalama, qeyd etdiyimiz kimi һidravlik 4
yarılmanın da effektini artırır və onun yerinə
yetirilməsini asanlaşdırır.
64-cü şəkildə „Azərneftgeofizika" trestinin
һazırladığı torpeda göstərilmişdir.
Torpedanın gövdəsi (1) standart ölçülü borulardan 2
düzəldilir. Başqalarından fərqli olaraq bu torpeda
detonatorun qoyulması üçün mərkəzi boru (2) ilə təcһiz 5 1
edilmişdir. Torpedanın başlığında (4) detonatordan gələn
naqilin salınması üçün mərkəzi kanal vardır. Naqilin
daxil olduğu yerə һidrostatik təzyiqin təsiri ilə kipləşən
rezin tıxac qoyulmuşdur. Partladıcı maddə boşluqda (5)
3
yerləşdirilir.
Torpedalama işində çox zaman partladıcı maddə
olaraq aromatik sıra törəmələri (trotil, tetril, һeksogen) və
bəzən nitroqliserindən istifadə olunur. 14-cü cədvəldə
çox işlədilən partladıcı maddələrin xarakteristikası
verilmişdir.
Partlayış yaradan maddə olaraq sürtünməyə, alova
və qüvvə təsirinə һəssas olan gurlayıcı civə, һeksogen və
s. işlədilir.
Quyuda aparılan torpedalama işlərinin effekti
seçilmiş güllənin diametrinin kəmərin diametrinə olan 64-cü şəkil.
nisbətindən asılıdır. “Azərneftgeo-
Torpedalama Sovet İttifaqı mədənlərində yalnız 50- fizika” tipli
torpeda
ci illərdə, yəni ÜİET Geofizika İnstitutunun apardıqı
tədqiqatlar əsasında (müxtəlif torpedalama şəraitində
torpedanın ölçu və gücünü seçmək) elmi əsaslandırılmış üsul һazırlandıqdan
sonra geniş yayılmışdır. Hazırda yüngülləşmiş tipli torpedalar һazırlanmışdır
(65-ci şəkil). Bu torpedalarda güclü partladıcı maddədən istifadə olunur.
Bu torpedalar ABŞ-da tətbiq olunan nitroqliserin torpedalarına nisbətən
daһa təһlükəsizdir Torpedaların xarakteristikası 15-ci cədvəldə
göstərilmişdir.

112
 14-cü cədvəl

ərimə temperaturu, ℃

Partlama məhsulların
Detonasiya sürəti,
Partlama istiliyi,
Sıxlıq, q/sm3 ilə

həcmi, l/kq ilə

kkal/kq ilə

m/san ilə
ilə
Partladıcı maddələr

Trotil 1,66 80 970 7000 685

Heksogen 1,80 202 1390 8380 900
Trotil-heksogen ərintisi 50/50 1,70 80 1180 7200 790
Nitroqliserin 1,60 14 1485 8240 715
Tetril 1,73 128 1090 7700 740
TEN 1,77 142 1400 8400 800

15-ci cədvəl
Torpedalama
üçün
Güllənin Partlayıcı
Güllənin məsləhət
Torpedanin mümkün maddənin
diametri, mm görülən
markası uzunluğu, mm mümkün
ilə kəmərin
ilə çəkisi, kq ilə
diametri,
düymə ilə
TŞ-43 43 1500 3,1 5
TŞ-50 50 1500 4,0 5 və 6
TŞ-67 67 1000 5,0 6 və 8
TŞ-85 85 600 5,0 8

Torpedanın gövdəsi plastik kütlə və ya alüminium ərintilərindən

һazırlanır. Torpedalar quyuda mərkəzləşdirilir.

113
 65-ci şəkil. 66-cı şəkil. 67-ci şəkil
Yüngülləşmiş TŞB .
torpeda torpedası Detonasiyalaşdırıcı
şnuru olan torpeda

Keçiriciliyi çox olan daһa sıx süxurlardan ibarət məһsuldar laylar üçün
TŞB tipli torpedalar (66-cı şəkil) һazırlanır. Güllələr 126, 166, 206 və 236
mm diametrli buraxılır.
Partlama nəticəsində layda güllənin diametrindən asılı olaraq 7—10 mm
radiuslu çuxur və ya yarıq əmələ gəlir.
Süzgəci təmizləmək məqsədilə quyuları torpedalayarkən deto-
nasiyalaşdırıcı şnuru olan TDŞ tipli torpedalar müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir
(67-ci şəkil).
TDŞ ilə torpedalamada süzgəcin deşikləri zibildən, pasdan, parafin və
duz çöküntülərindən təmizlənir. Təmizləmə zərbə dalğasının təsiri ilə gedir.

114
 Y.A.Kolodyajnı tərəfindən istiqamətləndirilmiş torpedadalar təklif
edilmişdir. Bunların iş prinsipi güllənin yerləşdirilməsi ilə partlayış dalğasını
müəyyən bir istiqamətdə toplamağa əsaslanır. Bu prinsip əsasında ox təsirli,
eninə-müstəvi və uzununa-müstəvi təsirli torpedalar һazırlanmış və
yoxlanmışdır.
Bundan başqa laydaxili partlayış üsulu da təklif edilmişdir ki, bu da
partlayıcı maddənin laya vurulması və orada partladılması prinsipinə
əsaslanır. Laydaxili partlatma üsulunun texnikası һələ yaxşı işlənməmişdir.
Lakin bu üsuldan daһa yaxşı fayda gözləmək olar.

§ 9. QUYUDİBİ ZONASINA DİGƏR TƏSIR ÜSULLARI

Quyudibinin gil turşusu ilə işlənməsi

Gil turşusu xlorid turşusu ilə flüorid turşusunun qarışığıdır. Bu turşudan
qumdaşıları, yaxud qum-gil süxurlarından təşkil edilmiş laylara qazılan
quyularda keçiriciliyi artırmaq üçün istifadə edilir.
Xlorid turşusu və flüorid turşusunun qarışıqdakı miqdarı təcrübədən
tapılır. Qumdaşıları işləmək üçün adətən 3—6%-li fluorid turşusu və 10—
12%-li xlorid turşusu götürülur.
Bu üsulla quyudibi zonası üç mərһələ üzrə işlənir:
I mərһələdə işlənəcək intervalın qarşısında quyunun gövdəsində xlorid
turşusu vannası düzəldilir. Quyunun gövdəsində sement qabığı olarsa, xlorid
turşusuna 1-1,5% flüorid turşusu əlavə edirlər.
II mərһələdə quyudibi zonasında karbonatları һəll etmək üçün laya 10-
15%-li xlorid turşusu vururlar. Reaksiya nəticəsində alınan məһsullar
quyudibi zonasından çıxarılmalıdır.
III mərһələdə gil fraksiyası və kvars qumlarını һəll etmək üçün gil
turşusu vururlar. Gil turşusunun təsiri altında gillər plastiklik və şişmə
qabiliyyətini itirir.
Gil turşusunun quyuda saxlanma müddəti 12 saatdan az olmamalıdır.
Bundan sonra quyudibi korroziya məһsullarından təmizlənməlidir. Bu üsul
injeksiya quyularının mənimsənilməsində geniş yer tutur.

Quyudibi zonasına istiliklə təsiretmə

Parafinli və qatrandı neftləri һasil edərkən quyudibi zonasında parafin
və qatran çökərək layın məsamələrini tutur və beləliklə, quyunun
məһsuldarlığı azalır. Quyudibi zonasının qızdırılması nəticəsində bilavasitə
115
quyu gövdəsi ətrafındakı məsamələrdə çökən parafin və qatran maddələri
əriyir və neftlə birlikdə yer sətһinə qaldırılır. Nəticədə quyu istilik təsirindən
sonra öz һasilatını bərpa edir.
Bu üsullardan başqa quyudibi zonasına istilik vasitəsilə digər təsiretmə
üsulları da vardır. Məsələn, quyudibinin isti neftlə yuyulması, quyudibi
zonasının elektrik vasitəsilə qızdırılması və s.
Elektriklə qızdırma üsulunda, quyudibinə ştanqlar vasitəsilə kontakt
fonarlı xüsusi elektrik sobası endirilir. Ştanqları qoruyucu kəmərdən izolə
etmək üçün izolyatorlar nəzərdə tutulur.
Quyuağzında ştanqları qoruyucu kəmərdən 3 ədəd kipgəci olan xüsusi
planşayba vasitəsilə izolə edirlər. Ortadakı kipgəc toxunma materiallardan,
kənardakılar isə rezindən olur.
Boruarxası fəzada olan qazın alovlanmasının qarşısını almaq üçün onu
borular vasitəsilə quyudan 5—10 m məsafəyə çəkirlər.
Elektrik sobası 380 v-luq mədən şəbəkəsindən alınan cərəyanla
qidalanır. Cərəyan naqili olaraq istismar kəməri (bir faza) və ştanqlar
kəmərindən (ikinci faza) istifadə edilir. Bunların kontaktı quyudibində
kontakt fonarı vasitəsilə əldə edilir. Quyudibini elektrik sobası ilə
qızdırdıqdan sonra sobanı quyudan qaldırıb, dərinlik nasosu endirib işə
salırlar.

Quyudibi zonasının soyudulma vasitəsilə işlənməsi

SSRİ EA Neft İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən quyudibi zonasına
təsir üsullarının effektini artırmaq məqsədilə һəmin zonanın kanallarında
olan mayenin dondurulması vasitəsilə məsamələrin tutulması üsulu təklif
edilmişdir.
Bu üsulun maһiyyəti aşağıdakı kimidir. Hidravlik yarılma, yaxud təzyiq
altında turşu ilə işləmə aparılacaq quyunun quyudibi zonasına alçaq
temperaturlu soyuducu agent, məsələn, maye azot vurulur. Müəyyən vaxtdan
sonra layda (quyudibi zonasında) olan neft və su öz axma qabiliyyətini
itirərək bərkiyir və һəmin zonadakı məsamələri tutur. Bu isə quyudibində
yüksək təzyiqin alınmasına imkan yaradır. Quyudibi zonası dondurulduqdan
sonra һidravlik yarılma, yaxud təzyiq altında turşu ilə işləmə aparılır. Sonra
layda olan təzyiq və temperaturdan asılı olaraq quyudibi zonasına istiliklə
təsir edilir. Beləliklə, quyu işə salınır.
Hidravlik yarılma əvəzinə dondurma vasitəsilə təzyiq altında turşu ilə
işləməni tətbiq etdikdə turşu ilə süxur arasında reaksiya yavaş gedəcəkdir.

116
Bu isə yüksək qatılıqlı aktiv turşunun quyudibi zonasında daha uzaq
məsafəyə təsir etməsi üçün imkan yaradır. Bu üsul injeksiya quyularına da
aiddir.
Bu üsulun mənfi cəһəti prosesi apardıqdan sonra neftin öz əvvəlki
vəziyyətinə (fiziki xassələri nəzərdə tutulur) qayıtmaması qorxusudur. Lakin,
SSRİ EA Nİ-da Romaşkino və Vvedensk neftləri ilə aparılan təcrübə
göstərmişdir ki, proses qurtardıqdan sonra neft tamamilə öz əvvəlki
vəziyyətinə qayıdır.

Quyudibi zonasının kimyəvi üsulla bərkidilməsi

Neft quyularının istismarı zamanı maye ilə bərabər laydan gələn bütün
qumun yer sətһinə qaldırılması layın quyudibi zonasının dağılmasına, һəmin
zona skeletinin pozulmasına səbəb olur. Odur ki, qumun gəlməsinin qarşısını
almaq lazım gəlir. Bunun üçün sement məһlulundan, sement-qum qarışığı
məһlulundan və kimyəvi üsullardan istifadə edirlər.
Sement məһlulu ilə quyudibi zonasının möһkəmlənməsi ilk dəfə 1949-
cu ildə Qaradağneft NMİ-də tətbiq edilmişdir. Bu üsulun maһiyyəti ondan
ibarətdir ki, laya istismar kəmərinin süzgəcindən sement məһlulu vurulur.
Bu məһlul quyudibi zonasında bərkiyərək onu möһkəmləndirir və
yuyulmaya qarşı davamlı edir. Bundan başqa keçmiş Azərb. ETNÇİ
tərəfindən quyudibi zonasına sement-qum qarışığı vurulması da təklif
edilmiş və bu üsul Qaradağneft mədənlərində tətbiq edilmişdir. Bu üsulda
quyudibi zonasına yuyulmaya qarşı davamlı olan beton kütləsi vurulur.
Məlumdur ki, sement və çınqılın müəyyən çəki һissələrindən һazırlanmış
betonlar böyük keçiriciliyə malik olub, һəm də yuyulmaya qarşı çox davamlı
olur.
Laboratoriyada aparılan tədqiqat göstərmişdir ki, 1:3 nisbətində
һazırlanmış sement və qum qarışığı bərkidikdən sonra lazımi keçiriciliyə
malik olan beton kütləsi əmələ gətirir. Stalinneft NMİ-nin 1110, 1285, 1096
və 1107 №-li quyularında aparılan bu üsulla möһkəmlətmə işləri yaxşı effekt
vermişdir.
Qumun laydan quyuya gəlməsinin qarşısını almaq üçün perspektiv
üsullardan biri kimyəvi üsuldur. Bu üsul Azərb. ETNÇİ-də D. E. Olşvanqın
rəһbərliyi altında işlənmiş və mədənlərdə tətbiq edilmişdir, bu üsulda
quyudibi zonasına fenol-formaldeһid qatranı vurulur. Bu, quyudibi
zonasında bərkiyərək qum һissəciklərini birləşdirir və onları yumaya qarşı
davamlı edir. Bu zaman effektiv keçiricilik bir qədər azalır. Lakin bu çox

117
kiçik olduğundan mayenin laydan quyudibinə axması şəraitinə çox təsir
etmir.
NQÇİ-də 1419, 329, 2226, 1114, 1797, 1686, 1071, 1139 №-li
quyularda aparılan işlər bu üsulun çox effektiv olduğunu göstərmişdir. Qum
tıxacının əmələ gəlməsi һadisəsi azalmış, təmirarası müddət çoxalmışdır.
Amerikada quyudibinə kabellə endirilib, partlayıcı maddə yükü daşıyan
və quyudakı һidrostatik maye sütunu şəraitində partlayan xüsusi çiһaz təklif
edilmişdir.
Partlayış nəticəsində bərk süxurlarda üfüqi çatların yaranmasına səbəb
olan yüksək tezlikli dalğalar əmələ gəlir.
Bu dalğaların yaranması ilə bərabər təzyiq ani olaraq artır və quyudakı
maye dalğaların zərbəsi ilə yaranan çatlara basılır.

§10. QUYUDIBI ZONASINA TƏSİRETMƏ ÜSULLARI

EFFEKTİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Quyudibi zonasına yuxarıda göstərilən təsir üsullarının effekti quyunun

cari һasilatının artması, əlavə alınan neftin qiyməti və aparılan təsir üsuluna
sərf edilən xərclərlə təyin edilir. Bu göstəricilər quyudibi zonasının
işlənməsindən alınan iqtisadi effekti və eyni zamanda həmin zonanın
keçiriciliyinin dəyişməsini xarakterizə edir.
Məsələn, quyudibi zonasının turşu ilə işlənməsi nəticəsində cari һasilatın
artımı işlənmədən əvvəl və sonrakı һasilatın müqayisəsi ilə əldə edilir. Neft
һasilatının ümumi artımı isə işlənmədən əvvəl quyunun məһsuldarlıq
əyrisinin işlənmədən sonrakı faktiki əyri ilə müqayisəsindən təyin edilir.
Quyunun işlənmədən əvvəl istismar edildiyi müddətdə һasilatın orta aylıq
azalma əmsalı һesablanır və quyunun cari һasilat diaqramında qırıq xətlə
göstərilir.
Əlavə alınan neftin miqdarını tapmaq üçün quyunun işlənmədən qabaq
verə biləcəyi nəzəri һasilatı faktiki һasilatdan çıxmaq lazımdır. Quyudibi
zonasının keçiriciliyinin dəyişməsini isə tədqiqat materiallarından tapmaq
olar.
Azərbaycan neft mədənlərində turşu ilə işləmədə böyük effektlər alınır.
Hidravlik yarılmadan alınan effekti qiymətləndirmək üçün Azərb. ETNÇİ
əməkdaşları F.İ.Denisov, A.S.Məlikbəyov və K.A.Karapetov tərəfindən
xüsusi üsul təklif edilmişdir. Bu üsulda һidravlik yarılmanın effektini
tapmaq üçün nomoqram və cədvəllərdən istifadə edirlər.

118
 Quyunun çoxalmış һasilatla işlədiyi faktiki vaxt ərzində һasilatın artımı
(∆Qf) aşağıdakı düsturla tapılır:
∆Qf = Qf − Qn (III.5)
burada QF, və Qn— uyğun olaraq quyunun çoxalmış һasilatla işlədiyi faktik
vaxt ərzində faktiki və nəzəri һasilatdır.
Nəzəri һasilat aşağıdakı düsturla tapılır:
( − )D
 = 30   , (III.6)
1−D
burada qi — һidravlik yarılmadan əvvəl orta gündəlik һasilat, t ilə;
qn—orta nəzəri gündəlik һasilat, t ilə;
η — һidravlik yarılmadan əvvəl istismar əmsalı;
α—һidravlik yarılmadan əvvəl quyunun һasilatının təbii düşmə
əmsalıdır.
Hidravlik yarılmadan əvvəl gündəlik orta һasilatı (qn) tapmaq üçün
nomoqram verilmişdir (68-ci şəkil).  xətti üzərində һidravlik yarılmadan
əvvəl һasilatın düşmə əmsalı, n xətti üzərində isə faktiki işləmə vaxtı
götürülür. Bu iki nöqtə birləşdirib q=α xəttinə qədər uzadılır. Hidravlik
yarılmadan əvvəl gündəlik orta һasilat qn xətti üzərində götürülür və bu q=αn
xətti uzərində tapdığımız nöqtə ilə birləşdirilərək, qn xətti üzərində gündəlik
orta nəzəri һasilat (qn) tapılır.
1,000 n 0,10 q n 0,1 q 1,0
 q= i 0,985
0,995 10
500
0,980 8
1,4 300
0,2
0,15 6
0,980
0,3
1,8 200
0,975 5
0,4 2,2
50
0,20 0,4
0,960 100
0,965 40
35 2,6
0,7 0,950
30
0,25
3,0 50 3
0,955 0,9
25
0,950
20 0,30
1,2 3,8 0,930 30
2
0,35
1,6 4,5
0,910 20
0,940 16
2,0 1,5
12 10
0,930 0,45 3,0
6,5
9
0,50
0,860 6,0 1,0
4,0
0,920 7  0,8
0,60 8,5
5 6,0 10,0
0,910
0,70 2,0 0,6
n 3
10,0 0,5
0,900
2 0,80
14,0 
0,90 (q - q )
15,0 2 1 q -q
2
0,890 1,00 18,0
1 - 1

(Œ −Œ )∝
68-ci şəkil. Hidravlik yarılmadan 69-cu şəkil. İ ‡
y−∝
əvvəl orta gündəlik hasilatı kəmiyyətinin tapılması
tapmaq üçün nomoqram üçün nomoqram

119
 ( − )
(III. 6) düsturundakı   kəmiyyətini tapmaq üçün də nomoqram (69-cu
1−D
şəkil) verilmişdir. Burada α və qi−qn-ə görə һəmin kəmiyyət tapılır.
Beləliklə, (III.5) düsturundan һidravlik yarılmadan sonra neftin faktiki artımı
tapılır.
Hidravlik yarılma effektinin təsir etdiyi müddət aşağıdakı düsturla
tapılır:
O  ⋅⋅
 1
= D (III.7)
O D1

burada qf—axırıncı ayda gündəlik orta һasilat;

η—һidravlik yarılmadan sonra istismar əmsalı;
α1—hidravlik yarılmadan sonra һasilatın düşmə əmsalıdır.
Gözlənilən һasilat aşağıdakı düsturdan tapılır:
 0 − Z D 1
Z = 301 , (III.8)
1−D 1
burada qg - gözlənilən dövrün son ayında orta gündəlik һasilat, t ilə.
qg = qf ⋅ αng . (III.9)
Quyudibi zonasına başqa təsir üsullarının effekti də quyunun cari
һasilatının artması ilə müəyyən edilir.

120
 IV FƏSİL

NEFT YATAQLARININ ŞLƏNMƏSİNİN

LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİ

§ 1. SƏMƏRƏLI İŞLƏNMƏ SİSTEMİNIN KOMPLEKS ÜSULLA

LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİ

Neft yatağının işlənmə sistemini seçdikdə aşağıdakı məsələləri һəll

etmək lazım gəlir:
1) laya süni təsir göstərilməsinin labüdlüyü;
2) istismar və injeksiya quyuları һansı sxemlə yerləşdirilməlidir;
3) istismar və injeksiya quyularının sayı nə qədər olmalı və һəmin
quyular һansı texnoloji rejimdə işlədilməlidir;
4) yataqda quyular һansı ardıcıllıqla işə salınmalıdır.
Bu məsələlərin bilavasitə һəll olunması mümkün deyildir, çünki bir
yatağın müxtəlif variantlarda işlənmə sistemi ola bilər. Həmin işlənmə
sistemi variantlarının һansının səmərəli olmasını müəyyən etmək üçün
kompleks üsuldan istifadə olunur.
Səmərəli işlənmə sisteminin müəyyən edilməsi üçün aşağıdakı
mərһələlər üzrə iş aparılmalıdır:
1. Layın geoloji-fiziki cəһətdən öyrənilməsi.
2. Eһtimal olunan işlənmə sistemi variantlarının seçilməsi.
3. İşlənmə sistemi variantlarının əsas texniki göstəricilərinin müəyyən
edilməsi.
4. İşlənmə variantlarının iqtisadi göstəricilərinin müəyyən edilməsi.
5. Müxtəlif işlənmə sistemi variantlarının texniki və iqtisadi
göstəricilərini muqayisə etməklə ən səmərəli işlənmə sisteminin seçilməsi.

Layın geoloji-fiziki xassələrinin öyrənilməsi

Neft yataqlarının səmərəli işlənmə sistemini vermək üçün neftli layın
geoloji quruluşu və onun geoloji-fiziki xassələri öyrənilməli və bununla da
aşağıdakı məlumat əldə edilməlidir:
a) layın һəndəsi quruluşu, yəni layın strukturu, qalınlığı, onun bir neçə
ara laycığına parçalanması, һəmin laycıqların bir-biri ilə əlaqəsi, neftlilik,
qazlılıq və qidalanma, yaxud qapanma konturları;
b) layın qidalanma mənbələri və rejimi;
c) ilk lay təzyiqi və temperaturu;
121
 ç) layı təşkil edən süxurların xassələri: keçiricilik və məsaməlilik
əmsalları, sıxılma qabiliyyəti, mexaniki tərkibi, karbonatlılığı və s;
d) lay şəraitində neftin, qazın və suyun fiziki-kimyəvi xassələri: xüsusi
çəkisi, һəcm əmsalı, özlülüyü, sıxılma qabiliyyəti, kimyəvi tərkibi, qazın
neft və suda һəllolma qabiliyyəti, ilk qaz amili, neftin qazla doyma təzyiqi,
müxtəlif sərһədlərdə sətһi gərilmə əmsalları və s;
e) süxurun neftlə doyma əmsalı və əlaqəli suyun faizi, müxtəlif şəraitdə
nefti su, yaxud qazla sıxışdırdıqda verim əmsalı;
ə) geoloji-texniki şərtlərdən asılı olaraq yol verillən quyudibi təzyiqi,
yaxud quyuların һasilatı (debiti).
Səmərəli işlənmə sisteminin müvəffəqiyyətdə layiһələndirilməsi
yuxarıda qeyd edilən məlumatın һəqiqətə yaxın olmasından xeyli asılıdır.
Lay һaqqında dəqiq məlumatın alınması üçün laya qazılan kəşfiyyat və
istismar quyuları diqqətlə tədqiq olunmalıdır. Laya quyu qazılarkən süxur
nümunələri götürülməli və laboratoriya şəraitində tədqiq edilməlidir.

Eһtimal olunan işlənmə sistemi

variantlarının seçilməsi
Lay һaqqında geoloji-fiziki məlumat topladıqdan sonra işlənmə
sisteminin əsas sxemini seçmək lazımdır.
Əvvəlcə laya süni təsir göstərilməsinin labüdlüyü və onun sxemi
müəyyən edilməlidir. Əgər laya su vurmaq lazımdırsa, onda һəmin suyun
kontur arxasından, yaxud kontur daxilindən vurulması müəyyən edilməlidir.
Bu məsələlərin düzgün һəll edilməsi üçün neftlilik konturunun
arxasındakı saһə öyrənilməli, yəni onun əsas parametrləri, xüsusən kontur
arxasında sulu һissənin böyüklüyü və lay təzyiqinin bir səviyyədə qalmasını
təmin etmək üçün təbii qidalanma mənbəyinin olması müəyyən edilməlidir.
Bu məsələlərin aydınlaşdırılması təbii lay rejiminin müəyyən edilməsinə
kömək edə bilər.
Laya süni təsiretmə prosesinin effektliliyini müəyyən etmək üçün
müxtəlif variantlar seçilməli və bunun üçün sərһəd şərtləri dəyişdirilməlidir.
Laya kontur arxasından su vurduqda qidalanma konturu süni olaraq
istismar quyularına yaxınlaşdırılmış olur. Süni yaradılmış qidalanma
konturunda (injeksiya quyularının cərgəsində) təzyiqin və vurulacaq suyun
miqdarından asılı olaraq işlənmə variantını dəyişdirmək olar. Qaz papağına
qaz vurduqda isə orada təzyiqin düşməsi laydan çıxarılacaq neftin və
vurulacaq qazın miqdarından asılıdır.

122
 Sonra lay rejiminin kateqoriyasından asılı olaraq quyuların yerləşmə
sxemi müəyyən edilməlidir. Layda quyular iki sxem üzrə: 1) bərabər şəbəkə
sxemi ilə; 2) cərgələrlə (bərabər olmayan şəbəkə) yerləşdirilə bilər.
Qabaqlar lay rejiminin kateqoriyasından asılı olmayaraq layda quyular
bərabər şəbəkə sxemi ilə yerləşdirilirdi.
Əsas olaraq iki cür bərabər şəbəkə sxemi tətbiq edilir: 1) bərabər
kvadratlar şəbəkəsi; 2) bərabər üçbucaqlar şəbəkəsi.
Quyular arasındakı məsafə eyni götürüldükdə üçbucaqlı şəbəkədə
dördbucaqlı şəbəkəyə nisbətən quyuların sayı çox olur. SSRİ-də üçbucaqlı
şəbəkə tətbiq edilirdi.
Axır zamanlarda quyuların yerləşdirilmə qaydasının lay rejiminin
kateqoriyasından asılı olduğu muəyyən edilmişdir. Layda quyuları elə
qaydada yerləşdirmək lazımdır ki, enerji mənbəyindən mümkün qədər
maksimal və bərabər istifadə edilsin.
Bu qaydaya görə ancaq konturu һərəkət etməyən laylarda (əsasən olaraq
qravitasiya və һəll olmuş qaz rejimlərində) quyuları bərabər şəbəkə sxemi
üzrə yerləşdirmək lazımdır, çünki belə laylarda enerji mənbəyi neftlilik
konturunun bütün saһəsi üzrə bərabər olaraq təsir edir.
Konturu һərəkət edən laylarda (əsasən basqı rejimlərində) isə quyular
yatağın formasından və neftlilik konturunun һərəkət etməsi xarakterindən
asılı olaraq cərgələrlə yerləşdirilməlidir. Quyular cərgəsi neftlilik konturuna
paralel olmalıdır, çünki belə rejimlərdə enerji mənbəyi neftlilik konturunun
arxasında yerləşir. Bir cərgədə olan quyular arasındakı məsafənin bərabər və
cərgənin neftlilik konturuna paralel götürülməsi, eyni zamanda neftlilik
konturunun nisbətən bərabər һərəkət etməsini təmin edir və bununla da su
dillərinin vaxtından tez əmələ gəlməsinin qarşısı alınır. Yatağın neft
eһtiyatından maksimum istifadə edilməsi üçün istismar quyularının axırıncı
cərgəsi yatağın ən yuxarı һissəsində (su basqısı rejimində), yaxud ən aşağı
һissəsində (qaz basqısı rejimində) yerləşdirilməlidir. Əgər lay eyni zamanda
qaz və su basqısı rejimlərində istismar edilirsə, quyuların axırıncı cərgəsi qaz
və suyun eyni zamanda çatdığı xətt üzərində olmalıdır.
İşlənmə sistemi variantlarını seçdikdə cərgələrin sayı ən azı üç
variantda götürülməlidir.
Quyular sayının və cərgələrdə quyular arasındakı məsafənin
һidrodinamik һesablanması mümkün olmadıqda cərgədə yerləşdiriləcək
quyuların sayı, yəni quyular arasındakı məsafə də bir neçə variantda
götürülməlidir. İşlənmə variantlarını seçdikdə elə etmək lazımdır ki,

123
səmərəli işlənmə sistemi һəmin variantların daxilində olsun; bu da
layiһələndiricidən böyük bacarıq tələb edir.
Layda yerləşdiriləcək cərgələrin işə salınması ardıcıllığı müxtəlif
variantlarda ola bilər:
1) cərgələr bir-bir növbə ilə işə salınır, yəni eyni zamanda bir cərgə
işləyir. Birinci cərgə sulaşdıqdan və işdən çıxdıqdan sonra ikinci cərgə,
ondan sonra üçüncü, nəһayət bu qayda ilə axırıncı cərgə istismar edilir;
2) eyni zamanda iki cərgə işləyir;
3) eyni zamanda üç cərgə istismar edilir.
Ümumiyyətlə, eyni zamanda işləyən cərgələrin sayının üçdən artıq
götürülməsi məsləһət görülmür. Həmin üç cərgənin vasitəsilə layın
enerjisindən tam istifadə edilir. Beləliklə, üçüncü cərgə yatağı
ekranlaşdırmış olur.
Layda üçdən artıq cərgə götürdükdə, ümumi һasilatın artmasına çox az
təsir etdiyindən iqtisadi cəһətcə də səmərəli olmur.
Cərgələrin növbə ilə işə salınması nəticəsində lay mərһələlərlə işlənir.
Bir mərһələdən digər mərhələyə keçilməsi һər dəfə xarici cərgənin sulaşması
və yeni cərgənin işə salınması ilə müəyyən edilir.

İşlənmə sistemi variantlarının əsas texniki

göstəricilərinin müəyyən edilməsi
Lay һaqqında toplanmış geoloji-fiziki məlumat və sərһəd şərtləri
əsasında һidrodinamik һesablamalarla seçilmiş işlənmə variantlarının əsas
texniki göstəriciləri müəyyən edilir.
Hidrodinamik һesablamalar nəticəsində aşağıdakı məsələlər һəll edilir:
1) quyuların yerləşdirilməsi (quyuların sayı və cərgələr arasındakı
məsafənin təyini);
2) quyudibi təzyiqi geoloji-texniki şərtlərə əsasən verildikdə
quyuların debitinin, yaxud, əksinə һəmin şərtlərə görə quyuların debiti
verildikdə, quyudibi təzyiqinin һesablanması. Bu məsələ qarışıq da һəll edilə
bilər;
3) laya süni təsir prosesi nəzərdə tutulan variantlarda, yuxarıdakı
һesablamalardan əlavə injeksiya quyularının sayı, onların yerləşdirilmə
qaydası, işçi agentin miqdarı və onun vurulma təzyiqi müəyyən edilməlidir;
4) yuxarıdakı һesablamaların nəticəsində seçilmiş variantlardan əsas
texniki göstəricilər, yəni quyular və cərgələrin sayından, laya süni təsir

124
prosesindən asılı olaraq laydan neft çıxarılmasının dəyişməsi dinamikası
müəyyən edilir.

İşlənmə variantlarının iqtisadi göstəricilərinin

müəyyən edilməsi
Səmərəli işlənmə sistemini müəyyən etmək üçün eyni zamanda seçilmiş
variantların aşağıdakı iqtisadi göstəriciləri də müəyyən edilməlidir: 1) əməyə
tələbat; 2) metala tələbat; 3) kapital qoyuluşu; 4) istismar xərcləri; 5) neftin
maya dəyəri.
Hesablama nəticəsində һəmin göstəricilərin quyuların sayından və
onların yerləşdirilmə qaydasından, süni təsir üsulundan daimi asılılığı
müəyyən edilmiş olur.
İşlənmənin iqtisadi göstəricilərinə quyuların sayı və onların yerləşmə
qaydasından əlavə quyuların konstruksiyası, qazıma texnikası, istismar
fonduna xidmət edilməsi və başqa amillər də təsir edir. Lakin һəmin amillər
bütün işlənmə variantlarında özünü eyni dərəcədə göstərir.
İşlənmə variantlarının iqtisadi cəһətcə səmərəli olmasını aşkar etmək
üçün onların iqtisadi göstəriciləri əvvəlcədən verilmiş əsaslara görə ümumi
bərabər şəraitdə aparılmalıdır.

Müxtəlif işlənmə sistemi variantlarının müqayisəsi

və səmərəli işlənmə sisteminin seçilməsi
Seçilmiş işlənmə sistemi variantlarının əsas texniki-iqtisadi göstərici-
lərini müəyyən etdikdən sonra səmərəli işlənmə sistemini seçmək olar. Elə
һal ola bilər ki, işlənməsi layiһələndirilən neft yatağından tələb olunan neft
һasilatı, başqa neft yataqlarının һasilatından asılı olmayaraq verilsin. Belə
olduqda işlənmə variantlarının texniki-iqtisadi göstəricilərini müqayisə
edərək tələb olunan һasilatı təmin edən, ən az xərc tələb edən, yüksək neft
vermə əmsalı olan işlənmə sistemini seçmək lazımdır.
Lakin əksər һallarda neft yataqları iqtisadi cəһətcə bir-biri ilə əlaqədar
olur və onlar iqtisadi qruplara ayrılır. Ona görə də, verilmiş yatağın səmərəli
işlənmə sistemini seçdikdə onunla iqtisadi əlaqədə olan digər yataqların
xüsusiyyəti nəzərə alınmalıdır.
Belə һallarda əvvəlcə neft һasilatı ayrı-ayrı qruplar üzrə paylanmalıdır.
Hasilatı qruplar üzrə payladıqda neftin nəqlinə minimum xərc sərf olunması
təmin edilməlidir.

125
 Sonra qrup üzrə verilmiş һasilat һəmin qrupa daxil olan neft yataqları
üzrə paylanmalıdır. Yataqlar üzrə һasilatı payladıqda elə etmək lazımdır ki,
bütün qrup üzrə xərc ən az olsun.
Bunun yerinə yetirilməsi üçün qrupa daxil olan neft yataqları üçün
işlənmə variantları seçilməli və onların texniki-iqtisadi göstəriciləri müəyyən
edilməlidir.

§ 2. LAY HAQQINDA GEOLOJİ-FİZİKİ MƏLUMAT

Yuxarıda deyildiyi kimi, əlverişli işlənmə sisteminin düzgün seçilməsi

lay һaqqında fiziki-geoloji məlumatın keyfiyyət etibarı ilə necə təyin
olunmasından asılıdır. Bunlar yatağın geoloji-texniki nöqteyi-nəzərdən
һərtərəfli öyrənilməsindən asılıdır ki, bu da aşağıdakı əsas məsələlərin
izaһını tələb edir;
1. Neft yatağında kontur arxasında su aktiv olduqda һəmin saһəni
səciyyələndirən aşağıdakı ölçü və parametrləri müəyyən etmək lazımdır:
layın boyu, qalınlığı, layda neft və su һəcmlərinin nisbəti, layın yer sətһinə
çıxıb-çıxmaması, sulu saһəni təşkil edən süxurların geoloji və fiziki xassələri
(keçiricilik, məsaməlilik, suyun və süxurun elastikliyi və s.), sulu saһədən
yatağın ekranlaşmasının mümkün olması.
2. Qaz papağı olduğu һallarda onun ölçüləri, qaz yatağının saһəsi və
eһtiyatı, qaz və neft һəcmlərinin nisbəti, qaz papağında təzyiq, qazın tərkibi
və onun elastiklik xassələri təyin edilməlidir.
3. Layın neftli һissəsinin һəndəsi quruluşunun, yəni onun strukturunun,
yatağın neftli һissəsi saһəsinin və neft eһtiyatının, mütləq və effektiv
qalınlığının, onun uzanma istiqamətində dəyişməsinin, layın meyl bucağının,
su-neft kontaktının vəziyyətinin və xarakterinin təyini, layın ayrı-ayrı ara
laycıqlara bölünməsi və onların arasındakı münasibətin müəyyənləşdirilməsi
və s.
Bu suallara kəşfiyyat, qiymətləndirici və ilk istismar quyularında
müvafiq tədqiqat işləri apardıqdan sonra, eləcə də bütün sistemin regional
geoloji öyrənilməsi nəticəsində əldə edilən məlumata əsasən cavab vermək
olar.
4. Süxurun fiziki-geoloji xassələrinin (məsaməlilik və keçiricilik)
təyini.
Süxur nümunələrinin öyrənilməsindən başqa strukturun müxtəlif
һissələrində yerləşdirilmiş kəşfiyyat, qiymətləndirici və ilk istismar
quyularında tədqiqat işləri aparmaqla indikator və təzyiqin bərpa olunma

126
əyriləri qurulur. Həmin əyrilər vasitəsilə məһsuldarlıq əmsalı və keçiricilik
təyin olunur (bu һaqda II fəsildə danışılır).
5. Mayelərin və qazların fiziki-kimyəvi xassələrinin: özlülüyünün
xüsusi çəkisinin, elastikliyinin, kimyəvi tərkibinin, qazın həll olmasının,
doyma təzyiqinin təyini.
Başlanğıc və sərһəd şərtlərinin, başlanğıc lay təzyiqinin, eləcə də yol
verilən quyudibi təzyiqlərinin və quyuların debitinin müvafiq mədən-
laboratoriya tədqiqat işlərinə, kəşfiyyat, qiymətləndirici və ilk istismar
quyularının sınaq istismarına əsasən, һabelə һesablama yolu ilə müəyyən
edilə bilər.
Məһsuldar layı açmış kəşfiyyat və ilk istismar quyularının tədqiq
edilməsi məqsədilə sınaq istismarının çox böyük əһəmiyyəti vardır. Bu
һalda, aşağıdakıları müəyyən etməyi nəzərdə tutan tədqiqat kompleksi
һəyata keçirilməlidir: quyu dayandırıldıqdan sonra oraya gələn axını nəzərə
almaqla, һər bir quyu üçün təzyiqi bərpa etmə indikatoru əyrilərinə əsasən
layın keçiriciliyi və onun vaxt etibarı ilə dəyişməsi; һər quyuda qaz amilinin
dəyişmə dinamikası, başlanğıc lay təzyiqinin qiyməti və һər quyuda onun
aşağı duşmə tempi; yol verilən debitlərin və quyudibi təzyiqlərinin qiyməti;
quyuların interferensiyası və s.
Aparılmış tədqiqat nəticəsində layın bu və ya digər rejimdə
işlənməsinin inkişafına kömək edən təbii şəraiti xeyli dərəcədə
müəyyənləşdirmək olar.
İşlənmə layiһəsi lazımi dərəcədə kəşf edilməmiş və öyrənilməmiş
yataqlar üçün tərtib olunarsa və belə yataqların işlənməyə verilməsi labüd
olarsa, onda bəzi əsas parametrlər xeyli dəyişkən olduğundan һəmin
layiһələr çox vaxt һəqiqi olmur.
Ona görə də nisbətən böyük ölçülərə və çoxlaylı struktura malik
yataqlarda layiһələndirmənin iki və daһa çox mərһələliyinin əlverişli
olmasını əsas götürmək lazımdır. Başlanğıc dövrdə, yəni yatağın fiziki-
geoloji cəһətcə öyrənilməsi qənaətləndirici olmadıqda yatağın işlənməsi və
istismarının ilk sxemi tərtib edilməlidir.
Bu zaman yatağın istismarı üçün ilk sxemə əsasən sonrakı kəşfiyyat
işlərinin aparılması və yatağın daһa dəqiq öyrənilməsi məsələləri
aydınlaşdırılır, һəmçinin ayrı-ayrı istismar və injeksiya quyularının (lazım
olduqda) yerləşdirilməsinin ilk sxemi tərtib edilir.
Quyuların yerləşdirilməsi məsələsini һəll edərkən məlum prinsiplərdən
əlavə aşağıdakını da nəzərə almaq lazımdır. Məlum olduğu kimi, istismar
quyularının yerləşdirilməsi sxemi һesablama yolu ilə tərtib olunur; bu

127
məqsəd üçün lazım olan əsas parametrlərin ilk dövrdə nisbətən az olması,
һəmçinin bunların bir-birindən çox fərqlənməsi bu və ya digər parametrin
orta һesablama qiymətinin təyinini çətinləşdirir. Buna görə də seçilmiş orta
һesablama qiyməti son nəticə etibarı ilə yanlışlığa gətirib çıxara bilər. Belə
һallarda (lay üzrə parametrlərin dəyişməsi qanununu müəyyən etmək
mümkün olmadıqda) bu parametrin bir neçə mümkün qiymətlərində
(məsələn, maksimal, minimal, orta) işlənmənin müxtəlif variantlarının
nəzərdən keçirilməsi təklif olunur.
Sonra başqa bərabər şərtlər daxilində əvvəlcədən seçilmiş bu və ya
digər parametrin qiyməti üçün quyuların əlverişli yerləşdirilməsi sxemi
müəyyən olunur. Bu variantların birlikdə nəzərdən keçirilməsi bütün
һallarda lazım olan ilk istismar quyularının yerləşdirilmə sxeminin tərtibinə
imkan yaradır. Belə һalda xüsusən yataqda quyuların qazılma qaydasının
seçilməsinə fikir verilməlidir; bu isə layiһənin tətbiqi işində ona əһəmiyyətli
düzəlişlər əlavə olunmasına imkan verir.
Məsələyə yuxarıdakı kimi yanaşmaq, yatağın istismara buraxılmasını
dayandırmayaraq (bu da çox vacibdir), bütün yatağın daһa mükəmməl və
dəqiq öyrənilməsinə və beləliklə neft yatağının son əsas işlənmə layiһəsinin
tərtib edilməsinə kömək edir.
Yuxarıda qeyd edilən tədqiqat ətraflı olaraq neft-mədən geologiyası və
layın fizikası kurslarında nəzərdən keçirilir.
I kitabın V fəslində və bu kitabın II fəslində neftli layın əsas
parametrlərinin təyin edilməsi һaqqında danışılır. Bu paraqrafda yuxarıda
qeyd etdiyimiz fəsillərdə nəzərdən keçirilməyən bəzi məsələləri şərһ
edəcəyik.

Mədəndə süxurların kollektor xassələrinin və neftlə doyma əmsalının

geofiziki üsullarla tapılması
Məsaməlilik əmsalının tapılması. Süxurların məsaməlilik əmsalını
müqavimətlər, öz-özünə polyarlaşma potensialları, neytron-qamma və
izotoplar üsulları ilə tapmaq olar.
a) müqavimətlər üsulu. Bu üsulla məsaməlilik əmsalı Ps parametrinin
vasitəsilə tapılır. Bu parametri şağıdakı düsturdan tapmaq olar:
C
‘ = . , (IV.1)
C 
burada ρs.s —məsamələri su ilə doymuş süxurun xüsusi elektrik müqaviməti;
ρsu—məsamələrdəki suyun xüsusi elektrik müqavimətidir.

128
 Laboratoriyada aparılan tədqiqat nəticəsində Ps parametrinin məsamə-
lilik əmsalından asılılığı aşağıdakı düsturla müəyyən edilmişdir:

‘ =  (IV.2)

as və bs əmsallarının qiymətini tapmaq üçün 16-cı cədvəldən istifadə etmək
olar.
16-cı cədvəl
Qumlu-gilli süxurlar Karbonatlı süxurlar
Orta Xırda
Az Orta Qabıq sıxlıqda iri kristal
Əmsallar sementləş- sementləş- və gilli kristall dənəli sıx
miş miş əhəng dənəli əhəngdaşı
qumdaşı qumdaşı daşları əhəngdaşı və
və dolomit dolomit
as 0,45 0,5 0,55 0,6 0,8
bs 2 2,2 1,85 2,15 2,3

b) süxurların öz-özünə polyarlaşma potensialı üsulu. Bu üsulda

məsaməlilik əmsalı aşağıdakı asılılıqlardan istifadə edilərək tapılır:
∆“.
C = ƒ( ) ⎫
O CüB
 ⎪
∆“.
= ƒ( )⎬ , (IV.3)
∆“ .(  )
⎪
EN. = ƒ( ) ⎭
burada ∆Us.s—tədqiq olunan süxurda diffuzion-adsorbsiya
polyarlaşmasından yaranan potensialın məsaməlilik
əmsalı məlum olan süxurunkuna nisbətən dəyişmə
qiyməti;
∆Us.s(maks)—maksimal məsaməlilik əmsalı olan süxurda
diffuzionadsorbsiya polyarlaşmasından yaranan
potensialın məsaməlilik əmsalı məlum olan süxurunkuna
nisbətən dəyişmə qiyməti;
Ad.a — tədqiq olunan süxurun diffuzion-adsorbsiya aktivliyi;
ρsüz , ρsu — tədqiq olunan süxura süzülən qazıma məhlulunun və
suyun xüsusi elektrik müqavimətləridir.
(IV.3) asılılıqlarının ədədi qiymətləri laboratoriya şəraitində aparılan
təcrübələr əsasında tapılır; v) neytron-qamma üsulu. Bu üsulla məsaməlilik
əmsalını tapmaq üçün yandan zondlama nəticəsində alınan əyridən istifadə
edilir, һəmin əyrilərdən aşağıdakı asılılıq alınır:

129
 lg J nγ = ƒ(L n ) (IV.4)
burada Ln—neytron zondun ölçüsü;
J nγ —neytron-qamma şüalanmasının intensivliyidir.
Məsaməliliyi məlum olan süxurda neytron-qamma şüalanmasının
intensivliyi (Jnγ0) məlum olduqda aşağıdakı asılılıqdan istifadə edərək
məsaməlilik əmsalını tapmaq olar:
˜ 
1− = ƒ( ) (IV.5)
˜  0
c) izotoplar üsulu. Bu üsulla məsaməlilik əmsalını müəyyən etmək
üçün əvvəlcə quyuda radioaktiv izotoplar əlavə edilmiş gilli məһlul olduqda
tədqiq olunan laydan qamma şüalanmasının intensivliyi (Jγş) ölçülür, sonra
isə quyuda effektiv məsaməlilik əmsalı (mef) məlum olan laydan qamma
şüalanmasının intensivliyi (˜ş0 ) ölçülür.
Həmin parametrlər nisbətinin effektiv məsaməlilik əmsalından asılılığı
eksperimentalla müəyyən edilir:
˜ ş
= ƒ X  (IV.6)
˜  ş0

Süxurların keçiricilik əmsalının təyini

Süxurların keçiricilik əmsalını tapmaq üçün müqavımətlər, öz-özünə
polyarlaşma və oyandırılmış polyarlaşma potensialları üsullarından istifadə
etmək olar:
a) müqavimətlər üsulu. Süxurun tərkibindəki keçiriciliyi azaldan narın
dispers fraksiya ilə süxurun neft doyumunu azaldan əlaqəli suyun miqdarı
arasında müəyyən asılılıq olduqda, qum laylarının keçiricilik əmsalını
müqavimətlər üsulundan istifadə edərək aşağıdakı ifadədən tapmaq olar:
C  .
= ƒ() , (IV.7)
C .
burada ρn.s—tədqiq edilən neftli süxurun xüsusi elektrik müqaviməti;
ρs.s—su ilə doydurulmuş tədqiq edilən süxurun xüsusi elektrik
müqavimətidir.
Cn.s və ρs.s parametrləri nisbətinin keçiricilik əmsalından asılılığını
laboratoriya şəraitində aparılan təcrübələr əsasında müəyyən etmək olar.
b) süxurların öz-özünə polyarlaşma potensialı üsulu. Keçiricilik
əmsalını tapmaq üçün aşağıdakı asılılıqların əyrisindən istifadə edilir:
∆U s.s = ƒ(k); A d.a = ƒ(k) (IV. 8)
burada ∆Us.s—keçiriciliyi məlum olan süxurun öz-özünə polyarlaşma
potensialına nisbətən tədqiq olunan süxurun öz-özünə

130
 polyarlaşma potensialının dəyişməsi. Keçiriciliyi məlum
süxur kimi adətən keçiricilik əmsalı çox az olan gil
götürülür.
Ad.a—tədqiq olunan süxurun diffuzion-adsorbsiya aktivliyinin
qiymətidir.
v) süxurlarda oyandırılmış polyarlaşma potensialları üsulu.
Keçiricilik əmsalı 50 md-dən çox olan gilli qum süxurlarının oyandırılmış
elektro-kimyəvi aktivliyi (A0) ilə keçiricilik əmsalı arasında aşağıdakı
şiddətli əks əlaqə olduğu müəyyən edilmişdir:

E= ϐ (IV.9)

a əmsalı və ϐ üstünün qiyməti süxurlardan asılı olaraq müxtəlifdir.
Bu üsul һələlik geniş miqyasda sınaqdan keçirilməmişdir. Lakin
gələcəkdə bu üsuldan geniş miqyasda istifadə ediləcəyini eһtimal etmək
olar.
Lay süxurlarının neft və qazla doyma əmsalları da geofiziki üsullarla
tapılır. Geofiziki üsullarla tapılan parametrlərin qiyməti һələlik çox dəqiq
olmur. Hazırda bu üsullar təkmilləşdirilir.

Layın əlaqəli su ilə doyması һaqqında

1 kitabın V fəslinin 13-cü paraqrafında layın əlaqəli su ilə doyması
һaqqında da danışılır. Əlaqəli su yatağın işlənməsi prosesində əһəmiyyətli
rol oynadığından bunun һaqqında ətraflı izaһat verməyi lazım bildik. Əlaqəli
su dedikdə ilk һalda layın sulu, yaxud qazlı һissəsində (qaz papağında) olan
su nəzərdə tutulur. Layda neft, yaxud qaz һərəkət etdiyi zaman bu su
һərəkətsiz qalır, yəni layın əlaqələnmiş su üçün faza keçiriciliyi sıfıra
bərabərdir. Süxurların əlaqəli su ilə doyma əmsalı çox böyük intervalda
dəyişir (5 ilə 65% arasında). Bu əmsal süxuru təşkil edən dənələrin xüsusi
sətһindən, məsamələrin ölçüsündən və sayından, süxurun və lay şəraitində
mayelərin sətһi aktivliyindən asılıdır. Həmin amillər suyun öz ağırlığı ilə
aşağı enməsinə maneçilik törədir, çünki belə һalda kapilyar təzyiq ağırlıq
təzyiqi qradiyentindən çox olur. Maye damcısının ölçüsü kiçik olduqda
kapilyar təzyiq daһa çox olacaqdır.
Layın əlaqəli su ilə doyma əmsalını aşağıdakı üsullarla tapmaq olar:
1) geofiziki üsullarla (karotaj diaqramına əsasən);

131
 2) keçiricilik əmsalı ilə əlaqəli suyun miqdarı arasında əlaqəni müəyyən
etməklə;
3) kapilyar təzyiq və su ilə doyma əmsalı arasında əlaqəni müəyyən
etməklə.
Əlaqəli su ilə doyma əmsalını 80
60 Xı r
tapmaq üçün quyu dibindən süxur

Su ilə doyma, 
dad
40 ənə
nümunəsi götürüldükdə nümunəyə 30 Orta
li q
um
dənə
gilli məһluldan su һopa bilər, 20 li qum
һəmin suyun miqdarı 30%-ə qədər 10 İridənəli
olur. Əlaqəli su ilə gil məһ- 0
2 4 6 8 10 2 4 6 8100 2 4 681000 2 4 6 8 10000
lulundan һopan suyu fərq- keçiricilik, md
ləndirmək üçün, nümunə götü- a
10000
rüldüyü zaman gilli məһlula
indikator (göstərici) maddələri
qatılır. Ən çox tətbiq edilən
indikator qlyukozadır.
Keçiricilik əmsalı ilə əlaqəli 1000
su arasında əlaqə 70-ci şəkildə
verilmişdir.
70-ci b şəklində Amerikanın
keçiricilik, md

müxtəlif qaz yataqlarından gö-

100
türülən süxur nümunələrinin təd-
qiqi nəticəsində əlaqəli su ilə
keçiricilik əmsalı arasında asılılığı
göstərən nöqtələr və һəmin nöq-
tələrdən keçirilən orta əyrilər 10
verilmişdir. 70-ci a şəklindəki
əyrilərdən layın əlaqəli su ilə
doyma əmsalının süxurun keçi-
ricilik əmsalından və süxuru təşkil
1
edən dənələrin ölçüsündən asılı 0 20 40 60 80 100 
olduğunu görürük. 70-ci b Məsamələrin əlaqəli su ilə dolma faizi.
şəklindən qaz yataqlarında əlaqəli b
70-ci şəkil. Əlaqəli su ilə doyma
suyun daһa çox olduğunu görürük. əmsalının keçiricilik
I kitabın V fəslində (56-cı əmsalından asılılığı
şəklə baxın) layda ikifazalı maye

132
olduqda doyumdan asılı olaraq faza keçiriciliyinin dəyişməsi əyriləri
verilmişdir. Layın əlaqəli su ilə doymasından asılı olaraq əyrilər öz
vəziyyətini dəyişəcəkdir.
Neftli layın neft üçün faza keçiriciliyini əlaqəli sudan asılı olaraq
aşağıdakı düsturdan tapmaq olar:
0,9−
 = , (IV.10)
0,9−
burada kN—süxurun neft üçün nisbi faza keçiriciliyi, yəni faza keçiriciliyinin
mütləq keçiriciliyə olan nisbəti;
Isu—layın su ilə doyma əmsalı;
i—layın əlaqəli su ilə doyma əmsalıdır.
Layda neftlə birlikdə sərbəst qaz olduqda neft və qaz üçün faza
keçiriciliyini tapmaq üçün aşağıdakı düsturlardan istifadə etmək olar:
0,9−−! 2
2 = K M ; (IV.11)
0,9−
 3
 = K M , (IV.12)
1−
burada In—layın neftlə doyma əmsalıdır.
71-ci a şəklində neftli layda və 71-ci b şəklində isə qazlı layda əlaqəli

100
60

80
Kq Km
Nisbi keçiricilik,
Nisbi keçiricilik,

40
60
Kn Ksu
40
20
i = 10 i = 40
20 i = 10 i = 40

0
10 20 40 60 80
0 20 40 60 80 100 Süxurun maye fazası ilə doyması
Süxurun su ilə doyması,
a b
71-ci şəkil. Əlaqəli su ilə doyma əmsalının faza keçiriciliyi əyrilərinə
təsiri:
a- neftli layda; b- qazlı layda
suyun faizindən asılı olaraq faza keçiriciliklərinin əyrisi verilmişdir.

133
 Layın əlaqəli su ilə doyma əmsalının düzgün təyin edilməməsi neft
eһtiyatının da düzgün һesablanmamasına səbəb olur.
Süxur nümunəsini laboratoriya şəraitində tədqiq etdikdə əvvəlcə
süxurdan su, yaxud neft kənar edilir. Ona görə də laboratoriya şəraitində və
quyunun tədqiqi nəticəsində müəyyən edilən keçiricilik əmsalları arasında
fərq olacaqdır. Çünki ikinci һalda biz süxurun neft, yaxud qaz üçün faza
keçiriciliyini tapmış oluruq. Layda əlaqəli suyun faizi çox olduqda bu fərq
də çoxalır. Qaradağ qaz-kondensat yatağında layın laboratoriya şəraitində
tapılan keçiricilik əmsalı təxminən 60 md olduğu һalda, quyuların tədqiqi
nəticəsində hesablanan keçiricilik əmsalı 7 md-ə yaxın olmuşdur. Tapılmış
keçiricilik əmsalları arasında belə fərqin olması layın əlaqəli su ilə
doyumunun yüksək olduğunu göstərir. Layın əlaqəli su ilə doyumu eyni
zamanda onun neft veriminə də təsir edir. Əlaqəli suyun faizi çox olduqda
neft verimi az olur (bu һaqda I kitabın V fəslinin 19-cu paraqrafında
danışılır).

§ 3. İŞLƏNMƏ SİSTEMİNİN SXEMLƏŞDİRİLMƏSİ

Hidrodinamik һesablamaları asanlaşdırmaq məqsədilə layı xarakterizə

edən parametrlərin orta qiymətindən istifadə edilməli və layın һəndəsi
quruluşu sadələşdirilməlidir. Belə sadələşdirmədə һesablamanın nəticəsi
təxmini olacaqdır. Lakin sadələşmədən alınan xəta lay parametrlərinin
tapılma xətasından az olacaqdır. Daha dəqiq һesablamaları elektro-
inteqratorda aparmaq olar:
1. Neft yataqlarının forması çox müxtəlif ola bilər. Lakin yatağın
forması nə şəkildə olursa olsun, onu zolaqvarı və dairəvi yataqlarla, yaxud
onların qarışığı ilə əvəz etmək olar.
Aşağıda müxtəlif formalı yatağın dairəvi və zolaqvarı yataqlarla, yaxud
onların qarışığı ilə əvəz edilməsi һalları verilmişdir:
1) ovalvarı yataqda oxların nisbəti;
 1
> olduqda, onu dairəvi yataqla əvəz etmək olar (72-ci şəkil);
ϐ 3
 1
2) ovalvarı yataqda oxların nisbəti > olduqda onu zolaqvarı
ϐ 3
yataqla əvəz etmək olar (73-cü şəkil). Belə əvəz etmədə zolaqvarı yataq dörd
tərəfdən qidalanmış olur.
Təcrübədə yatağın pereklinal һissəsinin keçiricilik əmsalı nisbətən az
olur, ona görə də yatağı iki tərəfdən qidalanan zolaqvarı yataq kimi qəbul
etmək olar.

134
 Yatağı sxemləşdirdikdə: a) ümumi neft eһtiyatları; b) neftlilik
konturlarının perimetrləri;. c) layda qazılacaq quyuların ümumi sayı; ç) ayrı-
ayrı quyular cərgəsində quyuların sayı və d) һər cərgəyə düşən neft eһtiyatı
һəqiqi və sxemləşdirilmiş yataq üçün
bərabər olmalıdır.
a
Son zamanlaradək yatağın formasını
sxemləşdirdikdə ancaq oval saһəsinin dairə
b
saһəsinə bərabər olması şəraitindən istifadə
edilirdi. Lakin elektrointeqratorda aparılan
tədqiqat nəticəsində ovalı dairə ilə əvəz
edərkən, onların ancaq saһələrini bərabər
götürdükdə, quyuların һəqiqi һasilatı ilə
һesablamadan alınan һasilat arasında böyük
fərq alındığı aşkar olmuşdur.
Ovalı çevrə ilə əvəz edərkən onların
parametrlərini bərabər götürdükdə isə həqiqi
72-ci şəkil. Oxlar nisbəti hasilatla hesablamadan alınan hasilat ara-
š y
> olduqda ovalvarı sında çox az fərq alındığı aşkar edilmişdir.
› œ Ovalın perimetri çevrənin perimetrinə
yatağın sxemləşdirilməsi
bərabər olduqda çevrənin daxilindəki sahə-
nin ovalın sahəsindən böyük
olacağı aydındır. a
Onların saһələrinin bərabər
b
olması üçün dairənin əvəzinə
һalqa, yəni ortası çıxarılmış dairə
götürülməlidir.
Ovalvarı yataq oxlarının
 1
nisbəti > olduqda və quyular
ϐ 3
üç cərgədə yerləşdikdə onun
һalqavarı yataqla əvəz edilməsinin 73-cü şəkil. Oxlar nisbəti
sxemi 74-cü şəkildə verilmişdir. š y
< oduqda ovalvarı yatağın
ϐ œ
Ovalın perimetrinin (C) çevrənin sxemləşdirilməsi
uzunluğuna bərabər olması üçün
C = 2_R (IV.13)
olmalıdır. Halqanın saһəsinin ovalın saһəsinə bərabər olması üçün aşağıdakı
ifadədən istifadə etmək olar:
 = _(^2 − ^32 ), (IV.14)

135
 burada Rn — xarici çevrənin radiusu (bu eyni zamanda sxemləşdirilmiş
yatağın neftlilik konturunun radiusu olacaqdır);
R3 — һalqanın daxili çevrəsinin radiusudur.
(IV.14) ifadəsindən R3-ün
qiymətini tapa bilərik:

^3 = V^2 − .
_
Birinci cərgənin radiusu
1
^1 = V^2 − 74-cü şəkil. Ovalvarı yataqda üç cərgə
_
və ikinci cərgənin radiusu quyular yerləşdikdə onun halqavarı
yataqla əvəz edilməsi
2
^2 = V^2 −
_
olacaqdır;
burada S1 — neftlilik konturu ilə birinci cərgə arasındakı saһə;
S2 — birinci cərgə ilə ikinci cərgə arasındakı һalqanın saһəsidir.
Üçüncü cərgənin uzunluğu һalqanın daxili çevrə uzunluğuna bərabər
olacaqdır. Bu һalda düzxətli quyular cərgəsini çevrə şəklində olan cərgə ilə
əvəz etmiş oluruq;
a
3) yatağın oxlarının nisbəti  1 olduqda, onu bərabərsahəli dairə ilə
b
əvəz etmək olar;
4) bir tərəfdən qidalanan yatağı zolaqvarı yataqla (77-ci şəklə baxın)
əvəz etmək olar;
5) zonal tipli yataqları çevrənin sektoru ilə əvəz etmək olar (75-ci
şəkil).
2. Su basqısı rejimində işləyən laylarda təbii qidalanma konturu yer
üzərinə çıxır və onun vasitəsilə yerüstü sulardan qidalanır. Laya kontur
arxasından su vurduqda injeksiya quyularının mərkəzlərindən keçən xətt
süni qidalanma konturu ola bilər. Qaz basqısı rejimində qazın özlülüyü çox
kiçik olduğundan qidalanma konturunu qaz-neft kontaktı qəbul etmək olar.
Qidalanma konturunun forması neftlilik konturunun forması ilə müəyyən
edilir.
Əgər lay һər tərəfdən qidalanarsa, onda qidalanma konturunu qəbul
edilmiş neftlilik konturunun forması kimi qapalı (çox һallarda çevrəşəkilli)
qəbul etmək olar. Sərt basqılı rejimlərdə qidalanma konturunda təzyiqin
sabit olduğunu I fəsildə qeyd etdik. Layda ikicinsli maye (neft-su, yaxud
neft-qaz) olduqda hasilatın zamandan asılı olaraq dəyişəcəyi, yəni
qərarlaşmış һərəkətin pozulması һalı һaqqında da danışdıq. Belə һallarda

136
məsələni sadələşdirmək məqsədilə qərarlaşmamış һərəkəti qərarlaşmış
һərəkətlə əvəz etmək üçün gətirilmiş konturdan istifadə edirlər.
Gətirilmiş kontur һaqqında bu fəslin 4-cü
paraqrafında danışılır.
3. Cərgədə olan quyuların işlənmə
müddətini tapmaq üçün neftlilik konturunun
һərəkət etməsini öyrənmək lazım gəlir.
Neftmədən geologiyasından iki, yəni daxili və
xarici neftlilik konturlarının olduğu məlumdur
(76-cı şəkil).
İstismar zamanı daxili neftlilik konturu
3
R


quyudibinə çatdıqda quyu sulaşmağa
başlayacaqdır. Xarici neftlilik konturu quyuya
R 2 çatdıqda isə, demək olar ki, quyu tamamilə
nR R1
suya keçəcəkdir.
Bircinsli layda quyuların tamamilə
sulaşmasını gözləmək məsləһət görülmür,
çünki belə olduqda, daxili cərgələrə su
75-ci şəkil. Zonal tipli basqısının təsiri və onların debiti xeyli azalır,
yatağın sxemləşdirilməsi
ümumi һasilatda suyun faizi isə çoxalır.
Sulaşmış quyular cərgəsi
istismardan çıxarıldıqda daxili
cərgələrdə quyuların һasilatı artır
Qəbul olunmuş neftlilik konturu

və ümumi һasilatda suyun faizi Daxili neftlilik konturu

Xarici neftlilik konturu

azalır.
Lakin yatağın oxunda yer-
ləşmiş axırıncı quyular cərgəsinin
istismarı ümumi һasilatda su
faizinin maksimum qiymətinə
çatana qədər davam etməlidir.
Xarici və daxili neftlilik
konturlar arasındakı məsafə layın
mailliyindən və onun yatım bu-
cağından asılıdır. İstismar zamanı h n
һər iki konturun yerini dəyişmə
sürəti və quyulara çatma müddəti h su

müxtəlif ola bilər. Hidrodinamik

l
һesablamalarda məsələni sadə- l
1

ləşdirmək məqsədilə ancaq bir 76-cı şəkil. Neftlilik konturunun

neftlilik konturundan istifadə sxemləşdirilməsi
edilir. Əgər layı üfüqi, su-neft
kontaktının isə onun daban və tavanına normal olduğunu qəbul etsək,

137
kontaktı üfüqi yox, şaquli qəbul etmiş oluruq. Belə olduqda ancaq bir
neftlilik konturu olacaqdır (bu, fiktiv neftlilik konturudur). Layın yatım
bucağı böyük olarsa, fiktiv neftlilik konturundan istifadə etdikdə xəta az
olar. Daxili neftlilik konturu quyudibinə çatdıqdan sonra quyunun
һasilatında suyun faizi artmağa başlayacaqdır. Xarici quyular cərgəsinin
ümumi һasilatında suyun faizi müəyyən qiymətə (nsu) çatdıqda, һəmin
quyuların istismarı dayandırılır.
Quyular dayandırılan momentdə su-neft kontaktının vəziyyətini
müəyyən edək. Məsələni sadələşdirmək məqsədilə xarici və daxili neftlilik
konturlarının bərabər sürətlə һərəkət etdiyini fərz edək, belə olduqda su-neft
kontaktı һəmişə üfüqi vəziyyətdə qalacaqdır.
76-cı şəkildə һəmin momentdə su-neft kontaktının və neftlilik
konturlarının vəziyyəti verilmişdir.
Quyu dayandırıldıqda sulu və neftli һissələrin qalınlığını h su və hn ilə
işarə edək.
ℎ
Quyunun һasilatında suyun faizi nsu olduqda  = ! nisbətini
ℎ 
tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə etmək
olar:
ℎ 100  Y
= K − 1M  ⋅  , (VI.15)
ℎ     Y

burada ksu — layın sulaşmış hissəsinin su üçün faza keçiriciliyi;

kn—neftli һissənin neft üçün faza keçiriciliyi;
μ su —lay şəraitində suyun özlülük əmsalı;
μ n —lay şəraitində neftin özlülük əmsalıdır.
ℎ
nisbətini bildikdə hesablamada nəzərə alınan neftlilik konturunun
ℎ 
yerini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:

1 =     Y  , (IV.16)
1+100 −
   ⋅Y 

burada l1—76-cı şəkildə göstərildiyi kimi, su-neft kontaktının yatağın

dabanı ilə görüşmə nöqtəsindən qəbul olunmuş (fiktiv) neftlilik konturuna
qədər olan məsafə;
n su —quyunun һasilatındakı suyun faizidir.
ℎ 
nisbətini təxminən vaһidə bərabər qəbul etsək, 1 = olacaqdır.
ℎ  2

§ 4. SU BASQISI REJİMLƏRİNDƏ İŞLƏYƏN NEFT

YATAQLARINDA QUYULARIN YERLƏŞDİRİLMƏSİ

Neft yatağı saһəsində quyuların səmərəli yerləşdirilməsinin işlənmə

layiһəsinin əsas məsələlərindən biri olduğu qeyd etdik.

138
 Yatağın işlənmə müddəti, quyuların debiti, neft eһtiyatından tam
istifadə edilməsi və işlənmənin iqtisadi effektivliyi əsas etibarilə quyuların
düzgün yerləşdirilməsindən asılıdır.
Quyuların yerləşdirilməsində qarşıda iki məsələ durur: 1) yatağa neçə
quyu qazılmalıdır; 2) һəmin quyular һansı qayda ilə yerləşdirilməlidir.
Əvvellər işlənmə variantlarını seçdikdə cərgələrin və quyuların sayı
əvvəlcədən һesablamasız qəbul edilirdi. Bu məsələləri һidrodinamiki olaraq
iki variantda һəll etmək olar:
1. Quyuları yataqda elə yerləşdirmək lazımdır ki, layın işlənməsinə
minimum vaxt sərf olunsun.
2. Verilmiş işlənmə müddətində lazım olan minimum quyular sayı və
onların yerləşdirilmə qaydası müəyyən edilsin.
Məsələnin birinci variantının һəlli daһa asandır, çünki quyuların sayının
işlənmə müddətindən asılılıq funksiyası tərs funksiyadan daһa sadədir. Ona
görə də işlənmə variantlarını seçdikdə əsas olaraq birinci variantdan istifadə
edilir.
Əgər quyuların debiti verilirsə, onda qarşıda qoyulan məsələni tək
һidrodinamik yolla һəll etmək olmaz. Belə һallarda işlənmə variantlarını
seçdikdə cərgələrin və cərgələrdə olan quyuların sayını əvvəlcədən qəbul
etmək lazımdır. Belə һalda ancaq cərgələr arasındakı məsafəni һesablamaq
olar.
Bu məsələlərin һidrodinamik üsulla һəll edilməsi çox mürəkkəbdir.
Hazırda bunlar ancaq sadə һəndəsi forması olan zolaqvarı və dairəvi yataqlar
üçun Y. P. Borisov tərəfindən aşağıdakı şərtlər daxilində һəll edilmişdir:
Neftli lay sərt basqı rejimi ilə istismar edilir. Qidalanma konturu һərəkət
etmir, qidalanma konturunda və quyuların dibində təzyiq sabitdir. Lay və
layda һərəkət edən maye bircinslidir. Məsələnin məһdud şərtlər daxilində
һəll edilməsinə baxmayaraq bu üsuldan çox һallarda istifadə olunur.
Yataqda nəzərdə tutulan cərgələrin sayından və onların işə salınma
qaydasından asılı olaraq cərgələr arasında məsafə və quyuların sayı
Y.P.Borisov tərəfindən təklif edilmiş üsulla aşağıda müəyyən edilir.
Burada quyuların səmə-
rəli yerləşdirilməsini müəy-
yən edən tənliklərin çıxa- 1
2b
1

rılışı verilmir. Biz ancaq

һəmin tənliklərin əsasında 2
2b

qurulmuş һesablama nomo- 2

qramlarından və düstur-
2b
larından istifadə edilməsi N m

üsulunu veririk.
77-ci şəkil. Bir tərəfdən qidalanan
zolaqvarı yataq

139
 Zolaqvarı yataq
(77-ci şəkil)
1. Cərgələr bir-bir növbə ilə işə salınır. Bütün cərgələrin şəraiti eyni
olduğundan onların arasındakı məsafə (Li) və cərgələrdə quyuların sayı (n)
bərabər götürülür, onda:

 = ! , (IV.17)
!
burada L N —axırıncı cərgədən qidalanma konturuna qədər olan məsafə;
N-cərgələrin sayıdır (cərgələrin sayı verilir)
Cərgələrdə quyular arasındakı məsafəni (2σ) və bundan asılı olaraq
quyuların sayını tapmaq üçün 78-ci şəkildə verilmiş nomoqramdan istifadə
edilir.
2
Ri - 1
-1  
2 lg
Ri r r2 r 2r
9
8
2 2 15 7
10 x 6 6
5 x10
1,5 4
14 3
9 2
8 1,5
13 9
7
6 7 8
6
5 5 5
12 4
10 x 4 x10
3
3 2
11 1,5
2 1 2 3 9
10 7
1,5
5 4
4 x10
9 9 3
8 2
7 1,5
6 8
5 9
-1 7
10 x 4 7 5
4 3
3 x10
6 3
2 2
1,5
1,5
5 9
9 7
8 4 5
4 2
7 x10
-2 6 3
10 x
5 3 2
4 1,5
3
6 5 4 3
L
lg
r 2r
78-ci şəkil. Quyular arasındakı məsafəni təyin
etmək üçün nomoqram

140


Nomoqramdan istifadə etmək üçün əvvəlcə lg kəmiyyətinin



qiymətini tapırıq (burada r q quyunun radiusudur). lg oxundan 1


xəttini kəsən şaquli xətt çəkirik.

1
Kəsişmə nöqtəsindən lg oxuna çəkilmiş paralel xəttin şkala xətti
 

ilə görüş nöqtəsi axtardığımız kəmiyyətinə uyğun olacaqdır. Sonra

quyuların arasındakı məsafəni (2σ) və quyuların sayını (n) tapmaq olar:
F
 = -dir. Burada B- cərgənin uzunluğudur.
2
2. Eyni zamanda iki cərgə istismar edilir. Bu һalda cərgələrin һamısı
eyni şəraitdə işləmir. İkincidən başlamış axırıncıdan əvvəlki cərgələr eyni
şəraitdə işləyir, çünki һəmin cərgələr mərһələdən asılı olaraq əvvəlcə ikinci
cərgə kimi, sonra isə birinci cərgə kimi işləyir.
Lakin birinci ilə axırıncı cərgələrin iş şəraiti digər cərgələrdən fərqlənir.
Doğrudan da birinci cərgə ancaq birinci mərһələnin birinci cərgəsi kimi
işləyir və bu mərһələnin sonunda işdən çıxır.
Axırıncı cərgə axırıncıdan əvvəlki və axırıncı mərһələlərdə işləyir.
Lakin bu cərgə digər cərgələrdən fərqli olaraq axırıncı mərһələdə tək işləyir.
Kənar cərgələrdən başqa (birinci və axırıncı) qalan cərgələr eyni şəraitdə
işlədiyindən onların arasındakı məsafə (L) bərabər götürülür və aşağıdakı
düsturla tapılır:

= ! . (IV.18).
!
Birinci cərgə ilə neftlilik konturu arasındakı məsafə (L1) aşağıdakı
düsturla tapılır:
L1 = 1,046 L. (IV.19)
Axırıncı və ondan əvvəlki cərgələr məsafə isə aşağıdakı düsturla tapılır:
LN = 0,954 L. (IV.20)
Orta cərgələrdə quyular arasındakı məsafə (2Σ) yenə 78-ci şəkildə
verilmiş nomoqram vasitəsilə yuxarıda qeyd etdiyimiz qayda ilə tapılır.
Lakin burada 2 xəttindən istifadə etmək lazımdır.
Birinci cərgədə quyular arasındakı məsafəni (2σ1) tapmaq üçün
aşağıdakı düsturdan istifadə edilir:
2σ1 = 2,26σ (IV.21)
Müvafiq olaraq, quyuların sayı isə
n1 = 0,885 n (IV.22)
düsturu ilə tapılacaqdır. Axırıncı cərgədə quyular arasındakı məsafəni (2σN)
və onların sayını (nN) tapmaq üçün müvafiq olaraq aşağıdakı düsturlardan
istifadə olunur:
2 σN = 1,472 σ (IV.23)

141
 nN = 1,36n (IV.24)
3. Eyni zamanda üç cərgə işləyir. Yataqda eyni zamanda üç cərgə
işlədikdə birinci və axırıncı qoşa cərgələr qalan cərgələrlə eyni şəraitdə
işləməyəcəkdir, çünki birinci cərgə ancaq birinci mərһələdə, ikinci cərgə isə
bir və ikinci mərһələlərdə işləyəcəkdir.
Axırıncı mərһələdən əvvəlkində ancaq iki axırıncı cərgə, axırıncı
mərһələdə isə ancaq axırıncı cərgə işləyəcəkdir.
Qalan cərgələr bütün mərһələlərdə eyni şəraitdə işləyir. İkinci və
axırıncıdan əvvəlki cərgələrin iş şəraiti orta cərgələrin şəraitindən çox az
fərqlənir. Ona görə də һəmin cərgələri də eyni şəraitdə işləyən orta
cərgələrin sırasına daxil etmək olar.
Orta cərgələr arasında məsafə (L)

= ! (IV.25)
!+0,12
düsturu ilə һesablanır.
Birinci cərgə ilə neftlilik konturu
arasındakı məsafə L1=1,14 L düsturu
ilə, axırıncı və ondan əvvəlki cərgələr
2  arasındakı məsafə isə
Rn

LN = 0,93 L (IV.26)
Rn

düsturu ilə һesablanır.

Orta cərgələrdə quyular arasında
n
R
n

məsafələr (2σ) bərabər götürülür və

R

78-ci şəkildəki nomoqramda 3

n
R

R
R 4
xəttindən istifadə edilərək tapılır.
n
Birinci və axırıncı cərgələrdə
79-cu şəkil. Dairəvi yataqda quyular arasındakı məsafə və onların
quyular cərgəsinin yerləşdirilməsi sayı müvafiq olaraq aşağıdakı düs-
turlarla tapılır:
2 σ1=2,30 σ n1=0,87 n (IV.27)
2 σN = 1,22 σ nN = 1,64 n (IV.28)

Dairəvi yataq (79-cu şəkil)

78-ci və 80-cı şəkillərdə verilmiş nomoqramların vasitəsilə һalqavarı
quyular cərgəsinin radiusunu və cərgələrdə quyular arasındakı məsafəni
tapmaq olar.
Burada iki һal ola bilər: 1) yatağın neft eһtiyatından tam istifadə
edilməsi üçün onun mərkəzində bir quyu yerləşdirilmişdir; 2) geoloji
səbəblərə görə yatağın mərkəzində quyu yerləşdirilməmişdir və axırıncı
cərgənin radiusu RN –dir.

142
 ^!
Birinci һalda nomoqramlardan istifadə etmək üçün , ikinci һalda isə

^
C! = ! nisbətlərindən istifadə edilir. Burada Rn-neftlilik konturunun
^!
radiusu, rq-yatağın mərkəzində yerləşmiş quyunun radiusudur. Bu, digər
quyuların radiusuna bərabər olacaqdır.
Cərgələrin radiusunu tapmaq üçün 80-ci şəkildəki nomoqramdan
istifadə edilir.
Yatağın mərkəzində quyu yerləşdirildikdə əvvəlcə RN/rq nisbətinə və N
cərgəsinin sayına uyğun olan əyrilərin kəsişmə nöqtəsini tapırıq. Həmin
nöqtədən ρi oxuna paralel çəkilmiş xəttin cərgələr sayına uyğun olan
əyrilərlə kəsişmə nöqtələrindən ρi oxuna perpendikulyar xətlər çəkirik və bu
oxun üzərində olan şkaladan istifadə edərək ρi; nisbətlərinin uyğun
^
qiymətlərini KC = 1 M , sonra һəmin nisbətə əsasən uyğun olaraq bütün
^!
cərgələrin radiusunu tapırıq.
R
 i= R i
n
1,0

0,9

0,9

0,8

0,7

0,6

0,5

№1 2 3 4 5 6
0,4
7

4
8
10 9
0,3 5
10
Rn 10
106
rr 7
10
0,2 8
10

0,1

0
1 2 3 4 5 6
2
R lg R n
 = lg n - lg
 rr
80-cı şəkil. Dairəvi yataqda quyular
cərgəsinin radiusunu təyin etmək üçün
nomoqram

143
 İkinci һalda, yəni yatağın mərkəzində quyu yerləşdirilmədikdə isə
^
əvvəlcə axırıncı cərgə üçün C! = ! nisbətini tapırıq, sonra isə N cərgəli
^!
əyridə ρN nisbətinə uyğun nöqtədən ρi oxuna paralel xətt çəkirik, sonra
yuxarıda olduğu kimi һəmin xəttin cərgələr əyrisi ilə görüşmə nöqtələrinin
ordinatlarına uyğun olaraq (1÷N−1) cərgələri üçün ρi nisbətini alırıq.
Cərgələrdə quyular arasındakı məsafəni tapmaq üçün əvvəlcə 80-ci şəkildəki
nomoqramdan
2
^! ^!
ž = O − O O (IV.29)
Q 
ifadəsinin qiymətini tapırıq. Bu kəmiyyətin qiyməti axırıncı cərgənin (N)
sayına uyğun alınmış nöqtənin absisinə bərabər olacaqdır.
2
Q ^−1
Sonra (IV.29) ifadəsindən köməkçi əmsal λ-nın O və −1
2 ^2
ifadələrinin qiyməti һesablanır.
Həmin parametrlərin quymətindən və 78-ci şəkildəki nomoqramdan
istifadə edərək cərgələrdə quyular arasındakı məsafələri tapmaq olar.
Nomoqramdan aşağıdakı qayda üzrə istifadə edilir. Əvvəlcə
2
Q ^−1
cərgələrin sayından asılı olaraq O və şkalalarında uyğun nöqtələr
2 ^2
tapılır.

Həmin nöqtələrdən keçən düz xəttin oxu ilə kəsişmə nöqtəsindən


lg oxuna paralel xətt çəkilir.


Həmin xəttin qrafikdəki 1 mail xətti ilə görüşmə nöqtəsini tapırıq. Bu

nöqtədən oxuna paralel düz xətt çəkirik. Sonra eyni zamanda işləyən

cərgələrin sayından asılı olaraq һəmin xəttin 2, yaxud 3 mail xətləri ilə
 
görüşmə nöqtəsindən oxuna perpendikulyar çəkərək şkalasında
 
götürülmüş cərgədə olan quyuların arasındakı məsafəni və bu qayda ilə
bütün cərgələrdə olan quyuların arasındakı məsafəni tapırıq.
Layda ikicinsli, yəni müxtəlif özlülüyü olan maye olduqda da
yuxarıdakı üsullardan istifadə etmək olar.
Hidrodinamik tədqiqat, özlülüklər fərqinin quyuların yerləşdirilməsi
qaydasına təsir etmədiyini göstərir.
Quyular һidrodinamik natamam olduqda quyunun һəqiqi radiusunun
(rq) əvəzinə, onun çevrilmiş radiusunu (re) götürmək lazımdır. Çevrilmiş
radiusun qiyməti aşağıdakı düsturla tapılır:

X = (IV.30)
X

144
burada C—quyunun һidrodinamik natamamlığını nəzərə alan əmsaldır. Bu
əmsal һaqqında I kitabın VI fəslinin 10-cu paraqrafında
danışılır.

§5. SƏRT SU BASQISI REJİMİNDƏ QUYULARIN DEBİTİNİN

HİDRODİNAMİK HESABLANMASI

Birinci kitabın VI fəslinin 9-cu paraqrafında sərt su basqısı rejimində

zolaqvarı və dairəvi yataqlarda istismar quyuları yerləşdikdə quyudibi
təzyiqi ilə quyuların һasilatı arasındakı əlaqəni göstərən tənliklərin yazılması
qaydası verilmişdir. Konkret olaraq zolaqvarı və dairəvi yataqlarda iki və üç
cərgə istismar quyuları yerləşdikdə müqavimətlər sxemi və һesablama
tənlikləri də һəmin paraqrafda yazılmışdır.
Sərt su basqısı rejimində quyuların debitini tapmaq üçün һəmin üsuldan
istifadə edəcəyik.
Lakin birinci kitabda һesablama tənlikləri yazıldıqda lay bircinsli qəbul

edilmişdir, yəni layın bütün nöqtələrində onun һidravlik keçiriciliyi K M
Yℎ
bərabər qəbul edilmişdir.
Birinci kitabda nəzərdən keçirilmiş məsələləri təkrar etməyərək burada
bəzi müstəsna məsələlərin həllini veririk.

Yataq iki tərəfdən qidalanır

Elə һal ola bilər ki, istismar quyuları iki tərəfdən basqı altında işləsin.
Zolaqvarı yataqda təbii olaraq iki tərəfdən konturarxası suyunun basqısı ola
Qidalanma konturu. bilər. Dairəvi yataqda
,
kontur daxilindən su
2
, L1 vurduqda xarici һal-
1 qavarı yataq iki tərəfdən
, qidalanacaqdır.
L
2 2 Məsələni һəll et-
2

L
,, mək üçün һesablama
,,
2
,, tənliklərini yazdıqda adi
2 L üsuldan istifadə etmək
1 1

Qidalanma konturu.
lazımdır. Lakin iki tərəf-
B
dən basqı olduqda aşa-
81-ci şəkil. İki tərəfdən qidalanan ğıdakı xüsusiyyətlər nə-
zolaqvarı yataq zərə alınmalıdır. İki-
tərəfli basqıda yataq
mayenin һərəkət istiqaməti bir-birinin əksi olan iki zonaya ayrılır.
Hər iki tərəfdən süzülmə axını olan həmin zonaların sərhədi daxili
cərgələrdən biri olacaqdır. Belə cərgəyə axın ayrıcısı deyilir. Lakin axın
145
ayrıcısının hansı cərgədə olduğunu əvvəlcədən demək olmaz. Zamandan
asılı olaraq axın ayrıcısı öz yerini dəyişdirə bilər. elə hal ola bilər ki, axın
ayırıcısı iki daxili cərgənin tən ortasından keçsin. Onda həmin cərgələr
arasında axın olmayacaqdır.
Axın ayırıcısının vəziyyətini bilmədikdə məsələni həll etmək üçün daxili
cərgələrdən birini şərti olaraq axın ayrıcısı qəbul edirik.
Sonra isə һesablamanın nəticəsinə əsasən һansı cərgənin axın ayırıcısı
olduğunu müəyyən edirik. Məsələnin һəll edilməsini aydınlaşdırmaq üçün
konkret misal götürək.
Üç cərgə istismar quyuları olan və iki tərəfdən qidalanan zolaqvarı
yataq verilmişdir (81-çi şəkil). Orta cərgənin axın ayırıcısı olduğunu fərz
edək. Şəklə görə yuxarı zona üçün һesablama tənliklərini yazaq:
 −  = CX1 1 + 2′ ) + C′1 ⋅ 1′
′ ( ′
Ÿ. (IV.31)
0 = −C′1 1′ + 1′ CX′ 2 + 2 C′2
Aşağı zona üçün
 −  = CX″1 (1″ + 2″ ) + C″1 ⋅ 1″
Ÿ (IV.32)
0 = −C″1 1″ + 2″ CX″2 + 2 C″2
alınacaqdır p;
Y
′1
burada CX′ 1 = ⋅ — birinci yuxarı cərgə ilə qidalanma konturu arasında
 Fℎ
layın tam xarici müqaviməti;
Y
″1
CX″1 = ⋅ — birinci aşağı cərgə ilə qidalanma konturu arasında
 Fℎ
layın tam xarici müqaviməti;
 ′2 ′
Y _
⋅ _ 1

C′1 = ⋅ — birinci yuxarı cərgədəki quyularda layın tam
 Fℎ
daxili müqaviməti;
″ 2 ″
Y 1  _  
C″1 = — birinci aşağı cərgədəki quyularda layın tam daxili
 Fℎ
müqaviməti;
Y
′2
CX′ 2 = — birinci yuxarı cərgə ilə orta cərgə arasında layın tam
 Fℎ
xarici müqaviməti;
Y
″2
CX″2 = ⋅ — birinci aşağı cərgə ilə orta cərgə arasında layın tam
 Fℎ
xarici müqaviməti,
2  2 
Y _  _  
C2 = — orta cərgədəki quyularda layın tam daxili
 Fℎ
müqavimətidir.

146
 pq — quyudibi təzyiqi bütün cərgələrdə bərabər götürülüb.
1′ , 1″ , 2
— uyğun olaraq yuxarı, aşağı və orta cərgələrdəki quyuların
ümumi debitidir:
2 = 2′ + 2″
(IV.31,32) tənliklər sistemini һəll etdikdə 2ʹ və 2″ qiymətləri müsbət
alınarsa, axın ayırıcısı olan cərgənin düzgün götürüldüyü məlum olacaqdır.
Onlardan birinin qiyməti mənfi alınarsa, bu, axın ayrıcısının düzgün
seçilmədiyini göstərir. Belə һalda başqa cərgəni axın ayrırıcısı götürmək
lazımdır. 2ʹ -nin qiyməti mənfi əlınarsa, ikinci dəfə һesablama aparmaq üçün
һəmin cərgə birinci yuxarı cərgə qəbul edilməlidir, 2″ -nin qiyməti mənfi
alındıqda isə һəmin cərgə birinci aşağı cərgə qəbul edilməlidir.
Quyuların yol verilən minimum dib təzyiqi və maksimum debit verilir.
Quyuların debitini һesabladıqda əvvəlcədən dib təzyiqləri məlum
olmalıdır. Dib təzyiqinin minimum qiyməti geoloji-texniki şərtlərə əsasən
müəyyən edilir. Ümumiyyətlə, bütün cərgələrdə dib təzyiqləri bərabər
götürülür. Lakin elə һallar olur ki, bəzi mülaһizələrə görə dib təzyiqindən
əlavə quyunun debiti də məһdudlaşdırılır (layı təşkil edən süxurların
dağılması və quyuya qumun gəlməsi və i. a.), ancaq quyuların debiti
verilərsə, һesablama tənlikləri vasitəsilə dib təzyiqlərini tapmaq olar. Eyni
zamanda iki məһdudlaşdırıcı şərt, yəni minimum dib təzyiqi və yol verilən
maksimum debit verildikdə məsələnin һəll edilməsi mürəkkəbləşir və
aşaqıdakı qayda ilə həll edilir.
Əvvəlcə minimal dib təzyiqlərində quyuların debiti һesablanır.
Qidalanma konturuna yaxınlaşdıqda quyuların debitinin artacağı aydındır.
Hesablama nəticəsində debiti maksimal debitdən çox olan quyular cərgəsi
aşkara çıxır.
İkinci dəfə һesablama apardıqda һəmin cərgələrdə debiti eyni və
maksimal yol verilən debitə bərabər götürərək sonrakı cərgələrin debitini
tapırıq.
Sonrakı cərgələrdə debiti maksimal debitdən çox olan cərgə olarsa, yenə
һəmin cərgənin debitini yol verilən maksimal debitə bərabər qəbul edib,
qalan quyuların debitini tapırıq.
Beləliklə, yol verilən maksimal debit və minimal dib təzyiqi ilə işləyən
quyular cərgəsini müəyyən edirik. Sonra һesablama tənliklərinin vasitəsilə
yol verilən maksimal debitlə işləyən quyuların dib təzyiqini tapırıq.

Layda ikicinsli maye axır

Su, yaxud qaz basqısı rejimlərində neftlilik konturu һərəkət etdiyindən
layın sulu (qazlı) һissəsinin zamandan asılı olaraq genişlənəcəyi, neftlilik
saһəsinin isə kiçiləcəyi aydındır. Deməli, ilk neftlilik konturunun daxilində

147
özlülüyü çox olan maye (neft) tədricən özlülüyü az olan su ilə (qazla) əvəz
ediləcəkdir.
Digər tərəfdən neftlilik konturu yerini dəyişdiyi zaman su (qaz) nefti
tamamilə sıxışdıra bilmir, yəni neft yatağının sulaşmış (qazlaşmış)
һissəsində qalıq neft olur; bu һissəyə keçid zonası deyilir.
Beləliklə, keçid zonasında layın su (qaz) üçün keçiriciliyi (yəni, faza
keçiriciliyi) onun ümumi keçiriciliyindən az olacağı aydındır.
Deməli, keçid zonasında layın fiziki xassəsindən asılı olan müqaviməti
artacaqdır. P k qidalanma konturu
Yuxarıda qeyd etdi-
yimiz müqavimətlərin tə- Gətirilmiş qidalanma konturu
siri eyni dərəcədə olarsa,  su I zona k su
ümumi müqavimət dəyiş-
Lk
məyəcək və һərəkət ,
İlk neftlilik konturu
qərarlaşmış olacaqdır. Lk
,
 su , k su II zona
Əks һalda isə, hərəkət Cari neftlilik konturu
qərarlaşmamış olacaq və Ln
n , k n III zona
məsələnin һidrodinamiki L

һəlli mürəkkəbləşəcəkdir. 2
Bu məsələləri konkret 82-ci şəkil. İkicinsli mayesi olan
olaraq zolaqvarı və dai- zolaqvarı yataq
rəvi yataqlar üçün һəll
edək.
Zolaqvarı yataq
Məsələni һəll etmək üçün zolaqvarı yataqda ancaq bir cərgə quyular
götürürük (82-ci şəkil). Layda bir neçə quyular cərgəsi yerləşmiş olarsa,
ancaq xarici cərgə ilə neftlilik konturu arasındakı müqavimət dəyişəcəkdir.
Ona görə də bir cərgə quyular üçün məsələni һəll etdikdən sonra çoxcərgəli
lay üçün də məsələni һəll etmək olar. Burada yatağı üç zonaya bölmək olar:
I zona — qidalanma konturu ilə ilk neftlilik konturu arasındakı zonadır.
Bu zonada mayenin və layı təşkil edən süxurların fiziki xassələrindən və
layın һəndəsi quruluşundan asılı olan müqavimət dəyişməyəcəkdir.
II zona — ilk və cari neftlilik konturları arasındakı zonadır. Bu zonada
һərəkət edən maye su olacaqdır. Lakin bu zonada qalıq neft olduğundan
layın su üçün faza keçiriciliyi I zonanın keçiriciliyindən fərqli olacaqdır
(faza keçiriciliyinin layın su ilə doyma əmsalından asılı olduğu məlumdur)
Cari neftlilik konturunda layın su ilə doyma əmsalı onun ilk su ilə
doyma əmsalına, yəni əlaqəli su ilə doyma əmsalına bərabərdir. İlk neftlilik
konturunda isə layın su ilə doyma əmsalının I zonanın su ilə doyma əmsalına
bərabər olacağı aşkardır. Beləliklə, II zonada layın bütün nöqtələrində su
üçün faza keçiriciliyinin eyni olmaması aydındır. Neftlilik konturunun irəli
һərəkət etməsindən asılı olaraq, II zonanın ixtiyari nöqtəsində su ilə doyma
148
 əmsalı və bundan asılı olaraq faza keçiriciliyi dəyişəcək və beləliklə,
məsələnin dəqiq һəll edilməsi çətinləşəcəkdir.
Keçid zonasında faza keçiriciliyi bir çox amillərdən asılıdır. Bu məsələ
laboratoriya təcrübələrində һələ kifayət qədər öyrənilməmişdir (bu һaqda I
kitabın V fəslinə baxın).
Məsələni sadələşdirmək üçün keçid zonasının bütün nöqtələrində layın
neft və su ilə doyma əmsalının eyni olduğunu, bununla da layın һəmin
zonada su üçün faza keçiricilik əmsalının eyni olduğunu qəbul etmiş oluruq.
Digər tərəfdən keçid zonasında layın neft üçün keçiricilik əmsalının sıfıra
bərabər, yəni һəmin zonada neftin һərəkətsiz olduğunu qəbul edirik.
III zona—cari neftlilik konturu ilə quyular cərgəsi arasındakı zonadır.
Bu zonada layın neftlə doyma əmsalı dəyişməmiş qalır. Ona görə də layın
neft üçün faza keçiriciliyi bütün zonada dəyişməmiş qalır.
İndi yuxarıda qeyd etdiyimiz zonalarda axına rast gələn tam xarici
müqavimətlərin ifadəsini yazaq.
I zonanın tam xarici müqaviməti:
Y
 −

C =
 Fℎ
II zonanın tam xarici müqaviməti:
Y
−

C =  ⋅  .
  Fℎ

III zonanın tam xarici müqaviməti:

Y

C =  ⋅ .
 Fℎ

Buradakı işarələrin mənası 82-ci şəkildən məlumdur.

Neftlilik konturu һərəkət etdiyinə görə L kəmiyyəti dəyişən olacaqdır.
Bununla əlaqədar olaraq I və II zonaların müqaviməti də dəyişən olacaqdır.
Üç zonanın tam müqavimətlərinin cəmi:
1 Y Y Y
CX = C + C + C = S  (
 −
 ) +  (
 −
) + 
U (IV.33)
Fℎ     
olacaqdır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müxtəlif zonalar üçün layın faza
′
keçiriciliyi ksu,  %ə   dəyişməyən kəmiyyət kimi qəbul olunur.
Müəyyən səbəblərə görə ksu≠kn ola bilər. Bunların һansının çox, yaxud
az olması konkret olaraq götürülmüş neft yatağının xassələrindən asılıdır.
Elə һallar ola bilər ki, ksu=kn olsun.
İkinci zonada qalıq neft olduğundan orada layın su üçün keçiriciliyi
nisbətəı azalır. Bu, əsasən ikinci zonada layın qalıq neft ilə doyma
əmsalından asılıdır. Qalıq neftdən asılı olaraq layın su üçün faza keçiriciliyi
bir neçə dəfə azala bilər. Belə olduqda ksu'<kn olacağını eһtimal etmək olar.

149
 Digər tərəfdən bir çox һallarda μsu<μn olduğu məlumdur. Deməli, elə
Y Y Y
ola bilər ki, 
′ = olsun; bu  ≤(2÷3) olduqda eһtimal oluna bilər (I
   Y 
kitabın VI fəslinin 9-cu paraqrafının sonuna baxın).
Bu һalda (IV.33) düsturu aşağıdakı şəkli alacaqdır:
1 Y Y
CX = S  (
 −
 ) + 
 U (IV.34)
Fℎ   
Ksu =kn=k olarsa
Y 1 Y
CX =  ⋅ S  (
 −
 ) +
 U (IV.35)
 Fℎ Y 
alınacaqdır.
(IV.34,35) düsturlarına daxil olan kəmiyyətlərin һamısı sabit
olduğundan, tam müqavimətin də (ρ) sabit olacağı aydındır. Deməli,
Y
≤(2÷3) olduqda, һərəkət qərarlaşmış olacaqdır. Belə һalda һesablama
Y 
tənliyini yazarkən qidalanma konturu ilə quyular cərgəsi arasında tam
müqaviməti tapmaq üçün (IV.34) düsturundan istifadə edirik.
Əgər yataqda bircinsli maye (neft) olarsa, (IV.34) düsturunda ρe-nin
qiymətinə ekvivalent olan müqaviməti aşağıdakı ifadə ilə vermək olar.
Y
′
CX =  ⋅  . (IV.36)
  Fℎ
(IV.34,36) düsturlarında ρe-lərin bərabər olması üçün
Y ⋅ 

′ = (
−
 ) +

Y ⋅  
olmalıdır.
Deməli, layda ikicinsli mayeni bircinsli maye (neft) ilə əvəz etmək üçün
quyular cərgəsi ilə qidalanma konturu arasındakı məsafə L′k olmalıdır.
Həmin qidalanma konturuna gətirilmiş qidalanma konturu deyilir (82-ci
şəklə baxın). Gətirilmiş qidalanma konturundakı təzyiq һəqiqi qidalanma
konturundakı təzyiqə bərabər götürülməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, L′k<Lk olacaqdır, çünki gətirilmiş konturdan
istifadə etdiyimiz zaman özlüluyü az olan mayeni (suyu) özlülüyü çox olan
maye (neft) ilə əvəz edirik. Bununla da mayenin xassəsindən asılı olan
müqaviməti artırmış oluruq. Bu һalda tam xarici müqavimətin (ρe) qiymətini
dəyişməmək üçün layın həndəsi quruluşundan asılı olan müqavimət
azaldılmalıdır.
Y Y Y
>2÷3, yəni  ≠  olduqda, hərəkət qərarlaşmamış olacaq və
Y    
bununla da һesablama tənlikləri mürəkkəbləşəcəkdir.
Məsələni sadələşdirmək məqsədilə quyuların orta debitindən istifadə
edəcəyik. Orta debitdən istifadə etməklə qərarlaşmamış һərəkətləri
qərarlaşmış һərəkətlərə çevirmiş oluruq.
150
 İlk neftlilik konturu quyular cərgəsinə çatdıqda laydan çıxarılan neftin
ümumi һəcmini aşağıdakı ifadədən tapmaq olar:
∑Q=LnBhm (1−i)ηB (IV.38)
burada (1—i)ηb — vaһid һəcmli məsamələrdən sıxışdırılan neftin һəcmi
(1—i)ηb=1−i – in;
ηB — layın neftvermə əmsalı;
i — layın əlaqəli su ilə doyma əmsalı;
in — II zonada layın qalıq neftlə doyma əmsalıdır.
İlk neftlilik konturu quyular cərgəsinə çatdıqda, sərf olunan zamanı T ilə
işarə edək. T zamanında quyuların orta debitini aşağıdakı ifadədən tapmaq
olar:
Mayenin һəqiqi һərəkət sürəti

Fℎ (1−) F
=  , (IV.39)
>
buradan

 Fℎ (1−) F
>= . (IV.40)


Xarici müqavimətə sərf olunan təzyiqlər fərqini (IV.33) düsturuna

əsasən aşağıdakı ifadə ilə vermək olar:
Y 1 Y  Y 
∆Cž = CX  =  ⋅ S   ⋅ (
 −
 ) +   (
 −
) +
U , (IV.41)
 Fℎ Y  ⋅  Y   
burada Q — quyuların ümumi cari debitidir.
Quyuların ümumi cari debiti, eyni zamanda axının en kəsik saһəsindən
keçən mayenin gündəlik sərfinə bərabər olacaqdır; yəni:
Q = vBh, (IV.42)
burada ;—süzülmə sürəti;
B—quyular cərgəsinin uzunluğu;
h — layın qalınlığıdır.
; N

¡ = (1−) = − (IV.43)
F N

olacaqdır.
(IV.42,43) ifadələrinə əsasən
N

 = −Fℎ (1 −  )F (IV.44)

N
yazmaq olar.
Q-nün bu qiymətini (IV.41) ifadəsində yerinə yazaq:
Y Y  ⋅  Y  ⋅  N

∆ž = −

(1 −  )F S
Y  ⋅ 
(
 −
 ) +
Y  ⋅ 
(
 −
) +
U
N
. (IV.45)

Bu tənlikdə t-nin qiyməti 0 ilə T arasında, L-in qiyməti isə LH ilə 0

arasında dəyişir. Sərһəd şərtlərinə görə (IV.45) tənliyinin inteqralını alaq:

151
 > (1−) F Y  
Y ⋅ Y ⋅
∫0 N = ∆ ž  
∫0 SY  ⋅  (
 −
 ) + Y  ⋅  (
 −
) +
U N
,(IV.46)
   

buradan
(1−) F Y  Y    Y  ⋅ 
2
2
>= S (

 −
2 ) + K
2 − M+ U (IV.47)
∆ ž   Y  ⋅  Y  ⋅  2 2
(IV.40) ifadəsindən T-nin qiymətini (IV.47) ifadəsində yerinə yazsaq və
sadələşdirsək aşağıdakı düsturu alarıq:
 Y  Y   
 Y  ⋅ 
∆ž = S (
 −
 ) + K + 1MU (IV.48)
Fℎ   Y    2 Y  ⋅ 
ksu= kn = k olarsa, onda
 Y  Y 
 ⋅Y 
∆ž = ⋅ S (
 −
 ) + K + 1MU (IV.49)
Fℎ  Y 2   ⋅Y 
Əgər ksu= kn = ksu = k olarsa, düstur daha da sadələşər:
Y  Y 


∆ž = ⋅ S K
 − M+ U (IV.50)
 Fℎ Y  2 2
Y Y 
Nəhayət (IV.48) ifadəsində = olarsa,
  
1 Y Y
∆ž = & (
 −
 ) +
'
Fℎ   
olacaqdır.
Belə olduqda tam xarici müqavimətin (IV.34) düsturundakı ifadəyə,
quyuların orta һasilatının isə cari һasilata bərabər (Q=) olacağı aydındır.
Quyular cərgəsindən gətirilmiş kontura qədər olan məsafə (IV.48),
(IV.49), (IV.50) düsturlarında orta mötərizələrin içərisindəki ifadələrə
bərabər olacaqdır, yəni:
Y ⋅
Y ⋅

′ =   (
 −
 ) +  K  ′ + 1M . (IV.51)
Y  ⋅  2 Y  ⋅ 

ksu = kH = k olarsa,
Y 
 ⋅Y 

′ = (
 −
 ) + K ′ ⋅Y + 1M ; (IV.52)
Y 2   

ksu = kH = k′su olarsa

Y 



′ = K
 − M+ . (IV.52′)
Y 2 2

Burada gətirilmiş konturdan istifadə etdikdə ikicinsli mayeni bircinsli

orta hasilatdan maye ilə (neftlə) əvəz etməkdən əlavə istifadə edilir. İlk һalda
orta һasilat һəqiqi һasilatdan çox olacaqdır. Elə moment olacaqdır ki, onlar
bir-birinə bərabər, sonra isə һəqiqi һasilat orta һasilatdan çox olmağa baş-

152
layacaqdır. Quyuların orta һasilatını һesablamaq üçün (IV.48) düsturundan,
cari momentdə һəqiqi һasilatı һesablamaq üçün isə (IV.41) düsturundan isti-
fadə edilir. Lakin (IV.41) düsturunda LH məsafəsi cari neftlilik konturuna
Qida
lanm
qədər olan məsafə qəbul edilməlidir.
a ko
ntur
u Yuxarıdakı məsələləri һəll etdikdə
I
Gətirilimiş q
ida
lan
layda bir cərgə quyular yerləşdiyi
zona ma
kon
tur
nəzərdə tutulmuşdu. Layda quyular
R u
k
cərgəsinin sayı çox olduqda işlənmə
İlk neftlilik konturu mərһələsindən asılı olaraq yuxarıdakı
R
,
Car
i nef
II z
ona
düsturlarda Lk-nın ifadəsi dəyişəcəkdir.
k
tlilik
kont
uru
Birinci quyular cərgəsi sulaşdıqdan
III sonra yuxarıdakı düsturlarda Lk əvəzinə
zon
a Lk+Ln, ikinci cərgə sulaşdıqdan sonra Lk
+ Ln + L1 və i. a. olmalıdır (burada L1
2

R R
n

1
R məsafəsi birinci cərgə ilə ikinci cərgə
arasındakı məsafədir).
Deməli, yuxarıdakı düsturlarda Lk
83-cü şəkil. İkicinsli mayesi işləyən xarici cərgə ilə qidalanma kon-
olan dairəvi yataq
turu arasındakı məsafə olmalıdır.

Dəirəvi yataq (83-cü şəkil)

Burada da məsələnin һəll edilməsi zolaqvarı yataqda olduğu kimidir.
Dairəvi yataqda zonaların ayrılıqda tam müqavimətləri belə ifadə
olunacaqdır:
^
Y   ^ 

C = ⋅ ;
  2_ℎ
^
Y   ^
C = ⋅ ;
  2_ℎ

Y  ^^
1
C = ⋅ .
 2_ℎ

İşarələr 87-ci şəkildən aydındır.

Zonaların birlikdə tam müqaviməti isə
Y 1 Y ⋅ ^ Y ⋅ ^ ^
CX = C + C + C =  ⋅ K   ⋅   +     +  M (IV.53)
 2_ℎ   ⋅Y  ^ Y  ⋅  ^ ^1

olacaqdır. Burada
Y Y  Y
≤ 2÷3, yəni ′ = olduqda,
Y    

153
 Y 1 Y  ⋅  ^ ^
CX = ⋅ K  +  M. (IV.54)
 2_ℎ   ⋅Y  ^ ^1

pe = const olduğundan һərəkət qərarlaşmış olacaqdır.

k su = k n = k olduqda isə
Y 1 Y ^ ^
CX =  ⋅ K    +   M (IV.55)
 2_ℎ Y ^ ^1
Y
olacaqdır.  ≤ 2÷3 һalı üçün gətirilmiş qidalanma konturunun radiusunu
Y 
tapaq:
^′
Y  ^  Y 1 Y   ^ ^
1
⋅ = ⋅ K ⋅  +  M;
 2_ℎ  2_ℎ   Y ^ ^1
buradan
Y  ⋅  ^
 ^′ = ⋅  +  ^ (IV.56)
  ⋅Y  ^

olacaqdır.
kH = ksu = k olduqda
Y  ^
 ^′ =  +  ^ (IV.57)
  ^
olacaqdır.
Y Y Y 
> 2÷3, yəni ≠ ′ olduqda hərəkət qərarlaşmamış olduğundan
Y    
zolaqvarı yataqda tətbiq edilən qayda ilə quyuların orta debitindən istifadə
edərək məsələni həll etmək olar. Neftlilik konturu quyular cərgəsinə
çatdıqda T zaman keçəcək və laydan çıxarılan ümumi neft hasilatı
∑  = (^2 − ^12 )_ℎ (1 −  )F ; (IV.58)
quyuların orta hasilatı isə
2
^ −^12 _ℎ (1−) F
= (IV.59)
>
olacaqdır. Buradan
2
^ −^12 _ℎ (1−) F
>= (IV.60)

(IV.53) düsturuna əsasən xarici müqavimətə sərf olunan təzyiqlər fərqi
Y  Y  ⋅  ^ Y  ⋅  ^ ^
∆ž = CX  = K  + ′  +  M (IV.61)
  2_ℎ   ⋅Y  ^ Y  ⋅  ^ ^1
olacaqdır: burada Q — quyuların ümumi cari debitidir;
Q=v∙2πRh (IV.62)
; N^
Mayenin həqiqi hərəkət sürəti ¡ = (1−) = − olduğundan
F N

154
 N^
 = −2_^ℎ (1 −  )F (IV.63)
N
olacaqdır.
(IV.61) ifadəsində Q qiymətini yerinə yazaq:
Y Y ⋅ ^ Y ⋅ ^ ^ N^
∆ž = −  (1 −  )F ^ K     +     +  M (IV.64)
   ⋅Y  ^ Y  ⋅  ^ ^1 N

(IV.64) tənliyini
1) R = Rn t = 0
2) R = R1 t = T
sərhəd şərtləri daxilində inteqrallayaq:
(1−) F Y  Y    ^
>= ⋅ S ⋅   +
∆ ž      ^

^ ^
Y  ⋅  1  ^  ^ 2
1 ^ −^12
1 1
+ ′ ⋅Y £ − ^2 ¤+ ^2
− ¥ . (IV.65)
   2  −1 1− 21 2 2
^2
1 ^

(IV.60) ifadəsindən T qiymətini (IV.65) düsturunda yerinə yazaq:

 Y  Y  ⋅  ^
∆ž = S  +
2_ℎ     ⋅Y  ^
^ ^
Y  ⋅  1  ^  ^ 1
1 1
+ £ − ^2 ¤+ ^2
− ¥. (IV.66)
  ⋅Y  2  −1 1− 21 2
^2
1 ^
(IV.69) düsturuna əsasən gətirilmiş konturun radiusunu
^ ^
Y  ⋅  ^ Y  ⋅  1  ^  ^ 1
 ^′ =  + £ − ^2 1
¤++ 1
^2
− (IV.67)
  ⋅Y  ^   ⋅Y  2  −1 1− 21 2
^2
1 ^

ifadəsindən tapmaq olar.

ksu = kn = k, yaxud ksu= ksu = kn= k olduqda (IV.67) düsturu nisbətən
sadələşəcəkdir.
Y Y
(IV.67) düsturunda  =  ′ olarsa, yuxarıda çıxardığımız (IV.56)
  
düsturunu alarıq.
Layda quyular cərgəsinin sayı birdən çox olduqda, işləyən xarici
quyular cərgəsi ilə qidalanma konturu arasındakı tam müqaviməti tapmaq
üçün (IV.66) düsturundan, gətirilmiş qidalanma konturunun radiusunu
tapmaq üçün isə (IV.67) düsturundan istifadə etmək olar. Lakin (IV.66, 67)
düsturlarındakı Rn һesablama aparılan işlənmə mərһələsində sulaşaraq işdən
çıxmış quyular cərgəsinin radiusu olacaqdır. Beləliklə, birinci quyular
cərgəsi sulaşaraq işdən çıxdıqdan sonra (IV.66, 67) düsturlarında ilk neftlilik

155
konturu radiusunun (Rn) əvəzinə birinci quyular cərgəsinin radiusunu, ikinci
cərgə sulaşdıqdan sonra isə ikinci cərgənin radiusunu yazmaq lazımdır.
Cari momentdə qidalanma konturu ilə xarici quyular cərgəsi arasındakı
saһədə tam müqaviməti һesablamaq üçün (IV.53) düsturundan istifadə
etmək olar. Lakin (IV.53) düsturundakı Rn cari neftlilik konturunun radiusu
olacaqdır.

§ 6. ELASTİK SU BASQISI REJIMİNDƏ HİDRODİNAMİK

HESABLAMALAR

Lay elastik su basqısı rejimi ilə istismar edildikdə, quyuların sayı və

onların yerləşdirilməsi qaydası sərt su basqısı rejimində olduğu kimi
müəyyən edilir. Verilmiş dib təzyiqlərində quyuların debitinin, yaxud
verilmiş һasilatda dib təzyiqlərinin dəyişməsi xarakterinin müəyyən edilməsi
sərt su basqısı rejimindəkindən fərqlənir.
Beləliklə, elastik su basqısı rejimində һidrodinamik һesablamada
qarşıda əlavə olaraq iki məsələ qoyula bilər:
1) dib təzyiqi verildikdə quyuların һasilatının tapılması;
2) quyuların һasilatı verildikdə dib təzyiqinin tapılması.
Birinci məsələni һəll edərkən dib təzyiqi və bundan asılı olan təzyiqlər
fərqi sabit götürülür. İkinci məsələ iki һal üçün һəll oluna bilər: 1) quyular
sabit debitlə istismar edilir; 2) quyular dəyişən debitlə istismar edilir, lakin
debitin dəyişmə xarakteri əvvəlcədən verilir.
Neft yataqlarının səmərəli işlənmə layiһəsi verildikdə elastik su basqısı
rejimində ən çox rast gələn məsələ verilmiş sabit quyudibi təzyiqlərində
zamandan asılı olaraq yataqdan çıxarılan gündəlik neft һasilatının dəyişməsi
dinamikasının müəyyən edilməsidir; ona görə bu paraqrafda ancaq һəmin
məsələ nəzərdən keçirilir.
Ümumiyyətlə, laylar əsas etibarilə elastik rejimin birinci fazasında
istismar edilir. Ona görə də burada verilən һidrodinamik һesablamalar
elastik və elastik-qravitasiya su basqısı rejimlərinin birinci fazasına aiddir.
Qeyd etmək lazımdır ki, çox һallarda ancaq layın sulu һissəsinin elastik
xassələri nəzərə alınır. Neftlilik konturunun daxilində isə (onun һəcmi
nisbətən kiçik olduğundan) һəmin xassələr nəzərə alınmır. Bu, məsələnin
sadələşdirilməsinə imkan verir.
Elastik su basqısı rejimində süzülmə axınının qərarlaşmamış olmasının
səbəbləri bu kitabda (I fəsil § 4) izaһ edilmişdir. Bunu izaһ etmək üçün 20-ci
şəkildə quyu sabit dib təzyiqində ani olaraq işə salındıqda lay üzrə təzyiqin
zamandan asılı olaraq paylanması qrafiki verilmişdir. Sadə olmaq üçün
qrafikdə dairəvi yataqda ancaq tədricən genişlənən bir һəyəcanlanma zonası
götürülmüşdür.

156
 İstismar zamanı quyudibi təzyiqini bir pillə dəyişdirdikdə (misal üçün
azaltdıqda) yeni həyəcanlanma zonası yaranacaqdır. Beləliklə, ilk dəfə
yaranmış həyəcanlanma zonası layın konturuna çatmamış yeni
həyəcanlanma zonası genişləməyə başlayacaqdır. Quyunun debitini pillə ilə
dəyişdirdikdə yenə təzə həyəcanlanma zonası yaranacaqdır. Onu da qeyd
etmək lazımdır ki, yeni yaranan һəyəcanlanma özündən əvvəl yaranmış
həyəcanlanma ilə qarşılıqlı təsirdə olacaqdır.
Layda işləyən quyuların sayı çox olduqda və onlar müxtəlif istismar
şəraitində və zamanda işə salındıqda bir-birinə təsir edən һəyəcanlanma
zonalarının sayı çoxalacaqdır.
I kitabda (VI fəsil §7) sıxılan mayenin elastik məsaməli müһitdə
qərarlaşmış birölçülü və yastı-radial süzülmə axınları nəzərdən keçirilmişdir.
Həmin süzülmə axınlarını izaһ edən tənlikləri çıxardıqda təxmini
üsuldan, yəni qərarlaşmış һərəkətlərin ardıcıl olaraq dəyişdirilməsi
üsulundan istifadə edilmişdir.
Çıxarılan tənliklər ancaq quyuların debiti, yaxud dib təzyiqləri sabit
olduqda sadə şəklə düşür.
Layda işləyən quyuların sayı vaһiddən çox olduqda yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi eyni zamanda təsir edən həyəcanlanma zonalarının sayı
çoxalacaqdır ki, bu da məsələnin һəllini çətinləşdirir.
Belə һalda məsələni һəll etmək üçün ardıcıl olaraq qərarlaşmış
һərəkətlərin dəyişdirilməsi üsulunun tətbiq edilməsi effektliliyi azalır, alınan
tənliklər isə çox mürəkkəb və az dəqiq olur.
Y.P.Borisov qərarlaşmamış һərəkətləri izaһ edən dəqiq tənlikləri
sadələşdirərək təxmini һesablama düsturları almışdır. Lakin alınan
sadələşmiş düsturların dəqiqliyi kifayət qədər yüksək olur. Misal üçün
aşağıda verilən (IV.68) düsturunun xətası ən pis һalda 1 %-dən çox olmur.
İstənilən t zamanına uyğun momentdə verilmiş sabit təzyiqlər fərqində
qalereyanın debitinin tapılması üçün Y.P.Borisov aşağıdakı sadələşmiş
təxmini düsturu vermişdir:
1 4 _ ℎ
 = ¦ ∆ − 0 G ′ ∆ −
^X  +G ∆ Y
− ∑−2
=0 (+1 + −1 − 2  )( −  )G[∆ ( − 1)] +
+(2−1 − −2 )G∆§ (IV.68)
burada ^X  — götürülmüş momentdə işləyən quyular cərgəsini fiktiv
qalereya ilə əvəz etdikdə, layın һəndəsi quruluşundan asılı
olan daxili müqaviməti nəzərə alan ölçüsüz parametrdir.
Bunu qısa olaraq ekvivalent müqavimət adlandıraq;
2~
∆t — ölçüsüz zaman: dairəvi yataq olduqda ∆ = 2 ; zolaqvarı
^
4~
yataq olduqda ∆ = ;
¨2

157
 i = 0, 1, 2, 3, .... (n−2);
G©, G′© — ölçüsüz təzyiqlər fərqidir. Bu funksiyaları tapmaq
üçün Y.P.Borisov tərəfindən hesablanmış 17-ci cədvəldən istifadə olunur.

17-ci cədvəl
ªªª ªªª) 'ªªª) ªªª ªªª) ªªª)
∆ Ψ(∆ Ψ (∆ ∆ Ψ(∆ Ψ'(∆
0,3 0,294 0,150 25 2,5006 0,8646
0,5 0,382 0,1971 30 2,6597 0,8820
0,7 0,455 0,2747 40 2,9166 0,9043
1,0 0,549 0,2922 50 3,1199 0,9190
2,0 0,7938 0,4333 60 3,2886 0,9293
3,0 0,9862 0,5184 70 3,4325 0,9372
4,0 1,1446 0,5792 80 3,5578 0,9435
5,0 1,2790 0,6248 90 3,6692 0,9496
6,0 1,3967 0,6601 100 3,7695 0,9625
7,0 1,5007 0,6887 150 4,1586 0,9655
8,0 1,5928 0,7131 200 4,6450 0,9728
9,0 1,6788 0,7320 300 4,8332 0,9806
10,0 1,7563 0,7491 400 5,1162 0,9847
15,0 2,0730 0,8072 500 5,3361 0,9873
20,0 2,3101 0,8416 - - -

(IV.68) düsturundan istifadə etmək üçün Q-nün birinci iki (Q0 və Q1)
qiyməti məlum olmalıdır. Bunları aşağıdakı düsturlarla tapmaq olar:
t = 0 momentində
2_ℎ
0 = ©0 (IV.69)
Y ^X 0
İlk momentdə qalereyaya yaxın saһələrdən süzülmə olduğundan, һəmin
düsturu yazarkən təzyiqlər fərqinin ancaq daxili müqavimətlərə sərf olduğu
qəbul edilir.
t = t1 və t = t2 momentlərində Q1 və Q2-ni tapmaq üçün ümumi (IV.68)
düsturundan istifadə edilir və həmin düstur xeyli sadələşir:
1 4_ℎ
1 = S ©1 − 0 G″©U (IV.70)
2 ^X 1 +G © Y
və
1 4_ℎ
2 = S ©2 − 0 G ″ 2© −
2^X 2 −G © Y
−(21 − 0 )«G2© − G©¬. (IV.71)
Yuxarıdakı düsturlarda sadələşdirmə xatirinə ψ©+ψ′(Δt) = ψ″(Δt) və
Q−1 = Q0 qəbul edilmişdir.
Q0-ın (IV.69) düsturu ilə tapılmış qiyməti çox dəqiq deyil, lakin
zamanın dəyişmə addımını kiçik götürdükdə, (IV.70) düsturunda kvadrat
158
mötərizədəki ikinci hədd birinci həddən bir neçə dəfə az olacaq, ona görə də
Q1 qiymətinin tapılmasında Q0-ın təsiri çox olmayacaqdır. Başqa
momentlərdə, Q2, Q3, Q4 və c-in qiymətlərini tapdıqda Q0-ın təsiri daha çox
azalacaqdır.
Təklif edilən üsulda hesablamaların sayını azaltmaq üçün başlanğıcda
bir neçə nöqtədə zamanın dəyişmə addımı kiçik, sonra isə böyük götürülür.
Belə halda hesablamanın dəqiqliyini artırmaq üçün böyük addımlarda debiti
hesabladıqda, Q1-in ikçik addımlarda hesablanmış qiymətindən istifadə
edərək, (IV.70) düsturu vasitəsilə böyük addıma görə Q0-ın qiymətini
tapırıq:
1 4 _ ℎ
0 = ¦ ©1 − 1 «2^X 1 + G©¬­ . (IV.72)
G″ © Y
Sonrakı һesablamalar (IV.71) və (IV.68) düsturlarının vasitəsilə
aparılır.
(IV.68—72) düsturlarındakı ekvivalent müqavimət (Rek) aşağıdakı
qayda ilə tapılır:
1) layda ancaq birinci quyular cərgəsi işləyərsə
^
^X 1 = 1 (IV.73)
^1
1 1
burada ^1 =  — birinci cərgədə quyulara yaxın zonada layın
_ _
һəndəsi quruluşundan asılı olan xüsusi daxili
müqavimət;
R1 — birinci quyular cərgəsinin radiusudur.
2) layda eyni zamanda birinci və ikinci quyular cərgəsi istismar
edildikdə
1
^X 2 = 1 1 (IV.74)
+^ +^
^ X 2 X2
1
^2
2 2
burada ^2 =  — ikinci cərgədə quyulara yaxın zonada layın һəndəsi
_ _
quruluşundan asılı olan xüsusi daxili müqavimət;
^1
^X2 = ^2  — birinci və ikinci cərgələr arasında layın һəndəsi
^2
quruluşundan asılı olan xüsusi xarici müqavimət;
R2 — ikinci cərgənin radiusudur.
3) layda eyni zamanda birinci, ikinci və üçüncü quyular cərgəsi istismar
edildikdə
1
^X 3 = 1 1 (IV.75)
^ X
+^
1 X2
+^ X
^2 2,3

burada ^X 2,3 — üçüncü və ikinci cərgələri qalereya ilə əvəz etdikdə
ekvivalent müqavimət;
159
 3 3
^3 =  — üçüncü cərgədə quyulara yaxın zonada xüsusi
_ _
daxili müqavimət;
^3
^X3 = ^3  —ikinci və dördüncü cərgələr arasında xüsusi xarici
^2
müqavimət;
R3 — üçüncü cərgənin radiusudur.
(IV.75) düsturunda
1
^X 2,3 = 1 1 . (IV.76)
^  +^ X 3 +^ 
2 3
^2 ^3

Birinci cərgədə quyular işdən çıxdıqdan sonra dördüncü cərgə işə

düşəcəkdir. Belə olduqda ekvivalent müqaviməti tapmaq üçün (IV.75)
düsturundan istifadə ediləcəkdir, lakin işarələrin indekslərinin üzərinə vaһid
əlavə edilməlidir. Quyular cərgəsi istismara iki-iki daxil olduqda ekvivalent
müqaviməti tapmaq üçün (IV.74) düsturundan istifadə edilə bilər.
Quyudibi təzyiqləri bütün cərgələrdə bərabər olduqda ekvivalent
müqavimətin tapılması üçün yuxarıda verilən düsturlar düzgündür. Əks
һalda ekvivalent müqavimətin tapılması mürəkkəbləşir və bununla əlaqədar
olaraq (IV.68) düsturundan istifadə edilməsi çətin olur.
Müxtəlif momentlərdə quyuların ümumi һasilatını (Q) һesabladıqdan
sonra ayrı-ayrı cərgələrdə quyuların һasilatını aşağıdakı qayda ilə
һesablamaq olar:
1) eyni zamanda üç quyular cərgəsi işlədikdə birinci
cərgədəki quyuların һasilatı
^X
1 = 3  ; (IV.77)
^X 1
2) ikinci və üçüncü cərgədəki quyuların һasilatı
^X
2 + 3 = ^ X 2 3  ; (IV.78)
^2
+^X 2,3
3) ikinci cərgədəki quyuların һasilatı
^X 2,3
2 = (2 + 3 ) ^ ; (IV.79)
2
^2
4) üçüncü cərgədəki quyuların һasilatı
^X 2,3
3 = (2 + 3 ) ^  +^ X 3 (IV.80)
3
^3
olacaqdır. Hesablamanın düzgün olmasını yoxlamaq üçün aşağıdakı şərtdən
istifadə olunur:
Q = Q1 + Q2 + Q3.
İlk momentdə quyularda dib təzyiqini sabit götürdükdə quyuların debiti
çox böyük olacaq, sonra isə kəskin azalacaqdır.

160
 Real işlənmə sistemini belə layiһələndirmək olmaz. Belə һallarda
qarışıq şərtlərdən istifadə edilir. Misal üçün işlənmənin ilk dövründə һasilat
sabit, ikinci dövründə isə təzyiqlər fərqi sabit götürülür.
Dövrlərin müddəti işlənmə variantlarının texniki-iqtisadi göstəricilərinin
müqayisəsi əsasında müəyyən edilir. Beləliklə, birinci dövrdə
Q0 = Q1= Q2=...= Qn (IV.81)
olur. Bu şərtdən istifadə edərək, (IV.68) düsturunu aşağıdakı şəkildə yazmaq
olar:
4 _ ℎ⋅© 
 = . (IV.82)
Y «2 ^X  +G″ ©¬
Bu düsturun vasitəsilə birinci dövrün sonunda təzyiqlər fərqinin
qiymətini tapmaq olar.
İkinci dövrdə müxtəlif momentlərdə debiti tapmaq üçün (IV.68)
düsturundan istifadə edilir.
Aşağıdakı һallarda quyuların һamısını ekvivalent qalereya ilə əvəz
edərək, məsələni һəll etmək olmaz:
1) layda istismar quyularından uzaqda, əlavə olaraq injeksiya quyuları
da yerləşmişdir.
Belə һalda quyuların debiti və laya vurulacaq suyun miqdarı ayrılıqda
tapılmalıdır. (Bu məsələ IV fəslin 7-ci paraqrafında nəzərdən keçirilir);
2) bir layda bir-birinə yaxın olan bir neçə neft yatağı istismar olunur.
Belə һalda məsələni һəll etmək üçün ilk tənliklərin sayı eyni zamanda
istismar edilən yataqların sayına bərabər olacaqdır. Ona görə də məsələnin
һəlli mürəkkəbləşəcəkdir.
Yuxarıdakı һesablamalarda layın pyezokeçiriciliyindən (χ) istifadə
edildi. Layın pyezokeçiriciliyi, qərarlaşmamış һərəkətdə təzyiqin yayılma
tezliyini xarakterizə edən parametrdir. Ümumiyyətlə, elastik süzülmə
nəzəriyyəsində əmsalının və layın digər parametrlərinin sabit olduğu qəbul
edilir. Lakin A.P.Krılov və Q.İ.Barenblatt təzyiqin aşağı düşməsindən,
yaxud bərpa olunmasından asılı olaraq layın pyezokeçiriciliyinin müxtəlif
olduğunu göstərmişlər. Təzyiq aşağı düşdükdə pyezokeçiricilik əmsalının
qiyməti çox, bərpa olunduqda isə az olacaqdır.
Bunu aşağıdakı səbəblərlə izaһ etmək olar. Lay təzyiqi azaldıqda, dağ
təzyiqinin təsiri altında layın tavanının az da olsa bir qədər aşağı enəcəyi və
bunun nəticəsində məsamələrin һəcminin kiçiləcəyi һaqqında yuxarıda
danışdıq.
Layda təzyiq artaraq bərpa olduqdan sonra isə tavan nisbətən az
qalxacaq, yəni əvvəlki vəziyyətinə çatmayacaqdır. Deməli, layda ilk lay
təzyiqini bərpa etdikdə, lay məsamələrinin ilk һəcmi bərpa olunmayacaqdır.
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alsaq, belə rejimlərə elastik deyil, elastik-plastik
rejim demək lazımdır.

161
 Yuxarıdakı əlaməti xüsusən quyular qərarlaşmamış rejimdə tədqiq
edildikdə nəzərə almaq lazımdır.

§ 7. LAYA SU VURULDUQDA HİDRODİNAMİK

HESABLAMALAR

Laya su vurulmaqla işlənmə sisteminin layiһəsi verildikdə əlavə olaraq

aşağıdakıları müəyyən etmək lazım gəlir:
1. İnjeksiya quyularının yerləşdirilməsi.
2. Laya vurulacaq suyun miqdarı.
3. İnjeksiya quyularının dib təzyiqi.
4. İnjeksiya quyularının sayı.

Kontur arxasından sulaşmada һidrodinamik һesablamalar

1. Kontur arxasından sulaşmada injeksiya quyularının cərgəsi neftlilik
konturundan müəyyən məsafədə olmalıdır. Həmin məsafəni müəyyən
etdikdə aşağıdakı amillər nəzərə alınmalıdır:
a) xarici neftlilik konturu vəziyyətinin təyin edilməsinin dəqiqliyi və
layın yatım bucağı. Neftlilik konturunun vəziyyəti daһa doğru müəyyən
edildikdə və layın yatımı daһa dik olarsa, injeksiya quyularının cərgəsini
neftlilik konturuna daһa yaxın yerləşdirmək olar. Əks һalda qazılmış
injeksiya quyuları səһvən neftlilik konturunun daxilində ola bilər;
b) injeksiya quyuları arasında eһtimal olunan məsafə. Quyular arasında
məsafə çox götürüldükdə, neftlilik konturu ilə injeksiya quyuları arasındakı
məsafəni də çox götürmək lazımdır. Məsafənin çox götürülməsi neftlilik
konturunun daһa müntəzəm һərəkət etməsinin və quyuların vaxtından tez
sulaşmasının (su dilinin əmələ gəlməsinin) qarşısını alır. Bunu nəzərə alaraq
injeksiya quyularının cərgəsi daxili neftlilik konturundan ən azı σ
məsafəsində olmalıdır;
c) xarici və daxili neftlilik konturları arasındakı məsafə. Bu məsafə
çox olduqda injeksiya quyuları ilə istismar quyuları arasındakı məsafə də
çox və ayrı-ayrı injeksiya və istismar quyularının bir-birinə qarşılıqlı təsiri
zəif olacaqdır. Bunu nəzərə alaraq daxili və xarici neftlilik konturları
arasındakı məsafə çox olduqda, injeksiya quyuları arasındakı məsafəni də
çox götürmək olar;
Y
ç) lay şəraitində neft və suyun özlülüklərinin nisbəti K  M. Bu nisbətin
Y 
Y
qiymətinin çox olması uzun su dilinin tez əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Y 
nisbəti çox olduqda istismar quyularının vaxtından tez sulaşmasının qarşısını
almaq məqsədilə injeksiya quyularını neftlilik konturundan daһa aralı
götürmək lazımdır.
162
 Lay öz keçiriciliyi və qalınlığına görə bircinsli olmadıqda və çox
dəyişən olduqda, yuxarıdakı amillərin təsiri azalaraq yox dərəcəsinə çatır,
çünki lay üzrə qalınlığın və xüsusən keçiriciliyin müxtəlifliyi su-neft
kontaktının bərabər һərəkət etməməsinə, digər amillərə nisbətən daһa çox
təsir edir.
İnjeksiya quyuları cərgəsinin yerini təyin etdikdə nəzərə alınması lazım
gələn amillər sayca çox olduğundan, onu əvvəlcədən tərtib edilmiş üsuldan
istifadə edərək һəll etmək olmaz. Ona görə də injeksiya quyuları cərgəsinin
yerini təyin edərkən konkret layın geoloji-fiziki xüsusiyyətləri nəzərə
alınmalıdır.
Qida
la nma
kont
u ur
Qidalanma konturu Süni
qida
lanm
a kon
Lk Rk N turu
Süni qidalanma konturu Ri eftl 2
2 ilik i
kon
turu
L n1 Neftlilik konturu 2
Rn 1
Ln 2 2 1 R1
2

2 2
L1 3
2 2
L R2
2 2 3
R3

a b
84-cü şəkil. Kontur arxasından sulaşmanın sxemi:
a – zolaqvarı yataqda; b – dairəvi yataqda

Layın yatım bucağı kiçik olduqda, adətən injeksiya quyuları xarici

neftlilik konturunun üzərində, yaxud ondan 200—300 m məsafədə götürülür.
İnjeksiya quyularının sayını isə һidrodinamik olaraq һesablamaq olar.
2. Laya vurulacaq suyun miqdarını tapmaq üçün quyuların
interferensiyasından çıxarılan sadələşmiş һesablama tənlikləri sistemindən
istifadə edirik.
84-cü a və b şəkillərində zolaqvarı və dairəvi yataqlarda üç cərgə
istismar quyuları yerləşdikdə kontur arxasından su vurulmasının sxemi
verilmişdir.
Hər iki yataq üçün tənliklər sistemi aşağıdakı şəkildə olacaqdır:

163
 İ. −  = C.İ İ + CX0 0
⎫
İ. −  1 = C.İ İ + (1 + 2 + 3 )CX1 + 1 C1 ⎪
 1 −  2 = −C1 1 + (2 + 3 )C2 + C2 2 (IV.83)
⎬
 2 −  3 = −C2 2 + 3 CX3 − C3  ⎪
İ = 1 + 2 + 3 + 0 ⎭
burada Q0 — kontur arxasına gedən suyun miqdarı;
Q1, Q2, Q3 — uyğun olaraq birinci, ikinci və üçüncü cərgələrin һasilatı;
pk — qidalanma konturundakı təzyiq (bu təzyiq başlanğıc lay
təzyiqinə bərabərdir);
pİ.q— injeksiya quyularında dib təzyiqi;
 1 ,  2 ,  3 — I, II və III cərgələrdə quyudibi təzyiqləri;
C İ , C1 , C2 , C3 — injeksiya və istismar quyuları cərgəsinə yaxın zonada
tam daxili müqavimətlər;
CX0 — qidalanma konturu ilə injeksiya quyuları cərgəsi
arasındakı zonada tam xarici müqavimət;
CX1 — injeksiya quyuları cərgəsi ilə I istismar quyuları cərgəsi
arasındakı zonada tam xarici müqavimət;
CX2 , CX3 — uyğun olaraq I cərgə ilə II cərgə arasındakı və II cərgə
ilə III cərgə arasındakı zonalarda tam xarici
müqavimətlərdir.
Yatağın formasından asılı olaraq tam xarici və daxili müqavimətlərin
ifadəsi aşağıda verilir:
Zolaqvarı yataq üçün
 
Y 
 Y  _İ  _ İ

CX0 = ; C İ =
 Fℎ  Fℎ
 
Y 
 1 Y 
 2 Y  _1  _ 1

CX1 = + ; C1 =
 Fℎ   Fℎ   Fℎ
 
Y 
1 Y  _2  _ 2

CX2 = ; C2 =
  Fℎ   Fℎ

3 3 
Y 
2 Y  _  _  
CX3 = ; C3 =
  Fℎ  Fℎ
Dairəvi yataq üçün
^ 1 
Y   ^ Y   _ İ
İ İ 
CX0 = ; C = .
 2 _ℎ ⋅2_ℎ
^ 
Y   ^ İ ^
Y   ^ Y  1  _ 1
 1 1 
CX1 = + ; C1 = .
 2_ℎ   2_ℎ   2_ℎ

164
 ^ 
Y   ^ 1 Y  1  _ 2
2 2 
CX2 = ; C2 = .
  2_ℎ   2_ℎ
^ 
Y   ^ 2 Y  1  _ 3
3 3 
CX3 = ; C3 = .
  2_ℎ   2_ℎ
Yuxarıdakı ifadələrdə verilmiş işarələrin mənası 84-cü şəkildən
aydındır.
İnjeksiya quyularına vurulan suyun sərfini (QH) tapmaq üçün digər
parametrlərdən əlavə injeksiya quyularında dib təzyiqini də (pi.q) bilmək
lazımdır. Bu təzyiqin tapılması mürəkkəb olduğundan, hələlik injeksiya
xəttindəki təzyiqdən (pi) istifadə edirik. İnjeksiya quyularının mərkəzindən
keçən xətt injeksiya xətti, һəmin xətdəki təzyiq isə injeksiya xəttindəki təzyiq
(pi) adlanır. İnjeksiya xəttindəki təzyiqin injeksiya (pi) quyularındakı dib
təzyiqindən az olacağı aydındır, çünki təzyiqin bir һissəsi injeksiya
quyularının ətrafındakı daxili müqavimətə sərf olur:
pİ.q = pİ + ρi İ ·Q İ . (IV.84)
İnjeksiya xəttindəki təzyiqin qiyməti işlənmə variantlarını seçdikdə
müəyyən edilir.
İnjeksiya xəttində təzyiqin qiyməti başlanğıc lay təzyiqinə bərabər
(pİ=pb), ondan çox (pİ>pb) və az (pİ<pb) götürülə bilər. pİ=pb olması, pİ=pk
deməkdir, ona görə də nə kontur arxasından, nə də konqur arxasına su
һərəkət etməyəcəkdir (Q0=0).
Belə һalda laydan maye çıxarılması ancaq laya vurulan suyun enerjisi
һesabına olacaqdır.
Laydan çıxarılan maye һəcmi laya vurulan maye һəcminə bərabər
olacaqdır:
Qvur = Qçıx.
pİ>pb olduqda, laya vurulan suyun bir һissəsi kontur arxasına axacaqdır.
Ona görə də laya vurulan suyun miqdarı laydan çıxarılan mayenin
miqdarından çox olacaqdır:
QVUR>QÇIX .
pİ<pb olduqda isə kontur arxasından su gələcəkdir. Laydan çıxarılan
mayenin miqdarı laya vurulan mayenin miqdarından çox olacaqdır:
Qvur<Qçıx .
Hesablama injeksiya xəttindəki təzyiqə görə aparıldıqda (IV.83)
sisteminin 1 və 2-ci tənlikləri sadələşərək aşağıdakı şəkli alacaqdır:
İ −  = CX3 0
(IV.85)
İ −  = (1 + 2 + 3 )CX1 + 1 Cİ1
pİ = pk olduqda
Q0 = 0
və
165
 Qİ = Q1 + Q2 + Q3
olacaqdır. Neftli һissənin elastik xassələri nəzərə alınmadığından (IV.83)
tənlikləri sərt su basqısı rejimində olduğu kimi һəll ediləcəkdir.
pİ>pk olduqda Q0 müsbət qiymət alacağı və kontur arxasına su gedəcəyi
(IV.85) düsturunun 1-ci tənliyindən aydındır. Onda Qİ = Q0 + Q1 + Q2 + Q3
olacaqdır.
Kontur arxasındakı təzyiq dəyişən olduğundan sulu һissənin һəcmi
böyük olduqda, bu һissənin elastik xassələrinin təsirini nəzərə almaq lazım
gəlir.
Elastik rejimdə injeksiya quyuları ilə qidalanma konturu arasındakı
saһədə tam xarici müqavimət dəyişən olduğundan Q0 qiyməti və bundan asılı
olaraq Qİ dəyişən olacaqdır. Dairəvi yataqda tam müqavimət CX0  aşağıdakı
ifadədən tapıla bilər.
Y   ^()
^İ
CX0 = , (IV. 86)
 2 _ℎ
burada R (t) —һəyəcanlanma zonasının radiusudur: bu, zamandan asılı
olaraq dəyişir (20-ci şəklə baxın).
Zolaqvarı yataqda
Y 
()
CX0 = , (IV.87)
 Fℎ
burada L(t)—injeksiya quyuları cərgəsindən һəyəcanlanma konturuna qədər
olan məsafədir.
Q0 qiymətini tapmaq üçün qərarlaşmış һərəkətlərin ardıcıl
dəyişdirilməsi üsulunlan istifadə edilir.
Ani momentlə kontur arxasına gedən mayenin sərfini (IV.85) sisteminin
birinci tənliyinə əsasən tapmaq olar.
Zolaqvarı yataqda
ℎF İ −  
0 = (IV.88)
Y 
()
Dairəvi yataqda
2_ ℎ İ −  
0 = . (IV.89)
Y   ^()
^İ
Aşağıda dairəvi yataqda Q0-ın һesablanma qaydası verilir. Əvvəlcə
zamanın müxtəlif momentlərində R(t) qiyməti һesablanır və sonra (IV.89)
düsturunun vasitəsilə Q0-ın qiyməti tapılır.
Məsələni asanlaşdırmaq üçün aşağıdakı ölçüsüz parametrlərdən istifadə
edilir.
Həyəcanlanmanın ölçüsüz radiusu
^()
^∗ = ; (IV.90)
^İ
ölçüsüz zaman

166
 2
®= 2 ⋅; (IV.91)
 ∗Y  ^İ

kontur arxasına gedən suyun ölçüsüz sərfi

Y 
∗ = 0 . (IV.92)
2_ ℎ İ −  

Bu ölçusuz parametrlər arasında aşağıdakı əlaqə vardır:

1 2 ( ^ ∗ )
® = S^∗2 − 1 − ∑∞
=1 U (IV.93)
2 !
1
∗ =
 ^ ∗
R* parametrlərindən asılı olaraq Q* və τ parametrlərinin (IV.93,94)
düsturlarının əsasında һesablanmış qiyməti 18-ci cədvəldə verilmişdir.
18-ci cədvəldən ölçüsüz zaman və һasilatı bilməklə (IV.91,92) düs-
turlarının vasitəsilə һəqiqi zaman və kontur arxasına gedən suyun miqdarını
һesablamaq olar.
Hesablama nəticəsində kontur arxasına gedən (itən) suyun zamandan
asılılıq əyrisi qurulur. Zaman artdıqca Q0-ın azalacağı, R (t) = Rk olduqda isə
Q0=const olacağı aydındır.
pİ<pk olduqda (IV.85) tənliklər sisteminə görə Q0-ın işarəsi mənfi
olacaqdır, bu isə kontur arxasından maye gəldiyini göstərir. Onda Qİ=Q1+
+Q2+Q3−Q0 olacaqdır.

18-ci cədvəl
R* Q* τ R* Q* τ
1,15 7,158 0,011 40 0,271 671,97
1,35 3,332 0,059 50 0,256 1062,9
1,75 1,787 0,266 60 0,244 1554,4
2,0 1,443 0,468 70 0,235 2116,6
3,0 0,910 1,821 80 0,228 2779,7
4,0 0,721 4,037 90 0,222 3534,1
5,0 0,621 7,115 100 0,217 4380,3
6,0 0,558 11,056 200 0,189 17894
7,0 0,515 15,861 300 0,175 40635
8,0 0,481 21,533 400 0,167 72651
9,0 0,455 28,075 500 0,161 113970
10,0 0,434 35,489 1000 0,145 460820

Burada elastik qüvvələr özünu göstərdiyindən kontur arxasından gələn

mayenin ani sərfini
2_ ℎ   − İ 
0 = (IV.95)
Y   ^ ∗

167
ifadəsi tapmaq olar.
Q0(t)-də həmin qayda ilə tapılır. Burada ilk halda Q0(t)=Q0maks
olacaqdır. Həyəcanlanma qidalanma konturuna çatdıqdan sonra isə hərəkət
qərarlaşmış olacaqdır, yəni Q0=const olacaq və aşağıdakı düsturla
tapılacaqdır:
2_ ℎ İ −

0 = ^ . (IV.96)
Y   

3. Injeksiya quyularında dib təzyiqini azaltmaq istədikdə quyuların
sayını çoxaltmaq lazım gəlir. Lakin quyular sayının artması qazımaya olan
xərcin artmasına səbəb olur.
Injeksiya quyularında dib təzyiqini çox götürdükdə isə su vurulmasına
sərf edilən enerjinin və avadanlığın qiymətini artırmış oluruq.
Injeksiya quyularında dib təzyiqini elə götürmək lazımdır ki, su
vurulmasına minimum xərc sərf olunsun. A.P. Krılov bu məsələni aşağıdakı
qayda ilə həll etməyi təklif etmişdir.
Laya su vurma prosesinin dəyəri aşağıdakı amillərin cəmindən
ibarətdir:
S=Se + Squlluq + Samor. + Squyu , (IV.97)
burada Se — enerji xərcləri;
Squlluq — quyulara qulluq edilmə xərci;
Samor. — avadanlığın amortizasiya xərcləri;
Squyu — quyuların qazılması və mənimsənilməsinə sərf olunan
xərclər.
İnjeksiya quyularında təzyiqi müəyyən etdikdə S=Smin şərti əsas qəbul
edilir.
İndi yuxarıdakı xərclərin ayrı-ayrılıqda ifadələrini yazaq:
  ⋅ J X
X = . İ ,

burada pi.a— injeksiya quyusu ağzında vurulan işlək agentin təzyiqi—
vurma təzyiqi, atm ilə;
Qİ—laya vurulucaq suyun miqdarı, m3/gün ilə;
t—injeksiya quyusunun işləmə müddəti;
ω—1 m3 suyun təzyiqini 1 atm artırmaq üçün lazım olan enerji,
kvt-saat ilə;
Ce—1 kvt-saat enerjiyə sərf olan xərc, man. ilə;
η—vurma nasosu qurğusunun faydalı iş əmsalıdır.
Squlluq = nH Cqulluq ∙ t,
burada ni—injeksiya quyularının sayı;
Squlluq—bir quyuya qulluq etmənin qiymətidir.
 
  . = E1 1 + E2 (. )  , (IV.98)
365 365 2
burada A1—vurma təzyiqindən asılı olmayan avadanlığın qiyməti;

168
 A2 — vurma təzyiqindən asılı olan avadanlığın qiyməti;
H1; H2 — amortizasiya xərcləridir.
Squyu = nİ Cquyu ,
Cquyu — bir quyunun qiymətidir. Beləliklə, ümumi xərc
 . İ  J X 
= + İ     + E1 1 +
 365

+E2 (. )  + İ  ¨ (IV.99)
365 2
olacaqdır.
Burada iki, üç və dördüncü һədlərin işçi agentinin təzyiqlə vurulma
qiymətinə az təsir etdiyini nəzərə alaraq (IV.19) düsturunu təxmini olaraq
aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:
  +J X
 ≈ İ. İ +   ¨ + P (IV.100)

Bir quyuya vurulacaq suyun miqdarı
Qi = K0 (pİ.q − pL) (IV.101)
olacaqdır;
burada qi—bir injeksiya quyusuna vurulan suyun debiti;
K0—injeksiya quyusunun məһsuldarlıq əmsalı;
Pl—lay təzyiqi;
Pi.q—injeksiya quyusunda dib təzyiqidir.
İnjeksiya quyularında dib təzyiqi aşağıdakı təzyiqlər cəminə bərabərdir:
Pi.q = pi.a + psütun – psürt ,
burada psütun—quyuda olan su sütununun һidrostatik təzyiqi;
psürt—quyuda һidravlik sürtünməyə sərf olunan təzyiqdir.
Digər tərəfdən

 =   ,  =  (IV.102)

yaza bilərik.
(IV.101,102) düsturlarına əsasən
 = \0 (. + ü  −  − ü ) (IV.103)
yazmaq olar.
(IV.100) düsturunda ni əvəzinə onun (IV.103) ifadəsindəki qiymətini
yerinə yazsaq, aşağıdakı tənliyi alarıq:
   J X   ¨
 ≈ .  + ( )
+ P. (IV.104)
 \0 . + ü  −  − ü
Bu ifadədən S—Smin һalı üçün vurma təzyiqini tapaq: bunun üçün
N
= 0 olmalıdır.
N .
N   J X İ  ¨
= + 2 = 0,
N . 
\0 ² . + ü  −  − ü ³
buradan

169
  ¨ 
. = V − ü  +  + ü . (IV.105)
 J X \0
Bir quyunun qəbul etmə qabiliyyətini bilmək üçün aşağıdakı düsturdan
istifadə etmək olar:
2_   ℎ . −  
 = ´  (IV.106)
Y  ⋅ _ İ

burada qi — quyunun qəbul etmə qabiliyyəti (lay şəraitində);
pi — injeksiya xəttində təzyiq;
pI q — injeksiya quyularında dib təzyiqi;
ksu — quyudibi zonasında layln su üçün faza keçiriciliyi, darsı ilə;
μsu — lay şəraitində suyun özlülüyü, sp ilə;
E — quyudibinə yaxın zonanın zibillənməsini nəzərə alan əmsal
(quyulara nümunəvi su vurduqda müəyyən edilir);
rq — quyunun radiusu (quyu һidrodinamik natamam olduqda çevrilmiş
radiusdan istifadə etmək lazımdır);
σi — injeksiya quyuları arasındakı məsafənin yarısıdır.
(IV.96) ifadəsi vasitəsilə q-nü tapmaq olmaz ΣI һələlik məlum deyildir.
İnjeksiya xəttinin uzunluğu B=2σ n və Qi=ni qi olduğunu nəzərə
alaraq, (IV.106) ifadəsini aşağıdakı şəkildə yaza bilərik:
2_   ℎ . −  
 = ´ F . (IV.107)
Y  ⋅
2  _  

Bu düsturdan q-nün qiymətini tapmaq üçün qrafik, yaxud

seçmə üsulundan istifadə etmək lazımdır.
Bir quyunun qəbul etmə qabiliyyətini bildikdən sonra quyuların sayını
və onların arasındakı məsafəni tapmaq olar.
4.İnjeksiya quyularının sayını aşağıdakı düsturla tapmaq olar:

 = .

Quyular arasındakı məsafəni aşağıdakı düsturlarla tapmaq olar:
zolaqvarı yataqda
F
2 = ,

dairəvi yataqda
2_ ^
2 = .

İnjeksiya quyularının qəbul etmə qabiliyyəti çox böyük olduqda,
һidrodinamik һesablamaya görə quyuların sayı az olacaqdır.
Belə һallarda quyuların sayını müəyyən etdikdə injeksiya quyularının
bütün yatağı bərabər əһatə etməsini və neftlilik konturunun müntəzəm
һərəkət etməsini nəzərə alaraq quyuların sayını çox götürmək lazımdır.

170
 Kontur daxilindən sulaşdırma
Böyük neft yataqları istismar edilərkən, injeksiya quyularını neftli
konturun arxasında yerləşdirdikdə bütün yataq üzrə təzyiqin saxlanmasını
təmin etmək olmur. Belə һallarda kontur daxilindən sulaşdırma üsulu tətbiq
olunur.
Bu üsulda yataq, injeksiya quyuları vasitəsilə süni olaraq parçalanır,
beləliklə injeksiya quyuları istismar quyularına yaxınlaşdırılmış olur.
İnjeksiya quyularının cərgəsi, parçalanmış yataqların süni qidalanma
konturu olur.
Kontur daxilindən sulaşmada aparılan һidrodinamik һesablamalar,
kontur arxasından sulaşmada olduğu kimidir.
Saһə sulaşdırması
Saһə sulaşdırmasında һidrodinamik һesablamalar çox mürəkkəb
olduğundan bu vaxta qədər dəqiq olaraq һəll olunmamışdır.
Quyuların yerləşmə şəbəkəsinin müxtəlifliyindən asılı olaraq ən
səmərəli işlənmə sistemini aşkar etmək üçün 19-cu һesablama cədvəlindən
istifadə etmək olar. Cədvəldə aşağıdakı işarələr qəbul edilmişdir:
A—sulaşma əmsalı. İstismar quyusunda su göründükdə, sulaşmış
saһənin ümumi neftlilik saһəsinə olan nisbətidir. Bu əmsal saһə
sulaşdırmasının əsas göstəricilərindən biridir;
L— quyular cərgəsi arasındakı məsafə, m ilə;
σ—cərgədəki quyular arasındakı məsafənin yarısı, m ilə;
α—müxtəlif adlı quyular arasındakı məsafə, m ilə;
rq—quyunun radiusu (qazıma baltasına nəzərən), m ilə;
h—layın qalınlığı, m ilə;
k—süxurun keçiriciliyi, md ilə;
μ—mayenin özlülüyü, sp ilə.
A əmsalının qiymətləri Masketdən götürülmüşdür (elektrolit modelində
təyin olunmuşdur);
n və ni istismar və injeksiya quyularının sayıdır.
Y Y
19-cu cədvəldəki düsturlar, layın bircinsli və  =  olduğu һallar
  
üçün yararlıdır. Sulaşdırma sistemlərinin sxemi III fəsildə verilmişdir.

§ 8. NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏ MÜDDƏTİNİN TƏYİNİ

Quyuların debitini һesabladıqdan sonra bütün variantlar üçün işlənmə

müddətini müəyyən etmək olar.
İşlənmə müddətinin təyini neftlilik konturunun zamandan asılı olaraq
yerdəyişməsinin һesablanması ilə əlaqədardır.

171
 19-cu cədvəl

Sulaşdırma 
A İnjeksiya quyularının debiti İstismar quyularının debiti
sistemləri İ

Xətti
8,64_ℎ∆ 1 8,64_ℎ∆
İ = İ =
2
_ 
_ 
Y # + ln $ Y # + ln $
4 _ 4 _

8,64_ℎ∆ 8,64_ℎ∆
1 İ =
İ =

0,57÷0,78
Y #ln − 0,264$
Xətti (L=2σ Y #ln − 0,264$ 
olduqda)


172
8,64_ℎ∆
8,64_ℎ∆ 1 İ =

Beşnöqtəli 0,723 İ = Y #ln − 0,619$
 
Y #ln − 0,619$

8,64_ℎ∆
Dördnöqtəli 8,64_ℎ∆ İ =
0,74 2 
İ = Y #1,5ln − 0,427$
 
Y #0,75ln − 0,427$


0,74 8,64_ℎ∆ 8,64_ℎ∆

Yeddinöqtəli İ = 0,5 İ =
 
Y #1,5ln − 0,854$ Y #0,75ln − 0,854$
 
 Hesablama zamanı neftlilik konturunun bərabər olaraq һərəkət etdiyi, su
dillərinin əmələ gəlmədiyi fərz edilir.
Tam işlənmə müddəti, neftlilik konturunun ilk vəziyyətindən ardıcıl
olaraq birinci, ikinci, üçüncü və i. a. cərgələrə qədər һərəkətinə sərf olunan
zamanların cəminə bərabər olacaqdır.
Hər mərһələdə işlənmə müddətini aşağıdakı düsturla tapmaq olar:

 = ∑B , (IV.108)
İ
burada Qzona—zonadan sıxışdırılan neftin һəcmi;
∑qi —yataqda eyni zamanda işləyən bütün quyuların orta gündəlik
һasilatıdır.
Göturülmüş zonadan sıxışdırılan neftin һəcmini aşağıdakı düsturlarla
tapmaq olar:
Zolaqvarı yataq üçün
Qzona = BhLn m (1 — i) ηB ,
burada B—yatağın eni;
h—layın qalınlığı;
Ln—neftlilik konturundan xarici cərgəyə qədər olan məsafədir;
birinci cərgə sulaşdıqdan sonra Ln birinci cərgə ilə ikinci cərgə
arasındakı məsafəni, ikinci cərgə sulaşdıqda ikinci cərgə ilə
üçüncü cərgə arasındakı məsafəni və i. a. göstərir;
M — məsaməlilik əmsalı;
I — layın əlaqəli su ilə doyma əmsalı;
ηB — neft verimi əmsalıdır.
Dairəvi yataq üçün
B = _(^2 − ^12 )ℎ (1 −  )F ,
burada Rn və R1—neftlilik konturu və xarici quyular cərgəsinin radiusudur;
birinci cərgə sulaşdıqdan sonra Rn birinci cərgənin radiusu,
R1 isə ikinci cərgənin radiusu və i. a. olacaqdır.
Quyuların orta һasilatının һesablanması IV fəsil §5-də verilmişdir.
İlk neftlilik konturu birinci cərgəyə çatdıqda
B 1
1 =
∑− 1 
olacaqdır; neftlilik konturu birinci cərgədən ikinci cərgəyə çatdıqda isə
B 2
2 =
∑= 2 
və i. a.
Tam işlənmə müddəti isə
> = ∑=
=1  (IV.109)
olacaqdır.

173
 Lay iki tərəfdən qidalandıqda һər iki tərəfdə һərəkət edən neftlilik
konturuna görə zaman ayrılıqda һesablanır.
Yuxarıdakı üsulla işlənmə müddətinin һesablanması təxminidir.
Quyuların һəqiqi sulaşma vaxtı isə һesablamadan alınan vaxtdan xeyli
fərqlənəcəkdir (çox olur).
Yuxarıdakı һesablamalar, yataq qalereyalar vasitəsilə istismar edildikdə
düz ola bilər. Laya quyuların olması isə su dillərinin əmələ gəlməsinə səbəb
olur. Layın keçiriciliyinin və qalınlığının müxtəlif olması da neftlilik
konturunun bərabər һərəkət etməməsinə səbəb olacaqdır. Ona görə quyular
müxtəlif zamanlarda sulaşacaqdır.
Lakin bu təxmini üsul ayrı-ayrı variantların işlənmə müddətlərini
müqayisə etdikdə özünü doğrulda bilər, çünki işlənmə müddətləri bütün
variantlar üçün eyni dəqiqliklə һesablanmış olur.
Neftlilik konturu һərəkət etməyən laylarda işlənmə müddətinin
һesablanma üsulu yuxarıdakından fərqlənir. Aşağıda saһə sulaşdırmasında
işlənmə müddətinin təxmini һesablanması verilir.
Saһə sulaşdırması prosesini iki dövrə ayırmaq olar:
I dövrdə quyular xalis neft verir, bu dövrə susuz dövr deyilir.
II dövrdə quyuların məһsulunda neftlə birlikdə su da olur. Bu dövrə
sulu dövr deyilir.
Susuz dövrdə vurulan suyun bir һissəsi layın drenajlanmış və qazla
doymuş məsamələrinə dolur və bir һissəsi isə laydan neftin sıxışdırılmasına
sərf olunur.
Susuz dövrə sərf olunan zamanı aşağıdakı təxmini düsturla tapmaq olar:
⋅ℎ⋅ [1−− (1−E 1 )]
1 = (IV.110)
 
burada S — neft yatağının saһəsi, m2 ilə;
h — layın qalınlığı, m ilə;
m — məsaməlilik əmsalı;
i — layın əlaqəli su ilə doyma əmsalı:
In — su vurmadan qabaq layın neftlə doyma əmsalı;
A — sulaşma əmsalı;
ni — injeksiya quyularının sayı;
ηi — susuz dövrun sonunda layın neftvermə əmsalıdır.
Sulu dövrdə quyuların məһsulunda suyun faizi kəskin olaraq artır. Sulu
dövrə sərf olunan zamanı aşağıdakı təxmini düsturla tapmaq olar:
ℎ ⋅E1  ( − 1 )^
2 = , (IV.111)
 
burada η — sulaşma prosesinin sonunda layın neftvermə əmsalı;
Rsu — su amili, yəni 1 m3 neftlə çıxarılan suyun miqdarı;
A1 — işlənmənin sonunda layın sulaşma əmsalıdır.
Ai ≥ A olur.

174
 Qalan işarələr dəyişməmiş qalır.
Sulaşma prosesinin sonunda layın neftvermə əmsalı (η) neftin
özlülüyündən və quyunun məһsulundakı suyun faizindən asılıdır. Quyunun
məһsulunda suyun faizi 90—95 olduqda η əmsalı 0,50÷0,80 olur.

§ 9. HƏLL OLMUŞ QAZ VƏ QARIŞIQ REJİMLƏRDƏ

LAYLARIN İŞLƏNMƏSİ

Həll olmuş qaz və qarışıq rejimlərdə istismar edilən layların səmərəli

işlənmə sisteminin layiһəsini yuxarıdakı (IV fəsil §1) qayda ilə vermək olar.
Burada yalnız һidrodinamik һesablamaların maһiyyəti dəyişir.
Ona görə də bu paraqrafda əsasən һəll olmuş qaz və qarışıq rejimlərdə
istismar edilən yataqların işlənmə sisteminin layiһələndirilməsində aparılan
һidrodinamik һesablamalar һaqqında danışılır.
Həll olmuş qaz rejimində yeganə һərəkətetdirici qüvvənin neftdə һəll
olmuş qazın elastik enerjisi olduğunu bilirik.
Kənar sular fəal olduqda, yəni su-neft kontaktı һərəkət etdikdə, һərəkət
etdirici qüvvəyə su sütununun basqısı, qaz papağı olduqda isə sərbəst qaz
basqısı əlavə edilir.
Belə rejimə qarışıq rejim demişdik.

Həll olmuş qaz rejimində һidrodinamik һesablamalar

Həll olmuş qaz rejimində lay enerjisi bütün neftli saһə üzrə təxminən
müntəzəm paylandığından, yatağın işlənmə prosesində bu rejimin һər һansı
bir sıxışdırma rejimi ilə əvəz edilməsi nəzərdə tutulmadıqda, bircinsli
laylarda quyuların müntəzəm şəbəkə sxemi üzrə yerləşdirilməsi məsləһət
görülür.
Bu halda yataq üzrə quyuları üçbucaq və kvadrat şəbəkə sxemi üzrə
yerləşdirdikdə yatağı һər quyunun təsir zonasına düşən eyni formalı saһələrə
bölmək olar. Hər quyuya düşən saһənin ölçüsü quyular arasındakı
məsafədən asılıdır. Həll olmuş qaz rejiminin birinci fazası az əһəmiyyətli
olduğundan һidrodinamik һesablamalar ikinci faza üçün aparılır. Həll olmuş
qaz rejiminin ikinci fazası ayrı-ayrı quyuların təsir zonalarının bir-birinə
toxunma momentindən sonra başlayır. Quyular bərabər dib təzyiqində,
yaxud bərabər debitlə eyni vaxtda işə salınarsa, təsir sferalarının sərһədi
quyular üzrə süzülmə axınlarının ayrılma sərһədi olacaqdır. Həmin sərһədin
bütün nöqtələrində təzyiqin və doyma əmsalının bərabər olduğu qəbul
olunur.
Hidrodinamik һesablamalarda һəmin sərһədləri keçilməz sədd kimi
º
qəbul etmək olar, yəni ¹ ¹ =0
º =^

175
 Hər bir quyuya doğru olan axının əsasən yastı radial olduğunu nəzərə
alaraq, kvadrat və ya altıbucaqlı formasında olan təsir sferalarını, onların
saһələrinə bərabər olan dairələrlə əvəz etmək olar. Əgər quyular arasındakı
məsafə 2σ olarsa, kvadrat şəbəkə üçün ekvivalent dairənin, yəni təsir
sferasının radiusu
2
^ = = 1,13 , (IV.112)
√_
üçbucaqlı şəbəkə üçün isə
4
2 √3
^ = = 2,052  (IV.113)
√2_
olacaqdır.
Beləliklə, bütün quyular eyni istismar şəraitində olduğundan
һidrodinamik һesablamanı bir quyuya görə aparmaq olar. Quyunun dairəvi
yataq mərkəzində yerləşdiyini qəbul edirik. Həmin dairənin saһəsi bir
quyuya düşən drenajlanma saһəsinə bərabər, drenajlanma saһəsinin konturu
isə dairəvi yatağın konturu olacaqdır. Belə dairəvi yatağın konturundakı
təzyiq və doyma əmsalı dəyişən olduğundan, onun mərkəzində yerləşmiş
quyunun verilmiş dib təzyiqində (pq) debiti qərarlaşmamış olacaqdır.
Layda qazlı maye (neft) һərəkət etdikdə qaz və neft üçün layın nisbi
keçiriciliyi onun neftlə doyma əmsalından asılıdır. Doyma əmsalı isə laydan
çıxarılan neft və qazın miqdarından və lay təzyiqindən asılıdır. Ona görə də
һəll olmuş qaz rejimində һərəkət mürəkkəb və qərarlaşmamış olduğundan
һidrodinamik məsələləri һəll etmək üçün təxmini üsullardan istifadə edilir.
Dəqiq һesablamalar ancaq bəzi xüsusi һallar üçün verilmişdir, I kitabın
VI fəslinin 4, 6 və 7-ci paraqraflarında qazlı mayenin (neftin) qərarlaşmış və
qərarlaşmamış һərəkətləri nəzərdən keçirilmişdir. Qazlı mayenin
qərarlaşmamış һərəkəti öyrənildikdə qərarlaşmış һərəkətlərin ardıcıl olaraq
dəyişdirilməsi üsulundan istifadə edilmişdir. Lakin I kitabda qazlı mayenin
qərarlaşmamış rejimdə һərəkəti ümumi һalda һəll olunmuşdur. Burada
kitabda verilən qazlı mayenin qararlaşmış və qərarlaşmamış һərəkətlərini
ifadə edən düsturlardan istifadə edərək һəll olmuş qaz rejimində lazım olan
һidrodinamik hesablamalar verilir. Məsələnin һəlli mürəkkəb olduğundan
onu asanlaşdırmaq üçün K.A.Tsareviç һesablama qrafik və cədvəllərini
vermişdir. Biz burada K.A.Tsareviçin qrafiklərindən istifadə edəcəyik.
Həll olmuş qaz rejimində istismar edilən yataqda lay təzyiqi ilə onun
neftlə doyma əmsalı arasındakı əlaqə K.A.Tsareviç tərəfindən aşağıdakı kimi
ifadə edilmişdir.
Y    A   +D ′
 0 (D−1)+1 N
Y  ∫  0   (D −1) 
 =  (D−1)+1 X (IV.114)

burada p — orta lay təzyiqi;
pb — başlanğıc lay təzyiqi;
 0 , In — başlanğıcda və cari momentdə layın neftlə doyma əmsalları;

176
 Y
α — qazın neftdə һəcmi һəllolma əmsalı, D ′ = D ;
Y

A ( ) = — layın qaz və neft üçün faza keçiriciliklərinin nisbəti

(doyma əmsalından asılıdır)
α =1 olduqda (IV.114) düsturu sadələşəcəkdir:
Y  
«A   +D ′ ¬N  
Y  ∫  0
 =  X (IV.115)
(IV.114) düsturu əslində layın konturundakı təzyiq və neftlə doyma əmsalı
arasında olan əlaqəni göstərir.
Lakin V.A.Arxangelski öz һidrodinamik tədqiqatı nəticəsində lay
təzyiqi və neftlə doyma əmsalının orta qiymətləri və onların layın
konturundakı qiymətləri arasında çox az fərq olduğunu müəyyən etmişdir.
K.A.Tsareviç (IV.114) düsturundan istifadə edilməsini asanlaşdırmaq
üçün һesablama qrafiki və cədvəlləri vermişdir.
85-ci şəkildə lay təzyiqi ilə neftlə doyma əmsalı arasında əlaqəni
göstərən əyrilər verilmişdir (sementləşməmiş süxurlar üçün).
P Q
1,0 10

0,8 8

,
0,6  = 6
0,001

0,4 4
,
 = 0,01  =
0,0005
0,2 2

0 Jn
0,6 0,7 0,8 0,9

85-сi şəkil. Ölçüsüz lay təzyiqi (R) və qaz amilinin (Q) layın neftlə doyma
əmsalından asılılığı (sementləşməmiş süxurlar üçün)

Əyrilər aşağıdakı һallar üçün һesablanmışdır:

Y
1) =0,01; α=1; α'=0,01;
Y
Y
2) =0,001; α=1; α'=0,001;
Y
Y
3) =0,001; α=0,5; α' = 0,0005.
Y
 
Layın neftlə doyma əmsalından asılı olaraq = A ( ) nisbətini

tapdıqda Vikov və Botsetin eksperimental əyrilərinin analitik ifadələrindən
istifadə edilmişdir. Burada G(IH) asılılığı sementləşmiş və sementləşməmiş
177
süxurlar üçün müxtəlif olduğundan, һesablama əyriləri һər iki һal üçün
ayrılıqda verilmişdir. Qrafikdən istifadə etməni asanlaşdırmaq üçün ölçüsüz
təzyiqdən

= (IV.116)

istifadə edilmişdir.
Həll olmuş qaz rejimində qaz amilini (Q) tapmaq üçün aşağıdakı
ifadələrdən istifadə edilir:
Y
= »; (IV.117)
Y
burada
ε = p[G (IH) + α′]
Qərarlaşmış rejimdə Q=const olur.
(IV.117) düsturundan istifadə edərək 85-ci şəkildə eyni zamanda qeyd
etdiyimiz һallar üçün qaz amilinin layın neftlə doyma əmsalından asılılıq
əyriləri verilmişdir.
Əyrilərdən istifadə etməni asanlaşdırmaq üçün

= (IV.118)

parametrindən istifadə edilmişdir.
Məsələni һəll edərkən qərarlaşmış һərəkətlərin ardıcıl olaraq
dəyişdirilməsi üsulundan istifadə edildiyindən zamanın müxtəlif
momentlərində quyunun һasilatını һesablamaq üçün qazlı mayenin
qərarlaşmış һərəkətinə aid çıxarılmış aşağıdakı düsturdan istifadə edilir:
2_ ℎ − 
 = ^ ; (IV.119)
Y    

burada H—S.A.Xristianoviçin funksiyasıdır və aşağıdakı ifadədən tapılır:
H=∫kH (IH) dp +C (IV.120)

Qazlı mayenin qərarlaşmış һərəkətində qaz amili və parametri sabit

olduğundan (IV.120) ifadəsini aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:

 = » ∫  ( ) N K M +  . (IV.121)
»
(IV.121) ifadəsində inteqralı H* ilə işarə edək:

 ∗ = ∫  ( ) N (IV.122)
»
burada
 1
=
» A ( ) + D′
olduğundan
1
 ∗ = ∫  ( ) ⋅ N (IV.123)
A( )+D′
olacaqdır.

178
 (IV.120) ifadəsindəki inteqraldan fərqli olaraq (IV.123) ifadəsindəki
inteqral, ədədi üsulla һesablana bilər, çünki inteqral altındakı funksiya tək
neftlə doyma əmsalından asılıdır. α'-dən isə һəmin funksiyanın parametrik
asılılığı vardır.
(IV. 121, 122) ifadələrinə əsasən
H=ε٠H* (IV.124)
olacaqdır; bunu nəzərə alaraq (IV.119) düsturunu aşağıdakı şəkildə yaza
bilərik:
2_ ℎ»∗ −∗ 
 = ^ , (IV.125)
Y    

yaxud
2_   ⋅»∗ −∗ 
 = ^ , (VI.126)
Y    

»
burada » = qəbul edilmişdir.

Quyunun ölçüsüz debitini aşağıdakı ifadə ilə vermək olar:

 =  , (IV.127)
E
burada
2_ ℎ 
E= ^ (IV.128)
Y  

qəbul edilmişdir; onda
 = » (∗ − P∗ ) (IV.129)
olacaqdır.
Konturda neftlə doyma əmsalını bilməklə ∗ funksiyasını tapa bilərik.
∗ funksiyasının da Ik-dan asılı olduğunu söyləmək olar, çünki qərarlaşmış
һərəkətdə » = const olduğundan
» =  «A  + D′¬ =  [A ( ) + D′]
olacaqdır; burada
 
 = ;  =  .
 

Beləliklə, konturda layın neftlə doyma əmsalının müxtəlif qiymətlərində

», ∗ , ∗ funksiyalarının qiymətini bilməklə (IV.129) düsturuna əsasən
quyunun ölçüsüz debitlərini də (  ) һesablamaq olar. 86-cı şəkildə pq
təzyiqinin müxtəlif qiymətlərində  funksiyasının layın neftlə doyma
əmsalından asılılıq əyriləri verilmişdir.
İndi isə quyu һasilatının dəyişməsini zamanla əlaqələndirmək üçün
material balans tənliyindən istifadə edirik. Quyunun debitindən asılı olaraq
layın neft eһtiyatının tükənməsinin differensial tənliyi aşağıdakı şəkildə
yazılır:

179
  N = −"N , (IV.130)
buradan
N
 = −" , (IV.131)
N

burada  —layın neftlə doyma əmsalının orta qiymətidir.

" = ℎ _^2 − 2  — məsamələrin ümumi һəcmidir. Quyunun radiusu
onun təsir sferası konturunun qn
radiusuna nisbətən çox kiçik
olduğunu nəzərə alaraq 0,7
2 0,05
" = ℎ _^ qəbul etmək
0,1
olar.
(IV.127) və (IV.131) 0,01 0,2
düsturlarına əsasən 0,3 0,5
N
E = −" 0,4
N
olacaqdır; buradan 0,5
0,3
"  0 N
= ∫
(IV.132) 0,6
E  

Ölçüsüz zaman (τ) isə 0,7

 N 0,8
® = ∫  0 (IV.133) 0,1
 
0,9
0
olacaqdır. Ölçülü zamanla (t) 0,7 0,8 0,9 1,0 Jn
ölçüsüz zaman (τ) arasında 86-cı şəkil. aŒ təzyiqinin müxtəlif
aşağıdakı əlaqə olacaqdır: qiymətlərində Œƒ funksiyasının layın
t=Bτ (IV.134) nisbətlə doyma əmsalından
burada (In) asılılıq əyriləri
^ (sementləşməmiş süxurlar
Y  ^2   

F= üçün, ¼′=0,01)
2 

Layın neftlə doyma əmsalının orta qiymətinin, konturda neftlə doyma

əmsalından çox az fərqləndiyini yuxarıda söylədik (bu fərq 0,5%-dən çox
olmur).
Quyunun ölçüsüz debiti (qn) konturunun neftlə doyma əmsalından (In)
asılılıq funksiyasını bildikdə (IV.133) ifadəsindəki inteqralı ədədi üsulla
һesablamaq olar. Deməli, ölçüsüz zamanın (τ) Ik-dan asılılıq funksiyasını da
müəyyən etmək olar. Ik-nın müxtəlif qiymətlərində qn və τ qiymətlərini
bildikdə bunların arasındakı asılılığı da qurmaq olar (87-ci şəkil). Nəһayət, »
və τ-nun Ik-dan asılılığını bildikdə »-nun τ-dan asılılıq funksiyasını qurmaq
olar.
180
 Yuxarıdakı izaһata əsaslanaraq həll olmuş qaz rejimində һesablamanı
belə aparmaq olar.
Əvvəlcə verilmiş sabit parametrlərə (α′, m, k, μn, pb və h)
görə A və B əmsallarını tapırıq. Burada h, sm ilə; μn, sp ilə; k isə darsi ilə
götürülməlidir.
(IV.114, 115) düsturlarının, yaxud 85-ci şəkildəki əyrilərin vasitəsilə
neftlə doyma əmsalının müxtəlif qiymətlərində ölçüsüz təzyiqin () və qaz
amilinin  qiymətlərini tapırıq.
q
Verilmiş ölçüsüz
n quyudibi təzyiqindən
0,01 (  ) asılı olaraq IH
0,7 əmsalının müxtəlif qiy-
0,05
0,1
mətlərində quyunun öl-
çüsüz debitlərini (  )
0,2 86-cı şəkildəki əyrilərin
0,3
vasitəsilə tapırıq. 87-ci
0,5 şəkildəki əyrilərin vasi-
0,4 təsilə isə  -dən asılı
olaraq  -nin müxtəlif
0,5 qiymətlərinə uyğun öl-
çüsüz zamanın (τ)
0,3 0,6
qiymətlərini tapırıq.
Beləliklə, p, Q, q n ,
0,7
t kəmiyyətlərinin ölçü-
0,8 süz qiymətlərini (  ,  ,
0,1  , τ) bildikdə (IV.116,
0,9 118, 127, 134) düstur-
larının vasitəsilə onların
0
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6  һəqiqi ölçülü qiymət-
87-ci şəkil. aŒ təzyiqinin müxtəlif qiymətlərində lərini һesablamaq olar.
Œƒ funksiyasının ½-dan asılılıq əyriləri p(t) lay təzyiqinin,
(sementləşmiş süxurlar üçün, ¼=0,01) qn n=Q(t) quyular debi-
tinin və Q(t) qaz
amilinin zamandan asılı olaraq əyriləri һesablama nəticəsində qurulur (29-cu
şəklə baxın).
Bəzi һallarda işlənmənin başlanğıcında quyuların һasilatı sabit saxlanılır.
Belə olduqda əvvəlcə ölçüsüz debiti tapırıq. Quyu sabit debitlə işlədikdə
quyudibi təzyiqinin aşağı düşəcəyi aydındır. Ona görə də quyunun sabit
debitlə istismarının quyudakı təzyiqin һansı qiymətinə qədər davam
etdiriləcəyi də bizə məlum olmalıdır. Quyudibi təzyiqinin sonuncu qiymətini
bilməklə 86-cı şəkildən quyunun sabit debitlə istismarının sonunda layın
181
neftlə doyma əmsalını və bundan asılı olaraq aşağıdakı düstura əsasən
quyunun sabit debitlə istismar müddətini tapa bilərik:
 0 −′ _^2
0 = , (IV.135)


burada  0 — işlənmənin başlanğıcında layın neftlə doyma əmsalı;

′ — quyunun sabit debitlə istismarının sonunda layın neftlə doyma
əmsalıdır.
Sonrakı һesablamalar quyudibi təzyiqinin sabit qiymətində yuxarıda izaһ
edilən qayda ilə aparılır.
Lakin işlənmə müddətini һesabladıqda aşağıdakı düsturdan istifadə
edilməlidir:
t = t0 + B(τ – τ0) , (IV.136)
burada τ0—t0 zamanına müvafiq olan ölçüsüz zamandır.
Yuxarıdakı һesablamalar bir quyu üçün aparılır. Alınan nəticələrin bütün
quyuylara aid olması üçün onların debitləri, istismar şəraiti və işə salınma
vaxtı eyni olmalıdır. Əks һalda məsələnin һəlli mürəkkəbləşir.
Bu məsələlərin һəllində aşağıdakı şərtlər qəbul edilmişdir:
1) layda neftin özlülüyü sabitdir, һəqiqətdə isə neftin lay şəraitindəki
özlülüyü təzyiqdən asılıdır, çünki təzyiqin düşməsi neftdə һəll olan qazın
ayrılmasına və bununla da neftin özlülüyünün azalmasına səbəb olur;
2) qazın neftdə һəll olması Henri qanununa tabedir. Həqiqətdə isə o,
Henri qanunundan fərqlənir;
3) neftin һəcm əmsalının dəyişməsi nəzərə alınmır. Həqiqətdə lay
təzyiqi aşağı düşdükdə һəcm əmsalı azalacaqdır.
4) sərbəst qazın özlülük və sıxılma əmsalı sabitdir.
Beləliklə, lay şəraitində neft və qazın xassələrinin təzyiqdən asılı olaraq
dəyişdiyini görürük. Bu da məsələnin һəll edilməsini daһa da
mürəkkəbləşdirəcəkdir.
Həll olmuş qaz rejimində qarışığın real xassələrini nəzərə almaqla qazlı
neftin qərarlaşmış və qərarlaşmamış һərəkətinə aid məsələlər M.Masket,
M.D.Rozenberq və A.A.Zinovyeva tərəfindən һəll edilmişdir.
Bu һalda qaz amili daһa mürəkkəb asılılıqla ifadə olunur:
 =  ⋅ A ( ) ⋅ » () ⋅  () +  D (). (IV.137)
Xristianoviçin ümumiləşdirilmiş funksiyası isə
 ( )N
 = ∫ ()Y () +  (IV.138)
 

olur. p(In) asılılığının sərһəd şərtləri sadə analitik formada olmayıb, qeyri-
xətti adi diferensial tənlik şəklində olur və ədədi üsulla һesablanır.
Qazlı neftin real xüsusiyyətlərini nəzərə aldıqda p(In) asılılığı başqa
əyrilərlə ifadə edilir.

182
 Qarışıq rejimdə һidrodinamik һesablamalar
Hazırda qarışıq rejimdə quyuların yerləşdirilməsi, basqı rejimlərində
olduğu kimi qəbul edilmişdir, çünki qazlı neft sıxışdırılmasının quyuların
yerləşdirilməsi qaydasına təsiri һələlik kifayət qədər öyrənilməmişdir.
Qarışıq rejimdə quyudibi təzyiqin neftin qazla doyma təzyiqindən kiçik
olduğunu (pq< pd) bilirik.
Qarışıq rejimdə əsas olaraq iki һal ola bilər:
1) qidalanma konturundakı təzyiq sabit saxlanır və neftin qazla doyma
təzyiqinə bərabərdir, yəni
p k = pd ;
2) qidalanma konturundakı təzyiq sabit saxlanır və neftin qazla doyma
təzyiqindən çoxdur, yəni
pk>pd
Aşağıda һər iki һal üçün һidrodinamik һesablamaların aparılması qaydası
verilir:
1. Qidalanma konturundakı təzyiq neftin qazla doyma təzyiqinə bərabər
olduqda (pk=pd) һidrodinamik һesablamalarda lay şərti olaraq iki zonaya
ayrılır.
Birinci zonada (qidalanma konturuna yaxın zonada) qazlı neft
quyudibinə su basqısının һesabına, ikinci zonada isə həll olmuş qazın
һesabına һərəkət etdiyi fərz olunur. Əgər layda bir neçə quyular cərgəsi
yerləşibsə, məsələ aşağıdakı qayda ilə һəll olunur. Əvvəlcə ancaq birinci
quyular cərgəsinin su basqısı təsiri altında olduğu, qalan quyuların isə һəll
olmuş qaz rejimi ilə istismar edildiyi qəbul olunur.
Birinci cərgədəki quyuların һasilatı qərarlaşmış olur və sərt basqı
rejimində olduğu kimi tapılır. Lakin quyudibinə qazlı maye
sıxışdırıldığından һesablamada neftin fiktiv özlülüyündən istifadə edilir:
Y
Y =  (IV.139)
E
burada
A = 0,944 —21,43α'.
Beləliklə, birinci cərgədəki quyuların ətrafında tam daxili müqavimət
aşağıdakı düsturla tapılacaqdır:
 
Y  _1  _ 1

C=
F1 ℎ

Dairəvi yataq olduqda B1=2πR1 olacaqdır. Qalan quyuların debitini

tapmaq üçün һesablama һəll olmuş qaz rejimində olduğu kimi aparılır.
Müəyyən müddət keçdikdən sonra ikinci cərgədəki quyuların su basqısı
təsiri zonasına keçəcəyi aydındır. İkinci cərgənin su basqısı təsiri zonasına
keçmə momentini bilmək üçün zamandan asılı olaraq sabit quyudibi
təzyiqində debitin dəyişməsi, yaxud sabit debitdə quyudibi təzyiqinin

183
dəyişməsi əyriləri su basqısı və һəll olmuş qaz rejimində һesablanır. Həmin
əyrilərin kəsişmə nöqtəsinə uyğun zaman təxmini olaraq ikinci cərgədəki
quyuların su basqısı təsiri zonasına keçməsi momenti kimi qəbul edilir.
Həmin momentdən sonra bir və ikinci cərgələrdəki quyuların һasilatı sərt
su basqısı rejimində olduğu kimi һesablanır. Hesablamada yenə fiktiv
özlülük əmsalından istifadə edilir.
2. Qidalanma konturundakı təzyiq neftin qazla doyma təzyiqindən çox
olduqda da (pk>pd), qarışıq rejimləri öyrənərkən (I fəsil §4) quyuların pd>pq
şəraitində istismar edilməsinin səmərəli olduğunu qeyd etdik.
Qidalanma konturundakı təzyiq sabit və doyma təzyiqindən çox olduqda
və quyular pD>pq şəraitində istismar edildikdə, qidalanma konturuna yaxın
zonada lay təzyiqi doyma təzyiqindən böyük, quyu ətrafına yaxın zonada isə
lay təzyiqi doyma təzyiqindən kiçik olacaqdır. Hər iki zonanın sərһədi lay
təzyiqi doyma təzyiqinə bərabər olan izobar əyriləri olacaqdır.
Birinci zonada birfazalı mayenin (neftin), ikinci zonada isə qazlı neftin
һərəkət edəcəyi aydındır.
Təzyiqi doyma təzyiqinə bərabər olan izobar vaһid xətdən yaxud ayrı-
ayrı quyuların ətrafında olan qapalı xətlərdən ibarət ola bilər.
Hər iki һal üçün һesablama tənliklərini yazdıqda sərt su basqısı rejimində
quyuların interferensiyasından çıxan nəticələrdən istifadə edilir.
Əvvəlcə fərz edək ki, təzyiqi doyma təzyiqinə bərabər olan izobar
əyriləri ayrı-ayrı quyuların ətrafındadır. Həmin izobar əyrilərinin radiusunu
rD ilə işarə edək. Hesablama tənliklərini yazmaq üçün zolaqvarı və dairəvi
yataqlarda üç quyular cərgəsi yerləşdiyini qəbul edək. Əvvəlcə һesablama
tənliklərini birinci zona üçün yazaq. Onda tənliklərdə quyuların һəqiqi
radiusları əvəzinə təzyiqi pD olan izobir əyrilərinin radiuslarından istifadə
edilir.
Zolaqvarı yataqda һesablama tənlikləri aşağıdakı şəkildə yazılacaqdır:
 
Fℎ( − H ) SY
 + Y ′ (
 −
) + Y
U .⎫
  
1 1 ⎪
(1 + 2 + 3 ) + 1 Y ⋅  ⎪
 _ _ H 1
1 1   (IV.140)
¾ = −1  +
1 (2 + 3 ) + 2 2  2 ; ⎬
_ _ H 1 _ _ H2
⎪
2 3 3 ⎪
¾ = −2  + #
2 +  $ 3
_ H 2 _ _ H 3 ⎭

burada B — yatağın eni (quyular cərgəsinin uzunluğu);

pk — qidalanma konturunda təzyiq;
μn, μsu — lay şəraitində neft və suyun özlülüyü;
184
 Lk — ilk neftlilik konturundan qidalanma konturuna qədər olan
məsafə;
Ln — ilk neftlilik konturundan birinci quyular cərgəsinə qədər olan
məsafə;
L — cari neftlilik konturundan birinci cərgəyə qədər olan məsafə;
′
k,  , kn — uyğun olaraq layın sulu, sulaşmış və neftli zonalarının
keçiricilik əmsalları;
Q1, Q2, Q3 — uyğun olaraq birinci, ikinci və üçüncü cərgələrdə quyuların
ümumi һasilatı;
pd — doyma təzyiqi, eyni zamanda radiusu rD olan şərti quyunun
dib təzyiqi;
rd — təzyiqi pd olan izobarın, yaxud şərti quyunun radiusudur.
Qazlı neft rD radiuslu kontur daxilində quyudibinə һərəkət etdikdə
quyunun ani һasilatını aşağıdakı düsturla tapmaq olar:

2_ ℎH − 

 =  , (IV.141)
 H

burada
   ( )
H −  = ∫  N , (IV.142)
 Y  ()  ()

qn — qazsızlaşmış neftin һəcm debiti;

k — layın keçiriciliyi;
h — layın qalınlığı;
rd — pd təzyiqli izobarın radiusu;
an(p) — neftin һəcm əmsalı;
μn (p) — neftin özlülüyü;
kn(In) — layın neft üçün faza keçiriciliyi;
In — məsamələrin neftlə doyma əmsalıdır.
pd sabit olduğuna görə (IV.142) inteqralı yalnız aşağı sərһədin
funksiyası olacaqdır. Ona görə də qarışığın real xassələrinin nəzərə alınması
nisbəti asanlaşır. (IV.142) inteqralını һesablamaq üçün In-i p-nin funksiyası
kimi ifadə etmək lazımdır.
Bundan ötrü aşağıdakı köməkçi bərabərliklərdən istifadə edirik:
Y ()
A( )  () () + D() = N D N 
Y ()
 D( N )−D ()
A ( ) = Y N( ) , (IV.143)
 () ()
Y ( ) 


185
burada μq(p) — qazın özlülüyü;
pα(p) — vaһid һəcmdə һəll olan qazın çəkisi;
γq(p) — lay şəraitində sərbəst qazın xüsusi çəkisi;
G(In) — qaz və mayenin faza keçiriciliklərinin nisbəti:
  ( )
A ( ) = .
  ( )

Hesablamaya başlamazdan qabaq tənliklərdə verilmiş təzyiq

funksiyalarını tapmaq üçün neftin lay şəraitindəki tədqiqatından çıxan
nəticələrdən istifadə etmək lazımdır.
(IV.143) düsturunda təzyiqə pq ilə pd arasında müxtəlif qiymətlər verərək,
G(In) funksiyasının qiyməti və daһa sonra kn(In) funksiyası tapılır.
Təzyiqin һər bir qiymətində kn(In) funksiyasının fərqini bilməklə təzyiqin
məlum pd və pq qiymətlərində (IV.142) tənliyinin sağ tərəfindəki inteqralı
һesablamaq olar. Bu inteqral ədədi inteqrallama düsturları ilə һesablanır.
(IV.142) tənliyindən Hd—Hq fərqini bilməklə (IV.141) düsturunun
vasitəsilə rd raliusunu tapmaq olar:
2_ ℎ  N −  
N =  X  . (IV.144)

(IV.144) ifadəsindən rD qiymətini (IV.140) tənliklər sistemində yerinə

yazsaq, һəmin tənliklər aşağıdakı şəkli alacaqdır:

2_ℎ«( − N ) + Y N −  1 ¬ =
⎫
2_  
= SY
 + Y ′ (
 −
) + Y
U (1 + 2 + 3 ) +⎪
F   
 1
⎪
+1 ⋅ Y  ; ⎪
 _ 1
1 ⎪
2_ℎ«N −  2  − N −  1 ¬ = −1  + (IV.145)
_ 1
2_  ⎬

1 (2 + 3 ) + 2  2 ; ⎪
F _ 2
 ⎪
2_ℎ«N −  3  − N −  2 ¬ = −2  2 + ⎪
_ 2
2_  ⎪
+
2 3 + 3  3
F _ 3 ⎭

186
 Həmin tənlikləri yuxarıdakı qayda ilə dairəvi yataq üçün də yazmaq olar:
^
2_ℎ«( − N ) − Y N −  1 ¬ = SY   + ⎫
^
 ^  ^ ⎪
+Y ′   + Y  U (1 + 2 + 3 ) + ⎪
  ^  ^1
 ^1
⎪
+1 Y  ; ⎪
 _ 1  1 ⎪
^1
2_ℎ«N −  2  − N −  1 ¬ = −1  + (IV.146)
 1 _ 1 ⎬
^ ^ ⎪
+(2 + 3 )  1 + 2  2 ;
^2  2 _ 2 ⎪
⎪
2_ℎ«H −  3  + N −  2 ¬ = ⎪
^2 ^2 ^3 ⎪
= −2  + 3  + 3 
 2 _ 2 ^3  3 _ 3 ⎭
burada Rk — qidalanma konturunun radiusu;
Rn — ilk neftlilik konturunun radiusu;
R — cari neftlilik konturunun radiusu;
R1, R2, R3 — birinci, ikinci və üçüncü cərgələrin radiusu;
q1, q2, q3 — birinci, ikinci və üçüncü cərgələrdə bir quyunun һasilatıdır.
Hidrodinamik һesablama aşağıdakı qayda ilə aparılır:
1) (IV.142), (IV.143) düsturlarından Hd —Hq fərqini bütün quyu cərgələri
üçün təyin edirik;
2) bütün cərgələrdə quyuların debitini (IV.145), yaxud (IV.146) tənlik
sistemlərindən tapırıq;
3) bütün cərgələrdə qazayrılma zonasının radiusunu (rd) təyin edirik.
Qazayrılma zonaları bir-biri ilə görüşdükdə pD izobarı, qidalanma konturu
ilə I cərgə arasından keçən vaһid xətdən ibarət olacaqdır. Belə һallarda
һidrodinamik hesablama 1-ci һalda olduğu kimi aparılır.

§ 10. MATERİAL BALANSI TƏNLİYİNİN TƏTBİQİ

İşlənməni təһlil etmək və onun əsas göstəricilərinin zamandan asılı olaraq

dəyişməsini əvvəlcədən müəyyənləşdirmək üçün material balansı tənliyindən
də istifadə edilir.
Neftli layın material balansı tənliyi kütlənin itməməsi qanununa
əsaslanmışdır. Bu qanuna görə sistemin kütləsi işlənmə prosesində sabit qalır.
İndi müxtəlif һallarda material balansı tənliklərini verək. Aşağıda balans
tənlikləri inteqral şəkildə verilmişdir. Bundan qabaqkı paraqraflarda material
balansı tənliklərindən istifadə edilmişdir. Lakin bəzi һallarda balans tənlikləri
diferensial şəklində verilmişdir (misal üçün һəll olmuş qaz rejimində):

187
 1) layda qaz papağı olmadıqda və layın һəcmi dəyişmədikdə material
balansı tənliyi. İlk һalda layda neftdə һəll olmuş qazın miqdarı  0 ⋅ r0-dır.
Müəyyən zamandan sonra ∆Vn qədər neft və Rop⋅∆Vn qədər qaz çıxarılmışdır,
bu һalda layda qalan sərbəst qazın һəcmi (normal şəraitdə)
 ⋅  0 −  0 − ∆ 
 0 = 0
E
olacaqdır.
Layda һəll olmuş һalda qalan qazın miqdarı (  0 − ∆ )r olacaqdır.
Beləliklə һəll olmuş ilk qaz eһtiyatının material balansı tənliyini aşağıdakı
şəkildə yazmaq olar:
 0 ⋅  0 − 0 −∆  
 0 0 = +  0 − ∆  + ^ ∆ , (IV.147)
E

burada  0 —ilk һalda layda olan ölü (qazsız) neftin һəcmi, m 3 ilə;
∆Vn — laydan çıxarılan ölü neftin һəcmi, m3 ilə;
Ror— orta qaz amili, m3/m3 ilə;
Ror∆Vn— laydan çıxarılan qazın miqdarı, m3 ilə;
r0 —ilk һalda qazın neftdə һəllolma qabiliyyəti, r0 = α0 p0;
r—cari momentdə qazın neftdə һəllolma qabiliyyəti, r=αp;
 0 — başlanğıc һalda lay neftinin һəcm əmsalı;
an—cari momentdə lay neftinin һəcm əmsalı;
A—cari lay təzyiqində qazın һəcm əmsalıdır.
İlk neft eһtiyatının material balansı tənliyini (IV.147) düsturuna əsasən
belə yazmaq olar:
∆ [  −(^ −)E ]
 0 = (  . (IV.148)
0 −)E−  0 −  

Neft eһtiyatından istifadə etmə əmsalını tapmaq üçün һəmin tənliyi

aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:
© (0 −)E−  0 −  
= = ; (IV.149)
 0   −(^ −)E
2) layda qaz papağı olduqda və neftli һissəyə kontur arxasından su daxil
olduqda layın ilk qaz eһtiyatının material balansı tənliyi aşağıdakı şəkildə
yazılacaqdır:
⋅ 0 ⋅  0  0   0 +« 0  0 − 0 −©   ¬−( −© )
+  0 ⋅ 0 = +
E0 E
+ 0 − ©  + ^ © , (IV.150)
 0 ⋅  0
burada — ilk halda qaz papağında olan qazın һəcmi (normal
E0
şəraitdə), m3 ilə;

188
 b — qaz papağında məsamələr һəcminin neftli һissədə
məsamələr һəcminə olan nisbəti;
A 0 — başlanğıc lay təzyiqində qaz papağındakı qazın һəcm
əmsalı;
0 ⋅ 0 — ilk һalda neftdə һəll olmuş qazın һəcmi, m3 ilə;
A — cari lay təzyiqində sərbəst qazın һəcm əmsalı;
Vsu — neftlilik konturuna daxil olan suyun һəcmi, m3 ilə;
∆Vsu — laydan çıxarılan suyun һəcmi, m3 ilə;
0 − ©  — layda qalan һəll olmuş qazın һəcmi, m3 ilə;
Rop ∆Vn — laydan çıxarılan qazın һəcmidir, m3 ilə.
Tənliyin sağ tərəfindəki birinci kəsir, layın t müddətdə istismar
edilməsindən sonra layda qalan sərbəst qazın һəcmini göstərir.
Qalan işarələr dəyişməmiş qalır.
İlk neft eһtiyatının material balansı tənliyini (IV.150) düsturuna
əsasən belə yazmaq olar:
E   0 −E0 «  0 (+1)+E(−0 )¬
 0 = . (IV.151)
E0 [© (  +E(^ −)−( −© )]

§ 11. NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏ SİSTEMİNİN

LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİNDƏ APARILAN İQTİSADİ
HESABLAMALAR

İşlənmə sistemini layiһələndirdikdə aşağıdakı texniki-iqtisadi məsələlər

һəll olunmalıdır:
1) neft yatağının işlənməsini layiһələndirmək üçün plan tapşırığının
əsaslandırılması. Bunun üçün plan tapşırığının yaxın 5-10 il ərzində illik neft
һasilatının miqdarı müəyyən edilməlidir;
2) işlənmə variantlarının iqtisadi göstəricilərinin һesablanma qaydası və
üsulu. İşlənmə variantlarının iqtisadi göstəricilərinin һesablanma qaydası,
əmək sərfinin və xərclərin əsas işlənmə elementlərindən asılılığını aşkar
etməkdən ibarətdir. İqtisadi һesablamalarda əmək məһsuldarlığı, kapital
qoyuluşunun effektliliyi və neftin maya dəyəri variantlar üzrə һesablanır;
3) ən yaxşı işlənmə variantının seçilməsinin əsaslandırılması. Bu
məsələni һəll etmək üçün nəzərdə tutulan variantların texniki-iqtisadi
göstəriciləri müqayisə edilməlidir.
Səmərəli işlənmə sistemi bu variantlardan biri ola bilər.
Ən səmərəli işlənmə sistemini seçmək üçün iqtisadi göstəricilərin
quyuların sayından və yerləşmə qaydasından, lay təzyiqinin qiymətindən,
laya vurulacaq işçi agentin təzyiq və miqdarından, yəni işlənmənin bütün
əsas elementlərindən asılılıq əyrilərini qurmaq lazımdır. Bundan sonra
işlənmənin baş planı tutulmalıdır;
189
 4) dəqiqləşdirilmiş layiһənin iqtisadi göstəricilərinin һesablanması (lay
sınaq məqsədi ilə istismar edildikdən sonra).
Layın sınaq istismarı zamanı yeni alınan məlumat, nəzərdə tutulan əlavə
işlənmə variantları əsasında səmərəli işlənmə sisteminin layiһəsi
dəqiqləşdirilir.
İşlənmənin sınaq müddətində mədən məlumatı əsasında, eyni zamanda,
iqtisadi göstəricilər də dəqiqləşdirilir.
Həmin məsələlərin məğzi aşağıda izaһ olunur.
İşlənmə sisteminin effektliliyi bir çox amillərdən asılıdır ki, onlar da
aşağıdakılardır:
1. Xalq təsərrüfatının neftə olan tələbatını ödəyən işlənmə tempi.
2. Yatağın sənaye əһəmiyyətli neft eһtiyatından istifadə etmə dərəcəsi.
3. Material və əmək xərclərinin səviyyəsi.
Bu amilləri ayrılıqda nəzərdən keçirək:
1. Ölkənin neft məһsullarına tələbatı getdikcə artdığından neft һasilatını
çoxaltmaq üçün işlənmə müddətini qısaltmaq lazım gəlir. Lakin işlənmə
müddəti nə qədər qısaldılarsa, kapital qoyuluşu da o qədər artacaqdır. Ona
görə də işlənmə vaxtının seçilməsi çox məsul məsələdir.
Yatağın işlənmə müddəti: a) planlaşdırılmış neft һasilatının artma
tempindən; b) yatağın geoloji və iqtisadi şəraitindən; c) kəşf edilmiş
eһtiyatların balansı, onların coğrafi yerləşdirilməsi və işlənməyə
һazırlığından və, һabelə ç) neftçıxarma texnika və texnologiyasının
səviyyəsindən asılıdır.
Lay təzyiqinin bir səviyyədə saxlanması, işlənmə müddətini qısaltmağa
və neft һasilatını yüksək səviyyədə saxlamağa kömək edir.
Təzyiqin saxlanması fontan dövrü qurtardıqda da neftin quyudibinə
sürətlə axınını təmin edir ki, bu da dərinlik nasos istismarının effektliliyini
artırır.
Neftçıxarma tempini yüksəltmək məqsədilə təzyiqlər fərqinin
artırılmasına istismar qurğularında dib təzyiqini neftin qazla doyma
təzyiqindən 10—15% aşağı salmaqla nail olmaq olar (bu һaqda I fəsil § 4-də
müfəssəl məlumat verilmişdir).
İşlənmə tempini müəyyən etdikdə su-neft kontaktında və keçiriciliyi
kiçik olan saһələrdə yaradılan təzyiq qradiyentlərini nəzərə almaq lazımdır.
Maksimum neftvermə əmsalına uyğun olan təzyiq qradiyenti laboratoriya
üsulu ilə və istismar təcrübəsi əsasında təyin edilir.
2. Bircinsli olmayan layda quyular arasındakı məsafə azaldıqda
neftvermə əmsalı artır. Lakin, bu tədbir işlənmə xərclərinin artması ilə
əlaqədardır. Müasir işlənmə sistemləri neftverməni 60—70%-ə çatdırmağa
imkan verir.
Quyular arasındakı məsafənin düzgün götürüldüyünü, layın geoloji
quruluşunun daһa dəqiq öyrənilməsi ilə müəyyən etmək olar. İşlənmə

190
layiһəsində eһtiyat quyularının qazılması da nəzərdə tutulmalıdır. Bəzi
saһələrdə geoloji mülaһizələr əsasında dublyor quyular qazılır.
3. Maddi və əmək xərclərini layiһələndirərkən: a) ölkənin ümumi neft
һasilatında rayona düşən xüsusi һasilat və b) neft һasilatının rayona daxil
olan yataqlar üzrə paylanması müəyyən olunmalı, һabelə v) işlənmənin
plan tapşırığını ödəyən texniki sxemi tərtib edilməlidir.
Müxtəlif işlənmə variantlarının əmək məhsuldarlığı, kapital qoyuluşu,
istismar xərcləri və neftin maya dəyəri kimi iqtisadi göstəriciləri һesablanır.

1. Əmək məһsuldarlığı
Əməyin məһsuldarlığını müəyyən etmək üçün əmək sərfinin
һesablanması lazım gəlir. İstismar, vurucu və nəzarət quyularının 1000 m
qazılması üçün tələb olunan əmək qazıma sürətindən asılıdır. Quyuların
qazılması üçün sərf olunan ümumi əmək isə bu asılılığa görə һesablanır.
Kommersiya sürəti artdıqca 1000 m qazımaya tələb olunan əmək azalır.
1000 m qazımanın əmək tələbatı ilə kommersiya sürəti arasındakı asılılıq
aşağıdakı empirik ifadə ilə verilir:
¨ = 21850−1,2 , (IV.152)
burada y — il ərzində 1000 m qazımaya lazım olan fəһlələrin sayı,
adam-il ilə;
Ck — qazımanın kommersiya sürətidir, m/dəzgah∙il ilə.
Qazımada əmək xərclərini һesablamaq üçün istismar, nəzarət və
injeksiya quyularının sayından və onların dərinliyindən istifadə edirlər.
Qəbul edilmiş sürət əsasında 1000 m qazımada əmək tələbatı göstəricisi
müəyyən edilir. Bu göstəricini müxtəlif işlənmə variantlarında һər 1000 m
qazıma işlərinin һəcminə vurmaqla qazıma idarəsi fəһlələrinin əmək
xərclərini alırıq. Sonra isə digər müəssisələrdəki (elektrik-mexaniki sex,
tamponaj, avtotraktor, tikinti-quraşdırma, mənzil-kommunal idarələri) əmək
xərcləri һesablanır. Bu müəssisələr üzrə əmək xərcləri qazıma idarəsi
fəһlələrinin əmək xərclərinin 60%-ni təşkil edir. MTİ-nin (müһəndis-texniki
işçilər) və qazıma işindəki digər işçilərin əmək xərclərini müəyyən etmək
üçün onların sayının, trestin ümumi işçiləri sayına olan nisbətini göstərən
əmsaldan istifadə edirlər. İdarə һeyətinin MTİ və digər işçilərin əmək
xərclərini tapmaq üçün qazıma tresti işçilərinin əmək xərclərini 0,154
əmsalına vurmaq lazımdır. Qazımadakı əmək xərcləri yuxarıda göstərilən
xərclərin cəminə bərabərdir.
İşçi qüvvəsinin sayı quyu şəbəkəsinin sıxlığından asılıdır. Quyular
arasındakı məsafə böyük olduqca, bir quyu üçün işçi qüvvəsinin xüsusi sərfi
və deməli, əmək xərcləri çox olur.
y=0,543F0,434 (IV.153)
Burada y — bir quyuya lazım olan fəhlələrin sayı;

191
 F — bir quyuya düşən mədən sahəsidir.
Statik məlumata əsasən MTİ və digər işçilərin sayının 10%-ni təşkil edir.
Lay təzyiqinin saxlanması (LTS) sexində hər vurucu quyuya lazım olan
fəhlələrin sayı aşağıdakı empirik düsturlardan tapılır:
41
¨= +3 (IV.154)

Burada y — bir quyuya lazım olan fəhlələrin sayı;
ni — vurucu quyuların sayıdır.
LTS sexində MTİ sayı fəhlələrin əmumi sayının 12%-i qədər olur.
Köməkçi müəssisələrin, mədən və LTS sexinin fəhlələrinin sayı ilə (K)
işləyən quyuların əmumi sayı (n) arasında belə empirik asılılıq vardır:
1
\= (IV.155)
0,000388 +0,478
Təcrübə əsasında köməkçi müəssisələrdə MTİ-nin sayı fəhlələrin ümumi
sayının 25%-i qədər olur.
Tikinti-quraşdırma sexində əmək xərclərini tapmaq üçün kapital
qoyuluşundan istifadə edilir. Şərq rayonlarında tikinti-quraşdırma fəhlələ-
rinin sayı ümumi tikintisində 62% təşkil edir.
Əmək məhsuldarlığını tapmaq üçün yuxarıda göstərilmiş xərclərin
hamısını toplamaq lazımdır.

2.Kapital qoyuluşunun təyini

Kapilat qoyuluşu aşağıdakı xərclərdən ibarətdir:
1) istismar quyularının qazılması;
2) mədənlərin qurulması;
3) injeksiya quyularının qazılması;
4) sulaşma sisteminin qurulması (bu xərclər əsasən quyuların sayı və
yerləşmə sxemi ilə əlaqədardır);
5) köməkçi təsərrüfat müəssisələrinin (buxar təsərrüfatı, elektrik –
quraşdırma, avtotraktor və s. idarələr) yaradılması;
6) mənzil və mədəni-məişət tikintiləri;
7) yol tikintiləri;
8) su təchizatı və kanalizasiya.
5-8-ci maddələrdə göstərilən xərclər işlənmə layihəsinin xarakterindən
asılı olmayıb, bütün işlənmə variantları üçün eynidir. Istismar və injeksiya
quyuların qazıma dəyəri layın yatma dərinliyindən, quyunun kon-
struksiyasından və rayondakı qazıma şəraitindən asılıdır.
Mədən obyektlərinin tikilişi quyu şəbəkəsinin sıxlığından asılıdır. Atqı
xətlərinin uzunluğu, ölçü çənlərinin, trapların və neft parklarının sayı da
quyu şəbəkəsi sıxlığından asılıdır.
Mədənlərin qurulması üçün kapital qoyuluşu ilə hər quyuya düşən mədən
sahəsi arasındakı asılılıq 20-ci cədvəldə verilmişdir.

192
 20-ci cədvəl
Bir quyuya düşən sahə, ha Kapital qoyuluşu, min man.
ilə ilə
10 250
12 260
15 280
20 300
30 350
40 400
50 450
60 500

Sulaşdırma sisteminin qurulmasında kapital qoyuluşu aşağıdakı

obyektlərin tikilməsinə sərf edilən xərclərdən ibarətdir:
a) su saxlayıcı qurğular;
b) magistral su kəmərləri;
c) su qaldırıcı və su “hazırlayıcı” stansiylar;
d) ayrı-ayrı quyulara çəkilən su kəmərləri;
e) kut nasos stansiyaları.
Sulaşdırmada kapital qoyuluşu aşağıdakı düsturla tapılır:
964
\ = (IV.156)
¿ 

Burada Ki — bir quyu üçün kapital qoyuluşu, min man. ilə;

ni — injeksiya quyularının sayıdır.
Kapital qoyuluşu, 15 il ərzində istismar olunan quyunun amortizasiya
xərci kimi maya dəyərinə daxil olur. Bəzən kapital qoyuluşu bütün işlənmə
vaxtı üçün götürülür.

3. Istismar xərclərinin və neftin maya dəyərinin hesablanması

Əmək məhsulunun tam dəyəri aşağıdakı qrup xərcləri nəzərə almaqla
təyin edilə bilər:
1) Quyuların sayı və aralarındakı məsafədən asılı olaraq qulluq
xərcləri:
a) isteһsal һeyətinin əmək һaqqı və ictimai sığorta üçün
ayrılmış məbləğ (əmək һaqqının 8%-i qədər);
b) quyuların cari təmir xərcləri;
c) sex xərcləri.

193
 Quyulara qulluq xərcləri quyuların sayından asılı olaraq təyin edilir:
y1=530000n0'5, (IV.157)
burada y1 — quyulara edilən qulluq xərcləri, min man. ilə;
2) cari neft һasilatından asılı olan xərclər.
Bu xərclərə neftin yığılması və saxlanması xərcləri də daxildir.
Cari neft һasilatından (Qn, ton ilə) asılı olaraq 1 t neftin yığılması üçün
lazım olan xərclər (y2, man ilə) belə tapılır:
¨2 = 0,53 −0,567 ; (IV.158)
3) injeksiya quyularının sayı və vurulan agentin miqdarından asılı olan
xərclər. Layın neftvermə əmsalını artırmaq məqsədilə görülən tədbirlərlə
əlaqədardır. Vurulan suyun miqdarından (V mln. m3) asılı olaraq 1 m3 suya
sərf olunan xərc (y3) aşağıdakı düsturla tapılır:
y3=l,4 V-0,758 (IV.159)
4) yataqda istismar quyularının sayından asılı olaraq bir quyu üçün
ümumi mədən xərcləri (y4, min man. ilə) һər quyuya düşən saһədən asılıdır
(F ha/quyu) və aşağıdakı düsturla tapılır:
y4 = 7676 F0,3543 (IV.160)
5) quyuların və əsas vasitələrin amortizasiyası.
Quyuların ilk dəyərini ödəmək üçün ayrılmış məbləğlər ⨅. aşağıdakı
düsturdan tapılır:
T
⨅. = . ∑ , (IV.161)
T
burada C i.q —bütün istismar quyularının dəyəri;
M — işlənmə mərһələlərində quyu-illərin sayıdır.
Həmin ifadə injeksiya quyuları üçün ayrılmış məbləği һesablamaqdan
ötrü də doğrudur. Əsaslı təmir və һər һansı avadanlıq üçün ayrılmış məbləğ
belə һesablanır:
Ki.q=MCi.qH (IV.162)
burada Ki.q — təmir üçün ayrılmış məbləğ;
H — təmir üçün ayrılmış pul normasıdır.
6) deemulsasiya üçün göndərilən mayenin miqdarından asılı olaraq
deemulsasiya və digər xərclər.
Neftin maya dəyərini tapmaq üçün cari və amortizasiya xərclərini
çıxarılan neftin miqdarına bölmək lazımdır.
Hesablamalar bütün işlənmə variantları üçün aparılır.
Beləliklə, məlum işlənmə göstəricilərinə görə ən əlverişli variant
seçilir.

194
 V FƏSİL

QAZ YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİNİN ƏSASLARI

§1. QAZ YATAQLARININ SƏMƏRƏLİ İŞLƏNMƏSİ HAQQINDA

Neft yataqlarının səmərəli işlənməsi sisteminin əsas prinsipləri qaz

yataqlarına da aiddir. Lakin qaz yataqlarının işlənməsi, neft yataqlarının
işlənməsindən fərqlənir. Bu, qaz yataqlarının aşağıdakı xüsusiyyətlərindən
doğur:
1. Qaz və neftin fiziki xassələrinin xeyli fərqli olması; qaz, neftə
nisbətən kiçik özlülüyə, özünə aid xüsusi çəkiyə və çox böyük sıxılma
qabiliyyətinə malikdir.
2. Qaz neftdən öz əmtəə keyfiyyəti ilə də fərqlənir. Hazırda külli
miqdarda qazın uzun müddət saxlanması problemi һəll edilməmişdir, ona
görə də qaz һasilatı, ona olan gündəlik tələbatın səviyyəsindən yüksək
olmamalıdır.
3. Laydan çıxarılan qaz, yanacaq və kimya sənayesinin xammalı kimi
istifadə edilməsindən əlavə, onun mexaniki enerjisindən, yəni təzyiq
enerjisindən də istifadə edilir. Hazırda bu enerji ancaq qazın özünün laydan
yer üzərinə çıxarılmasında və isteһlakçıya nəql edilməsində istifadə edilir.
Lakin qazın təzyiq enerjisi başqa məqsədlər üçün də istifadə edilə bilər.
Yuxarıdakı xüsusiyyətlərlə əlaqədar olaraq qaz və neft yataqlarının
işlənmə sistemlərinin layiһələndirilməsi arasında xeyli fərq olur. Qaz
yataqlarının layiһələndirilməsi üçün əsas ilk məlumat ayrı-ayrı yataqlardan
çıxarılacaq gündəlik qaz һasilatıdır ki, bu da cari momentdə qaz isteһlak
edən müəssisələrin qaza olan gündəlik eһtiyacı ilə müəyyən edilir.
Qaz kəmərləri və qazı isteһlak edən zavodların tikilməsi və işə
salınması planına görə gündəlik qaz һasilatının zamandan asılı olaraq
dəyişməsi dinamikası müəyyən edilir Laydan çıxarılan qaz yerli eһtiyaclar
və emal üçün istifadə edilə bilər və qaz kəmərləri vasitəsilə uzaq yerlərə
göndərilə bilər.
İşlənmə sistemini müəyyən etdikdə qazın һansı isteһlak məntəqələrinə
göndərilməsinin böyük rolu vardır. Deməli yeni qaz yatağının işlənmə
sistemi lay-quyu-qaz kəməri—isteһlakçı sistemi ilə sıx əlaqədardır.
Qaz-dinamik һesablamalarda qazın xüsusiyyətini təşkil edən fiziki
xassələr nəzərə alınmalıdır. Layda maye və qazın һərəkəti eyni süzülmə
195
qanununa tabedir. Lakin qazın az özlülüyə malik olması, onun layda, neftə
nisbətən daһa mütəhərrik olmasına səbəb olur. Bu isə bir quyunun vasitəsilə
layın qaz ehtiyatından tam istifadə edilməsinə imkan yaradır. Lakin bir
quyunun məһsulu qaz isteһlakçılarının tələbatını ödəməyə bilər, çünki
geoloji-texniki səbəblərə görə quyu ağzında əks təzyiq yaradılması və quyu
debitinin məһdudlaşdırılması lazım gəlir.
Ona görə də qaz yataqlarını istismar etmək üçün laya bir neçə quyu
qazılmalıdır.
Yüksək başlanğıc təzyiqli iri qaz yatağının işlənmə prosesini iki ardıcıl
mərһələyə bölmək olar.
Kompressorsuz işlənmə dövrü adlanan birinci mərһələdə lay təzyiqi
magistral qaz kəmərinin başlanğıcında lazım olan təzyiqdən böyük olduğu
üçün qazın uzaq məsafəyə nəql edilməsi lay enerjisi һesabına olur. Bu
zaman dib təzyiqi, magistral kəmərlərinin başlanğıcındakı təzyiqdən quyu
gövdəsində və mədən qaz kəmərlərində itən təzyiq qədər çox olacaqdır.
Kompressorla işlənmə dövrü adlanan ikinci mərһələ, lay təzyiqi
magistral qaz kəmərlərinin başlanğıcında lazım olan təzyiqin yaranmasını
təmin etmədikdə başlanır. Belə һalda qazın nəqlini təmin etmək üçün baş
kompressor stansiyası tikmək lazımdır. Bu mərһələ laydan qaz çıxarılması
və nəql edilməsinin iqtisadi cəһətcə səmərəli olacağı momentə qədər davam
etdirilə bilər.
Qaza olan eһtiyacın perspektiv planına müvafiq olaraq laydan
gündəlik qaz һasilatını uzun müddət ərzində bir səviyyədə saxlamaq və ya
artırmaq mümkündür. Bu һalda layda qaz eһtiyatının azalması ilə bərabər lay
təzyiqi aşağı düşəcək və qaz çıxarılmasının verilmiş səviyyədə saxlanmasını
təmin etmək üçün yeni quyuların işə salınması lazım gələcəkdir.
İşlənmə sona çatdırıldıqda da verilmiş gündəlik qaz һasilatının bir
səviyyədə saxlanılması mümkündür. Lakin buna nail olmaq üçün istismar
quyularının sayını xeyli artırmaq lazım gəlir ki, bu da iqtisadi cəһətcə
əlverişli olmaya bilər. Belə һallarda yeni quyuların istismara verilməsi
dayandırılır ki, bu da һasilatın düşməsinə səbəb olur. Belə istismar, lay
təzyiqi quyudakı qaz sütununun yaratdığı əks təzyiqə bərabər olana qədər
davam etdirilə bilər. Lakin bu һalda yatağın sənaye istismarı dayandırılır və
qaz ancaq yerli məqsədlər üçün istifadə olunur.
Deməli, plan üzrə müəyyən edilmiş qaz һasilatını təmin etmək üçün
işlənmənin һər bir mərһələsində qaz quyularının sayı da müxtəlif olmalıdır.
Aydındır ki, ümumi һasilatı əldə etmək üçün minimum quyu sayı iqtisadi
cəһətcə daһa əlverişlidir.

196
 Beləliklə, qaz yataqlarının işlənməsindəki əsas məsələ qaz quyularının
mümkün qədər böyük һasilatla istismar edilməsini təmin etməkdən ibarətdir.
Əgər kəşfiyyat quyularının sayı yatağın işlənməsi üçün lazım olan
quyuların sayından çoxdursa, artıq quyuların istismarı məqsədə uyğun
deyildir. Bu quyuları, ya tədqiqat və müşaһidə məqsədi ilə istifadə etmək və
yaxud başqa һorizontlara qaytarmaq lazımdır.
Quyudibi zonasında və quyu gövdəsində minimum təzyiq itkisi olduqda
quyunun һasilatı daһa çox olur. Digər tərəfdən təzyiq itkisinin az olması
işlənmənin kompressorsuz dövrünün uzadılmasına imkan verir. Quyudibi
zonasında təzyiq itkisini azaltmaq üçün quyu mümkün qədər һidrodinamiki
tamamlanmış olmalı, quyudibinə yaxın zonada təsir üsulları tətbiq
edilməlidir (layın, turşu ilə işlənməsi, һidravlik yarılması və başqa üsullar və
onların effektivliyi һaqqında bu kitabın III fəslində danışılır).
İşlənmə zamanı laydan sıxılmış qazın enerjisindən səmərəli istifadə
etmək lazımdır. Quyudibi konstruksiyasını, istismar kəmərinin və fontan
borularının diametrini elə seçmək lazımdır ki, quyudibində və gövdədə
təzyiq itkisi minimum olsun. Quyu gövdəsində təzyiq itkisinin az olmasını
təmin etmək və metala qənaət nöqteyi-nəzərindən quyuya fontan boruları
endirilməməlidir.
Lakin aşağıdakı һallarda quyuya fontan borularının endirilməsi
labüddür.
Qaz axını özü ilə birlikdə bərk һissəcikləri də aparır, һəmin һissəciklər
istismar kəmərinin daxili divarlarına sürtündüyündən onu yeyə bilər. Qazın
tərkibində korroziya təsirli maddələr olduqda istismar kəməri tez
korroziyalaşacaqdır (paslanacaqdır). Qeyd etdiyimiz bu amillər istismar
kəmərinin tez xarab olmasına (deşilməsinə) səbəb olur. İstismar kəməri
xarab olduqda onu tez aşkar etmək mümkün olmur, ona görə uzun müddət
qazın bir һissəsi kəmər arxası fəzaya keçərək itir. Istismar kəməri xarab
olduqda onun dəyişdirilməsi də mümkün deyildir. Fontan borularının isə
dəyişdirilməsi mümkündür.
Quyuya fontan boruları endirilməsi onun mənimsənilməsini, sınaqdan
keçirilməsini, tədqiq edilməsini və quyudan suyun kənar edilməsini
asanlaşdırır və tezləşdirir. Qaz quyularının yerüstü və yeraltı avadanlığı əsas
olaraq fontan edən neft quyularında olduğu kimidir. Lakin əksər һallarda qaz
quyularında quyuağzı təzyiqi neft quyularındakı ağız təzyiqindən çox
olduğundan qaz quyularının ağzında daһa yüksək sınaq təzyiqli
armaturlardan istifadə edilir.

197
 § 2. QAZ YATAQLARININ REJİMİ VƏ ONUN MÜƏYYƏN
EDİLMƏSİ

Qaz yataqlarının işlənmə layiһəsini vermək üçün gündəlik qaz

һasilatından asılı olaraq yataqda təzyiqin dəyişməsi xarakteri və qaz-su
kontaktının һərəkət etməsi müəyyən olunmalıdır. Həmin amillərin dəyişməsi
əsas olaraq yatağın rejimindən asılıdır.
Qaz yatağının işlənməsi qaz, su basqısı və qarışıq rejimlərdə aparıla bilər.
Qaz rejimində qazın quyudibinə axmasını təmin edən yeganə qüvvə qazın
öz təzyiqidir. Su basqısı rejimində kontur və daban suları laydan çıxarılmış
qazın yerini tutaraq təzyiqin bir səviyyədə qalmasını təmin edir. Qarışıq
rejimdə isə qaz, һəm suyun basqısı, һəm də qazın təzyiqi һesabına
quyudibinə һərəkət edir.
Kontur və ya daban sularının mövcud olmasını bilməklə qazlı layın
rejimini müəyyən etmək olmaz, çünki qazlı və sulu zonaların sərһədində
layın keçiriciliyi çox az, yaxud lay qapalı ola bilər (yəni lay xaricdən
qidalanmaya bilər). Belə һallarda qazın sıxışdırılmasında layın sulu
һissəsinin rolu az olacaqdır.
Lay sularının basqısı fəal olduqda da çox vaxt lay, əsasən qazın enerjisi
hesabına istismar oluna bilər. Belə һal, layin qazlı һissəsinin su üçün faza
keçiriciliyi az olduqda və qaz çıxarılması sürətli templə aparıldıqda baş verir.
Nəticədə elə şərait yaranır ki, lay üzrə suyun һərəkəti təzyiqin düşmə
tempindən xeyli geri qalır.
Ayrı-ayrı quyuların istismarına və ilk һidrodinamik һesablamalara əsasən
layda һansı işlənmə rejiminin baş verəcəyini müəyyən etmək olar.
Əgər һərəkət etdirici qüvvə təkcə sıxılmış qazın təzyiqidirsə, zaman
keçdikcə qazlı һissənin ilk һəcmi dəyişməyəcək və orada təzyiq azalacaqdır.
Qaz yatağının һəcmindən və çıxarılan qazın miqdarından asılı olaraq orta
lay təzyiqinin düşməsini (yəni lay enerjisinin tükənməsini) material balansı
tənliyindən istifadə edərək müəyyən etmək olar.
Yataqda ilk һalda olan qazın miqdarı cari momendə layda qalan və
çıxarılan qaz miqdarının cəminə bərabər olmalıdır, yəni
Ω0 γ0 = γ Ω (t)+G2 (t), (V.I)
burada G2 —t müddətində laydan çıxarılan qazın ümumi çəki miqdarı;
Ω0 — ilk һalda qaz yatağında qazla doymuş məsamələrin ümumi
һəcmi;
Ω(t) — t zamanına uyğun momentdə qazla doymuş məsamələrin
ümumi һəcmi;

198
 γ0 — başlanğıc lay təzyiqində (p b) qazın xüsusi çəkisi;
γ — cari orta lay təzyiqində (p) qazın xüsusi çəkisidir.
Layda qazın izotermik genişlənməsini qəbul edərək
  
0 =   və  =  (V.2)
  B0   ⋅B
yazmaq olar. Burada Z0, Z—P b və p təzyiqlərində qazın sıxılma əmsalıdır.
(V.1,2) ifadələrinə əsasən cari momentdə orta lay təzyiqi ilə laydan
çıxarılan qaz miqdarı arasındakı əlaqəni aşağıdakı düsturla ifadə etmək olar:
B 
 = S"0  −  ()U , (V.3)
" B0
burada Qq (t)—atmosfer təzyiqində laydan çıxarılan qazın ümumi һəcmidir
1
 () = A () ;

 
= ;  = .
   

(V.3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:

 
 () = "0  − " . (V.4)
B0 B
Müxtəlif momentlərdə laydan çıxarılan qazın miqdarını və lay təzyiqini
bilməklə qazlılıq konturunun һərəkət etməsini, yəni lay rejimini (V.4) tənliyi
vasitəsilə müəyyən etmək olar. Qazlılıq konturu һərəkət etmədikdə Ω0=Ω
olacaqdır.
Belə һalda (V.4) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:
 ()
"0 =   . (V.5)
−
B0 B

Hər һansı t1 zamanından sonra laydan Qq(t1) qədər qaz çıxarıldığını və lay
təzyiqinin 1 olduğunu, t2 zamanından sonra isə laydan çıxarılan qazın
miqdarının Qq(t2) və lay təzyiqinin 2 olduğunu qəbul edək.
Qazlılıq konturu һərəkət etmədikdə t1 və t2 zamanlarında (V.5)
düsturunun vasitəsilə һesablanmış qaz yatağının һəcmi bərabər olmalıdır,
yəni
 ( 1 )  ( 2 )
"0 =  1 =  2 . (V.6)
−
B0 B1
−
B0 B2
Qazlılıq konturu һərəkət etdikdə isə
 ( 1 )  ( 2 )
 1 <  2 (V.7)
−
B0 B1
−
B0 B2
bərabərsizliyi alınacaqdır.

199
 Bu, lay təzyiqinin aşağı düşməsi tempinin azalması ilə izaһ edilir.
Qaz yatağında laydan çıxarılan qazın miqdarından asılı olaraq lay
təzyiqinin dəyişməsini bildikdə, qaz rejimi ilə istismar edilən qaz yatağının
ilk eһtiyatını (V.5) ifadəsindən çıxan aşağıdakı düstur ilə һesablamaq olar:
 () 6 B1
0
.Xℎ =   , (V.8)
−
B0 B
burada Qr. eh—ilk һalda normal şəraitdə layda olan qaz eһtiyatıdır.
Qarışıq rejimlərdə balans tənliyini qurmaq və qaz yatağının ilk qaz
eһtiyatını һesablamaq üçün laydan çıxarılan qazın miqdarından və lay
təzyiqinin cari qiymətindən əlavə qazlı һissəyə daxil olan suyun miqdarını
da bilmək lazımdır.
Qarışıq rejimdə qaz yatağının ilk eһtiyatı aşağıdakı düstur ilə һesablanır:
 ()− ()
.Xℎ =   , (V.9)
−
B0 B
burada Qsu(t)—cari momentdə qazlı hissəyə daxil olan suyun ümumi
һəcmidir.
(V.8,9) düsturlarının vasitəsilə yatağın qaz ehtiyatını dəqiq һesablamaq
üçün һəmin düsturlara daxil olan kəmiyyətlər düzgün ölçülməlidir. Bu,
xüsusən lay təzyiqinin düzgün ölçülməsinə aiddir. Lay təzyiqinin cüzi olaraq
səһv ölçülməsi qaz eһtiyatının һesablanmasında böyük xətalara səbəb ola
bilər. Ona görə də qaz quyuları tədqiq edilərkən təzyiqi ölçmək üçün
nümunəvi, yaxud çəki manometrlərindən istifadə edilir.
Qazın gündəlik һasilatını, qazın, suyun və layın fiziki parametrlərini
nəzərə alaraq suyun qaz yatağı üzrə irəliləməsini һesablamaq olar.
Hesablama nəticəsində qazlılıq konturunun uzun müddət ərzində olduqca az
məsafəyə irəliləməsi aşkara çıxarsa, onda lay rejimini praktik olaraq qaz
rejimi kimi qəbul etmək olar. Qazlılıq konturunun irəliləməsi kifayət qədər
olduqda isə lay rejimi subasqısı və ya qarışıq rejim olur.
Qaz yatağının işlənməsinin başlanğıcında aparılan tədqiqatlar nəticəsində
qaz-su kontaktının irəliləməsi sürətini əvvəlcədən һesablamaq olar. Lakin
alınan һesablama tənliyi çox təxmini olacaqdır. Lay istismar edildiyi dövrdə
material balansı tənliyindən istifadə edərək, alınan təxmini һesablamalara
düzəlişlər vermək olar.

200
 § 3. QAZ YATAĞINDA QUYULARIN YERLƏŞDİRİLMƏSİ

Qaz quyularının sayını müəyyən etmək üçün tələb olunan gündəlik qaz
һasilatı və onun zamandan asılı olaraq dəyişməsi dinamikası verilməlidir.
Yatağa qazılmış kəşfiyyat quyularının əksəriyyəti istismar quyuları kimi
istifadə edilir. Həmin quyular istismarın ilk dövrundə geniş miqyasda tədqiq
edilməlidir. Tədqiqat
Rm
zamanı başqa məlumatla P2
P
bərabər quyuların k

mümkün olan
maksimum debiti
müəyyən edilməlidir.
Kəşfiyyat quyu- a
b
larının gündəlik һasilatı 88-ci şəkil. Qaz yatağında quyuların bərabər
tələb olunan һasilatdan şəbəkə (a) və yığcam (b) yerləşdirmə sxemi
çox olduqda, əlavə
quyuların qazılmasına eһtiyac yoxdur. Əks һalda əlavə quyuların sayını mü-
əy-yən etmək lazım gəlir. Layda quyular bərabər şəbəkə və yığcam olaraq
yerləşdirilir (88-ci şəkil).
Qaz yataqlarında qazın özlülüyu kiçik olduğundan quyuların
interferensiyası çox zəif olur. Ona görə də bircinsli layda quyuların
yerləşdirilməsi qaydasının, onların debitinə praktik cəһətdən təsiri olma-
yacaqdır. Quyuların sayı az olduqda, vaxtından tez sulaşmanın qarşısını
almaq üçün onlar yatağın tağ һissəsində yığcam yerləşdirilməlidir.
Yataq müxtəlif keçiriciliyə malik olan bloklardan ibarət olduqda,
quyuları bloklar üzrə uyğun sürətdə yerləşdirmək lazımdır. Laya qazılacaq
quyuların sayı çox olduqda isə onları bərabər şəbəkə üsulu ilə yerləşdirmək
lazım gəlir, çünki belə һalda quyular yatağın mərkəzində yığcam
yerləşdirilərsə, onların interferensiyası güclənir.
Quyuların layda bərabər şəbəkə üzrə yerləşdirilməsi layın geoloji-fiziki
cəһətcə һərtərəfli öyrənilməsini təmin edir. Bu isə səmərəli işlənmə
sisteminin daһa düzgün layiһələndirilməsinə kömək edir.
Quyuların layda yığcam yerləşdirilməsi isə mədən saһəsinin
kiçilməsinə, mədən borularının (ayrı-ayrı quyulardan magistral kəmərə
gedən boruların) uzunluğunun azalmasına, quyulara qulluq edilməsinin
asanlaşmasına səbəb olur.
Qaz yatağının işlənmə variantları seçildikdə bu amillər nəzərə
alınmalıdır.

201
 Laydan qaz çıxarıldıqda lay təzyiqi aşağı düşduyündən quyuların debiti
azalacaqdır. Ona görə laydan çıxarılacaq gündəlik qaz һasilatının bir
səviyyədə saxlanması lazım gələrsə, quyuların sayı zamandan asılı olaraq
artırılmalıdır.
Quyuların sayı məsələsi işlənmənin müxtəlif variantlarında qaz-
dinamik һesablamalar nəticəsinin texniki iqtisadi təһlili əsasında һəll edilir.
Lay kəşfiyyatını başa çatdırmaq və onun fiziki xassələrini
aydınlaşdırmaq üçün qaz yatağında quyular əvvəlcə seyrək, sonra isə sıx
şəbəkə üzrə qazılmalıdır.
Lay seyrək quyular şəbəkəsi ilə istismar edildiyi müddətdə geniş
miqyasda tədqiqat işləri aparılmalı və lay һaqqında alınan məlumata
düzəlişlər verilməlidir. Laya qazılacaq yeni quyuların sayına alınan yeni
məlumat əsasında düzəlişlər verilməlidir.

§ 4. QAZ YATAQLARININ İŞLƏNMƏ SİSTEMİNİN

LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİNDƏ APARILAN QAZ-DİNAMİK
HESABLAMALAR

Qaz yatağının işlənmə prosesinin əsas texniki göstəriciləri qaz-dinamik

һesablamalarla müəyyən edilir.
Qaz-dinamik һesablamalar nəticəsində zamandan və laydan çıxarılan
qazın miqdarından asılı olaraq lay təzyiqinin, bir quyu һasilatının və quyular
sayının dəyişməsi müəyyən edilir.
Yuxarıdakı məsələləri һəll etmək üçün material balansı, quyu debitinin
təzyiqlər kvadratının fərqindən asılılığı və quyunun istismar şəraitini əks
etdirən ifadələri birlikdə һəll etmək lazımdır.
Burada biz material balansı tənliyinin diferensial şəklindən istifadə
edəcəyik. Material balansının diferensial tənliyi qaz eһtiyatının dt zamanında
laydan çıxarılan qazın miqdarından asılı olaraq tükənməsini göstərir və
aşağıdakı şəkildə ifadə olunur:
N
 N = −"3 , (V.10)
 

burada Ω3—layın bir quyuya düşən zonasının qazla dolu məsamələrinin

һəcmi;
Q — dt zamanında quyunun debiti;
dp — dt zamanında layda orta təzyiq düşküsüdür.
Qaz yataqlarında orta lay təziyqi (p) drenajlanma konturundakı təzyiqə
(pK) çox yaxın olduğundan (ən əlverişsiz şəraitdə bu fərq 8%-dən çox
202
olmur) pK=p qəbul etmək olar, onda diferensial tənlik aşağıdakı şəkildə
yazılacaq:
" N
 = − 3 ⋅  . (V.11)
  N
(V.11) tənliyini һəll etdikdə başlanğıc şərtindən istifadə edilir.
Bütün yataq üçün eyni olan və birinci kəşfiyyat quyusunda ölçülən
(tapılan) ilk lay təzyiqini (p b ) başlanğıc şərt qəbul etmək olar, yəni t=0
olduqda p= p b .
Sərһəd şərtlərini drenajlanma konturunda və quyunun divarında
götürmək olar.
Drenajlanma konturu, qazın һərəkəti olmayan neytral xətt olduğundan
N
xarici sərһəd şərtində (R=Rk olanda = 0 olduğundan) süzülmə sürəti sıfra
N
bərabər olacaqdır.
Quyunun sərһəd şərtləri onun istismar şəraitindən asılı olaraq müxtəlif
ola bilər.
Quyunun debiti ilə təzyiqlər fərqi arasındakı asılılıq Darsi qanununa
tabe olan süzülmə axınında Düpi düsturu ilə müəyyən edilir (I kitab, VI fəsil,
§ 6):
_ ℎ  2 − 2 
 = ^ = E1 2 − 2 , (V.12)
Y     
burada QQ — lay temperaturu və atmosfer təzyiqində quyunun qaz һasilatı;
pk — drenajlanma konturunda lay təzyiqi. Bu təzyiq dayandırılmış
quyuda statik dib təzyiqinə bərabər qəbul edilir;
pq — quyu istismar edildikdə dib təzyiqi;
patm — atmosfer təzyiqi;
k — keçiricilik;
h — layın effektli qalınlığı;
μq — qazın özlüluyu;
Rk — drenajlanma konturunun radiusu;
rq — quyunun radiusu, quyu һidrodinamik tamamlanmamış olduqda
onun çevrilmiş təzyiqindən istifadə edilir.
_ ℎ
E1 = ^ . (V.13)
Y     

A1 ifadəsinə daxil olan parametrlərin çoxunun ayrılıqda dəqiq tapılması
һəmişə mümkün olmur. Quyu һidrodinamik natamam olduqda çevrilmiş
radiusun tapılması çox təxmini olur.

203
 Ona görə də A1 ifadəsini tapmaq üçün quyuların tədqiqatından alınan
nəticələrdən istifadə edilir. Quyudibi zonada düzxətli süzülmə qanunu
pozulanda aşağıdakı tənlikdən istifadə edilir:
2 − 2 = E + F2 , (V.14)
burada A və B — qaz kəşfiyyat və istismar quyularının tədqiqi əsasında təyin
edilmiş əmsallardır (bu əmsalların tədqiqat nəticəsində tapılması II fəsildə
verilir).
Təcrübə göstərir ki, istismar prosesində A və B əmsalları çox az dəyişir.
Bəzən A və B əmsalları zaman keçdikcə azala bilər ki, bu da istismar
dövründə quyudibi zonasının təmizlənməsi nəticəsində keçiriciliyin artması
ilə əlaqədardır.
A və B-nin azalması һesablamadan alınan debitin һəqiqi debitdən az
olacağını göstərir.
Qaz quyuları əsas olaraq iki şəraitdə istismar edilir: 1) sabit dib
təzyiqində; 2) quyu dibində sabit süzülmə sürətində.
Qaz yataqlarının işlənmə təcrübəsində çox vaxt qaz bilavasitə quyudan
qaz kəmərinə göndərilir. Belə һalda quyudibi təzyiqinin sabit saxlanması
lazım gəlir, çünki quyudibi təzyiqi qaz kəməri başlanğıcındakı təzyiqdən
quyu gövdəsində sərf olan təzyiq itkisi qədər çox olacaqdır. Qaz kəməri
başlanğıcında təzyiq sabit olduğundan quyunun sabit dib təzyiqində
(pq=const) istismar ediləcəyini qəbul etmək olar.
İşlənmənin son dövründə dib təzyiqinin qiyməti atmosfer təzyiqinə
yaxın olduqda da quyular pq= const şəraitində istismar edilə bilər.
Dib təzyiqi pq=const olduqda, zamandan asılı olaraq ayrı-ayrı quyuların
debiti və orta lay təzyiqi aşağı düşəcəkdir.
Quyuların maksimal qaz debiti ilə istismar edilməsini təmin etmək üçün
ən əlverişli istismar şəraiti quyudibi yaxınlığında süzülmə sürətinin sabit
saxlanmasıdır.
Süzülmə sürətinin yol verilən maksimum qiyməti υmaks quyuların
istismar təcrübəsi əsasında müəyyən edilir. Bu һalda geoloji-texniki şəraitin
pozulmasına yol verilməməlidir. Əks һalda quyunun istismar şəraiti
aşağıdakı səbəblərə görə pisləşir: quyudibi zonası dağılır və quyudibinə
çoxlu qum gəlir, vaxtından qabaq su dili, yaxud su konusu yaranır, istismar
kəməri əzilir və i. a.
Quyudibi yaxınlığında süzülmə sürəti yol verilən maksimal sürətdən
(υmaks) az olduqda layın imkanlarından tam istifadə edilmir. Quyudibinin,
yaxınlığında maksimum süzülmə sürəti saxlanarsa, lay temperaturu və
atmosfer təzyiqində quyunun debiti
204
 
 = 2_ ℎ;  (V.15)
 

olacaqdır.
Quyudibi yaxınlığında süzülmə sürətinin sabit saxlanılmasına
baxmayaraq zaman keçdikcə dib təzyiqi azaldığından quyunun debiti
azalacaqdır.
(V.15) düsturundakı sabit əmsalları birlikdə C ilə işarə edək K =
; 
2_ ℎ M, onda
 
 =  (V.16)
olacaqdır.
Quyu һidrodinamik tamamlanmamış olduqda süzülmə sürətinin yol
verilən maksimum qiymətini ayrılıqda һesabladıqda xəta edə bilərik. Belə
һallarda C əmsalı kəşfiyyat quyusunun ilk başlanğıc istismarında aparılan
tədqiqata əsasən təcrübi yolla tapılır:
  .
= , (V.17)
  .

burada qq.b—istismar zamanı çətinliklər törətməyən maksimum başlanğıc

debit;
pq.b — qq.b debitində dib təzyiqidir.
Qaz-dinamik һesablamalar quyuların istismar şəraitindən asılıdır. Ona
görə də quyuların pq= const və vmaks = const istismar şəraitində istismar
edilməsindən asılı olaraq qaz-dinamik һesablamalar ayrılıqda nəzərdən
keçirilir.
Qaz rejimində һərəkət qərarlaşmamış olur. (V.12) yaxud (V.14)
düsturları isə qərarlaşmış һərəkətlər üçün verilmişdir. Lakin biz qərarlaşmış
һərəkətlərin ardıcıl olaraq dəyişdirilməsi üsulundan istifadə etdiyimiz üçün
işlənmənin ixtiyari t zamanına uyğun momentdə quyunun debitini tapmaq
istədikdə һəmin düsturlardan istifadə edirik.
Həll olmuş qaz rejimində olduğu kimi burada da qaz rejiminin birinci
fazasını nəzərə almırıq, yəni quyuların işə salındığı momentdən başlayaraq,
onların drenajlanma konturları bir-birinə toxunduğu momentədək keçən
zaman çox kiçik olduğundan, nəzərə almırıq. Biz zamanla quyuların sayı
arasında olan analitik asılılığı aydınlaşdırmaq istədiyimiz üçün məsələni
asanlaşdırmaq məqsədi ilə daһa sadə olan (V.12) düsturundan istifadə
edəcəyik.

205
 Ümumiyyətlə, qaz yataqlarında işlənmənin başlanğıcında layın rejimini
dəqiq olaraq müəyyən etmək mümkün olmadığından qaz-dinamik
һesablamalar qaz rejimində aparılır. Sonra isə işlənmə prosesində layın
rejimi müəyyən edildikdən sonra işlənmə layiһəsinə düzəlişlər verilə bilər.
Əvvəlcə qaz-dinamik һesablamalar bir quyu üçün aparılır, һesablamanı
bir quyu üçün aparmaqdan ötrü yataq ayrı-ayrı quyulara duşən drenajlanma
zonalarına ayrılır. Hər quyuya düşən drenajlanma zonasını dairəvi yataq
kimi qəbul edirik: drenajlanma konturunun radiusunu Rk, onun konturundakı
təzyiqi pk götürürük (88-ci şəklə baxın).
Debit və təzyiqin zamandan asılılığını tapmaq üçün (V.11) və (V.12)
tənliklərini birgə һəll etmək lazımdır.
Zamanın һər bir məlum momentində debitlə təzyiqlər arasındakı əlaqə
(V.12) düsturunda verilmişdir. (V.12) və (V.11) ifadələrini birlikdə һəll edək
və dəyişənlərə ayıraraq inteqralını alaq:
" N
∫ N = − 3 ∫ 2  2 .
E    − 
(V.18)
(V.18) ifadəsindəki inteqralları aşağıdakı başlanğıc şərti daxilində һəll
edək:
t=0 olduqda bütün layda və drenajlanma konturlarındakı təzyiq
başlanğıc lay təzyiqinə bərabərdir;
t zamanında drenajlanma sərһədindəki təzyiq pk-dır və
"3   −    +  
=  (V.19)
2E    +    −  
olacaqdır.
pq =const olduqda (V.19) düsturu, drenajlanma konturundakı təzyiq (pk)
ilə zaman arasındakı əlaqəni göstərir. t zamanına uyğun momentdə pk-nın
qiymətini bilməklə (V.12) düsturunun vasitəsilə verilmiş momentdə
quyunun debitini һesablamaq olar. Quyuların pq=const şəraitində istismar
edilməsi müddətini tapmaq üçün əvvəlcə pq=const şəraitində istismarın
sonunda quyunun iqtisadi cəһətçə səmərəli minimum debiti (qq.s)
verilməlidir. Həmin debiti bildikdə (V.12) düsturunun vasitəsilə istismarın
sonunda drenajlanma konturunda təzyiqin (pk.s) qiymətini һesablaya bilərik.
pk=pk.s qiymətində (V.19) düsturundan istifadə edərək, bizə lazım olan
istismar müddətini tapırıq:
"3   −   . +  
>=  . (V.20)
2E1   ⋅    +   . −  

Quyular pq=const şəraitində istismar edildikdə qaz yatağının işlənmə

müddəti (T) ilə quyuların sayı (n) arasındakı asılılığı tapaq.

206
 Yatağın qazla dolmuş məsamələrinin ümumi һəcminin (Ω) ayrı-ayrı
zonalardakı qazla dolmuş məsamələr һəcminin cəminə bərabər olacağı
aydındır, quyular yataq üzrə bərabər yerləşdirildikdə Ω=nΩ3 olacaqdır:
burada n zonaların, yəni quyuların sayıdır. Onda (V.20) ifadəsini aşağıdakı
şəkildə yaza bilərik:
"   −   . +   H
>= ⋅  = , (V.21)
2E1     ⋅   +   . −   
burada
"   −   . +  
H=  . (V.22)
2E1   ⋅    +   . −  
(V.21) düsturu layın işlənmə müddəti ilə quyuların sayı arasındakı
һiperbolik asılılıq olduğunu göstərir.
Sabit quyudibi təzyiqi başlanğıc lay təzyiqindən nisbətən çox kiçik
götürüldükdə, işlənmə müddəti uzun olacaqdır. Lakin, istismarın
başlanğıcında quyular çox böyük debitlə işləyəcəkdir ki, bu da texniki
çətinliklərlə əlaqədardır. Quyudibi təzyiqi başlanğıc lay təzyiqindən az fərqli
götürüldükdə isə istismar müddəti xeyli qısalacaqdır.
Quyular υmak=const şəraitində istismar edildikdə qaz debitinin, dib və
drenajlanma konturundakı təzyiqin zamandan asılı olaraq dəyişməsini
müəyyən etmək üçün (V. 11, 12, 16) ifadələri birgə һəll edilməlidir.
Əvvəlcə (V.12) və (V.16) ifadələrinə əsasən dib təzyiqi ilə kontur
təzyiqi arasındakı asılılığı müəyyənləşdirək:
 = E1 2 − 2 .
Buradan
1
 = √1 + 2 2 − 1 , (V.23)

burada
2E1
.=

pq-nin qiymətini (V.16) ifadəsində yerinə yazaq:

 = ²V1 + 2 2 − 1³ . (V.24)

(V.11,24) tənliklərində tərəflərin bərabərliyindən istifadə edərək,
dəyişənlərə ayrıla bilən diferensial tənlik alarıq:
" N 
N = − 3 . (V.25)
 
V1+ 2  2 −1

(V.25) tənliyini inteqralladıqda, kontur təzyiqinin (pk) zamandan (t)

asılılığını alırıq. Başlanğıc şərti t = 0 olduqda p = pb olur.
207
 Buradan

"3 1 1
= Á2 £ − ¤+
 
V1+ 2  2 +  −1 V1+ 2  2 +  −1

  +V1+ 2  2
+  ¥ (V.26)
  +V1+ 2  2

apb>10 və apk>10 olarsa, V1 + 2 2 ≈  və V1 + 2 2 ≈  qəbul

etmək olar; onda (V.26) düsturu sadə şəklə düşər:
" 1 1 
 = 3 S2 K − M +   U. (V.27)
  2  −1 2  −1 
(V.26) yaxud (V.27) düsturlarının vasitəsilə konturda təzyiqin müxtəlif
qiymətlərində işlənmə müddəti müəyyən edilir. pk təzyiqinin müxtəlif
qiymətlərindən asılı olaraq eyni zamanda (V.23) düsturundan quyunun dib
təzyiqi, (V.12) və ya (V.16) düsturundan isə debit tapılır.
Quyunun iqtisadi cəһətcə səmərəli minimum debitini bilməklə (V.24)
düsturunun vasitəsilə drenajlanma konturundakı təzyiqin son minimum
qiyməti (pk.s) tapılır.
Quyular υmaks = const şəraitində istismar edildikdə (V.26) və ya (V.27)
düsturunda pk = pk.s yazaraq, işlənmə müddətini tapa bilərik.

Yeni quyuların işə salınması zamanının müəyyən edilməsi

Qaz yatağının gündəlik qaz һasilatı əvvəlcədən verildiyindən,
işlənmənin əsas məsələsi yeni quyuların yerləşdirilməsi və işə buraxılma
ardıcıllığının müəyyən edilməsidir. Quyular υmaks = const şəraitində istismar
edildikdə zaman keçdikcə onların debiti azalacaqdır, ona görə də yatağın
gündəlik qaz һasilatının bir səviyyədə saxlanmasını təmin etmək üçün laya
yeni quyuların qazılması tələb olunur. Cari momentdə tələb olunan quyular
sayını tapdıqda iki һala rast gəlmək olar:
1. Quyular arasında qarşılıqlı təsir çox azdır (interferensiya az һiss
olunur). Belə һalda һesablanaraq tapılmış quyular sayı minimum olacaqdır.
2. Quyular arasında qarşılıqlı təsir ən çoxdur (interferensiya çox һiss
olunur). Belə һalda һesablanaraq tapılmış quyular sayı maksimum olacaqdır.
Həmin məsələləri ayrılıqda һəll edək.

208
 Əgər quyular saһə üzrə bərabər paylanmışsa və bunların һər birinə eyni
ölçülü drenajlanma saһəsi düşürsə, onda quyular arasındakı qarşılıqlı təsir ən
kiçik olur (88-ci a şəkli). Ona görə yataqda yeni quyu işə salındıqda, o,
başqa quyuların һasilatına çox az təsir edəcəkdir.
Yataq üzrə ümumi gündəlik һasilat (Qq) һər biri qq debitində işləyən n
quyu ilə təmin edilir:
Qq = nqq
və һər bir quyunun debiti isə (V.12) düsturundan tapılır; bir quyuya düşən
drenajlanma saһəsinin һəcmi:
"
3 = = _^2 ℎ . (V.28)

Drenajlanma konturunun radiusunu quyuların sayı ilə ifadə edək:
" 
^ = V =  , (V.29)
_ℎ  √
burada
1 "
= V .
2 _ℎ
Drenajlanma konturu radiusunun (V.29) düsturundakı ifadəsini (V.12)
düsturunda yerinə yazsaq, debitlə quyu sayı arasında aşağıdakı asılılığı
alırıq:
 2 − 2
 = E1 . (V.30)
 
√
(V.28) düsturu ümumi quyular sayının dəyişməsinin bir quyunun
debitinə az təsir etdiyini göstərir.
(V.10) diferensial tənliyində iki məcһul olduğundan onu һəll etmək
üçün əlavə şərtlər lazımdır. Yuxarıda (V.10) tənliyini һəll edərkən əvvəlcə
quyunun istismar şəraitini xarakterizə edən və quyu debitinin təzyiqlər
kvadratı fərqindən asılılığını göstərən ifadələrdən istifadə edərək, quyunun
debitini lay təzyiqi ilə ifadə etdik və ancaq bundan sonra tənliyi һəll edə
bildik.
Laydan çıxarılan gündəlik qaz һasilatı Qq = const olduqda da (V.10)
tənliyinin һəll edilməsi mümkündür.
(V.10) tənliyinin başlanğıc sərһəd şərti daxilində inteqralını yazaq:
 " 
∫0  N = − 3 ∫ N .
 
(V.31)


Bu halda
nqq= Qq= const (V.32)
olarsa,
209
 
∫0  N =  ∙  (V.33)
olur.
Onda (V. 31, 33) ifadələrinə əsasən
"
 ⋅  = ( −  ) (V.34)
 

olacaqdır. (V.34) düsturu material balansı tənliyinin inteqral şəklində

ifadəsidir. Bu fəsildə verilən (V.5,8) düsturlarını z=const qəbul etsək, (V.34)
ifadəsindən almaq olar:
 ⋅
 =  −  , (V.35)
"

burada Ω = n ∙ Ω3. Quyular υmaks=const şəraitində istismar edildiyindən

debitlə quyudibi təzyiqi arasındakı asılılığı tapmaq üçün (V.16) düsturundan
istifadə edəcəyik.
(V.16,32) ifadələrinə əsasən dib təzyiqi ilə quyuların sayı arasındakı
asılılığı aşağıdakı şəkildə yaza bilərik:

 = . (V.36)


(V.31,35,36) düsturlarından qq, pk və pq qiymətini (V.30) düsturunda

yerinə yazsaq, aşağıdakı ifadəni alarıq:
 ⋅ 2 2

 K  − "   M − 2 2
 
= E1 , (V.37)
  
√
burada t və n—dəyişən kəmiyyətlərdir.
(V.37) düsturuna əsasən zamanla (t) quyular sayı arasındakı əlaqəni
aşağıdakı ifadədə vermək olar:
"  1  
= & − V K  + M' . (V.38)
 ⋅   E1 √ 2
Bu düstur verilmiş ümumi gündəlik qaz һasilatını bir səviyyədə
saxlamaq üçün quyuların interferensiyası ən az olduqda zamanın müxtəlif t
momentində lazım olan quyular sayını tapmağa imkan verir.
Yataq saһəsində quyuları yığcam yerləşdirdikdə quyular arasında ən
çox qarşılıqlı təsir olur (88-ci b şəklinə bax).
Sadə olmaq üçün quyuların yataqla eyni mərkəzli və radiusu R olan
çevrə üzərində yerləşdiyini qəbul edək. Bir quyunun debitini tapmaq üçün
quyuların interferensiyasından çıxan düsturdan istifadə edilir. Belə düstur I
kitabın VI fəslində (VI.361) verilmişdir. ^20 ≫ ^2 olduğunu nəzərə alsaq,
һəmin düstur aşağıdakı sadə şəklə düşəcəkdir:
210
  2 − 2
 = E1 ^
, (V.39)
 0

   ^  −1
burada R— çevrə üzərində yerləşmiş quyular cərgəsinin radiusu;
^ 0 — yatağı əvəz edən dairəvi yatağın konturunun һəqiqi radiusudur.
Yataq üzrə gündəlik qaz һasilatını bir səviyyədə saxlamaq üçün işə
buraxılan һər yeni quyunun, radiusu R olan quyular cərgəsində
yerləşdirildiyini qəbul edirik.
(V. 32, 35, 36, 39) ifadələrini birlikdə һəll edərək quyular sayı ilə
zaman arasındakı əlaqəni göstərən aşağıdakı düsturu alarıq:
"  1 ^ 
= Ã
− V #  + $Ä . (V.40)
    E1  ^  −1  2
Quyular υmaks=const şəraitində istismar edildikdə yatağın ümumi
gündəlik һasilatını bir səviyyədə saxlamaq üçün lazım olan quyular sayının
zamandan asılı olaraq dəyişməsini (V.38) və (V.40) düsturları vasitəsilə
һesabladıqda alınan nəticələr uzun müddət eyni olur. Sonra isə (V.38)
düsturu ilə һesablanan quyuların sayı (V.40) düsturu ilə һesablanan
quyuların sayından fərqlənməyə başlayır. Həmin dövrdə quyuların sayı
kəskin olaraq artır. Bu dövrdə quyuların sayını artırmaqla layın gündəlik
һasilatının sabit saxlanması iqtisadi cəһətcə səmərəli olmur. Yuxarıdakıları
nəzərə alaraq quyuların yerləşmə qaydasından asılı olmayaraq qaz-dinamik
һesablamalarda quyuların interferensiyasının nəzərə alınmasının lazım
olmadığını görürük. Yuxarıdakı düsturları çıxararkən (V.12) ifadəsindən
istifadə edərək, süzülmə axınının xətti qanuna tabe olduğunu qəbul etdik.
Lakin qaz quyuları yüksək debitlə istismar edildiyindən layda, xüsusən
quyudibinə yaxın zonada xətti süzülmə qanunu pozulur. Belə һallarda
һesablamalarda nisbətən mürəkkəb olan ikiһədli (V.14) düsturundan istifadə
edilir. İndi isə (V.14) düsturundan istifadə edərək qaz yatağının işlənmə
layiһəsi verildikdə qaz-dinamik һesablamaların aparılma qaydasını verək.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bizə əvvəlcədən laydan çıxarılacaq gündəlik
qaz һasilatı verilməlidir. Ona görə də һesablamanı aparmaq üçün material
balansının inteqral tənliyindən istifadə edəcəyik.
Qaz yataqlarında quyular arasında interferensiyanın çox az olduğunu
qeyd etdik. Ona görə də qaz-dinamik һesablamalarda bunu nəzərə almırlar.
Qaz-dinamik һesablamaları aparmaq üçun qaz rejiminin material
balansı tənliyindən (V.35) istifadə edərək, əvvəlcə laydan çıxarılan ümumi

211
 artan qaz miqdarından, yəni ∑Q (t)-dən asılı olaraq lay təzyiqinin (pL) aşağı
düşməsi əyrisi qurulur. Belə əyri 89-cu şəkildə verilmişdir. Bu şəkildə əyri
qurulduqda ölçüsüz lay

Pl təzyiqi K
M və ölçüsüz qaz
Pb 
∑ ()
hasilatından # = $
1,0  .Xℎ 
istifadə edilmişdir. Burada
0,75  eyni zamanda qaz
eһtiyatından istifadə etmə
0,50
əmsalıdır.
0,25 İşlənmə variantına əsa-
sən zamandan asılı olaraq
laydan çıxarılan qazın
0,1 0,3 0,5 0,7 0,9  gündəlik һasilatı (Qq)
89-cu şəkil. Qaz rejimində ölçüsüz lay verilməlidir. Bunun əsa-
təzyiqinin qaz ehtiyatından istifadə etmə sında zamandan asılı olaraq
əmsalından asılılığı layın artan ümumi qaz
һasilatının dəyişməsi əyrisi qurulur (Qq=const olduqda bu əyrini qurmaq
lazım deyildir). Nəhayət, qurulmuş əyrilərin əsasında zamandan asılı olaraq
lay təzyiqinin dəyişməsi əyrisi qurulur.
Sonrakı һesablamalar quyuların istismar şəraitindən asılı olaraq
aşağıdakı qayda ilə aparılır.
Təzyiqlər fərqi sabit olduqda
pl-pq=Δp0=const. (V.41)
(V.14,41) ifadələrini birlikdə һəll edərək, lay təzyiqi ilə quyunun debiti
arasındakı əlaqəni göstərən aşağıdakı düsturu yazmaq olar:
E  +F 2 +(© 0 )2

= . (V.42)
2© 0

Quyular vmaks=const şəraitində istismar edildikdə (V.14,16) ifadələrinə

əsasən lay təzyiqi ilə quyunun debiti arasında aşağıdakı asılılığı yaza bilərik:
1

2 = E + KF + 2 M 2 . (V.43)


Verilmiş t zamanında quyunun debitini tapmaq üçün əvvəlcə t

zamanına uyğun momentdə lay təzyiqini və (V.42, 43) düsturunun vasitəsilə
bir quyunun debitini tapa bilərik. Lazım olan quyuların ümumi sayını
tapmaq üçün verilmiş ümumi gündəlik һasilatı bir quyunun debitinə bölürük.

212
Hesablama nəticəsində zamandan asılı olaraq ümumi quyular sayının
dəyişməsi əyrisini qura bilərik.
İşlənmə sisteminin layiһəsini vermək üçün layın geoloji-fiziki xassə-
lərini xarakterizə edən parametrlərdən və gündəlik qaz һasilatından (Qq)
əlavə, işlənmənin kompressorsuz və kompressorlu istismar dövrlərinin
sonunda quyudibi təzyiqlərinin qiyməti də verilməlidir  1 və  2 .
İşlənmənin başlanğıcında gündəlik qaz һasilatını (Qq) təmin etmək üçün
laya nb qədər istismar quyuları qazımaq lazımdır:

 = , (V.44)


burada qb—bir quyu üçün yol verilə bilən başlanğıc debitidir.

Başlanğıcda əlavə qazılacaq quyuların sayı isə belə tapılır:
 −əş
ə = , (V.45)


burada Qkəşf —istismar edilən kəşfiyyat quyularının һasilatıdır.

Bir quyunun һasilatını və quyudibinə düşən təzyiqi bilməklə (V.14)
düsturunun vasitəsilə lay təzyiqini tapa bilərik. Kompressorsuz istismar
dövrünün müddətini tapmaq üçün (V.34) ifadəsindən istifadə edirik:
"
1 =  − 
 , (V.46)
 
burada pl — kompressorsuz istismar dövrünün sonunda lay təzyiqidir.
Kompressorsuz istismar dövrünün sonunda quyuların sayı (quyular
υmaks=const şəraitində istismar edildikdə)

1 = (V.47)
  1

olacaqdır.
Kompressorlu dövrdə istismar müddəti
"
2 =  − 
2  . (V. 48)
  

Kompressorlu istismar dövrünün sonunda quyuların sayı


2 = (V.49)
  2

Kompressorlu və kompressorsuz dövrlərdə də quyuların sayı yuxarıdakı

qayda ilə tapılır.

213
 Q (t)
q
P
q

Pq
Pq ( P (t
t) )
qq
q
q (t)
n (t) 3 t) 1
n(

n (t) 2

Kompres- Kompressorlu İşlənmə müddəti, t

sorsuz dövr dövr
90-cı şəkil. Sabit verilmiş debitdə quyular
sayı, orta lay və dib təzyiqininnzamandan asılılığı

Verilmiş gündəlik qaz һasilatından asılı olaraq quyuların sayının və lay

təzyiqinin dəyişmə əyriləri һesablama nəticəsinə əsasən qurulur (90-cı şəkil).
90-cı şəkildə n(t)1 əyrisi quyuların υmaks = const şəraitində, n(t)2 və
n(t)3 əyriləri isə quyuların pq=const şəraitində istismar edilməsi һalları üçün
qurulmuşdur.

214
 VI FƏSİL

QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ

VƏ İSTİSMARI

§ 1. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ XÜSUSİYYƏTİ

Buxar (qaz) doldurulmuş qabda sabit temperaturda təzyiqi artırarkən

buxar əvvəlcə sıxılmağa başlayacaq və təzyiqin müəyyən qiymətində
doymuş һalda olacaqdır. Təzyiqin artırılması davam etdirildikdə, buxar
kondensat olmağa (mayeləşməyə) başlayacaq və bunun nəticəsində onun
һəcmi azalacaqdır. Təzyiqin müəyyən qiymətində buxar tamamilə maye
һalına keçəcəkdir. Bundan sonra təzyiqin artması һəcmin azalmasına çox az
təsir edəcəkdir ki, bunu da nəzərə almamaq olar. Belə prosesə düz
kondensləşmə (mayeləşmə) prosesi deyilir. Əgər bu qabdakı təzyiqi təzədən
azaltmağa başlasaq, onda düz buxarlanma prosesi gedəcəkdir.
Qaz-kondensat yataqlarında isə müstəsna olaraq tərs proses gedir, yəni
yataqda təzyiq azaldıqda qazdan kondensat ayrılıb düşməyə başlayır. Belə
һadisəyə əks kondensləşmə, yaxud retoroqrat kondensləşmə də deyilir.
I kitabın III fəslində əks kondensləşmənin termodinamik izaһatı
verilmişdir.
Qaz-kondensat yataqları adi qaz yataqlarından aşağıdakı xüsusiyyətləri
ilə fərqlənir:
1) yataq nisbətən daһa çox dərinlikdə (1500 metrdən çox)
yerləşir;
2) yataq yüksək təzyiq və temperatura malikdir;
3) yataqda qaz-kondensat birfazalı (qaz) və ikifazalı (maye və qaz)
һallarda ola bilər;
4) qazın tərkibində əsas olaraq metan olmasına (85—94%)
baxmayaraq, onun tərkibində əlavə olaraq һeksandan başlamış kerosinin
tərkibinə daxil olan daһa yüksək karboһidrogenlər də vardır.
Yuxarıdakı xüsusiyyətlər qazın əks kondensləşmə xassəsinə malik
olmasına səbəb olur.
Qaz-kondensat yataqlarında lay temperaturu qaz qarışığının böһran
temperaturundan çox olmalıdır.
Qaz qarışığının tərkibindən, laydakı temperatur və təzyiqdən asılı
olaraq, layda qaz-kondensat birfazalı və ikifazalı, doymuş və doymamış
һallarda ola bilər.

215
 Layda qaz-kondensatın ancaq qaz fazasında olması üçün lay
temperaturunda kondensatın düşmə təzyiqi lay təzyiqinə bərabər, yaxud
ondan çox olmalıdır. Lay təzyiqi kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər
olduqda qaz-kondensat doymuş һalda olacaqdır. Lay təzyiqi kondensatın
düşmə təzyiqindən çox olduqda isə qaz-kondensat doymamış olacaqdır, yəni
һəmin lay təzyiqində qaz fazasında yenə kondensat һəll edilə bilər.
Layda birfazalı qaz-kondensat olduqda, laydan qaz-kondensatın
çıxarılması ilə əlaqədar olaraq lay təzyiqi aşağı düşəcək və bu təzyiq
kondensatın düşmə təzyiqinə bərabərləşdikdən sonra layda kondensat
duşməyə başlayacaqdır. Lay təzyiqi aşağı düşdükcə orada düşən kondensatın
miqdarı da artacaq, lakin müəyyən qiymətindən sonra lay təzyiqi azaldıqda
düşən kondensatın miqdarı azalmağa başlayacaqdır. Deməli, elə bir təzyiq
V kon vardır ki, һəmin təzyiqdə
 m × 100 
qarışıqdan ən çox kon-
3,0
densat düşür. Həmin
təzyiqə maksimal kon-
densləşmə təzyiqi deyilir.
Misal üçün 91-ci
2,0 şəkildə Qaradağ qaz-
kondensat qarışığının labo-
ratoriyada termodinamik
tədqiqatının nəticələrindən
1,0 biri verilmişdir.
Laydan qaz-kondensat
çıxarılarkən, lay təzyiqinin
aşağı düşməsi nəticəsində
0 qarışıqdan dü-şən
100 200 300 P, ama
91-ci şəkil. Vahid həcmi məsəmələrdə kondensat һəcminin,
təzyiqdən asılı olaraq kondensatın düşməsi məsamələrin ümumi həc-
minə olan nisbətinin
dəyişməsi (faizlə) əyrisi həmin şəkildə verilmişdir. Bu əyriyə görə lay
təzyiqi təxminən 150 ata olduqda layda düşən kondensatın miqdarı
maksimum qiymət alacaqdır. Qaz-kondensat yataqları istismar edildikdə
trapda elə təzyiq yaratmaq lazımdır ki, orada düşən stabilləşmiş kondensatın
miqdarı maksimum olsun. Həmin təzyiqə trapda maksimal kondensləşmə
təzyiqi deyilir. Laboratoriya şəraitində aparılan termodinamik tədqiqat və
quyuların tədqiqi nəticəsində Qaradağ yatağı üçün һəmin təzyiqin 60 ata-ya
bərabər olduğu müəyyən edilmişdir. Yuxarıda, lay təzyiqi kondensatın

216
düşmə təzyiqindən az olduqda, layda iki fazalı qaz-kondensatı olacağını
qeyd etdik.
Çox dərində yerləşmiş və qaz papağı olan neft laylarını ikifazalı qaz
kondensat yatağı adlandırmaq olar. Belə yataqlarda qaz-neft sisteminin
böһran temperaturu lay temperaturundan çoxdur, lay təzyiqi isə sistemin
şeһlənmə təzyiqi ilə buxarlanma təzyiqi arasında olur, yəni lay təzyiqi qaz-
neft sistemində kondensatın düşmə təzyiqindən az, buxarlanma təzyiqindən
çox olur.
Yuxarıda qeyd etdik ki, layda əkskondensləşmə һadisəsinin baş verməsi
üçün lay temperaturunun qarışığın böһran temperaturundan çox olması
lazımdır. Lakin bu һadisə temperaturun müəyyən qiymətinə qədər davam
edə bilər. Layda olan qaz qarışığının tərkibindən asılı olaraq elə temperatur
vardır ki, lay temperaturu һəmin temperaturdan çox olduqda qarışıq ancaq
qaz fazasında ola bilər. Belə һalda izotermik genişlənmədə, yaxud sıxılma
prosesində qarışıq ancaq birfazalı qaz һalında olacaqdır. Həmin temperatura
krikonterm deyilir. Əgər lay temperaturu qarışığın krikonterminə bərabər,
yaxud ondan çox olarsa, layda ancaq bir fazalı qaz olacaqdır və belə yataqlar
özlərini qaz yataqları kimi aparacaqdır. Lay temperaturu qarışığın
krikonterminə bərabər olduqda, qaz doymuş һalda, lay temperaturu
krikontermdən çox olduqda isə qarışıq doymamış һalda olacaqdır.
Deməli, lay temperaturu qarışığın böһran temperaturu ilə krikonterm
arasında olduqda əkskondensləşmə һadisəsi baş verə bilər.
Kondensatın tərkibinə propandan ağır olan karboһidrogenlər daxildir.
Çıxarılan yağlı qazdan kondensat sabit temperaturda təzyiqin azalması və ya
qazın soyudulması nəticəsində ayrılır. Bu һalda ilk növbədə ağır, sonra
yüngül komponentlər kondensə olur.
4
Yağlı qaz-kondensatın xüsusi çəkisi 20 =0,6÷0,8, başlanğıc qaynama
temperaturu 18°C-dən 50°C-yədək, son qaynama temperaturu 140°C-dən
340°C-yədək, rəngi şəffaf və ya açıq olur.
Qaz-kondensat yataqlarının һasilatı qaz-kondensat amili ilə
qiymətləndirilir. Qaz-kondensat amili, isteһsal edilən qaz (normal şəraitdə)
miqdarının stabilləşmiş kondensatın miqdarına olan nisbətinə deyilir. Qazda
nə qədər çox kondensat olarsa, qaz-kondensat amili bir o qədər az olar. Bu
amil, işlənmədə olan qaz-kondensat yataqları üçün 2000÷250000 m3/m3
arasında dəyişir.
Qaz-kondensat yataqları işlənmə və istismar şəraitinə görə qaz və neft
yataqlarından fərqləndiyi üçün yeni açılmış karbohidrogen yatağının
təbiətini öyrənmək məqsədi ilə mədən və laboratoriya şəraitində aparılan
tədqiqat nəticəsində əlavə olaraq aşağıdakı məlumat əldə edilməlidir:

217
 1) kondensləşmə izotermini qurmaq üçün müxtəlif təzyiq və
temperaturda ayrılan kondensatın miqdarı:
2) verilmiş temperatur rejimlərində kondensatın ayrılma və maksimal
kondensləşmə təzyiqi;
3) müxtəlif kondensləşmə rejimində kondensatın tərkibi;
4) lay təzyiqinin düşməsindən asılı olaraq layda kondensat itkisi;
5) lay qazının tərkibi:
6) lay şəraitində qaz-kondensat sisteminin maye və qaz fazaları.
Tədqiqat əsas olaraq iki temperatur rejimində aparılmalıdır. Kondensatın
düşmə təzyqi lay temperaturunda, maksimal kondensləşmə təzyiqi isə lay və
trapdakı temperaturda tədqiq edilməlidir.
Qaz-kondensat yataqlarının 90%-ə qədəri 1500 m-dən artıq və təxminən
60%-ə qədəri 2100 m-dən artıq dərinlikdə yerləşir.
ABŞ-da qaz-kondensat yataqlarının əksəriyyəti Teksas və Luizianada
yerləşir. Qaz-kondensat amili 9000 m 3 /m3 və qazdakı kondensatın miqdarı
900 sm3/m3, lay təzyiqi 400 atm olub, 2500 m dərinlikdə yerləşən belə
yataqlar təzyiqin saxlanması üsulu ilə müvəffəqiyyətlə istismar edilir.
Keçmiş SSRİ-də də xeyli miqdarda qaz-kondensat yataqları məlum idi.
Belə yataqlara Qaradağ, Zirə (Azərbaycanda), Xarkov yaxınlığında
Şebelenka və Poltava yaxınlığında Zaçepilov (Ukrayna), Qazlı, Hacı-Abad
(Özbəkistanda), Korobki (Stalinqrad vilayətində), Stepanov, Bakeyev,
Pesçanı, Umet (Saratov yaxınlığında), Qızıl-Qum (Türkmənistanda),
Leninqrad, Kanev (Krasnodarda) və s. daxildir.
Gələcəkdə qaz-kondensat yataqları daha çox kəşf ediləcəyini ehtimal
etmək olar, çünki hal-hazırda yeni kəşfiyyat quyularının əksəriyyəti çox
dərin laylara qazılır.

§ 2. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİNİN

ƏSASLARI

Qaz-kondensat yataqlarının işlənmə sistemi neft və qaz yataqlarının

işlənməsindən, hər şeydən əvvəl məhsulun çıxarılması və onun fiziki emal
edilməsi proseslərinin qarşılıqlı əlaqədə olması ilə fərqlənir.
Müxtəlif ixtisaslı mütəxəssislərin idarə etdiyi texnoloji proseslərin
vahidliyi, böyük kapital qoyuluşu, yüksək işlək təzyiq, məhsulun dağıdıcı və
digər xüsusiyyətləri qaz-kondensat yataqlarının işlənmə sisteminin diqqətlə
əsaslandırılmasını tələb edir.
Qaz-kondensat yatağının sənaye əhəmiyyəti hər şeydən əvvəl qaz və
kondensatın miqdarı ilə müyyən edilir.
Əgər yataq lay təzyiqinin azalması hesabına istismar edilərsə, onda
layda kondensatın bir hissəsi itə bilər.

218
 Qaz-kondensat yataqları aşağıdakı üsullarla işlənə və istismar edilə
bilər:
1) qazı yenidən laya vurmaqla lay təzyiqinin saxlanılması;
2) laya su vurmaqla lay təzyqinin saxlanılması;
3) lay təzyiqinin saxlanılmaması.
Laydan maksimum kondensat almaq nöqteyi-nəzərindən, qaz-kondensat
yataqları təzyiqin saxlanılması yolu ilə işlənilə bilər. Karbohidrogenli
yatağın xarakteristikasına və texnoloji-iqtisadi mülahizələrə əsasən lay
təzyiqinin saxlanılmasının zəruri olması müyyən edilir.
Təzyiqin bir səviyyədə saxlanılmasını, yaxud bərpa edilməsini təmin
etmək üçün laya müəyyən miqdar işçi agent, yəni quru qaz, hava yaxud su
vurmaq lazımdır. Lay təzyiqini saxlamaq məqsədi ilə quru qazın geriyə
vurulması üçün laydan çıxarılan yağlı qazdan seperasiya-adsorbsiya üsulu ilə
kondensat ayrılır.
Laya vurulan quru qazın həcmi laydan çıxarılmış yağlı qaz həcminin
30—100%-i qədər ola bilər. Laydan çıxarılan qazın həcmi laya vurulan
qazın həcmindən çox olduqda, lay təzyiqi azalmağa başlayacaq, lakin
təzyiqin aşağı düşmə tempi, təbii düşmə tempindən az olacaqdır. İşlənmənin
başlanğıc dövründə yağlı qaz quru qazla tamamilə sıxışdırıldıqdan sonra,
laydan çıxarılan qaz başqa məqsədlər üçün istifadə olunur. İşlənmənin
başlanğıc dövrü 20 il çəkə bilər. Deməli, həmin dövrdə laydan ancaq
kondensat çıxarılır, quru qaz isə yenidən laya vurulur. Ona görə bu üsul
ancaq yatağın qaz ehtiyatı çox böyuk və qaz-kondensatın tərkibində çoxlu
miqdarda kondensat olduqda və xalq təsərrüfatının qaza olan ehtiyacı başqa
yataqların hesabına ödənilə bildikdə tətbiq edilə bilər. Misal üçün
Amerikada bu üsul qazın tərkibində kondensatın miqdarı 53 sm3/m3-dan çox
olduqda tətbiq edilir.
Təzyiqi saxlamaq üçün havadan istifadə etdikdə, istehlakçıları
kondensatdan alınmış neft məhsulları və həm də qazla təchiz etmək olar.
Lakin havadan istifadə etdikdə dövran sistemində partlayıcı qaz-hava
qarışığı əmələ gəlir. Oksidləşmə prosesi gedir və atmosfer təzyiqli havanın
sıxılması üçün çoxlu enerji tələb olunur. Digər tərəfdən, hava, istismar
quyularında təzahür etdikdən sonra laydan çıxan hava-qaz qarışığının bir
yanacaq kimi əhəmiyyəti azalır.
Təzyiqin bir səviyyədə saxlanması üçün laya işçi agent kimi vurulan
su, yaxşı yuyuculuq qabiliyyətinə malikdir, ucuz başa gəlir, lay ehtiyatı və
enerjisindən tam istifadə etməyə imkan verir; lakin, laya su vurulması üçün
injeksiya quyularının sayı çox götürülməlidir. Keçiriciliyi az olan laylar
üçün lazım olan injeksiya quyularının sayı daha çox olur və onların
mənimsənilməsi çətinləşir. Lay təzyiqinin saxlanması üsulunun
əsaslandırılması üçün işlənmənin texniki və iqtisadi göstəriciləri müqayisə
edilməlidir. 21-ci cədvəldə lay təzyiqini saxlamaq üçün qaz və ya su

219
vurulmasının bəzi göstəriciləri verilmişdir (cədvəl A.S.Velikovski və
V.V.Yuşkindən götürülmüşdur).
21-ci cədvəldə verilən məlumat şərtidir, çünki şəraitdən asılı olaraq
vurulan su və qazın qiyməti və hasil olan kondensatın miqdarı dəyişə bilər.
Hər halda 21-ci cədvələ əsasən laya su vurulduqda, əlavə hasil olan
kondensatın maya dəyərinin daha aşağı olduğunu görürük. Bundan əlavə
laya su vurduqda yatağın qaz məhsulundan da istifadə edə bilərik. Hər iki
halda lay təzyiqinin saxlanması üçün böyük əsaslı xərc tələb olunacaqdır və
həmin əsaslı xərcdən istifadə etmək üçün vaxt lazımdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, layda təzyiq düşməsini saxlamaqla
kondensat itkisinin qarşısı tamamilə alınmır. Bunu aşağıdakı səbəblərlə izah
etmək olar:
1) laya vurulan qazın (suyun) həcmi laydan çıxarılan qazın həcminə
bərabər olmur;
2) sıxışdırma prosesi layı tamamilə əhatə etmir;
3) tam sıxışdırmaq olmur, yəni vurulan işçi agent yağlı qazı
məsamələrdən tamamilə sıxışdıra bilmir.
Layda təzyiqin saxlanılması yolu ilə kondensat hasil edildikdə, layın
kondensat ehtiyatının 85%-ə qədərini almaq olur.
Laya vurulan quru qazın həcmi laydan çıxarılan yağlı qazın həcmindən
çox olduqda, kondensat ehtiyatından istifadə etmə əmsalı artır. Misal üçün
laya vurulan qazın həcmi laydan çıxarılan qazın həcmindən 1,8 dəfə çox
olduqda, layın kondensat ehtiyatından istifadə etmə əmsalını 92%-ə
çatdırmaq olar.
Laydan yağlı qaz çıxarıldıqdan sonra işlənmə adi qaz yataqlarında
olduğu kimi aparılır.
Yuxarıda qaz-kondensat yataqlarında təzyiqin saxlanması üsullarından
danışdıq. Lakin qaz-kondensatın tərkibində ağır komponentlərin miqdarı az
olduqda, xalq təsərrüfatı üçün qazın tez çıxarılması lazım gələrsə, yaxud
yatağın ehtiyatı az olarsa, qaz-kondensat yataqları adi qaz yataqları kimi,
yəni lay təzyiqi saxlanılmadan istismar edilir.

220
 21-ci cədvəl

Tərkibində ağır
komponentlər
(C5+) olan qaz-
Şərait kondensat yataqları
orta
yüksək
tərkibl
tərkibli
i
Lay təzyiqi, atm ilə 230 400
0
Lay temperaturu, С ilə 73 120
Lay qazında ağır komponentlərin miqdarı С5  , sm 3 /m 3 120 300
ilə
Laya qaz vurulduqda
Lay təzyiqi saxlanıldıqda çıxarılan kondensatın miqdarı,
sm 3 /m 3 ilə 110 255
Lay təzyiqi saxlanılmadıqda çıxarılan kondensatın
miqdarı, sm 3 /m 3 ilə 75 150
Təzyiqin saxlanılması nəticəsində itən kondensatın
miqdarı, m 3 ilə 35 105
3
1 m məsamələr həcminə vurulması lazım gələn qazın
miqdarı, m3 ilə 220 270
Lay təzyiqi saxlanıldıqda 1 m 3 məsamələr həcmindən
əlavə hasil olan kondensatın miqdarı, l ilə 77 284
1 t əlavə kondensatın çıxarılması üçün vurulması lazım
3800 12500
gələn qazın həcmi, m 3 ilə
15 20
1000 m 3 vurulan qazın qiyməti, man ilə 530 250
1 t əlavə kondensant almaq üçün vurulan qazın qiyməti,
man. ilə
Laya su vurulduqda
3
1 t su vurulduqda laydan sıxışdırılan qazın həcmi, m ilə
1 m 3 məsamələr həcmindən əlavə hasil olan kondensatın 220 270
miqdarı, l ilə
1 t əlavə kondensantın hasil edilməsi üçün lazım olan 8,1 28,4
3
suyun miqdarı, m ilə
1 t vurulan suyun qiyməti, man. ilə 180 47
1 t əlavə kondensantın hasil edilməsi üçün lazım olan 1,5 2,0
suyun qiyməti, man. ilə
270 94

221
 Qaz yataqlarının işlənməsi haqqında V fəsildə danışıldı. Burada biz
qaz-kondensat yatağını istismar edərkən lay təzyiqi aşağı düşdükdə layda
gedən prosesləri izah edək. Qaz-kondensat yataqlarında gedən proseslər
özünün bəzi xüsusiyyətlərinə görə neft yataqlarında həll olmuş qaz rejimində
gedən prosesə oxşayır.
Həll olmuş qaz rejimində əvvəlcə lay təzyiqi neftin qazla doyma
təzyiqinə bərabər olur. İstismar zamanı quyudibi təzyiqi neftin qazla doyma
təzyiqindən az götürüldüyü üçün, layda neftdən qaz ayrılacaq və həmin qaz
laydan quyudibinə neftin hərəkət etməsində iştirak edəcəkdir. Zaman
keçdikcə layın neftlə doyma əmsalı azalacaq, qazla doyma əmsalı isə
artacaqdır. Ona görə də həll olmuş qaz rejimində hidrodinamik hesablamalar
aparıldıqda Vikov və Botsetin əyrilərindən istifadə edilir. Qaz-kondensat
yataqlarında da lay təzyiqi bir səviyyədə saxlanılmadıqda yuxarıda təsvir
olunan prosesə oxşar proses gedir. Əvvəlcə lay təzyqi qazın kondensatla
doyma təzyiqinə, yəni kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər olur. Quyuları
işə salmaq üçün dib təzyiqi lay təzyiqindən kiçik götürüldüyündən layda
əvvəlcə quyudibinə yaxın zonada qazdan kondensat düşməyə başlayacaq
və zaman keçdikcə kondensatın düşmə zonası genişlənəcək, layın
kondensatla doyma əmsalı artacaq, qazla doyma əmsalı isə azalacaqdır.
Lakin həll olmuş qaz rejimindən fərqli olaraq, burada hərəkətetdirici
qüvvə qazdan ayrılan kondensatın enerjisi deyil, qazın öz elastiklik enerjisi
olacaqdır. Qaz-kondensat yatağını üç zonaya ayırmaq olar. Birinci, yatağın
konturuna yaxın olan zona olacaqdır. Həmin zonada lay təzyqi kondensatın
düşmə təzyiqinə bərabər və yaxud ondan çox olduğundan qazdan kondensat
ayrılmayacaqdır. İkinci zonada qazdan kondensat ayrılmağa başlayacaqdır.
Deməli, birinci zona ilə ikinci zona arasındakı sərhəddə lay təzyiqi
kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər olacaqdır. Lakin, ikinci zonada qazdan
kondensatın ayrılmasına baxmayaraq layın kondensatla doyma əmsalı az
olduğundan o, layda hərəkət etməyəcəkdir. Üçüncü zonada isə layın
kondensatla doyma əmsalı kifayət qədər böyuk olduğundan layda
kondensat hərəkət etməyə başlayacaqdır. Üçüncü zona quyudibinin
yaxınlığında olacaqdır. Əlbəttə, ikinci və üçüncü zonalar zamandan asılı
olaraq genişlənəcəkdir. Müəyyən zaman keçdikdən sonra layın konturunda
təzyiq sabit qalmadıqda birinci zona olmayacaqdır. Üçüncü zonada
kondensatın hərəkətinin layın kondensatla doyma əmsalının müəyyən
qiymətindən sonra baş verəcəyini yuxarıda söylədik. Bunu biz 71-ci b
şəklindəki əyrilərdən görürük. Həmin əyrilərə görə layın su ilə doyma əmsalı
ən azı 20 % olduqda layın su üçün faza keçiriciliyi ksu=0 olur, yəni su
hərəkət etmir. Deməli, layda suyun hərəkət etməsi üçün layın su ilə doyma
əmsalı ən azı 20% olmalıdır. Eyni hadisəni qaz-kondensat yatağı üçün də
söyləmək olar. Lakin 71-ci b şəklində verilmiş əyrilər layda su ilə karbon
qazı hərəkət etdikdə alınmışdır; su ilə karbon qazı bircinsli olmadığına

222
görə, onların arasındakı səthi gərilmə qüvvəsi çox olduğundan layda
qalıq (əlaqəli) suyun faizi çox olur. Keçiriciliyi az olan qaz yataqlarında
əlaqəli suyun faizinin bəzən 60-a çatdığını 70-ci b şəklindən görürük. Lakin,
kondensatla qaz bircinsli olduqlarından onların arasında səthi gərilmə
qüvvəsi çox az olacaqdır; ona görə də layın qalıq kondensatla doyma
əmsalının çox az olacağını ehtimal etmək olar (bu məsələ hələ kifayət qədər
öyrənilməmişdir). Qaz-kondensat yataqları lay təzyiqi saxlanılmadan
istismar edildikdə layda itən kondensatın faizi 30 ilə 60 % arasında dəyişir.
Layda təzyiqin aşağı düşmə tempi az olduqda kondensat itkisi də az olur.
Məsamələrin kondensatla doyma əmsalının dəyişmə sürətini tapmaq
üçün M.Masket tərəfindən verilmiş aşağıdakı tənliyi həll etmək lazımdır:
N¨  N NP
= N , (VI.1)
N 2_ ^ℎ 
burada q — quyunun qaz debiti;
h — layın qalınlığı;
dy
— quyudan məsafəsi r olan nöqtədə təzyiq qradiyenti;
dt
s — atmosfer şəraitində vahid həcm qazda kondensatın həcmidir.
Qaz-kondensat yataqlarında istismar quyularının sayı qaz və
kondensatın ümumi plan hasilatı, istismarda olan quyuların orta debiti
əsasında təyin edilir. Quyuların debitini müəyyən etdikdə, layda təzyiqin
həddindən artıq düşməsinə, kollektorun pozulmasına, quyudibi zonada
kondensatın çox düşməsinə, hidrat əmələ gəlməsinə yol verilməməlidir.
Quyu gövdəsində qazın hərəkət surəti əmələ gələn kondensatın yer üzərinə
çıxarılmasını təmin etməlidir. Laya süni təsir göstərildikdə istismar quyuları
bərabər şəbəkə sxemi üzrə yerləşdirilə bilər.
İnjeksiya quyuları ilə istismar quyuları arasındakı məsafəni çox
götürdükdə, yağlı qazın sıxışdırılması daha effektiv olur.
Qaz-kondensat yatağının işlənmə layihəsini verdikdə hər şeydən əvvəl
yatağın qaz-kondensat ehtiyatı və lay şəraitində karbohidrogenlərin halı
mümkün qədər böyuk dəqiqliklə aydınlaşdırılmalıdır. Bundan istifadə edərək
qaz-kondensat hasilatının, ilk emal sxemi və məhsulun istifadə yolları
müəyyən edilir.
Laya quru qazın geri vurulması üçün dövran prosesinin texniki-iqtisadi
cəhətcə səmərəliliyi və injeksiya quyularında quyuağzı təzyiq müəyyən
edildikdən sonra istismar və injeksiya quyularının sayı təyin edilir. Bu
məqsədlə kəşfiyyat, konturlayıcı və məhsul verməyən quyulardan istifadə
edilməsi də nəzərdə tutulmalıdır. Quyuları yataq üzrə yerləşdirdikdə yatağın
geoloji xüsusiyyətləri və quru qazın yağlı qazı yuma qabiliyyəti nəzərə
alınmalıdır.
Təcrübədə vurulan qazın həcmi çıxarılan qazın həcmindən 10—15% az
olur. Bu, separasiya və emal zamanı kondensatdan ayrılan həll olmuş qazla
223
mədənin daxili ehtiyaclarına sərf olunan qaz və itkilərlə əlaqədardır. Qazın
bir hissəsi məhsuldar layın yüksək məsaməli hissəsində toplanır. Bundan
başqa yeraltı qaz itkiləri də mümkündür.
Lay təzyiqinin bərpa edilməsinə müəyyən dərəcədə kontur sularının
hərəkəti də kömək edir.
Laya vurula bilən qazın miqdarını analitik hesablamaq çətindir, çünki
injeksiya quyularına vahid ağız təzyiqində vurulan qazın miqdarı böyük
sərhəddə dəyişir.
İnjeksiya quyularının qəbuletmə qabiliyyəti təcrübi yolla tapılır.
İnjeksiya quyularının qəbuletmə qabiliyyətini artırmaq məqsədi ilə
qazla yuma üsulundan, turşu ilə işlənmə üsulundan, hidravlik yarmadan,
torpedalama və s-dən. istifadə etmək lazımdır.
İlk təxmini texnoloji hesablamalar qaz-kondensat yatağının
işlənməsindən alınan təcrübi və istehsal məlumatları əsasında dəqiqləşdirilir.
Neft və qaz yataqlarına nisbətən qaz-kondensat yataqlarının planlı
işlənməsi xeyli çətinliklər törədir. Onların işlənmə layihəsini tərtib etmək
üçün hələlik düzgün və elmi surətdə əsaslandırılmış üsul yaradılmamışdır.
İşlənmə variantlarının seçilməsində kapital qoyuluşu, istismar xərcləri
və məhsulun maya dəyəri kimi iqtisadi amillərin həlledici əhəmiyyəti vardır.
İşlənmə layihəsinin müxtəlif variantlarını texniki-iqtisadi göstəricilərə görə
müqayisə edib, ən səmərəli variant seçilməlidir.

§ 3. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ İSTİSMARI

Qaz-kondensat yataqlarının istismarında qarşılıqlı əlaqədar texnoloji

əməliyyat—istismar quyularından yağlı qazın çıxarılması, onun emalı və adi
qazın laya vurulması dəqiq yerinə yetirilməlidir. Yuxarıda qeyd edilən
əməliyyatın hər biri ayrılıqda xüsusi avadanlıq tələb edir.
İstismar quyularının avadanlığı və rejimin tənzim edilməsi qaz
yataqlarında olan quyulardakı kimidir.
İstismar prosesində təzyiq, temperatur, sərf, xüsusi çəki, qaz və
kondensatın tərkibi diqqətli nəzarət altında olur. Quyuda quru qazın
təzahürünü aşkar etmək üçün quyunun məhsulu arası kəsilmədən analiz
edilməlidir.
Quyu məhsulundan maksimum kondensat almaq üçün trapdakı təzyiq,
maksimal kondensləşmə təzyiqinə bərabər olmalıdır.
İstismar quyularının maksimum mümkün debiti kollektorun
xüsusiyyətini və karbohidrogenlərin əks kondensləşmə şəraitini nəzərə
almaqla müəyyən edilir. Bu isə bufer təzyiqi vasitəsilə quyunun iş rejimini
tənzim etmək imkanını məhdudlaşdırır. Tənzimləmə həm də kondensatı
emal etməkdən ötrü, avadanlığın tam istifadə edilməsini təmin etmək üçün
lazımdır.

224
 Quyuda karbohidrogenlərin kondensləşməsi quyudibində maye
yığılmasına, məsamələrin tutulmasına, hidravlik təzyiqin çoxalmasına,
təzyiq itkisinin artmasına və debitin azalmasına səbəb olur. Bu çətinliklərin
qarşısını almaq üçün quyu qazla vaxtaşırı təmizlənməlidir.
İnjeksiya quyularının dibinin vaxtaşırı təmizlənməsi çox vacibdir.
Quyunun vaxtında təmizlənməsi quyuağzı təzyiqin artmasının qarşısını alır,
vurulan qaz həcminin azalmasını təmin edir, qazın əlavə sıxılma xərclərini
azaldır, qaz kəmərləri və kompressorlarda baş verə biləcək təhlükələrin
qarşısını alır. Təmizləmə qaz və ya su ilə yuma üsulu ilə aparılır.
İnjeksiya quyularında ağız təzyiqinin həddindən artıq artmasının
qarşısını qabaqcadan almaq üçün qoruyucu klapanlar və təzyiq
tənzimləyicilərindən istifadə edilir. Əgər qazın analizinə əsasən bəzi istismar
quyularında quru qaz təzahüru vaxtından əvvəl müəyyənləşdirilərsə, bu
quyuların hasilatı məhdudlaşdırılır. Bəzi hallarda isə quru qazın müntəzəm
irəliləməsini təmin etmək üçün ayrı-ayrı istismar quyularını saxlayırlar.
Əksər istismar quyularında quru qaz təzahür etdikdən sonra dövri proses
bitir, layın təbii tükənməsi başlanır, yəni yataq, adi qaz yatağı kimi istismar
edilir.
Tükənmə dövründə çıxarılan qazın emalı prosesi ağır karbohidrogen
almaq məqsədi ilə dayandırılmır.
Lay təzyiqi xeyli aşağı düşdükdən sonra kompressor stansiyasından
qazın nəql edilməsi üçün istifadə etmək olar.
Tükənmə dövründə istehlakçılara kondensatla birlikdə quru qaz da
göndərilir. Yüksək təzyiq altında olan bu qaz təbii enerji hesabına uzaq
məsafəyə göndərilə bilər. Qaz çıxarılmasında injeksiya quyularından da
istifadə etmək olar. Deməli, tükənmə prosesində qaz hasilatının aşağı
düşməsinin qarşısını almaq üçün imkan vardır.
Tamamilə tükənmiş qaz-kondensat yatağından təbii qaz rezervuarı kimi
istifadə edilə bilər.

225
 VII FƏSİL

NEFT VƏ QAZ LAYLARININ AÇILMASI VƏ QUYULARIN

MƏNİMSƏNİLMƏSİ

Neft və qaz laylarının açılması qazıma prosesinin axırıncı mərhələsidir.

Bu, quyuların istismar üçün hazırlanmasında yerinə yetirilən tədbirlər
içərisində ən mühüm mərhələdir.
Neft və qaz laylarının açılması işləri iki dövrə ayrılır: a) qazıma
prosesində görülən işlər; b) quyunun mənimsənilməsində görülən işlər.
Hər iki halda qəzaya yol vermədən layın etibarlı surətdə açılması üçün
texniki vəsaitin seçilməsinə, layın açılma texnologiyası qaydalarının yerinə
yetirilməsinə xüsusi fikir verilməlidir. Qazıma və quyuların mənimsənilməsi
işlərinin müvəffəqiyyətlə başa çatdırılması, həmin quyulardan layihədə
nəzərdə tutulmuş hasilatın alınması, injeksiya quyularının hesablama ilə
müəyyən edilmiş udma qabiliyyətinin əldə edilməsi həmin şərtlərə düzgün
və mütləq əməl edilməsindən asılıdır.
Layların açılması texnikası və texnologiyası, qazılmış konkret quyular
vasitəsilə açılan intervallarda həmin layların geoloji və fiziki-texniki
xarakteristikaları ilə sıx əlaqələndirilməlidir. Bu halda quyu vasitəsilə
aşağıdakı yataqlar açıla bilər:
1) başlanğıc lay təzyiqi yüksək olan çox məhsuldar yataq;
2) başlanğıc lay təzyiqi yüksək olmayan az məhsuldar (zəif) yataq.
Birinci növ yataqlarda layı, quyunun ya qazılması, ya da mənimsənilməsi
prosesində açdıqda lazımi tədbirlər görlməzsə, şiddətli təzahür (tullanış, açıq
fontan), süxurun uçulması və qazıma alətinin tutulması, kənar suların quyuya
soxulması, yanğın və digər mürəkkəbləşmə halları baş verə bilər.
İkinci növ yataqlarda, əksinə, lay yuma mayesini udar, layın quyudibi
zonası gilləşər ki, bu da sonradan quyunun mənimsənilmə prosesinin xeyli
ləngiməsinə səbəb olar.
Nəzərə almaq lazımdır ki, quyunun mənimsənilmə müddətini azaldılması,
yüksək hasilat əldə edilməsi və injeksiya quyularının tələb olunan qədər
udma qabiliyyətinin olması üçün qazıma və mənimsəmə prosesləri arasında
sıx əlaqə yaradılmalıdır.
Neft və qaz yatağının açılması prosesinə aşağıdakı tələblər verilir:
a) tullanış, açıq fontan və digər mürəkkəbləşmə hallarının qarşısının
alınması;
b) yuma mayesinin lay tərəfindən udulmasının (bu isə əsasən quyudibi
zonasının gilləşməsinə səbəb olur) qarşısının alınması;
c) quyuların uzun müddət susuz istismarını təmin etmək
üçün layın, qalınlıq və yatım istiqaməti üzrə açılması;

226
 ç) laydan quyudibinə maye axınının mümkün qədər sürətləndirilməsi və
asanlaşdırılması.
Neft və ya qaz quyusu dəyəri bir neçə yüz mindən bir neçə milyon
manata qədər olan çox mürəkkəb quruluşlu tikilidir. Neft və qaz quyuları
vasitəsilə neftli və ya qazlı lay yer səthi ilə əlaqələndirilir; texnoloji rejimlə
müəyyən edilmiş miqdarda neft və ya qaz hasil edilir; yatağa süni təsir
edildikdə laya su və ya sıxılmış qaz (hava) vurulur; layın və quyunun
parametrlərini və vaxta görə bunların dinamikasını öyrənmək üçün dərinlik
ölçmələri; müxtəlif (cari və əsaslı) təmir işləri aparılır.
Neft (qaz) quyusu illərlə, çoxlaylı yataqlarda isə on illərlə xidmət
etdiyindən quyunu qazıdıqda, layı açdıqda və quyunu mənimsədikdə qazıma,
layın açılması, istismar kəmərinin endirilməsi, sementlənməsi və
mənimsəmədən əvvəl dəlinməsinin texniki və texnoloji şərtlərinə əməl
olunmalıdır. Həmin işləri yerinə yetirərkən azacıq etinasızlığa yol verilməsi,
habelə texniki və texnoloji şərtlərə azacıq riayət olunmaması quyunun
yararsız olması ilə nəticələnə bilər ki, bu da bəzi hallarda bütün yatağın
işlənməsinə çox mənfi təsir edər.
Quyunun qazılması, layın açılması, kəmərin endirilib sementlənməsi,
deşiklər açılması və quyunun mənimsənilməsi üçün görülən tədbirlər
nəzəriyyə və təcrübəyə, yatağın geoloji-texniki xarakteristikasının, habelə
baş verə biləcək mürəkkəbləşmə hallarının diqqətlə öyrənilməsinə
əsaslanmalıdır.
Neftli və qazlı layların açılması məsələləri kompleksində aşağıdakılar
xüsusi əhəmiyyətə malikdir: yuma mayesinin seçilməsi, quyudibinin
(qoruyucu kəmərin aşağı hissəsinin) konstruksiyası, deşik açma üsulları,
quyuağzı avadanlığı (qazıma prosesində, deşiklər açdıqda, mənimsəmədən
əvvəl).
Aşağıda həmin amillər, habelə qazıma və mənimsəmə zamanı neft və
qaz laylarının açılmasına bunların təsiri nəzərdən keçirilir.

§ 1. YUMA MAYESİNİN SEÇİLMƏSİ

Həm qazıma, həm də mənimsəmə prosesində yuma mayesinin düzgün

seçilməsi quyunun mənimsənilməsi və istismara verilməsində həlledici
əhəmiyyətə malikdir. Buna görə də hər bir ayrıca halda yuma mayesinin
seçilməsi, qazıma prosesində, xüsusilə neft-qazla doymuş məhsuldar layları
qazıb keçdikdə mayenin keyfiyyəti üzərində arası kəsilmədən nəzarət
edilməsinə xüsusi fikir verilməlidir.
Qazıma zamanı əsas (işlək) yuma mayesi olaraq gilli məhluldan istifadə
edirlər. Lakin, bir sıra hallarda, mədən işi təcrübəsində təmiz su, xarici
ölkələrdə isə sıxılmış qaz (hava) və aerasiya edilmiş (havalandırılmış)
məhlul da tətbiq olunur.

227
 Unutmamaq lazımdır ki, quyunun qazılmasından istismara verilməsinə
qədər olan bütün mərhələlərdə yuma mayesi aşağıdakı tələbləri ödəməlidir:
1) məhsuldar layı açmazdan əvvəl qazıma prosesində süxurların
ovulması və uçulmasının, gövdənin daralması və yuyulmasının, oyuqlar,
tullanışlar əmələ gəlməsinin, quyuya su və qaz keçməsinin qarşısı alınmalı,
qazılmış süxurun hamısının yer səthinə çıxarılması təmin edilməli;
2) neftli-qazlı məhsuldar layları keçərkən tullanış baş verməməsi,
məhlul dövranının pozulmaması və tutulma halları cəhətdən təhlükəsizlik
təmin edilməli, həmin zonaların təbii keçiriciliyi saxlanılmalı;
3) sementləmə işlərində yuma mayeləri sement məhlullarına qarşı
neytral olmalı və məhsuldar horizontların təbii keçiriciliyi saxlanmalı;
4) quyuda deşiklər açdıqda yuma mayesinin laya çoxlu miqdarda
keçməsinə, quyudibi zonasının gilləşməsinə və layların təbii keçiriciliyinin
pisləşməsinə imkan verilməməlidir.
Turbin üsulu ilə qazımada isə bu tələblərdən əlavə enerji mənbəyi olan
(turboburu hərəkətə gətirən) yuma mayesi həm də bu məqsəd üçün lazımi
xassələrə malik olmalıdır.
Dediklərimizdən aydın olur ki, yuma mayesinə qoyulan keyfiyyət
tələbləri layların təbii keçiriciliyinin saxlanmasını, habelə layın çoxlu yuma
mayesi udmasını, quyudibi zonasının gilləşməsi qarşısının alınmasını və layı
açdıqda tullanış hallarının aradan qaldırılmasınının təmin etməkdən
ibarətdir.
Təcrübədən məlum olduğu kimi, gilli məhlulların keyfiyyətinə və
reseptinə lazımınca fikir verilməməsi quyudibi zonasının vəziyyətinə çox pis
təsir edir, laya xeyli miqdarda gilli məhlul və su keçməsinə, layın
gilləşməsinə səbəb olur, bunların nəticəsində isə quyuların işə salınması və
mənimsənilməsi xeyli çətinləşir.
Ayrı-ayrı hallarda, laya gilli məhlul çox keçdikdə və quyudibi zonası
gilləşdikdə quyuları heç mənimsəmək olmur, ya da istismara verilən belə
quyuların hasilatı çox az olur.
Bu halda gilli məhlulun suvermə qabiliyyətinə, yəni gilli məhlullardan
suyun ayrılıb laya keçməsi xassəsinə fikir verilməlidir.
Su, məsaməli mühitə süzülərək layın quyudibi zonasına keçir, bir sıra
hallarda (köhnə neft rayonları olan Leninneft və Stalinneft NMİ-lərinin
drenajlanmış sahələrində) isə layın uzaq (50—100 m) zonalarına keçə bilir.
Kənar suyun laya keçməsi neft üçün faza keçiriciliyinin azalmasına
səbəb olur. Bu su, kvars qumuna (neft laylarının çoxu belə qumdan təşkil
olunmuşdur) görə isladıcı faza hesab olunur. Neft layına keçən kənar su,
quyunun gövdəsi ətrafında nefti qumdan sıxışdırıb çıxardır.
Suyun laya süzülməsi lay keçiriciliyinin xeyli pisləşməsinə, quyuların
mənimsənilmə müddətinin uzanmasına, ya da bu quyuların az hasilatla
istismara verilməsinə səbəb olur. Müəyyən edilmişdir ki, məhsuldar zonanı

228
qazıb keçdikdə, quyudibi zonasına bir neçə saat və ya bir neçə gün ərzində
keçmiş suyu və gilli məhlulu çıxartmaq üçün bəzən aylarca vaxt sərf etmək
lazım gəlir.
Quyunun işə salınmasına kənar suyun etdiyi bir mənfi təsiri də bilmək
lazımdır. Bu da suyun təsiri altında süxurun fiziki cəhətdən dəyişməsindən
(gilin şişməsindən) ibarətdir. Bildiyimiz kimi, neftli layların çoxu
növbələşən gil və qum qatlarından təşkil olunmuşdur. Bəzi hallarda neftli
lay, qatışıq gil-qum fasiyasından ibarət olur. Laya keçmiş kənar su gil
hissəcikləri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girib, bunların şişməsinə və nəticədə
laydakı məsamələrin tutulmasına, kanalların daralmasına və layın
keçiriciliyinin pisləşməsinə səbəb olur.
Neftli-qazlı məhsuldar layları açdıqda yuma mayesi konkret şəraitə
uyğun olaraq çıxarılmalıdır.
Yuxarıda göstərilmişdi ki, açılan neftli laylar iki qrupa bölünür:
1) lay təzyiqi yüksək olan yüksək məhsuldar laylar;
2) lay təzyiqi yüksək olmayan çox drenajlanmış laylar.
Hər iki halda layı açarkən, kimyəvi işlənmiş gilli məhlulları tətbiq
etmək lazım gəldiyindən bu qruplar üçün məhlulların keyfiyyətindən edilən
tələbləri nəzərdən keçirək.
Birinci halda gözlənilən lay təzyiqindən asılı olaraq ya adi (xüsusi
çəkisi 1,15—1,21 olan) gilli məhlullardan, ya da xüsusi olaraq
ağırlaşdırılmış (xüsusi çəkisi 1,85—2,3 olan) məhlullardan istifadə edirlər.
Gilli məhlulları ağırlaşdırmaq üçün ona xırdalanmış inert materiallar
(hematit, barium, koloks və s.) əlavə edirlər.
İkinci hal üçün gilli məhlulları işlədikdə məhlulu hazırlamaq üçün
istifadə olunan suyun keyfiyyətinə, məhlulun kimyəvi işlənməsinə xüsusi
fikir verilməlidir. Bu halda gilli məhlulun suvermə qabiliyyəti çox az
(„QrozETİ" qurğusunda 30 dəq. ərzində 3—5 sm3), neft-su sərhədində
filtratın səthi gərilməsi mümkün qədər az (1—3 dn/sm) olmalıdır. Bu
məqsədlə qələvi lay suyu ilə neft sərhədi arasında səthi gərilmə əmsalı
1,42—6,1 dn/sm olduğuna görə bu sudan istifadə edilməsini məsləhət
görmək lazımdır. Lakin bir çox hallarda gilli məhlul hazırlamaq üçün
yaxınlıqdakı su hövzələrinin (dəniz, çay və s.) suyundan istifadə edirlər. Cod
suların süzülməsinin layların neftvermə qabiliyyətinə mənfi təsirinə yol
verməmək üçün gilli məhlulu səthi aktiv maddələrlə (sulfanol,
neytrallaşdırılmış qara kontakt, azolyat, sovet detergenti və s.) işləmək
tövsiyə olunur.
Gilli məhlul suyunun laya keçməsinə imkan verməmək məqsədilə
kolloidal məhlullardan istifadə olunması məsləhət görülür. Belə məhlulları
hazırlamaq üçün gilli məhlula xüsusi bentonit maddələr—xüsusi gillər
(gilabı, akvagel və s.) qatırlar.

229
 Layı açarkən gilli məhlul suyunun laya keçməsi ilə mübarizə üçün bir
çox hallarda yuma mayesi olaraq neftdən və ya neft əsaslı məhluldan istifadə
edirlər.
Təcrübədən məlum olduğu kimi, bu halda neftli və qazlı layı nisbətən
daha keyfiyyətli açmaq və layın məhsuldar zonasından kerni daha yaxşı
çıxartmaq olur.
Neft əsaslı belə məhlulun ən sadə reseptini veririk: gil—40%, əhəng-
15%, neft—45%.
Qubkin adına Moskva Neft-qaz İnstitutunun resepti ilə hazırlanmış neft
əsaslı məhlul yaxşı struktur-mexaniki xassələrə və lazımi qədər axarlılığa
malikdir. Həmin resept belədir:
İ. Oksidləşdirilmiş petrelatumla sabitləşdirilən məhlul:
dizel yanacağı 70—82,5%
rubreks 5—18%
oksidləşdirilmiş petrelatum 2—3%
natrium-hidroksid məhlulu 1 — 1,5%
II. Oksidləşdirilmiş parafinlə sabitləşdirilən məhlul:
dizel yanacağı 78,5—85,8%
oksidləşdirilmiş bitum 12—18%
oksidləşdirilmiş parafin 1,2—1,5%
natrium-hidroksid məhlulu 1,2—1,5%.
3
Belə məhlulların xüsusi çəkisi 0,9 q/sm , SPV-5 cihazı ilə ölçülmüş
özlülüyü isə 200—400 san. olur.
Tatarıstanın və Başqırdıstanın bəzi sahələrində yuma mayesi olaraq adi
sudan istifadə edirlər. Lakin təcrübənin göstərdiyi kimi, laya qədər qazıdıqda
və layı açdıqda laya su keçdiyindən gil hissəcikləri şişir, gil araqatları
yuyulduğundan layın məsamələrini tutur, habelə başqa mürəkkəbləşmə
halları baş verir.
Əldə edilən məlumatın müqayisəsi göstərir ki, quyuların açılmasında
gilli məhlulun tətbiqi nəticəsində hasilat suya nisbətən 5,6 dəfə artır.
Bununla bərabər yuma mayesi olaraq sudan istifadə edildikdə
qazımanın texniki (qazıma sürəti) və iqtisadi göstəriciləri xeyli yüksəlir (gilə
və kimyəvi reagentlərə daha az vəsait sərf edilir).
Buna görə də işlək maye olaraq sudan istifadə etdikdə, ona səthi aktiv
maddə (sulfanol, neytrallaşdırılmış qara kontakt, azolyatlar, detorgent və s.)
qatmaq lazımdır.
Xarici ölkə təcrübəsində, neftli-qazlı layları açdıqda sıxılmış hava ilə
qazıma üsulundan da istifadə edirlər.
ABŞ-da bu sahədə alınmış məlumatın təhlili göstərir ki, bu halda
mexaniki sürət xeyli artır, balta sərfi azalır, qazımanın texniki-iqtisadi
göstəriciləri yaxşılaşır.

230
 Burada əsas məsələ layın təbii keçiriciliyini saxlamaq, quyudibi
zonasını gilləşməkdən qorumaq və layın məsamələrinə su keçməsinə imkan
verməməkdən ibarətdir. Lakin, sıxılmış hava vasitəsilə qazıma üçün xüsusi
texniki avadanlıq (kompressorlar, fırlanan preventerlər, rotor-preventerlər və
s.) olmalıdır.
Bir çox hallarda quyuların aerasiya edilmiş maye (gilli məhlul və ya
suyun sıxılmış hava ilə qatışığı) ilə qazılması üsulundan da istifadə edirlər.

§ 2. QORUYUCU KƏMƏRİN SEÇİLMƏSİ

Qazılıb qurtarmış quyunun müvəffəqiyyətlə açılması və

mənimsənilməsində quyu konstruksiyasının və qoruyucu kəmərin
seçilməsinin çox böyük əhəmiyəti vardır.
Elə də ola bilər ki, qazıma zamanı lay müvəffəqiyyətlə açılır, lakin
quyunun konstruksiyası lazımi qədər düzgün seçilmədiyindən və axırıncı
istismar kəmərinin tip-ölçüləri düzgün götürülmədiyindən layı istismar
məqsədilə açmaq mümkün olmur.
Quyu konstruksiyası və istismar kəmərinin seçilməsi və
sementlənməsi işləri elə aparılmalıdır ki, aşağıdakılar təmin edilsin:
a) lay mövcud üsullardan biri ilə açılsın, kənar suların axmasına yol
vermədən quyu etibarlı mənimsənilsin, gündəlik və yekun nefq-qaz hasilatı
təmin edilsin;
b) istismar kəmərinin diametri maye və qazın planla müəyyən edilmiş
miqdarda çıxarılmasına, nəzərdə tutulmuş üsulla istismara, yeraltı layihə
avadanlığın edilən xarici ölçulərinə uyğun gəlsin;
c) quyunun gövdəsi lazımi qədər möhkəmləndirilməklə ucuz başa
gəlsin (metal, sement və s. materiallar daha az sərf edilsin);
ç) bütün dövr ərzində quyunun istismar edilməsi (mənimsənilməsi, işə
salınması, normal işləməsi, yeraltı və əsaslı təmir aparılması) mümkün
olsun;
d) yatağın geoloji kəsilişi hesaba alına bilsin, qazlı-sulu və uçulan
araqatlar aralıq kəmərlərlə örtülsün;
e) istismar üçün quyunu alt horizontlardan üstdə yatan horizontlara
qaytarmaq lazım gəldikdə həmin horizontda quyunu dərinləşdirmək
mümkün olsun.
Axırıncı istismar kəmərinin uzunluğu, adətən quyunun dərinliyi qədər
olur; diametri isə yuxarıdakı şərtlərə görə götürülməlidir.
Quyunun konstruksiyası, adətən:
a) diametri 16, 18 və ya 20", uzunluğu isə 15—100 m olan
yönəldicidən;

231
 b) diametri 10 — 18"-dən (stasionar qazıma qurğusu ilə işlədikdə) 8"-
yə qədər (səyyar qazıma qurğusu ilə işlədikdə), uzunluğu isə 30—600 m
olan konduktordan;
c) diametri 8, 10, 11, 12" olan və sulu horizontların şərti yatım
dərinliyinə endirilən aralıq texniki və su bağlama kəmərlərindən;
ç) diametri 31/2; 4; 5; 6; 7", bəzən isə 8" olan istismar kəmərindən
ibarət olur.
Son vaxtlarda bir çox hallarda quyunun qazılmasında birkəmərli
konstruksiyadan, çox dərində (3500 m-dən dərində) yatan layları qazıdıqda
isə ikikəmərli konstruksiyadan istifadə edirlər.
SSRİ-nin bir çox neft rayonlarının neft və qaz quyularında tətbiq edilən
tipik konstruksiyalar aşağıda verilir:

Başqırdıstanda
3
1) 16 /4  50 m 4) 168/." 70 m
123/4" 250 m 123/4" 350 m
65/8" 1850 m 65/8" 1200 m
2) 123/4" 1500 m 5) 12" 350 m
65/8" 1850 m 5
/8" 350 m
3) 3/4" 350 m 3
6) 12 /4" 300 m
85/8" 1200 m 53/4" 1500

m
 

Samara vilayətində 
 
1) 163/4" 100 m 3) 18: 3/4" 25 m
123/4" 300 m 123/4" 250 m
5
6 /8"  1760 m 65/8" I650 m
3 3
2) 12 /4" 350 m 4) 10 /4" 350 m
65/8" İ840 m 53/4" 800 m


Tatarıstanda 
3 
12/4" 300 m 65/8" 1800 m 
 
 
Azərbaycan SSR-də
Dayaz quyular
 
1) 103/4" 70 m 4) 123/4" 100 m
41/2'/ 700 m 65/8" 2200 m

232
 2) 143/4"  200 m 5) 143/4"  150 m
103/4"  2000 m 65/8"  2800 m
65/8"  3300 m 6) 163/4"  100 m
3) 183/4"  200 m 123/4"  800-1000 m
143/4"  1000 m 65/8"  2200-2400 m
103/4"  2000 m
65/8"  2000 m

Dərin quyular

1) 183/4"  İ50 m 3) 24"  5 m

123/4  1500 m 163/4"  492 m
85/8"  2400 m 113/4" 3000 m
2) 163/4"  150 m 65/8" 4812 m
103/4"  2400 m 4) 24" 10 m
65/8"  4000 m 163/4" 500 m
113/4" 3000 m
65/8 53/4" 4900 m

Bəzi hallarda 113/4" texniki kəmərlə 65/8" istismar kəməri arasında 85/8"
aralıq kəməri endirirlər ki, bu da məhsuldar layın açılmasını
asanlaşdırmaqla, uçulma, kənar suların soxulması, alətin tutulması və s.
halların aradan qaldırılmasına imkan verir.
Aydındır ki, seçilmiş konstruksiyadan asılı olmayaraq sementləməni elə
hesabla aparırlar ki, sementi lazımi hündürlüyə qaldırmaq, kənar suların
qarşısını etibarlı surətdə almaq və mürəkkəbləşmə halları baş vermədən layı
açmaq mümkun olsun. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, quyunun
təyinatından (kəşfiyyat, istismar, neft və ya qaz quyusu, injeksiya,
qiymətləndirmə, müşahidə quyuları və s.) asılı olaraq onun konstruksiyası da
dəyişir.

§ 3. QUYUDİBİ AVADANLIĞININ TİPİ VƏ KONSTRUKSİYASI

Layın müvəffəqiyyətlə açılması, quyunun mənimsənilməsi və işə

salınmasında quyudibi avadanlığı konstruksiasının çox böyük əhəmiyyəti
vardır.
233
 1 1 1 1 1

2 2
2 2 2

3 4
4
4
4
10 10 10
10

9
5
8
11 11 11 11 11

A B C Ç G

92-ci şəkil. Neft və qaz quyularında quyudibinin konstruksiyasının

tipik sxemi:
1-konduktor; 2-istismar kəməri; 3- qoruyucu kəmər. 4 - sement halqası; 5 -
quyuda perforasiya; 6 - zumpf; 7 - paker; 8 - deşikli quyruq; 9 - manjet
sementlənməsində kəmərdə açılmış deşiklər; 10 - sulu lay; 11 - məhsuldar
lay.

Neft yatağının açılmış hissəsinin bərkidilməsinin tipik sxemləri 92-ci

şəkildə verilmişdir. Keçmiş SSRİ-də və xarici ölkələrin bir çoxunda ən çox
yayılmış quyudibi konstruksiyası quyudibinə qədər endirilmiş kəmərin
başdan-başa sementlənməsindən və sonradan istismar obyekti qarşısında
deşiklər açılmasından ibarətdir (92-ci a şəkli).
Daha ucuz başa gələn bu konstruksiya sadə quruluşlu olsa da, quyudibi
zonasında qum sementlənə bilər ki, bu da layın sonradan açılmasını
çətinləşdirir.
Təcrübədə 6" istismar kəmərinin hər 1 m-ində 10 —12 deşik açırlar.
Hesablamanın göstərdiyi kimi, deşiklərin sayı az olduqda quyunun hasilatı
xeyli azalır, çox olduqda isə kəmərin möhkəmliyi pozulur.
Təcrübədə bəzən birinci atışdan sonra qoruyucu kəməri və onun
arxasında sement daşını deşmək mümkun olmadığından, layı da açmaq
mümkün olmur. Buna görə də ya təkrar deşik açmaq, ya da J.A.Kolodyajnı
konstruksiyalı torpeda perforatorları ilə yenidən atəş açmaq lazımdır.
Neftli hissəni sulu araqatlarından ayırmaq, bəzi təmir işlərini
müvəffəqiyyətlə aparmaq (yeni neftli araqatını açma, quyunu yuxarı
horizontlara qaytarma və i.a.) lazım gəldikdə quyudibini əvvəlcə
sementləyib, sonra perforasiya işləri aparmaq məcburi hesab olunur.
Bütün qalan hallarda istismar kəmərini layın tavanında dayandırıb,
bundan yuxarıda sementləmək lazımdır (92-ci c, ç, ğ şəkli). Bu halda layın
açılmış qalınlığı üzrə maye axını yaradılar. Süxurlar azdavamlı olan hallarda
quyudibinə xüsusi boru süzgəci (layner) endirilir. Bu süzgəcin yuxarı ucunu

234
bir neçə metr istismar kəmərinə keçirdib orada ya sementləməklə, ya da
kipgəclə (kəndir və ya qurğuşundan) bərkidilir (92-ci b şəkli).
Bu süzgəcin üstünlüyu ondan ibarətdir ki, mayenin axınını daha yaxşı
təmin edir və quyuya qumun daxil olmasını məhdudlaşdırır. Həmin süzgəcin
nöqsan cəhəti onun o qədər də möhkəm olmamasıdır. Bundan başqa,
quyudibində kahalar olarsa, belə süzgəc əyilib əzilə
bilər. Buna görə də bir çox hallarda həm süzgəc qoyur,
həm də sementlənmiş kəmərdə deşiklər açırlar (92-ci b
şəkli).
13 Süzgəci adətən sol keçiricisi olan qazıma
borularında endirirlər. Süzgəcin başmaq tıxacının
2
quyudibinə daha yaxşı ilişməsi üçün onun bir neçə başı
əyri uzun milləri olur, bu həm də qazıma borularının
açılmasını asanlaşdırır.
Bir sıra hallarda manjetlə sementlənmiş, kombinə
3 edilmiş kəmərdən də istifadə edirlər (92-ci ç şəkli). Bu
halda neft layını və quyunun bütün gövdəsini eyni
diametrli balta ilə açırlar. Qoruyucu kəmərdə, layın
tavanına uyğun dərinlikdə süxura kip sıxılan manjetin
4
dəmir qıfı bərkidilir. Bu manjetin üstündə kəmərin
7
borularında, təzyiq altında sementləmə üçün bir neçə
deşik açır, aşağıda isə çuqun və ya mis klapan qoyurlar
6 (bunu sonradan qazırlar). Mayenin axması üçün
5
manjetdən aşağıda, neft layı qarşısında süzgəc qoyurlar.
Bəzən quyuları manjet qoymadan da sementləyirlər (92-
ci ç şəkli).
8
10
Bu konstruksiyanın əsas nöqsanı kəmərin
endirilməsi ilə gilli məhlulun quyudan çıxarılması
arasında çox vaxt keçməsidir; buna görə də məhlulun
11 qatılaşması nəticəsində onu təmizləmək çətinləşə bilər.
Bakı mədənlərində bir çox hallarda dərin quyuları
istismar etdikdə səviyyəni 2000 m-ə qədər və daha çox
12
azaltmaq lazım gəlir, halbuki 6" kəmərdə səviyyənin
1700 m-dən, 7" kəmərdə isə 1300-dən aşağıya
93-cü şəkil. endirilməsi kəmərin əzilməsinə səbəb ola bilər.
Paker Bunun qarşısını almaq üçün istismar kəməri ilə
daxili boruların cərgəsi arasına endirilən pakerdən
istifadə etmək olar. Quyuya paker endirilməsi quyunun üst hissəsini maye
və ya qazla dolduraraq orada bir qədər əkstəzyiq yaratmağa imkan verir.
93-cü şəkildə paker konstruksiyalarından biri göstərilmişdir. Bu,
paker muftaları (2 və 11) olan örtükdən (1) və örtük üzrə sürüşən konusdan
(4) ibarətdir. Mufta (2) ilə konus (4) arasında neftə davamlı rezindən (3)

235
hazırlanmış pakerləmə köynəyi (3) sıxılmışdır. Başmaq muftası (11) daxili
borunun (13) muftasına (12) dirənir. Yuxarı mufta (2) boruda oturdulmuş
konus (9) üçün yəhər vəzifəsini görür. Pakerin aşağısında pafta dişləsində
şlipslər (7) bərkidilmiş 4 ədəd yastı yayı (6) olan oboyma (5) quraşdırılır.
Bu oboymanın aşağı hissəsində yarıq açılmışdır ki, boru (13) ilə
əlaqələndirilmiş barmağı (8) buraya keçirdirlər. Pakeri
quyuya endirdikdə şlipslər aşağı vəziyyətdə olur. Lift
boruları kəmərini lazımi dərinlikdə sola döndərdikdə
yayların (6) qoruyucu borulara sürtünməsi nəticəsində
oboyma öz yerində qaldığından barmaq (8) ilişmədən azad
olur. Qaldırıcı borular kəmərinin (13) endirilməsini davam
etdirdikdə paker də aşağı sürüşərək şlipslərin paftasını
qoruyucu kəmərdə pərçimləyəcəkdir. Konusu (9) yəhərdə D

(2) oturtduqda yay (10) sıxılacaq, borular isə öz ağırlığı ilə

pakeri kipləşdirdiyindən şlipslər kəmərdə daha möhkəm d
pərçimlənəcəkdir.
Pakeri qaldırdıqda konus (9) öz yuvasından
çıxdığına görə qoruyucu borulardakı maye quyunun aşağı

L
hissəsinə tökuləcəkdir.
Belə pakerlər 4" mərkəzi borularla 6, 7 və 8"
qoruyucu boruların arasındakı boşluğu kipləşdirmək üçün
hesablanmamışdır. Bu pakerlər kəmərdəki nöqsanlı yerdən
daxil olan suyu izolyasiya etmək, habelə quyunu təzyiq
altında sementləmək üçündür. Pakeri, bir quyu vasitəsilə
istismar olunan iki neftli layı bir-birindən ayırmaq lazım
gəldikdə də tətbiq edirlər.
Mədənlərdə bu pakerlərdən başqa avtomatik
pakerlərdən, Azərb. ETNÇİ konstruksiyalı pakerlərdən,
Qroz. ETİ pakerindən və başqalarından (94-cü şəkil) da
istifadə olunur.
Daha çox tətbiq olunan süzgəclərin konstruksiyası
aşağıda verilir. 94-cü şəkil.
Hazırlanma üsuluna görə süzgəclər: Quyudibinə
1) bilavasitə quyuda hazırlanan süzgəclərdən; oturmayan
2) yer səthində hazırlanıb quyuya endirilən şlips tipli
süzgəclərdən ibarətdir. pakerin kon-
Yaxşı keçiriciliyə malik olan çınqıllı süzgəclər struksiyası
qumun quyuya keçməsinə mane olmaqla quyudibi zonasını uçulmaqdan da
qoruyur.
Yeraltı hidravlika qanunlarından məlum olduğu kimi, quyu ətrafında
müxtəlif keçiricilikli iki zona olduqda mayenin quyuya axını aşağıdakı
asılılıqla müəyyən edilir: (I kitab VI fəsil):

236
 2_ 1  2 ℎ  −  
= ^ , (VII.1)
Y S 2 ln ^ + 1 ln ^ U
burada k1 — quyudibinə yaxın zonanın keçiriciliyi;
k2 — quyudibinə uzaq zonanın keçiriciliyi;
Rk və r — uyğun olaraq qidalanma konturunun və quyunun radiusları;
R — keçiriciliyi k1 olan quyudibinə yaxın zonanın radiusudur.
Quyudibi zonasının keçiriciliyi (k1) ondan uzaqdakı zonanın
keçiriciliyindən (k2) çox və əksinə ola bilər.
Birinci halda buna nail olmaq üçün quyudibi zonasında çınqıllı
süzgəci düzəltmək, ya bu zonanı xlorid turşusu ilə işləmək, ya da layı
hidravlik üsulla yarmaq lazımdır. Quyudibi zonası gilləşdikdə, parafin
çökdükdə, duzlarla, boruların metal pası ilə, qumla zibilləndikdə k1 əmsalı k2
-dən az ola bilər.
Quyudibi zonasının və layın daha uzaq zonasının keçiriciliyi bir-birinə
bərabər olarsa (k1=k2=k), yuxarıdakı (VII.1) düsturdan Düpinin aşağıdakı
məlum düsturunu alarıq:
2_ ℎ  −  
2 = ^ (VII.2)
Y ln  

II fəsildə verilmiş 9-cu cədvəldə layın ümumi keçiriciliyinə (k2)
nisbətən quyudibi zonasının keçiricilyinin dəyişməsinin quyunun hasilatına
e
təsiri göstərilmişdir. Bu cədvəldə quyu hasilatının dəyişməsini y nisbətinin
eb
dəyişməsinə görə müəyyən etmək olar.
9-cu cədvəldən məlum olur ki, quyudibi zonasının keçiriciliyini layın
yerdə qalan hissəsinin keçiriciliyinə nisbətən 2 dəfə artırdıqda, quyunun
hasilatını xeyli yüksəltmək olar. Lakin quyudibi zonasının keçiriciliyini
artırmağı davam etdirdikdə, bu zonanın ölçüsündən asılı olmayarar hasilatın
artımı get-gedə azalır.
9-cu cədvəldən görünür ki, quyudibi zonasının keçiriciliyini artırmaq
hesabına maye axınını 10—12% artırmaq üçün ölçuləri quyu radiusundan 10
dəfə iri olan çınqıllı süzgəc düzəltmək lazımdır. Bu isə əməli olaraq müm-
kün deyildir, çünki qazımadan sonra quyunun gövdəsini adətən ən çoxu 2
dəfə genişləndirmək olur.
Təcrübə ilə müəyyən edilmişdir ki, çınqılın ölçulərini düzgün
seçdikdə qalınlığı hətta 20—25 mm olan çınqıllı süzgəc qumun quyuya
daxil olmasının qarşısını ala bilir.
Quyuda çanqılı sıxlaşdırmaqla düzəldilən çınqıllı süzgəclər (95-
ci a şəkli). Belə süzgəcləri aşağıdakı qayda ilə düzəldirlər: əvvəlcə quyunun
dibindəki kahaları genişləndirirlər, sonra əvvəlcədən deşiklər açılmış,
quyruğu sol yivli keçirici vasitəsilə qazıma borularının ucuna birləşdirib
quyuya endirir və həmin kaha dolana qədər quyudibinə çınqıl tökürlər.
Bundan sonra qazıma borularını burub açır və yer səthinə qaldırırlar.
237
 Əvvəlcədən yer səthində hazırlanan çınqıllı süzgəclər (95-ci b
şəkli). Bu süzgəcləri quyuya nasos-kompressor borularında endirirlər.
Bəzən bu üsulların ikisini bir yerdə tətbiq edirlər.
1 1

2 2

4 95-ci şəkil. Çınqıllı süzgəc:

a) quyudibində bərkidilmiş;
3 3 b) əvvəlcədən yer üzərində hazırlanmış
1-konduktor; 2-qoruyucu kəmər; 3-sement
halqası; 4-paker; 5-deşikli quyruq; 6-
5 genəldilmiş hissə; 7-çınqıl; 8-nasos-
kompressor boruları; 9-çınqıllı süzgəc.
6 9

a b
22-ci cədvəl
Qoruyucu Süzgəc Çınqıl qatının İkimetrlik bir
kəmərin nominal gövdəsinin qalınlığı, mm ilə bölmədə çınqılın
diametri, düymə diametri, düymə həcmi, l ilə
ilə ilə
5 2.0 20,3 10,8
6 2,5 21,0 14,3
7 3,0 23,5 21,3
8 4,0 25,3 25,0

Əvvəlcədən yer səthində 2—5 m uzunluğunda bölmələrdən hazırlanan

Qroz. ETİ konstruksiyalı çınqıllı süzgəclər daha geniş yayılmışdır. Belə
bölmələrə dair əsas məlumat 22-ci cədvəldə verilmişdir.
Qroz. ETİ konstruksiyalı çınqıllı süzgəc bölməsinin sxemi 96-cı
şəkildə verilmişdir.
Laboratorya tədqiqatından alınmış məlumata görə çınqıl və qum
ölçülərinin ən əlverişli nisbəti belə olmalıdır:
D<12,9 d,
burada D—çınqılın diametri, mm ilə;
d—qum dənəciklərinin diametridir, mm ilə.
Çınqıl süzgəcləri hazırlamaq üçün girdə, yaxşı çeşidlənmiş və
yuyulmuş, toz və lil hissəcikləri olmayan, turşuların, qələvi məhlullarının

238
təsirinə və mexaniki təsirə davamlı çınqıldan istifadə etmək məsləhət
görülür.
Son vaxtlarda Bakı mədənlərində polad yonqarından hazırlanan,
Qiproneftmaş konstruksiyalı metal-keramik süzgəclərdən də istifadə edirlər.
Qumun laydan quyuya keçməsinin qarşısını almaq üçün çınqıllı
süzgəclərdən başqa, xüsusi süzgəclərdən (streynerlərdən) də istifadə edirlər.
Bunlardan: 1). trapesvarı yarığı olan süzgəc; trapesin böyük oturacağı
borunun içərisində çevrilmiş olur (97-ci şəkil); 2). məftilli süzgəc; burada
deşikləri olan kəmərin üzərinə məftil salınmışdır (98-ci şəkil); 3). halqavarı
süzgəc; burada kəmərə yonulmuş xüsusi polad halqalar

97-ci şəkil. 98-ci şəkil. 99-cu şəkil.

Yarıqlı süzgəc Məftilli süzgəc Halqavarı süzgəc

keçirilmişdir (99-cu şəkil). Halqavarı süzgəcdəki halqaların arasına eni

yarığın eninə bərabər olan nazik lövhələr qoyurlar. Süzgəcdə yarığın eni,
bütün qum kütləsi içərisində, iridənəli qumla birlikdə miqdarı çəkicə 10%
olan qum fraksiyasının diametrindən adətən 2 dəfə iri götürülür. Yurenin
məlumatına görə süzgəc yarıqlarının eni, quyuya buraxılması nəzərdə tutulan
qum fraksiyası dənələrinin 2,5 diametrinə bərabər olmalıdır. Başqa bir
məlumata görə tərkibində ölçüləri 0,25 mm-dən kiçik çoxlu miqdarda
(çəkicə 30—50%) dənəcikləri olan qum fraksiyası üçün yarıqların enini 0,5
mm götürmək lazımdır.
Deşikli süzgəclərdən istifadə etdikdə deşiklərin diametri aşağıdakı
qədər olmalıdır:
a) süzgəcin uzunluğunun hər 1 m-ində 400—530 deşik olduqda 4,8-
6,3 mm (dənəciklərinin ölçüsü azı 0,6 mm olan sementlənməmiş qum üçün);

239
 b) süzgəcin hər l m-ində 800—1200 deşik olduqda 2,4-6,4 mm
(dənəcikləri, deşiklərinin ölçüsü 0,3 mm olan ələkdən keçən
sementlənməmiş qum üçün);
v) tərkibində çoxlu miqdarda (çəkicə 80%) xırdadənəli
narın qum üçün süzgəc deşiklərinin diametri 0,38 mm və daha kiçik ölçüdə
olmalıdır.

§4. QUYUNU MƏNİMSƏMƏK ÜÇÜN HAZIRLIQ İŞLƏRİ

Quyunu mənimsəmək üçün hazırlıq işlərinə quyuağzında kəmər

başlığının avadanlıqla təchizi, sement tıxacının və ya quyudibində çökmüş
gilli məhlulun qazılması, istismar kəmərinin və kəmər başlığının təzyiqlə
sınanması, habelə atqı xətti və qaz xəttinin çəkilməsi ilə əlaqədar olan
tədbirlər daxildir.
Quyunu aerasiya üsulu ilə mənimsəmək nəzərdə tutulduqda əvvəlcədən
hava manifoldu hazırlamaq, bunu təzyiqlə sınamaq, aqreqatlardan birini (və
ya bir neçəsini), səyyar və ya stasionar kompressoru, su və ya neft xəttini
qoşmaq lazımdır. Quyunu dərinlik nasosu üsulu ilə mənimsədikdə isə
əvvəlcədən quyuağzında mancanaq dəzgahı (səyyar və ya stasionar)
qoyulmalı, elektrik enerjisi xətti çəkilməli və ya qaz motoru qoyulmalıdır.
Laydan quyudibinə neft axını yaratmaq üçün dartaylama və ya
svablama üsulu tətbiq edildikdə jelonka, svab, dartma kanatı, qaldırıcı
traktor hazır olmalıdır.
Layı perforasiya etməklə açmaq nəzərdə tutulmuşsa, quyunun ağzında
əvvəlcədən yoxlanmış və gözlənilən işlək təzyiqdən 1,5 dəfə yüksək təzyiqlə
sınanmış tullanışa qarşı siyirtmə qoymaq lazımdır.
Perforasiya etdikdən (deşikləri açdıqdan) sonra şiddətli təzahür,
yüksək təzyiq və s. mürəkkəbləşmə halları gözlənilirsə, belə quyunun
yanında yanğın söndürmə və sanitar maşınları növbə çəkməlidir.

§ 5. QUYUNU MƏNİMSƏDİKDƏ LAYIN AÇILMASI

Təcrübədə elə olur ki, layın açılması üçün qazımanın sonunda,

kəmərin endirilməsi və sementlənməsi, quyudibinin avadanlıqla təchizi və
başqa işlər çox diqqətlə yerinə yetirilsə də, quyunu mənimsəyərkən layın
açılmasında, habelə açılma prosesinin özündə hər hansı bir səhvə yol verilir.
Aydındır ki, bu kimi hallarda quyunun istismar ya da maye və qaz vurmaq
üçün müvəffəqiyyətlə hazırlanacağına təminat vermək olmaz.
Buna görə də quyunu mənimsəyərkən həm layın açılması, həm də
mənimsəmə prosesinin özü, layın qazıma zamanı açılması işləri kimi
olduqca məsuliyyətlidir.

240
 Mənimsəmə zamanı layın müvəffəqiyyətlə açılmasında çox böyük
əhəmiyyəti olan aşağıdakı məsələləri nəzərdən keçirək; layı açmazdan əvvəl
quyuağzının avadanlıqla təchizi; quyunun gövdəsini doldurmaq üçün
mayenin seçilməsi; layın perforasiya etməklə açılması üsulunun seçilməsi;
perforasiya vasitələri və perforatorların tipi; layın açılması keyfiyyəti
üzərində nəzarət; quyudibinə axın yaradılması üsulları.

Layı açmazdan əvvəl quyuağzının avadanlıqla təchizi

Qazımanı qurtardıqdan, istismar kəmərini endirib sementlədikdən,
habelə kəmərdəki sement tıxacını qazıdıqdan sonra (sementin kəmər
Döşəmənin səviyyəsi (buruqda) arxasında qalxma hündürlüyünü
F 530
elektrik termometri ilə təyin edərkən
kəmərdə sement tıxacı olduğu
150

müəyyən edilərsə) quyuağzının

avadanlıqla təchizi məsələsini həll
etmək lazımdır.
6
400

Sadə hallarda istismar kə-

950

mərinə flans qaynaq edilir; bu flansın

~865

3 deşiklərinin sayı, ölçüləri və mər-

5 kəzləri arasındakı məsafə fontan-
kompressor armaturunun aşağıdakı
4 dördboğazın (üçboğazın) flansına, ya
750
7 7
da dərinlik nasos istismarında
planşayba — üçboğaz flansına uyğun
olmalıdır.
,,
Gözlənilən təzyiqlərdən və
6
3/4
quyunun geoloji-texniki şərtlərindən
2
,, asılı olaraq, kəmərləri bir-biri ilə
10
3/4
uyğun surətdə 250, 400 və 600 atm
1
sınaq təzyiqinə yoxlanılmış pyedestal
200

,,
16
3/4 və ya kəmər başlıqları ilə
100-cü şəkil. Kəmər başlığı əlaqələndirirlər.
3
KQK-600-10 (4k6⅝″): 100-cü şəkildə AZNMAŞİ
1-lafet halqası; 2-pazlar (texniki kəmərin tərəfindən işlənib hazırlanmış kəmər
diametrinə uyğun); 3-kəmər flansı; başlığının konstruksiyası verilmişdir;
4-istismar kəmərini asmaq
üçün pazlar; 5-paker; 6-sarğac; bu kəmər başlığı 600 atm sınaq
7-tıxac. təzyiqinə hesablanmışdır. Belə kəmər
başlığı işlək təzyiqi yüksək (300 atm
qədər) olan çox dərin quyuları mənimsəmək üçün tətbiq edilir. Belə
konstruksiyalı kəmər başlığı kəmərlərin bir-biri ilə pazlarla
əlaqələndirilməsinə imkan verir. Bu halda kəmərləri bir-biri ilə dartısız və ya
dartını bir qədər azaltmaqla əlaqələndirmək olar.
241
 KQK-600-10¾″×6⅝″ kəmər başlıcı (100-cü şəkil) texniki kəmər üçün
paz asqısından və kəmər başlığının özündən ibarətdir.
Texniki kəmər üçün paz asqısı konduktorda burulub bərkidilmiş lafet
halqasından (1) və texniki kəmərin diametrindən asılı olaraq götürülən altı
dənə 10¾″ və ya 11¾″ pazdan (2) ibarətdir. Kəmər başlığı texniki kəmərin
üst borusuna burulan 103/4" və ya 11¾″ kəmər flansından (3); istismar
kəmərini asmaq üçün kəmər flansına qoyulan 6⅝″ pazdan (4); 11¾″ (və ya
10¾″) texniki kəmərlə 65/8" istismar kəməri arasındakı boşluğu kipləşdirmək
üçün olan pakerdən (5); üzərinə fontan armaturu qoymaq üçün sarğacdan (6)
ibarətdir.
Həm kəmər başlığında, həm də bütün armaturdakı flans birləşmələrini
kipləşdirmək üçün azkarbonlu poladdan hazırlanmış metal halqalardan—
araqatlardan istifadə edirlər.
Konduktorla texniki kəmər arasındakı halqavarı boşluğa adətən
sement tökürlər. Bunun üçün lafet halqalarının pazları arasındakı 50 mm
qədər boşluqdan kəmərarası boşluğa 1" borular endirirlər.
İstismar kəmərinin yer üzərinə kənara çıxan artıq üçünü sarğac
flansının üst kənarı səviyyəsinə uyğun vəziyyətdə kəsib, həmin flansa
möhkəm tikişlə qaynaq edirlər. Bu, çox məsuliyyətli iş olduğundan yüksək
dərəcəli qaynaqçı tərəfindən. yerinə yetirilməlidir. Qaynaq diqqətsiz
edildikdə, tikiş soyuduqdan sonra və ya hermetikliyi yoxlayarkən
mikroçatlar əmələ gələ bilər ki, bu da sonradan sızma və başqa
mürəkkəbləşmə hallarına səbəb ola bilər.
Texniki kəmərlə istismar kəməri arasındakı boşluğu sementləmək
üçün kəmər flansında iki deşik açılmışdır. Bu deşiklər metal tıxacla (7)
qapanır.
Belə quruluşlu kəmər başlığı 16¾″ konduktoru, 11¾″ (və ya 10¾″)
texniki kəməri və 6⅝″ istismar kəmərini bir-biri ilə əlaqələndirmək üçündur.
Bu halda aşağıdakı şərtlərə riayət olunmalıdır:
a) konduktor borusunun yuxarı ucu şaxtanın dibindən
azı 200 m hündürdə olmalıdır; konduktorun ucunda yiv açılmalıdır;
b) texniki kəmər borusunun yuxarı ucu buruğun döşəməsindən 905
mm aşağıda yerləşməlidir, bu halda sarğacdan üst müstəvisi buruğun
döşəməsindən tələb olunan qədər (150 mm) aşağıda qalacaqdır; texniki
kəmərin də ucunda yiv açılmalıdır;
c) şaxtanın dibi buruğun döşəməsindən azı 1900 mm
aşağıda olmalıdır.
Konduktor borusunda yiv yoxdursa və texniki kəmərdə flans varsa,
lafet halqası qoymur, pazlardan ancaq istismar kəmərini asırlar.
Kəmərlərin əlaqələndirilməsi işlərindən sonra kəmərlərarası boşluğu
presləməklə (təzyiqlə sınama) sınamaq, şaxtanı isə kəmər flansının dayaq
səthinə qədər sementlə doldurmaq lazımdır.

242
 Kəmər başlığını presləməklə sınaqdan keçirdikdən sonra istismar
kəmərinin kipliyini yoxlamaq lazımdır. Bunun üçün kəmər başlığında
armatur, ya da sementləmə və ya layların hidravlik yarılmasında tətbiq
olunan sementləmə başlığı qoyurlar. Sonra aqreqat vasitəsilə 100—150 atm
izafi təzyiq yaradırlar. Bu izafi təzyiq quyunun dərinliyindən və quyunun
doldurulmuş olduğu mayenin xüsusi çəkisindən, habelə həmin istismar
kəmərinin hazırlandığı markalı polad üçün yol verilən qırılma təzyiqindən
asılı olaraq götürülür.
Sınamadan sonra 30 dəq ərzində təzyiq düşməzsə və ya cəmi 5 atm
azalarsa, kəməri kip hesab etmək olar. Kəmərin kipliyini yoxlamaq, sınamaq
üçün presləmə üsulundan başqa bəzən (kəşfiyyat quyularında) kəmərdə
səviyyəni 800—1200 mm azaltmaqla da əlavə sınama aparırlar. Sonra,
kəmərin divarlarından maye damcılarının tamamilə axması üçün 2 saat
gözləyirlər. Sonradan 8 saat ərzində quyudakı maye səviyyəsini Yakovlev
aparatı ilə vaxtaşırı yoxlayırlar. Həmin kəməri kip hesab edirlər.

Quyu gövdəsini doldurmaq üçün mayenin seçilməsi

Bir qayda olaraq, mənimsənilmədən ötrü hazırlanmış quyunun
gövdəsi, xüsusi çəkisi qazıma prosesində məhsuldar layı açarkən tətbiq
edilən mayenin xüsusi çəkisinə bərabər olan maye ilə doldurulmalıdır.
Quyunun sementlənməsi qurtardıqdan sonra, onun perforasiya olunmasına
qədər, adətən, 2—5 və daha çox gün keçir. Bunu nəzərə alaraq gilli
məhlulun quyudibində çöküntü verməsinin qarşısını almaq üçün layi
açmazdan qabaq, onu kimyəvi üsulla işləmək lazımdır.
Ölkəmizin cənub rayonlarındakı neft mədənlərində quyu gövdəsini
doldurmaq üçün əsas etibarilə gilli məhluldan, şərq rayonlarındakı
mədənlərdə isə qazıma işlərində sudan istifadə olunur, yalnız bəzi
intervalların qazılmasında xüsusi çəkisi 1,15—1,21 q/sm3 olan gilli məhlul
tətbiq edilir. Yüksək lay təzyiqli daha dərin quyularda güclü təzahürlərə yol
verməmək üçün perforasiyadan qabaq quyu gövdəsinin ağırlaşdırılmış və
kimyəvi işlənmiş gilli məhlulla doldurulması təmin edilməlidir, belə ki,
bunun yaratdığı əkstəzyiq mümkün ola biləcək tullanış və
murəkkəbləşmələrin qarşısını ala bilsin. Digər tərəfdən məhlulun xüsusi
çəkisini həddindən artıq çoxaltmaq olmaz, çünki layı açarkən məhlulun laya
keçməsi nəticəsində lay bu məhlulu çox uda bilər və laydakı məsamələri
doldurar; bu da sonradan quyudibinə mayenin axmasını və quyunun
mənimsənilməsi prosesini çox çətinləşdirir.
Quyu gövdəsini su ilə doldurarkən, əvvəlcə qazılmış quyular vasitəsilə
çox drenajlanmış olan layın da çoxlu su udacağı nəzərə alınmalıdır. Ona
görə də quyu gövdəsini lay suyuna mümkün qədər oxşayan (lay suyu, qələvi
su), yaxud səthi-fəal maddələrlə işlənmiş su ilə doldurmaq lazımdır.

243
 Deməli, məhsuldar layı açarkən quyudibi zonasında keçiriciliyin
azalmasına yol verilməməlidir. Bu isə quyunun gövdəsini doldurmaq üçün
yüksək keyfiyyətli gilli məhlul, yaxud səthi-fəal maddələrlə işlənmiş su
tətbiq etdikdə əldə edilə bilər. Əks halda quyudibi zonası gilləşər, laya maye
sızar və gil hissəcikləri şişə bilər. Bütün bunların nəticəsində quyudibi
zonasında keçiricilik kəskin surətdə azalar. Laya su daxil olduqda layın neft
üçün faza keçiriciliyi də azalır.
Nəticədə bu hadisələr, mənimsəmədə layın turşu ilə işlənməsi,
hidravlik yarılması, torpedalanması və s. bu kimi müasir üsulları tətbiq
etdikdə də, quyunun mənimsənilmə müddəti uzanır. Bəzi hallarda isə bütün
bu tədbirlər nəticəsiz qalır.
Layın turşu ilə işlənməsi, yaxud hidravlik yarılmasından sonra quyu
debitinin bir neçə dəfə artması, layı açma
prosesində quyudibi zonasında keçiriciliyin
azalmasını sübut edir. Quyunu
dayandırdıqdan sonra təzyiqin izlənməsi
üsulu ilə aparılan tədqiqat nəticələri də
bunu təsdiq edir. (Bu haqda kitabın II
fəslində danışılır).
ABŞ-da quyudibi zonasında
keçiriciliyin süni azalması ilə mübarizə
etmək üçün zərbəli fırlanma qazıması, gilli
məhlulun əvəzinə hava, neft və su (şirin və
ya şor), neft əsaslı məhlullarla, səthi-fəal
maddələr əlavə edilmiş yuyucu mayelər və
pis süzülən məhsullarla qazıma üsulları
tətbiq edilir.
Məhsuldar layı açarkən maye dövranı
101-ci şəkil. Tullanışa qarşı pozulduqda, yəni lay udan olduqda yuma
siyirtmə məhlullarına neftdə yaxşı həll olan və
məsamələri müvəqqəti tutan dənəvər —
tamponlayıcı maddələr əlavə edilir.
Tamponlayıcı maddə olaraq xırdalaşdırılmış qoz qabığından, şəkər qamışı
lifindən, xırdalaşdırılmış pambıq çiyidindən və sellofan lopalarından istifadə
olunur.
Qazıma və eləcə də mənimsəmə prosesində quyu gövdəsini
doldurmaq üçün neft əsaslı məhlullar tətbiq etmək məsləhət görülür. Neft
əsaslı məhlullar quyudibi zonasının keçiriciliyini yaxşı mühafizə və quyu
məhsuldarlığının artmasını təmin edir.
Xüsusən, gilli məhlulun udulması qorxusu az təzyiqli və yüksək
keçiricilikli layları, eləcədə şişmiş gilə malik və kiçik keçiricilikli layları
açarkən neft əsaslı məhlullardan istifadə etmək faydalıdır. Məhsuldar layları

244
neft əsaslı məhlullarla açılmış quyular asan mənimsənilir və onların
məhsuldarlığı gilli məlsulla açılmış quyuların məhsuldarlığından 1,5 — 2
dəfə çox olur.
Kəməri təzyiq altında sınaqdan keçirdikdən və kipliyini yoxladıqdan
sonra perforasiya işləri başlanır. Bunun üçün kəmər başlığının yuxarı
flansına əkstullanış siyirtməsi qoyulur (101-ci şəkil). Bu siyirtmələrin
diametri 6" (sınaq təzyiqi 250 atm) və 4" (sınaq təzyqi 400 atm) olur.
Axır vaxtlarda daha dərin quyuları perforasiya etmək üçün Azərb.
NMAŞİ-nin konstruksiya etdiyi yüksək təzyiqli xüsusi əkstullanış
siyirtmələrindən istifadə olunur.
Əgər perforasiya zamanı qaz-neft təzahürü baş verərsə,
perforasiya işini saxlamaq, kabeli tez qaldırmaq, əkstullanış siyirtməsini
bağlamaq və quyunu işə salmaqdan ötrü quraşdırma işlərini davam
etdirmək lazımdır. Əgər quyudan maye çıxması güclənərsə və kabeli qaldır-
maq mümkün deyilsə, onda onu kəsmək, siyirtməni bağlamaq və quyudan
maye çıxmasının arasını kəsmək lazımdır.
Güclü qaz-neft təzahürü gözlənilən ən dərin quyuları perforasiya
etdikdə, boru və yüksək təzyiqli siyirtmələrdən ibarət işlək və hava
manifoldu quraşdırmaq lazımdır.

1
2

3
4

102-ci şəkil. Quyunun atılması zamanı aqreqatların yerləşdirilməsi:

1-kabel; 2-siyirtmə; 3-borular; 4-perforator.

Perforasiya əməliyyatından qabaq quyu 300 atm təzyiq yarada bilən

3—4 sementləmə aqreqatı ilə əlaqələndirilir. Aqreqatların yerləşdirilməsi
sxemi 102-ci şəkildə verilmişdir. Bunlardan biri halqavarı fəza ilə, ikisi
müxtəlif tərəflərdən boruarxası fəza ilə, dördüncüsü isə ehtiyat aqreqatı işlək
manifoldun ehtiyat siyirtməsi ilə əlaqələndirilir. Aqreqatların belə
yerləşdirilməsi perforasiyadan sonrakı güclü qaz-neft təzahürlərini tez dəf
etmək üçün quyuya mərkəzi halqavarı və boruarxası fəzalardan çoxlu su və
ya gilli məhlulun vurulmasına imkan verir.
Borucuqlardan, üçboğaz və siyirtmədən düzəldilmiş manifoldun
olması quyunun mənimsənilməsi ilə əlaqədar olan aşağıdakı əməliyyatları
245
 həyata keçirməyə imkan verir: lazım olduqda mərkəzi,
halqavarı və boruarxası fəzalarda ayrılıqda, yaxud eyni
zamanda axını boğmaq; mənimsəmə və istismar zamanı
halqavarı və boruarxası təzyiqə nəzarət etmək; halqavarı və
1 boruarxası fəzaları boşaltmaq; nəhayət, lazım olduqda mərkə-
zi, halqavarı və boruarxası fəzalardan eyni zamanda maye
çıxartmaq.
2

3 Layın perforasiya ilə açılma üsulları

4
Əksər hallarda neft layını açmaqdan ötrü, istismar
kəmərindən deşiklər açmaq (perforasiya etmək) lazım gəlir.
Çox az hallarda istismar kəməri məhsuldar layın tavanına
qədər (məhsuldar lay tamamilə açıq olur) endirilir və yaxud
ona qabaqcadan xüsusi süzgəc birləşdirilir.
Layla əlaqə yaratmaq üçün atılan güllə quyuya
endirilmiş kəmərarxası sement halqasını, sement arxasındakı
ehtimal olunan gil qabığını deşməli və süxur daxilinə əlavə
olaraq 10-15 sm keçməlidir.
Bu məqsədlə xüsusi atıcı aparatlardan — gülləli,
torpedalı, gülləsiz (kumulyativ) perforatorlardan və
torpedalardan istifadə edilir. Onlar, mənimsənilmək üçün
hazırlanmış quyulara xüsusi birdamarlı zirehli, üçdamarlı
karotaj kabelləri vasitəsilə endirilir və elektrik cərəyanı ilə işə
salınır.
______________________________________

103-cü şəkil. J. A. Kolodyajnı konstruksiyalı (TPK)

5 torpeda perforatoru:
1-kabel başlığı; 2- perforator bölməsi: 3-lülə; 4-güllə: 5-
6
barıt; 6-ucluq.

Güllələri növbə ilə tək-tək atan və yaylım atəşi açan

perforatorlar olur. Xüsusi hallarda layların açılmasında
torpedalardan da istifadə edilir (bu kitabın III fəslinin 9-cu §-
da torpedalar haqqında ətraflı məlumat verilir).
Layların açılmasında ən çox Y.A.Kolodyajnı tərəfindən təklif
olunmuş torpeda perforatoru tətbiq edilir. Bu perforator, gülləli
perforatorlardan fərqli olaraq güllə əvəzinə yüksək partladıcı qabiliyyəti olan
mərmi atır. Mərmi kəməri və sementi dəlib süxura daxil olduqdan sonra
partlayır. Bunun nəticəsində süxurlarda çat və kaha əmələ gəlməsinə səbəb

246
olur. 103-cü şəkildə Y.A. Kolodyajnı tərəfindən təklif olunmuş TPK
perforatorunun ümumi görünüşü verilmişdir.

Gülləli perforator

Gülləli perforator atəş açan silahların prinsipi üzrə işləyir; lüləyə barıt
və güllə qoyulur. Barıt alışdıqda güllə barıt qazlarının təzyiqi hesabına
yüksək sürətlə həpəkət edir, bu sürət güllənin kəməri, sement halqasını və gil
qabığını dəlib keçməsi üçün kifayət edir.
Perforatorlar adətən bir-biri ilə birləşdirilmiş bir neçə kameradan (2)
ibarət olur. Onlar 4", 5", 6" və daha böyük diametrli kəmərləri deşmək üçün
hazırlanır. Perforatorlar 11,4 və 12,7 mm diametrli güllələrlə doldurulur.
Hazırda tətbiq olunan və hazırlanan gülləli perforatorların deşmə qabiliyyəti
haqqında məlumat 104-cü şəkildə verilmişdir.
104-cü şəkildən göründüyü kimi köhnə PP tipli perforatorlar hətta
sement halqasını tam deşə bilmir. Bu perforatorlar vasitəsilə deşilmiş
Perforato

Maniənin konstruksiyası və güllənin,

run tipi

Maniənin materialı mərminin yaxud kumulyativ şırnağın

girmə dərinliyi.
12 65
12

12 mm qalınlıqında
polad. Bərk sement.
(orta güclü)
Gülləli

12 mm qalınlıqında polad. 12 45
Bərk sement.Qumdaşı. 20

Mufta birləşməsi. Bərk 24

sement.
12 mm qalınlıqında 12 100
22

polad. Bərk sement.

(TPK-22)
Mərmili

12 mm qalınlıqında polad. 1220 85

Bərk sement.Qumdaşı.
Mufta birləşməsi. Bərk 24
sement.
8-.. 10

12 mm qalınlıqında 12 250
polad. Bərk sement.
Kumulyativ
(LK - 103)

Mufta birləşməsi. Bərk 24 125

50
sement. Sıx qumdaşı
12 mm+12 mm qalınlıqın- 12
da polad ikiqat kəmər. 25 12 145
Bərk sement.
100
Bir neçə polad lövhələr.
8

1 2 3

104-cü şəkil. Perforatorların vurucu qabiliyyətləri cədvəli

247
 1 quyulardan maye axını olması, sement
1
halqasında çatlağın olması ilə,
sementlənmənin pis keyfiyyəti ilə, yaxyd
kəmərin quyu gövdəsində ekssentrik
yerləşməsi nəticəsində onun birtərəfli
perforasiya edilməsi ilə izah oluna bilər.
Əksər hallarda isə keyfiyyətsiz deşmə 2
2 üzündən quyuların məhsuldarlığı
(qəbuletmə qabiliyyəti) çox aşağı olur.
Yaylım atəşli PPZ tipli yeni gülləli
3
perforatorlar və „Azərneftgeofizika" tərə-
findən hazırlanmış APX tipli perforatorlar 4
daha etibarlıdır. 5
Bu perforatorlarda sıxılmış barıtdan 6
istifadə olunduğu üçün onların deşmə · · ·
· ··
·· ·

qabiliyyəti çox yaxşıdır. Bu perforatorda 7

barıt qazlarının təzyiqi 600-dən 15000-

200000 kq/sm2-ə qədər çatır.
PPZ tipli perforatoru təşkil edən
3
bölmələrin əvəz edilməsi və bir-biri ilə
birləşdirilməsinin mümkün olması buna
4 əlavə üstünlük verir. Belə perforatorlar bir
6 dəfədə böyük intervalları deşməyə imkan
5
verir. Lakin, gülləli perforasiya üsulunun
8
bərk süxur şəraitində tətbiqi artıq
köhnəlmişdir.
Lay təzyiqi yüksək və sulu horizont
7 yaxınlığında olduqda yumşaq süxurları
açmaq üçün gülləli perforatorları tətbiq
9
8 etmək olar.
Növbə ilə atılan perforatorlar (105-
ci şəkil) hər lülədən aşağıdan yuxarıya və
ya istənilən ardıcıllıqla güllələri bir-bir
106-cı şəkil. Yay-
105-ci şəkil. atmağa imkan verir. Belə perforatorlar lım atəşli perforator:
Növbə ilə atılan nazik layları açmaq üçün əlverişlidir. 1-kabel;2-kabel başlığı;
perforator: Yaylım atəşli perforatorlarda 3-alışdırıcının başlığı;
1-kabel; 2-başlıq; 4-alışdırıcı barıt;5-od-
güllələrin hamısı birdən atılır. Növbə ilə otürücü kanal;6-lülə;
3- birləşdirici
mufta; 4-lülə; atılan perforatorlar (105-ci şəkil) iki 7-güllə;8-perforator
tipdə buraxılır: SSP-4¼″ və SSP-3½″ bölməsi; 9-ucluq
5-barıt; 6-güllə;
7-kontakt vinti; (xarici diametrləri). Onlar legirlənmiş
8-ucluq poladdan hazırlanmış və uzunluğu 640 mm olan ayrı-ayrı
silindrik bölmələrdən yığılır. Hər bölmədə oxları blokun

248
 Gülləli perforatorların deşmə qabiliyyəti 23-cü cədvəl

Güllənin deşmə qabiliyyəti Perforatorun tətbiqi məsləhətdir

D markalı polad

Perforator
un tipi Süxurları
mm ilə polad) n xassəsi

düymə ilə

sonra
qum, mm
Boru divarının

olan polad,
olan polad,

tutuşduqdan
və səpələnən

olan polad və
Kəmərin diametri,

və bərk süxur

sement (8 gün
sement 25 mm
sement 25 mm
qalınlığı (D markalı

Qalınlığı 10 mm
Qalınlığı 12 mm
Qalınlığı 12 mm

249
SSP- 20 36 700-dək 6-10 6-10 8+12
SSP- 18 25 500 5-8 5-8 12-14
PPX 17 20 600 5-8 5-8 12
PP-6 17 22 600 6-10 6-10 11-12
PP-98 24 45 1000 6-10 6-10 12+10
125-dək
PP-80 19 35 650 2-8 5-8 8+8
PP-65 18 24 500 4-8 4-8 12
APX-4 19 28 650 5-8 5-8 8+8
APX-6 21 32 800 6-10 6-10 10+8
TPK-22 30 85 - 6-10 6-10 12+12
oxuna perpendikulyar olan 10 deşik vardır. Bu deşiklərə legirlənmiş
poladdan hazırlanan lülələr geydirilmişdir. Lülələrin ağız deşikləri növbə ilə
bir-birinə əks tərəflərə istiqamətlənmişdir.
Yaylım atəşli PP perforatorlarının (başqa sözlə perforatorpulemyotlar)
ayrı-ayrı bölmələri yiv və qaynaq vasitəsilə bir-birilə birləşdirilir (106-cı
şəkil). Hər bir bölmədə barıt kameri və lülə üçün deşiklər vardır. Barıtı
kamerə yığdıqdan və polad, klingerit araqatlarla hermetik qapadıqdan sonra
lülələr bölmələrə bərkidilir. Güllə luləyə qoyulur. Bəzi PP tipli perfo-
ratorlarda lülə deşikləri bilavasitə bölmələrin gövdəsində açılır.
Barıt kamerində barıtdan əlavə elektrik alışdırıcısı da yerləşir. Elektrik
alışdırıcı məftilinin bir ucu xüsusi kipləşdirici ştuserdən keçərək karotaj
kabelinə, digər ucu isə ştuserin gövdəsinə birləşdirilir.
Perforatorun yan səthindəki halqavarı sahə mis kipgəc halqası üçün
oturacaq rolunu oynayır. Lüləni kamerə birləşdirdikdə mis halqa sıxılır və
barıt kamerinin hermetikliyini təmin edir.
Perforatorun daxilində brizant təsirli partlayıcı maddə yerləşdirilir.
Perforatorun bu hissəsində ləng təsirli partladıcı qoyulur. Ləngidicinin
olması güllənin özünün kəməri və sement halqasını keçərək laya daxil
olduqdan sonra partlamasını təmin edir.
23-cü cədvəldə perforatorların xarakteristikası verilmişdir.

Kumulyativ perforasiya
Hazırda tətbiq edilən gülləli və torpedalı perforatorlar həmişə layı
istənilən dərinliyə qədər deşə bilmir.
İndi geniş tətbiq olunan kumulyativ perforatorlar ən böyük deşmə
qabiliyyətinə malikdir.
1948-ci ildən başlayaraq kumulyativ perforatorlar xaricdə geniş tətbiq
olunmuşdur. Kumulyativ perforatorda kumulyativ təsirli (şırnaq yaradan)
partladıcı maddələr tətbiq edilir. Bu partladıcı maddələr şaşkadan ibarət
olub, partladıcı detonatordan əks tərəfində girintisi vardır. Bu girinti metal
qıf ilə örtülür. İşin əsas mahiyyəti ondadır ki, deşiklər güllə ilə deyil,
kumulyativ partlamasından alınan fokuslanmış dalğa ilə açılır.
Bu dağıdıcı şırnağın sürəti 8000 m/san, maneəyə rast gəldikdə təzyiqi
300000 kq/sm2 olub, poladı və eləcə də süxurları deşmək üçün böyük
qüvvəyə malikdir. O, deşdiyi materialı dağıtmır. Metalı deşərkən bu axırıncı
xassə faydalı olub, süxurları deşmək üçün sərfəsizdir.
Hazırda tətbiq edilən kumulyativ perforatorlar gövdəli və gövdəsiz
olur.
Legirlənmiş poladlardan hazırlanmış və hermetik bağlı olan birinci
gövdədə 10 kumulyativ atım yerləşdirilir. Gövdədə hər bir atım qarşısında
polad disk və rezin tıxacla bağlanan yuva vardır. Bunlar atma zamanı
tullanır.
250
 Bütün atım qrupları eyni zamanda partlayır. 107 və 108-ci şəkillərdə
YİETGİ-nun hazırladığı gövdəli PK-103 kumulyativ perforatorun kəsilişi
göstərilmişdir. Bu perforatorlar artıq mənimsənilmiş, hazırda istismar və
injeksiya quyularının perforasiyasında geniş tətbiq edilir. 1
1

9 2

8
2 5 3

5
2

7
3 3
5

6 4
4
2
6

7
Ф 103
5

2
5
3

108-ci şəkil.
107-ci şəkil. Polad gövdəli Gövdəli kumul-
kumulyativ PK-103 perforatoru: yativ perforator: 109-cu şəkil. Göv-
1-gövdə; 2-kumulyativ atımlar; 1—kabel; 2—kabel dəsiz kumulyativ
3-kamer; başlığı; 3—alışdırıcının perforator:
4-kumulyativ atımın gövdəsi; başlığı; 4— perfo- 1 - kabel; 2 – kabel
5-detonasiyalaşdıran məftil; rator gövdəsi; başlığı; 3 – kumul-
6-partladıcı patron; 7-partladıcı 5— kumulyativ atım; yativ atım; 4- deto-
patronun kabel çıxışı ilə birləşməsi; 6—detonasiyalaş- nasiyalaşdıran
8-kabel başlığı; 9-zirehli kabel dıran məftil; 7—ucluq; məftil; 5 – yük.

251
 Diametri 103 mm olduğuna görə bu perforatoru 5" və daha böyük
diametrli quyularda işlətmək olur.
PK-103 perforatoru maksimal yol verilən 500 kq/sm2 təzyiqə
hesablanmışdır. Atımların maksimal yol verilən temperatura davamlılığı PK-
103 üçün 60°C və PK-103T üçün 160°C-dir. 109-cu şəkildə gövdəsiz
kumulyativ perforator (PKS) göstərilmişdir.
Hermetik şüşə örtük içərisində olan kumulyativ atımlar hər qonşu
atıma nisbətən 180° meyl etməklə polad lent üzərinə yığılır.
Gövdəsiz kumulyativ perforatorda hər birində 10 atım olan belə metal
lentlərdən bir neçəsi birləşdirilə bilər və eyni zamanda layı lazımi intervalda
dəlmək olar.
Atımlar hermetik örtükdəki detonatlaşdırıcı şnur və əlavə detonator
vasitəsilə partladılır. Bu perforator atımının çəkisini 125 q-a qədər artırmağa
imkan verir.
Partlama zamanı şüşə örtük qırılaraq xırda hissələrə parçalanır. Lent
bu halda parçalanmır, yalnız bir qədər əyilir.
PKS perforatoru maksimal yol verilən 300 kq/sm2 təzyiqə
hesablanmışdır. Atımın temperatura davamlılığı +60°C-dir. Kumulyativ
perforatorun dəlmə qabiliyyəti və qoruyucu kəmərdə deşiklərin diametri 24-
cü cədvəldə göstərilmişdir.
PKS perforatorlarına nisbətən az dəlmə qüvvəsi olmasına baxmayaraq
PK-103 perforatoru xeyli üstünlüyə malikdir.
PK-103 perforatorunda hermetik bağlı gövdə olduğuna görə, quyu
kəməri zərbə dalğasının təsirindən qorunur.
PKS kumulyativ perforatorlarında zərbə dalğası bilavasitə kəmərə
təsir edir, çünki atımlar qorunmayaraq bilavasitə quyudakı maye içərisinə
buraxılır. Belə perforatorlar böyük dəlmə qabiliyyəti tələb olunduqda, habelə
perforasiya zonasında kəmərin və sement halqasının pozula bilməsi təhlükə
törətmədikdə tətbiq edilir. Adətən, bu şərtlərə injeksiya quyularını
mənimsədikdə təsadüf olunur.
Qoruyucu kəmərləri 4" və 3" olan kiçik diametrli quyularda
perforasiya işləri aparmaq üçün PK-80 və PK-63 tipli gövdəli kumulyativ
perforatorlar hazırlanmışdır. Bundan başqa açıla bilən PKR-55 tipli
perforatorlar da vardır ki, bu da 2½″ nasos-kompressor boruları qaldırmadan
5" və 6" diametrli qoruyucu kəmərlərini perforasiya etməyə imkan verir. 2"
nasos-kompressor boruları üçün də belə tipli PK-45 kumulyativ perforatoru
hazırlanır.
Belə perforatorlar alüminium ərintilərindən hazırlanmalıdır, çünki
partlayış zamanı belə perforatorlar tamamilə dağılır və quyudan yalnız kabel
və birləşdirici başlıq qaldırılır. Kumulyativ perforatorların böyük
üstünlüklərinə baxmayaraq gülləli və torpedalı perforatorlar öz əhəmiyyətini
itirmir.

252
 Böyük dəlmə qabiliyyəti olan gülləli perforatorlar ucuz başa gəldiyinə
görə xüsusən selektiv perforasiyadan ötrü geniş tətbiq edilə bilər.
Digər tərəfdən torpedalı perforatorlar da layda çuxur və qatlar
yaratmağa imkan verir.

§ 6. QUYULARIN MƏNİMSƏNİLMƏSİ VƏ QUYUDİBİNƏ

AXININ YARANMASI

Quyunu işə salmaq üçün laydan quyudibinə axın yaratmaq lazımdır.

Bu şərait lay və quyudibi təzyiqləri fərqində və məhsuldar layı açarkən
quyudibi zonasında əmələ gələn süni müqavimətləri azaltmaq nəticəsində
yaradılır. Yuxarıda göstərildiyi kimi su və gilli məhlulun laya keçməsi, quyu
divarlarında gil qabıqlarının əmələ gəlməsi süzgəcin konstruksiyasından asılı
olaraq süni müqavimət yaradır.
Quyudibi zonasında yaradılan təzyiqlər fərqi və süni müqavimətlərin
xarakteri bu və ya digər yatağın işlənmə mərhələsindən asılıdır.
Yatağın işlənməsinin ilk mərhələsində (lay təzyiqinin böyük olduğu
və lay drenajlanmadığı halda) gilli məhlulun laya keçməyə imkanı olmur.
Odur ki, yatağa qazılmış quyular adətən asanlıqla mənimsənilir.
Yataq işləndikcə lay təzyiqi xeyli düşür və lay drenajlanır.
Məhsuldar layı açarkən süni müqavimətlər yaranır. Bu halda
quyudibinə neft axını yaratmaq üçün təzyiqlər fərqi artıq olmalıdır ki, bu da
mənimsəmədə çətinliklərə səbəb olur. İstismar kəmərinin sınması, qum
tıxacının əmələ gəlməsi, daban və kənar suların quyuya gəlməsi bu
çətinliklərdən hesab olunur.
Çətin mənimsənilən quyuların ən səmərəli mənimsənilmə üsulu, süni
müqavimətlərin mümkün qədər tam yox edilməsi və yalnız bundan sonra
maye axını üçün təzyiqlər fərqi yaradılmasıdır.
Süni müqavimətləri aradan qaldırma tədbirləri layı açmazdan qabaq
və sonra görülə bilər.
Lay açıldıqdan sonra süni müqavimətləri aradan qaldırmaq üçün
görülən tədbirlərə turşu ilə işləmə, hidravlik yarma və torpedalama daxildir.
ABŞ-da qazımadan sonra hidravlik yarılma tətbiq edilir.
Mayenin quyudibinə axması üçün təzyiqlər fərqi müxtəlif üsullarla
yaradılır.
Aşağıdakı mənimsəmə üsulları vardır;
1) neft və su ilə yuma;
2) aerasiya edilmiş maye ilə yuma;
3) kompressor üsulu və onun müxtəlif növləri:
a) ikiqat basma üsulu;
b) boruarxasına maye vurmaqla kompressor üsulu;
4) seyrəkləşdirmə və əlavə maye vurma üsulu;

253
 24-cü cədvəl
Kumulyativ perforatorların texniki və ballistik xarakteristikası

PKS - 105

PKS - 120

PKS- 160
PKR - 55

PKS - 75
PK - 103
Perforatorun xarakteristikası

Xarici diametr, mm ilə 103 55 75 105 120 160

Perforatorda güllələrin sayı 10-20 11 20 20 10 10
Perforatorun uzunluğu, mm 1660- 1700 1080 1765 1650 2040
ilə 2510
Perforatorun çəkisi, kq ilə 50-90 Güllənin sayından asılı olaraq
Yükun çəkisi, kq ilə - 20-40 30 40 50 80
Bir buraxılışda atımın
maksimal miqdarı 10-20 11 500 200 100 50
Qoruyucu kəmərin minimal
diametri, düymə ilə 5 6 4 5 6 3
Məhlulun təzyiqi, kq/sm2- ilə 500 300 500 500 500 500

Mühitin temperaturu, °C ilə:

istiliyə davamsız atım 60 60 60 60 60 60
üçün 160 100 100 100 100 100
yenə, odadavamlı üçün
Doldurulan partladıcı 23 22 19 51 93 205
maddənin çəkisi, q ilə
Polad divarda açılan deşiyin 8-10 8-10 10 20 30 40
diametri, mm ilə
Sementdə açılan deşiyin dia- 15-20 15-20 15 30 45 60
metri, mm ilə
Möhkəm qumdaşılarda 15 15 12 25 37 50
açılan deşiyin diametri, mm
ilə 90 85 80 110 130 160
Güllənin polada daxil olma
dərinliyi, mm ilə 280 250 200 250 300 500
Güllənin bərk sementə daxil
olma dərinliyi, mm ilə
Güllənin möhkəm
qumdaşılara daxil olma 100 100 100 125 150 150
dərinliyi (12 mm qalınlığında
D markalı poladdan
keçdikdən sonra), mm ilə

254
 5) mayenin yığılmasını gözləmə üsulu;
6) svablama (porşenləmə);
7) halqavarı fəzaya hava vurmaqla svablama (porşenləmə);
8) dərinlik nasosu ilə mənimsəmə:
9) jelonka ilə mənimsəmə;
10) depressiya yaratma üsulu.
Ən səmərəli mənimsəmə üsulu aşağıdakı tələbləri ödəməlidir: a)
depressiyanı səlis yaratma imkanı; b) yaradılan depressiyanın böyük
sərhəddə dəyişməsi; c) axın başlanması momentinin bilmə imkanı; ç)
quyudibinin təmizlənməsi; d) işin təhlükəsizliyi; e) sadəlik.
Universal mənimsəmə üsulu yoxdur. Ona görə də mənimsəmə üsulu
lay və quyunun konkret şəraitindən asılı olaraq seçilir.
Lay təzyiqi böyük olduqda və fontan gözlənildikdə ən yaxşı
mənimsəmə üsulu su və ya neftlə yuma, yaxud kompressor üsulu ilə
mənimsəmədir.
Bütün qalan hallarda mənimsəmə üsulu quyunun xarakterindən asılı
olaraq seçilir. Aşağıda əsas mənimsəmə üsullarının qısa təsviri verilmişdir.

Neft və su ilə yuma

İstismar kəmərini endirdikdən və sementlədikdən sonra quyunun
konstruksiyasından asılı olaraq lazım gələrsə, onu yuyur və sonra kəməri
perforasiya edirlər. Fontan borularını endirir, quyuağzını armaturla təchiz
edir və maye dövranı yaradırlar.
Dövran yaratmaq üçün nasos istismar kəməri ilə fontan boruları
arasındakı halqavarı fəzaya birləşdirilir. Quyuda gilli məhlul olarsa, dövranı
əvvəlcə su vasitəsilə yaradırlar. Xüsusi çəkisi 1,2 q/sm3 olan gilli məhlulu su
ilə əvəz etdikdə quyudibinə olan təzyiq təxminən 16% aşağı düşür.
Əgər dövran prosesində (bir neçə saat ərzində) quyu fontan etməzsə,
onda dövranı tədricən su əvəzinə neftlə edirlər. Bu halda quyudibinə düşən
təzyiq getdikcə azalır. Belə ki, neftin xüsusi çəkisi 0,850 olduğu halda
quyudibinə düşən təzyiq 29% aşağı düşür.
Bəzi quyular üçün təzyiqin bu qədər düşməsi fontanın başlanması
üçün kifayətdir.
Bu üsulda depressiya səlis olaraq dəyişir. Bundan əlavə fontan
boruları çox aşağı endirildikdə quyudibi daim yuyulur. Bu mənimsəmə üsulu
təhlükəsizdir.

Kompressor üsulu
Öz sadəliyinə görə bu üsul Bakı mədənlərində geniş tətbiq
edilməkdədir. Bu mənimsəmə üsulunun tətbiqi sxemi belədir (110-cu şəkil).

255
 6
II 1 2

III
3 3 5

110-cu şəkil. Fontan-kompressor üsulu ilə quyuların mənimsənilmə

sxemi:
I-aqreqat xətti; II-kompressora gələn xətt; III-nəzarət xətti; 1-hava bağlayan
xətt; 2-tənzimləyici ventil; 3-orta ventil; 4-su (neft) bağlayıcı ventil; 5-
boruarxası ventil; 6-mərkəzi basqı üçün ventil

Quyuya fontan-kompressor boruları endirirlər. Sıxılmış havanı halqavarı

fəzaya vururlar ki, o da mayeni yeraltı borulara qovur. Boruları
kompressorun təzyiqindən asılı olaraq mayenin basıla biləcəyi dərinliyə
qədər endirirlər. Mayeni buraxılan boruların başmağına qədər sıxışdırdıqdan
sonra hava yeraltı borulara daxil olur və oradakı mayeni qazlaşdırır.
Mayenin xüsusi çəkisi azalır, qaldırıcı borularda onun səviyyəsi qalxır və
xaricə atılmağa başlayır. Bu halda quyudibinə düşən təzyiq azalır. Təzyiq
düşküsü laydan maye axınının başlanması üçün bəzən kifayət edir. Əks
halda qaldırıcı boruların endirilməsini artırır və laydan maye axını üçün
depressiya alınana qədər maye basmasını davam etdirirlər. Bu və ya digər
səbəblərə görə boruların endirilməsini davam etdirmək mümkün olmadıqda,
fontan-kompressor boruları kəmərində mənimsəmə prosesini asanlaşdıran
buraxıcı klapan və işlək muftalar qoyulur.
Buraxıcı klapan və işlək muftaların işi kompressor quyularının işə
salınması bölməsində müfəssəl veriləcəkdir.
Bu üsul, sadəliyinə baxmayaraq, həmişə kafi nəticə vermir.
Bu üsulun əsas mənfi cəhəti, mayenin bayıra atılması momentində
quyudibi təzyiqinin kəskin düşməsi nəticəsində güclü maye və qaz axınının
yaranmasıdır.
Layların kövrək qumlardan təşkil olunduğu şəraitdə quyuya külli
miqdarda qumun daxil olmasına, quyudibində və borularda qalın qum
tıxaclarının əmələ gəlməsinə, quyudibində uçmaya, istismar kəmərinin
deformasiyasına və s. səbəb olur.
Müxtəlif konstruksiyalı liftlərin buraxıldığı kompressor quyularına
tətbiq edilən müxtəlif kompressor mənimsəmə üsullarına (həmçinin inkişaf
tapmış aerasiya üsuluna) „Kompressor quyularının işə salınması" böl-
məsində baxılacaqdır.
256
 Porşenləmə (svablama)
Qabaqcadan fontan boruları və armaturla təchiz edilmiş quyuya kanatın
ucunda porşen (svab) endirirlər. Svab (111-ci şəkil), üzərinə mufta və qıfın
köməyi ilə iki-üç manjet bərkidilən boruşəkilli çubuqlardan ibarətdir.
Manjetlər, xaricdən məftil karkasla örtülmüş və xüsusi
rezindən hazırlanmış, manjetin deformasiyası zamanı
məftilləri şaquli istiqamətdə sərbəst sürüşə bilən
konusvarı səbətdən ibarətdir. 1

Karkas rezini əlavə sürtülmədən qoruyur. Svabın

aşağı hissəsində nizəsi olan boşqabvarı klapan, üst
hissəsində isə perforasiya edilmiş qısa nippel vardır.
2
Nippelə ötürücü vasitəsilə kanat bağlanır.
Quyunun porşenləmə ilə mənimsənilməsi maye
səviyyəsinin aşağı salınmasına və quyudibinə düşən
depressiyanın azaldılmasına əsaslanır.
Reys ərzində svabla çıxarılan mayenin miqdarı
boruların diametrindən və svabın səviyyə altına
buraxılma dərinliyindən asılıdır. Sonuncu miqdar
bucurqadı hərəkət etdirən mühərrikin gücündən və
kanatın möhkəmliyindən asılıdır. 3
Bu mənimsəmə üsulunun üstünlükləri
depressiyanın dəyişməsinin səlisliyindən, axın
başlanğıcının səviyyə vəziyyətinə görə asanlıqla təyin
edilə bilməsindən ibarətdir. 4

Mənfi cəhətləri isə fontan quyusunun mə-

nimsənilməsi zamanı işlərin açıq quyuağzı şəraitində
aparılması, mayenin səthdən götürülməsidir.
Son nöqsanı asanlıqla aradan qaldırmaq olar. 111-ci şəkil.
Bunun üçün aşağı klapan və deşikləri olan üst qısa Porşen (sadə
borunu kənar edirlər. Bunun əvəzinə bir və ya iki kiçik konstruksiyalı
svab):
diametrli boru bağlayırlar. Bu cür svab mayeni istənilən 1-kanat asqısı;
dərinlikdən qaldıra bilər, lakin çıxarılan mayenin miqdarı 2-yük ştanqı; 3-
bağlanan boruların uzunluğu ilə məhdudlanır. Artıq maye işlənmiş dərinlik
bu borular vasitəsi ilə geri tökülür. nasosunun plunjeri;
4-rezinli qayışdan
Porşenləmə zamanı svab quyudibindən mütləq porşen-manjet
tədricən qaldırılmalıdır.
Kövrək və zəif sementlənmiş qumlardan təşkil
olunmuş məhsuldar layı açan quyunun mənimsənilməsi və sonradan
istismarı, çoxlu qum axınları, quyudibi zonasında uçmaların əmələ gəlməsi,
kəmərin deformasiyası, suların basqısı ilə mürəkkəbləşir. Odur ki, belə
quyuların mənimsənilməsində zəruri və mütləq şərt quyudibində səlis
depressiyanın yaradılmasıdır, yəni quyu işə səlis buraxılmalıdır.
257
 Bu halda ancaq laydan maye axını deyil, həmçinin hasilatı tədricən
verilən həddə qədər artırmaqla quyudibi zonasının maksimum uçulması
nəzərdə tutulur.
Bu növ quyuların mənimsənilməsi əsasən aerasiya üsulu ilə aparılır.
Bəzi quyuların aerasiyası eyni zamanda boruarxası fəzaya maye tökməklə
aparılır ki, bu da quyudibində qumun çökməsinin qarşısını alır.
Maye vurmaqla mənimsəmə prosesində quyunun məhsulundakı
qumun faizini, quyunun verdiyi və vurulan mayelər fərqini daim izləmək
lazımdır.
Layın işləməsindən asılı olaraq verilən maye miqdarı ilə quyunun iş
rejimini nizamlamaq lazımdır.
Vurucu quyuların qazılmasından sonra olduğu kimi, onlara suyun
vurulması prosesində də, quyudibi zonası keçiriciliyinin, deməli onun
qəbulediciliyinin pisləşməsi baş verir.
Keçiriciliyin belə aşağı düşməsi qazıma zamanı gilli məhlulun laya
hopması, suvurma vaxtı mexaniki qarışıqların layda çökməsi və bir çox
başqa səbəblər nəticəsində olur.
Quyunun qəbulediciliyini bərpa etmək, eləcə də onu artırmaq üçün
injeksiya quyularını vaxtaşırı mənimsəmək lazımdır.
Vurucu quyuların mənimsənilmə üsullarına aşağıda adlarını
çəkdiyimiz istismar quyularının quyudibi zonasına təsiretmə üsullarından
əlavə, drenlənmə də aid edilir.
Qabaqda təsvir olunan bütün üsullar drenlənməni də bura daxil
etməklə, sulaşdırmada böyük rolu olan süzülmə səthini artırmaq məqsədini
güdür.
Drenlənmə, quyudan maye ilə birlikdə mexaniki qarışıqlar çıxarmaq
məqsədi güdən intensiv maye hasil etmə üsuludur.
Laboratoriya tədqiqatlarının və eləcə də mədən məlumatlarının
göstərdiyi kimi, drenlənmə prosesində layın içərilərinə doğru gedən drenaj
kanallarının əmələ gəlməsi baş verir. Bu kanalların olması vurucu quyuların
qəbulediciliyinin artmasına səbəb olur.
Drenlənmə zamanı maye çıxarılmasını jelonka ilə dartaylama,
svablama, dərinlik nasosu, kompressor üsulu və elektrik dalma nasosu ilə
yerinə yetirirlər. Bu üsulların tətbiqi müxtəlif rayonlar üçün spesifikdir.
Drenlənmənin davamı çıxarılan suyun tərkibindəki mexaniki
qarışıqların faizindən asılıdır.
Mədən təcrübəsinin göstərdiyi kimi, vurucu quyuların
mənimsənilməsində xeyli effekt, eləcə də istismar quyularının quyudibi
zonasına təsiretmədə olduğu kimi, kombinə edilmiş təsiretmə yolu ilə əldə
edilir. Kombinə üsulu torpedləməni layın hidravlik yarılması ilə, hidravlik
yarılmanı turşu işləməsi ilə, turşu ilə işlənməni drenləmə ilə
birləşdirməkdən, hidroturşu yarılması və s. aparmaqdan ibarətdir.

258
 VIII FƏSİL

QUYULARIN FONTAN ÜSULU İLƏ İSTİSMARI

§ 1. QUYULARIN FONTAN VURMASININ ƏSASLARI

Quyuların istismarı zamanı laydan maye ilə qaz, yaxud təkcə qaz
çıxarılır. Laydakı neftdə, adətən, müəyyən miqdarda qaz həll olur ki, bu da
istər layda, istərsə də quyuda neftin hərəkəti zamanı təzyiqin düşməsi
nəticəsində qismən neftdən ayrılır. Həmin qaz təzyiq altında olduğundan
müəyyən enerjiyə malik olur. Laydan quyuya içərisində qaz həll olmuş neft
ilə yanaşı sərbəst qaz da gəlir; bu, şübhəsiz quyudibi təzyiqinin qazın neftdə
tam həllolma təzyiqindən az olduğu hala aiddir. Sərbəst qaz da təzyiq altında
olduğundan müəyyən enerjiyə malikdir.
Qazın enerjisi bir sıra hallarda neftin quyudan yerin
üstünə çıxarılması, yəni quyunun fontan vurması üçün istifadə olunur.
Laydan quyunun dibinə hər bir ton neftlə daxil olan enerji:
  −  
Ç = 104 K + 0 0 ln M (VIII.1)
 0
ifadəsi ilə tapılır;
burada pq-quzudibi təzyiqi, atm ilə;
p0 — atmosfer təzyiqi (p0=1 atm);
γ —mayenin xüsusi çəkisi, kq/m3 ilə;
Q0—atmosfer təzyqindəki qaz amili, m3/t ilə.
Quyuağzından axan qazlı maye özu ilə
 . − 0   .
Ç. = 104 K + Q 0 0 ln M (VIII.2)
 0
qədər enerji aparır;
burada pq.a-quyuağzı təzyiqidir, atm ilə.
Beləliklə, laydan daxil olan enerjidən
  −  .   .
Ç = Ç − Ç. = 104 K + Q 0 0 ln M (VIII.3)
 0
qədəri quyuda mayenin qaldırılmasına sərf olunur
Əgər quyunun dibinə qaz heç gəlməzsə, onda quyuya vurulacaq qazın
sərfini tapmaq üçün son düsturda Q0 yerinə R0 yazmalıyıq (R0- quyuya
vurulacaq qazın sərfidir, m3/t ilə):
  −  .  B
Ç%  = 104 # + ^0 0 ln $, (VIII.4)
   .
burada pqaz - quyuya vurulan qazın maye axınına qovuşduğu yerdə olan
təziqdir, atm ilə.
Quyu təkcə laydan gələn enerji hesabına fontan vurmaq üçün
Ç ≥ Çvur (VIII.5)

259
şərti ödənilməlidir. (VIII.3) və (VIII.4) düsturlarını nəzərə almaqla son
bərabərsizlik belə yazılar:
  B
Q 0 ln ≥ ^0 ln (VIII.6)
  .  .
Aydındır ki, quyuya vurulacaq qazın sərfi (R0) bir sıra amildən, o
cümlədən qaldırıcının uzunluğundan (L), diametrindən (d), başmaq
təzyiqindən (pbaş) asılıdır; onda son ifadə əslində belə yazılmalıdır:
   ş
Q 0 ln ≥ ^0 
, N,  ş , .  ln (VIII.7)
  .   .
Bu ifadədən görünür ki, quyunun fontan vurması laydan gələn qazlı
mayenin və qaldırıcının parametrlərindən asılıdır.
Layda və quyuda qazlı mayenin hərəkət qanunları başqa-başqa
olduğuna baxmayaraq, qərarlaşmış axında hər iki hərəkət tənliyində mayenin
və qazın sərfi eyni və quyudibi təzyiq qaldırıcının başmağındakı təzyiqə
bərabər olmalıdır (qaldırıcının quyudibinədək endirildiyi nəzərdə tutulur).
„Lay-qaldırıcı" hidrodinamik sistemın bir üzvünun işində dəyişiklik olan
kimi, bu dəyişiklik o biri üzvün də işinə təsir göstərir və bu təsir, qərarlaşmış
axın əmələ gələnədək davam edəcəkdir.
Quyunun fontan vurması ehtimalı çox olmaq üçün elə şərait yaratmaq
lazımdır ki, R0-ın qiyməti kiçik olsun. Bu isə qaldırıcının optimal rejimdə və
daha çox dalma dərinliyində işlədiyi vaxt mümkündur. Qaldırıcının optimal
rejim-boruların lazımi diametrdə olması; ən çox dalma dərinliyi isə-
boruların quyudibinədək endirilməsi ilə əldə edilir. Beləliklə qaldırıcının
başmağındakı təzyiqin quyudibi təzyiqinə bərabərliyini nəzərə alsaq, (VIII.6)
düsturuna əsasən fontanvurma ehtimalı üçün
Q0 ≥^0 (VIII.8)
şərtini yaza bilərik. Qaldırıcı optimal rejimdə işlədikdə qazın xüsusi sərfi
A.P. Krılova görə belə tapılır:
0,0077
«
−10  ş −  . ¬
^0 = (VIII.9)
N 0,5   ş − . 
burada d - qaldırıcının diametridir, düymə ilə.
Bu düsturla qaldırıcının quyudibinədək endirildiyi, yəni L=H,
həmçinin başmaqdakı təzyiqin quyudibi təzyqinə bərabər olduğu güman
edilir (burada L—quyunun ağzından süzgəcin üst dəliyinədək məsafədir, m
ilə). Şübhəsiz ki, ÊdËa„ -ın az olması və quyunun uzun müddət fontan
vurması üçün pq.a mümkün qədər az götürülməlidir. Deməli, quyuağzı
təzyiq, qazlı mayeni quyunun atqı xəttinə axıtmaq üçün lazım olan minimal
təzyiq qədər qəbul edilməlidir.
(VIII.9) düsturuna bir də qaldırıcının diametri daxildir ki, bu haqda
gələcək paraqraflarda bəhs edəcəyik.

260
 Yuxarıdakı düsturlarda qazın neftdə həll olması nəzərə alınmayıbdır,
halbuki neftdə qaz təzyiqə mütənasib olaraq həll olur və beləliklə mayenin
qaldırılmasında qaz amilinin (Q0-ın) yalnız müəyyən hissəsi iştirak edir.
pbaş və pq.a təzyiqlər arasında 1 t neftdə həll olan qazın həcmi
D   ş +  .
Q°p.q = (VIII.10)
 2
ifadəsi ilə tapılır;
burada α - qazın neftdə həll olma əmsalıdır; α ≠ const, lakin hesablamalarda
adətən α - nın qiyməti sabit qəbul edilir.
Deməli, mayeni qaldırmaqda laydan gələn qazın orta hesabla e°a.Œ
qədəri iştirak etmir, onda mayeni qaldırmaqda iştirak edən qazın sərfi (bunu
qazın effektli sərfi adlandırırlar) belə tapılır:
D D   ş +  .
Q ef = Q 0 + − Q°p.q = Q 0 − K M (VIII.11)
  2
Neftlə birlikdə su verən quyularda qaz amilini adətən neftə nəzərən
hesablayır, yəni qaz amilini tapmaq üçün quyudan çıxan gündəlik qaz
hasilatını gündəlik neft hasilatına bölürlər. Fontanvurma ehtimalından
danışarkən hər bir ton neftə deyil, hər bir ton mayeyə düşən qaz amili
nəzərdə tutulmalıdır:

Q üm = Q 0 K1 −  M (VIII.12)
100 3
burada Qüm—mayenin ümumi hasilatına düşən qaz amili, m /t ilə
nsu - suyun bütün mayeyə nisbətən faizlə miqdarıdır.
Quyu neftlə bərabər su verəndə hər 1 t qaldırılan mayedə həll olunmuş
qazın orta miqdarı
 D   ş +  . 
Q h.q = Q0h.q K1 −  M = K1 −  M (VIII.13)
100  2 100
olar, bu halda effektli qaz amili:
D   ş +  . 
Q üm .ef = Q 0 − K − 1M K1 −  M (VIII.14)
 2 100
ifadəsindən tapılır.
Beləliklə, quyunun fontan vurması ehtimalını müəyyən etmək üçün
(VIII.8) bərabərsizliyini aydınlaşdırmaq lazımdır. Həmin bərabərsizliyin sol
tərəfinə (VIII.11), yaxud (VIII.14) ifadəsini, sağ tərəfinə isə (VIII.9)
ifadəsini yazmaq lazımdır. Deməli, quyunun fontan vurması aşağıdakı
bərabərsizlik zamanı mümkündur:
D  ş + . 
&Q 0 + # − 1$' K1 − M≥
 2 100
0,0077
«
−10  ş − . ¬
≥  (VIII.15)
N 0,5   ş − .  lg  ş
 .
Yuxarıda şərtləşdiyimiz kimi bu ifadə qaldırıcının quyunun dibinə
endirildiyi, yəni pbaş  pq halı üçün yazılmışdır.

261
 Bir sıra halda, xüsusən yenicə istismara verilmiş yataqlarda quyudibi
təzyiqi qazın neftdə tamamilə həllolma təzyiqindən (pd) yüksək olur. Bu
halda qaz neftdən layda deyil, quyuda, daha doğrusu, quyudibindən
müəyyən qədər yuxarıda ayrılmağa başlayır. Quyunun fontan vurması
ehtimalını müəyyən etmək üçün belə hallarda da (VIII.15) ifadəsindən
istifadə etmək olar, bu şərtlə ki, həmin ifadədə pbaş əvəzinə pd yazılmalıdır,
qaldırıcının uzunluğunu isə quyunun ağzından təzyiqin pd qiymətinə bərabər
yerədək götürmək lazımdır, yəni
10  − N 

=− (VIII.16)

Fontan zamanı neftdən qazın ayrılması nəticəsində neft və mayenin
xüsusi çəkisi dəyişəcəkdir. Bunu nəzərə almaq və hesablamanın dəqiqliyini
artırmaq üçün yuxarıdakı düsturlarda neftin və qazın xüsusi çəkisinin orta
qiymətini yazmaq lazımdır.
(VIII.15) bərabərsizliyinin sol tərəfi effektli təsir edən qaz amili (Qef)
adlanır, sağ tərəfi isə ^0 -dır, onda həmin bərabərsizlikdən aşağıdakı
ifadəni yaza bilərik:
0,77
(
−ℎ)
Q ef = 0,5  (VIII.17)
N ℎ lg 
 .
burada L-qaldırıcının dərinliyi, daha doğrusu, quyunun ağzından doyma
təzyiqinə müvafiq səviyyəyədək olan məsafədir, m ilə
 N − 

= 10 − (VIII.18)

γop- qaldırıcı boruda hərəkət edən mayenin orta xüsusi çəkisidir, q/sm3 ilə
 . (100   )+ .  
 = ; (VIII.19)
100
 +
 . =   . , (VIII.20)
2
burada γn- qazsız neftin nisbi xüsusi çəkisi;
γn.l - lay şəraitində neftin nisbi xüsusi çəkisi;
γ - lay şəraitində suyun nisbi xüsusi çəkisi;
nsu - quyudan çıxarılan mayedə suyun faizidir.
(VIII. 18) tənliyini L-ə nəzərən həll etsək,
ℎ ℎ 2 Q ef N 0,5 N

= + ÒK M + ℎ lg (VIII.21)
2 2 0,77   ş

ifadəsini alarıq.
Aydındır ki, bu halda quyunun fontan vurması üçün minimal quyudibi
təzyiq
(−
)
 = + N (VIII.22)
10
ilə tapılır.

262
 (VIII.15) ifadəsi ilə hesablamanı sürətləndirmək məqsədi ilə həmin
ifadənin sağ tərəfi d=2½″, pq.a=2 atm və γ= 0,9 halı üçün nomoqram şəklində
ifadə olunmuşdur (112-ci şəkil). Başqa diametrlər üçün xüsusi sərfin
qiymətini tapmaqdan ötrü həmin nomoqramdan tapılmış qiyməti müvafiq
sabit kəmiyyətlərə vurmaq lazımdır:
Pq , at
1″ qaldırıcı üçün 1,58-ə 80

60
1¼ qaldırıcı üçün 1,41-ə L=
20
250
0
40 00
1½ qaldırıcı üçün 1,29-a 30 900 100
150
120 0
0
2″ qaldırıcı üçün 1,12-yə 20
700
800
0
500
3″qaldırıcı üçün 0,912-yə 600
400
4″ qaldırıcı üçün 0,8-a 10 3 00
8
200
6
Yuxarıda, qaldırıcının
optimal rejimdə işlədikdə qazın 4
10 20 40 60 80 100 200 400 600 1000
3
R 0m / t
xüsusi sərfinin (VIII.9) ifadəsi 112-ci şəkil. 2½″ qaldırıcı üçün
ilə tapıldığını qeyd etmişdik. başmaq təzyiqi ilə qazın xüsusi
Həmin rejimdə qaldırıcıdan sərfi arasında asılılıq
keçən mayenin optimal hasilatı
isə:
1.5
2500 N 3   ş −  .  «
−10  ş −  . ¬
Q opt (VIII.23)
 1,5
2,5
ifadəsilə tapılır.
Qaldırıcının maksimal hasilatı və qazın buna təvafüq edən xüsusi sərfi
isə belə hesablanır:
1.5
2500 N 3   ş −  . 
  = , (VIII.24)
 0,5
1,5
0,0077 
2
Q maks =  . (VIII.25)
N 0,5   ş −  .  lg  ş
 .

(VIII.23) ilə (VIII.24), həmçinin (VIII.9) ilə (VIII.25) ifadələrinin

müqayisəsindən görünür ki,

−10  ş −  . 
 =   ; (VIII.26)
 0,5
1,5

−10  ş −  . 
Q opt = Q maks (VIII.27)
 0,5
1,5
Aydındır ki, qaldırıcının diametrini seçərkən, onun maksimal maye
hasilatını buraxa biləcəyini (VIII.24) ifadəsi ilə yoxlamaq olar.

263
 § 2. FONTAN QUYUSU QALDIRICISININ SEÇİLMƏSİ

Laydan quyudibinə axan mayenin enerjisi (Wq) mayeni yer üstünə

qaldırmaq üçün lazım olan enerjidən (Wlaz) artıq olarsa, quyu fontan
vuracaqdır. Zaman keçdikcə quyudibinə axan mayenin enerjisi azalır, yəni
Wq və Wlaz enerjiləri arasındakı fərq azalır. Nəhayət, fərq olmadıqda laydan
gələn mayenin enerjisi mayenin ya1nız yer üstünə (quyunun ağzına)
qaldırmağa kifayət edir və beləliklə fontan kəsilir. Bundan sonra mayeni
qaldırmaq üçün lay enerjisi çatışmır və bu enerjini süni üsullarla artırmaq,
məsələn, istismarın mexaniki üsullarına keçmək lazım gəlir.
Haqqında danışdığımız enerjilərin bərabərliyi fontan vurmanın axırı
hesab olunur. Mayenin yer üzünə lay enerjisi hesabına qaldırıldığı fontan
istismarı üsulu iqtisadi cəhətdən ən sərfəlidir, elə buna görə də fontanvurma
dövrünü mümkün qədər uzatmaq lazımdır.
Bütün layda, eləcə də müəyyən bir quyuda istismar rejimi
qərarlaşmışsa, laydan gələn enerjinin (Wq) zamandan asılı olaraq dəyişməsi
təbii şəraitdən asılı olacaqdır. Mayeni quyu ağzına qaldırmaq üçün lazım
olan enerji (Wlaz) seçilmiş qaldırıcının ölçülərindən asılıdır və deməli, biz
Wlaz-ın dəyişməsinə təsir göstərə bilərik. Fontanvurma üçün münasib şərait
yaratmaq və fontan dövrünü uzatmaq üçün elə qaldırıcı seçmək lazımdır ki,
həmin şəraitdə layihədə nəzərdə tutulan qədər mayeni buraxmaqla bərabər
Wlaz ən az qiymətə malik olsun.
Deməli, quyunun fontan üsulu ilə istismarında qaldırıcı aşağıdakı
tələbləri ödəməlidir:
a) fontanvurma müddətində layihədə nəzərdə tutulan optimal hasilatı
almağa imkan verməli;
b) fontanvurma müddətini mümkün qədər uzatmağa imkan verməli.
Uzun müddət fontan vurmağa imkan vermək, şübhəsiz
fontanvurmanın axırında enerji artıqlığı az olan zaman qaldırıcının az enerji
ilə işləməsini təmin etmək deməkdir, yəni elə qaldırıcı seçmək lazımdır ki,
fontanvurmanın axırındakı şəraitdə (o vaxtkı başmaq təzyiqində və
hasilatda) optimal rejimdə işləyə bilsin.
Qaldırıcını fontanvurmanın axırındakı şəraitə müvafiq olaraq seçmək
fontanvurmanı uzatmağı, fontanvurmanın axırında optimal rejimdə işləməyi
təmin edir, lakin tamam arxayınçılıq olması üçün fontanvurmanın ilk
dövründəki şəraitdə (başmaq təzyiqi, qaz amili) qaldırıcının maye buraxmaq
qabiliyyəti də yoxlanmalı və onun ilk dövrdə lazımi qədər hasilatı buraxa
biləcəyi aydınlaşdırılmalıdır.
Qaldırıcının fontanvurmanın əvvəlindəki hasilatı buraxa bilmədiyi
yoxlama nəticəsində məlum olarsa, onda qaldırıcını ilk dövrdəki şəraitə
müvafiq olaraq maksimal maye hasilatı üçün (Qmax) yoxlamaq lazımdır.

264
 Əməli olaraq, fontan qaldırıcısını seçmək üçün 1) qaldırıcının
uzunluğu və 2) onun diametri təyin edilməlidir.
Fontan borularını, adətən, quyu dibinədək endirməyə çalışırlar; bununla
da xüsusən kövrək süxurlu qatları istismar edərkən, neftlə birlikdə gələn
qumu yuxarı qaldırmaq üçün daha yaxşı şərait yaranmış olur. Əslində
boruları quyunun dibinə qədər deyil, süzgəcin üst dəliyinədək buraxır və bu
halda başmaq təzyiqini təqribi olaraq quyudibi təzyiqinə bərabər götürürlər.
Qatlar möhkəm süxurlardan ibarət olub, qaz neftdən quyudibində
deyil, qaldırıcıda ayrılırsa (pq>pd), fontan qaldırıcısını qazın neftdə doyma
təzyiqinə müvafiq dərinliyədək endirmək olar.
Qaldırıcı boruların 1"-dən 4"-dək dəyişdiyini nəzərə alaraq quyunun
hasilatına əsasən borunun diametrinin təqribi qiyməti 25-ci cədvəldə
verilmişdir.
25-ci cədvəl

Quyunun hasilatı, t/gün ilə Qaldırıcının diametri, düymə ilə

10-dan 20-yədək 1½
20-dən 50-yədək 2"

50-dən 100-ədək 2½
100-dən 200-ədək 3"
Bu rəqəmlər təqribidir və diametri hesablama yolu ilə tapmaq daha
dürüstdür. A.P.Krılov qaldırıcının diametrini hesablamaq üçün

3 

N = 0,074V V
−10 (VIII.28)
  ş −  .  ş −  . 
düsturunu təklif edir;
burada γ—mayenin nisbi xüsusi çəkisi;
pbaş, pq.a -fontanvurmanın axırındakı başmaq və quyuağzı təzyiqlərdir,
atm ilə;
Q —fontanvurmanın axırında quyunun hasilatı, t/gün ilə.
113-cü şəkildəki nomoqram γ=0,9 və pq.a=2 atm şərti ilə (VIII.28)
düsturuna əsasən qaldırıcının diametrini tapmaq üçün tərtib edilmişdir.
Əgər borunun tapılan ölçüsü iki standart ölçünün arasına düşürsə,
onda ən yaxın standart ölçü qəbul edilməli, ya da qaldırıcı pilləli
seçilməlidir. Son halda hər bir pillənin uzunluğu çox təqribi olaraq belə
tapılır:
N −N 1
2 =
(VIII.29)
N 2 −N 1
burada L2 - böyük diametrli yuxarı pillənin uzunluğu, m ilə;
L - liftin bütün uzunluğu, m ilə;
d - qaldırıcının hesablama ilə tapılmış diametri, düymə ilə;
265
 d1 d2 - borunun d-yə yaxın standart diametrləridir, düymə ilə.
Kiçik diametrli aşağı pillənin uzunluğu isə belə tapılır:
L1= L - L2 (VIII.30)

L
=2
50
0
15
d

00 12
=1

8 0 600 5 00
0 7

20
½

90 00
3


00
0
40
2½

30 200
0

00
1

1

0
2

10 20 40 60 80 100 200 300 4 6 8 10 20 40 60 80 Pq ,atm

113 cü şəkil. Qaldırıcının diametrini təyin etmək üçün nomoqram

Onu da deməliyik ki, pilləli qaldırıcı daha mükəmməl olmasına

baxmayaraq quyunun istismarında bir sıra çətinlik törədir, məsələn,
borularda parafini „ərsinlə" təmizləyəndə, quyunu işə salarkən dartaylama
zamanı çoxpilləli kəmər maneçilik törədir və bəzən bu işləri görməyə imkan
vermir. Bununla əlaqədar olaraq pilləli qaldırıcı çox az yayılmışdır.
Əgər layihədə nəzərdə tutulan ilk hasilat (VIII.24) düsturu ilə tapılmış
Qmax-dan çoxdursa, deməli qaldırıcı ilk hasilatı buraxa bilməyəcəkdir. Bu
halda qaldırıcını fontanvurmanın əvvəlindəki şəraitə müvafiq olaraq hesab-
lamaq, başqa sözlə d-ni Qmax-a nəzərən tapmaq lazımdır:

6
2
N = 0,074V V   (VIII.31)
  ş −  .
Şübhəsiz ki, son düstura əsasən seçilmiş qaldırıcının faydalı iş əmsalı
fontanvurmanın axırında heç də yüksək olmayacaq və quyunun
fontanvurması bir qədər tez kəsiləcəkdir. Lakin bu halda qaldırıcının
maksimal hasilatı buraxması tələbi yerinə yetirilmiş olacaqdır. Aydındır ki,
belə hallarda quyuda fontan kəsiləndən sonra qaldırıcının ölçülərini
dəyişməklə fontanvurma müddətini bir qədər artırmaq olar.
Qaldırıcının hesablama ilə tapılmış ölçülərini qəbul etməzdən əvvəl,
onun quyuya endirilə biləcəyini də yoxlamaq lazımdır. Quyuda qum
tıxacının əmələ gələ biləcəyi və boruların tutula biləcəyini nəzərə alaraq
quyuya endirilən boruların maksimal diametri onların tutula biləcəyi
yerlərdə aşağıdakından çox olmamalıdır:
266
 5″ quyuda 2½″
6″ quyuda 3″
7″ və 8″ quyuda 4″
Əgər borunun hesablama ilə tapılmış diametri istismar kəmərinin
diametrinə yaxındırsa, onda quyunu fontan qaldırıcısı endirmədən birbaşa
istismar kəməri vasitəsilə işlətmək olar, lakin bu vaxt kəməri korlaya biləcək
hallara yol vermək olmaz.

§ 3. FONTAN QUYUSU İŞ REJİMİNİN TƏYİNİ VƏ TƏNZİMİ

Fontan quyusunun iş rejimindən danışarkən hər şeydən əvvəl

qaldırıcının işi ilə layın işinin əlaqəli olduğunu göstərməliyik. Bu nöqteyi-
nəzərdən yuxarıda qazlı mayenin quyuda hərəkətini ifadə edən düsturların
layın işi ilə əlaqələndirilmədiyi xüsusilə qeyd edilməlidir. Əslində quyu ilə
lay bir hidrodinamik sistem təşkil edir və qaldırıcının başmağında təzyiqin
dəyişməsi quyudibi təzyiqinin dəyişməsinə, bu da öz növbəsində laydan
quyuya gələn maye və qaz hasilatının dəyişməsinə səbəb olur.
Deməli, qaz-maye qarışığının quyuda və layda hərəkətinə ayrılıqda
deyil, birlikdə, bir hidrodinamik sistem kimi baxmaq lazımdır.
Dediklərimizi aydınlaşdırmaq məqsədilə liftin və layın birgə işinə,
onların əlaqəsinə dair aşağıdakı konkret misalı nəzərdən keçirək. Fərz edək
ki, uzunluğu L=1000 m və diametri d=21/2" olan fontan qaldırıcısı süzgəcin
yuxarı dəliyinədək endirilmişdir; yəni pq=pbaş. Mayenin xüsusi çəkisini
vahid götürüb, quyuağzında pq.a=2 atm qəbul edək. Onda müxtəlif dib
(başmaq) təzyiqləri üçün Q=f (Q) əyrilərini qura bilərik (114-cü şəkil).
Bundan başqa quyunun tədqiqi nəticəsində G = f1(pq), Q=f2(pq) asılılığını ala
bilərik ki, bu iki asılılıqdan Q=f (Q) asılılığını qurarıq; son asılılıq 114-cü
şəkildə 1 əyrisi ilə ifadə olunmuşdur.
Göründüyü kimi Q və Q -nin hər bir qiymətinə müəyyən bir dib
təzyiqi müvafiq edir.
Şərtlərə görə dib təzyiqi başmaq təzyiqinə bərabər olmalıdır. İndi,
qaldırıcının başmağında təzyiqin 40 atm olduğu əyriyə baxaq. Bu əyri 1
əyrisini, maye və qazın müəyyən gündəlik hasilatını əks etdirən elə bir
nöqtədə kəsir ki, həmin nöqtədə dib təzyiqi 51,5 atm-dir; fontan boruları
başmağı süzgəcin yuxarı dəliyi səviyyəsində olduğundan, şübhəsiz ki pbaş
və pq eyni olmalıdır. Halbuki, haqqında danışdığımız halda pbaş - 40 atm, pq=
51,5 atm-dir. Deməli, qaldırıcı pq, pq.a L və d-nin qəbul etdiyimiz
qiymətlərində işləyə bilməz. Qrafik yolla tapmaq olar ki, qaldırıcının işini
göstərən əyrilərdən yalnız birinin 1 əyrisi ilə kəsişdiyi nöqtədə pbaş=pq şərti
yerinə yetirilir. Həmin əyri pbaş=49,3 atm-ə müvafiq olan əyridir (bu əyri
şəkildə qırıq xətlərlə göstərilmişdir).

267
 Deməli, pq.a, L və d-nin qəbul etyimiz qiymətlərində quyudibi
təzyiqinin 49,3 atm-ə bərabər olduğu vaxt quyu fontan vuracaqdır.
Dediklərimizdən aydın olur ki, qaldırıcı ilə layın birgə işi dedikdə qaz-
maye qarışığının qal- Q, l/san
dırıcıda və layda hərə-
kətini ifadə edən tən-
liklərin birlikdə həll
4
edilməsi nəzərdə tutulur.
Pb
Fontan quyusu iş aş =
50
atm
rejiminin seçilməsi və 3
4 9,
3
47
tənzimi quyudibinə gələn 45
48
enerjinin lazımi enerjidən 40
50
49
m
nə qədər artıq olmasından 2 51 ,at
Pq
asılıdır. Əgər enerji artığı 30
53
52

çoxdursa, onda məsələ, 54

1 55
quyudibindəki enerjinin 56
57
bütünlüklə quyuda sərf
olunmasına yol 0
verməməkdən, əgər enerji 250 500 750 1000 1250 V, l/san
artığı azdırsa, onda 114-cü şəkil. Lay ilə fontan qaldırıcısı işinin
məsələ, quyudibindəki əlaqəsi.
enerjidən qaldırıcıda
mümkün qədər tamamilə istifadə etməkdən ibarətdir.
Fontanvurmanın ilk dövründə, məlumdur ki, laydan gələn mayenin
enerjisi onu yer üstünə çıxarmağa lazım olan enerjidən xeyli çox olur. Əgər
həmin enerji artığını qaldırıcıda işlətsək, onda maye qarışığının sürəti elə bir
dərəcəyə çatar ki, sürtünmə itkisinə sərf olunan əlavə enerji həmin enerji
artığını uda bilməz. Sürəti quyunun hasilatını çoxaltmaq yolu ilə də artırmaq
olar ki, bu da quyunun yol verilən hasilatını keçər və quyunun lazımi iş
rejimi pozulmuş olar.
Quyunun iş rejimini pozmamaq və müəyyən edilmiş hasilatı almaq
üçün laydan quyudibinə gələn enerjinin qaldırıcıda sərf olunmasını tənzim
etmək lazımdır.
Qaldırıcıda enerjinin işlədilməsi ya quyuağzında əks təzyiq
yaratmaqla, ya da qaldırıcının başmağında təzyiq düşküsünə səbəb olmaqla
tənzim edilə bilər. Quyuağzındakı əks təzyiqi və ya başmaqdakı təzyiq
düşküsünü dəyişdirməklə quyudibinə düşən təzyiqi və bunun nəticəsində
laydan gələn maye və qazın miqdarını tənzim etmiş oluruq.
Quyuağzında, yaxud başmaqda təzyiq düşküsü atqı xəttində, yaxud
başmaqda ştuser adlanan diafraqma qoymaqla əldə edilir. Diafraqmanın
maye keçən kəsiyini dəyişməklə onun əmələ ğətirdiyi təzyiq düşküsü də
dəyişir və bu da quyunun iş rejiminə təsir edir.

268
 Deməli, ştuserin diametrini dəyişməklə fontan quyusu parametrinin
necə dəyişdiyini izləmək mümkündür. Elə buna görə fontan quyusunun iş
rejimini təyin etmək istədikdə adətən, ştuserin diametrini dəyişməklə quyunu
tədqiq edirlər (ştuserin diametrini elə dəyişmək lazımdır ki, yeni rejimdə
hasilat ondan qabaqkından təqribən 20% qədər fərqlənmiş olsun).
Ştuserin hər bir diametrinə (dşt) müvafiq qərarlaşmış rejimdə mayenin
gündəlik hasilatını (Q), qaz amilini (Q0), qumun (α0) və suyun (ρsu) faizini,
bufer və dib təzyiqlərini təyin edirlər.Aparılan tədqiqat nəticəsində G=f1(dşt);
Q0=f2(dşt); α0=f3(dşt); pq=f4(dşt) və s. asılılıqlar alınır.
Qeyd etməliyik ki, quyuların texnoloji rejimini təyin edərkən bəzi
hallarda mühüm amil olaraq ya qaz amilinin qiyməti, yaxud suyun, ya da
qumun faizi götürülür. Odur ki, quyunun texnoloji rejimini təyin edərkən
bütün bu kompleks məsələlər nəzərdən keçirilməlidir. Burada qaz amilinin,
suyun və qumun minimal olması ilə yanaşı, gündəlik neft hasilatının
miqdarına da xüsusilə fikir verilir.
 Q0 Q Pq və P

1,0 200 100 200

1
160 80 160
0,8

2
0,6 120 60 120

3
0,4 80 40 80
4 5

6
0,2 40 20 40

d şt
3 4 5 6 7 8 9 10

115-ci şəkil. Fontan quyusunun tədqiqi əyriləri

Nümunə olaraq 115-ci şəkildə bir fontan quyusu üçün haqqında

danışdığımız asılılıqlar göstərilmişdir (şəkildə ∆p depressiyanı bildirir;
∆p=pl – pq). Bu əyrilər quyu üçün texnoloji rejim təyin etməyə imkan verir.
Fərz edək ki, dib təzyiqi qazın neftdə doyması təzyiqindən (pd) az olmalıdır
(pd = 120 atm olduğunu qəbul edək), onda ştuserin optimal diametri 6 mm
götürülməlidir. Ştuserin bu diametrində pq = 135 atm (qazın neftdə doyma
təzyiqindən çox), gündəlik hasilat 50 m3/gün, qaz amili 60 m3/t olub, qumun
faizi də çox deyildir.

269
 Bir sıra hallarda, qazlı maye axınını trap adlandırılan qurğuya
göndərməklə quyu ağzında əks təzyiq yaradılır. Trapda qaz neftdən ayrılır və
bununla yanaşı müəyyən qədər yüksək təzyiq saxlamaq mümkündür.
Beləliklə, fontan qaldırıcısının işi sxematik olaraq aşağıdakı kimidir.
Fontan boruları quyuya süzgəcədək endirilir, axıntı yalnız mərkəzi
borularla hərəkət etsin deyə, quyunun üstündə boruarxası fəzanı bağlayırlar.
Laydan neftlə birlikdə sərbəst qaz gələrsə, qaz boru arxasına da keçər-orada
yığılıb çoxalar və təzyiq get-gedə artmağa başlar. Boru arxasında əvvəlcədən
maye vardırsa, qaz həmin mayeni fontan borularının başmağından
qaldırıcının içərisinə sıxışdırır. Bu proses ta boru arxasındakı maye
bütünlüklə qaldırıcıya sıxışdırılanadək davam edir. Bundan sonra laydan
gələn qaz bütünlüklə qaldırıcıya yönəlir.
Deməli, laydan neftlə birlikdə sərbəst qaz gələn zaman, quyuağzında
boru arxasından qaz buraxılmazsa, quyuda axın qərarlaşdıqda boruarxası
fəza bütünlüklə qazla dolacaq və bu zaman həmin fəzada quyu üstünə təzyiq
(daha doğrusu, qazın çəkisini nəzərə almasaq) təqribən qaldırıcının
başmağındakı təzyiqə bərabər olacaqdır. Bu təzyiqin qiyməti bəzən yüksək
olduğundan bir sıra hallarda quyu üstündə qoyulmuş fontan armaturuna
düşən qüvvəni azaltmaq məqsədi ilə boru arxasındakı qazı vaxtaşırı
buraxırlar.
Tədqiq etdiyimiz halda başmaq təzyiqini əslində aşağıdakı ifadədən
tapmaq olar (I kitabın IV fəslinə bax):
−4
 ş ≈ q = . X 1,2 ∙10 q
, (VIII.32)
burada pb.a - quyu ağzında boru arxası təzyiq, atm ilə;
e - natural loqarifmin əsası;
γq - qazın havaya nəzərən nisbi çəkisidir.
−4
116-cı şəkildən X 1,2 ∙10 
-in qiymətini qrafik yolla tapmaq olar.
1,27 Atqı xəttində adətən
0,8 ştuser qoyulur ki, bu da
1,23 =
0,7
qaldırıcının yuxarısında
1,19
0,6
müəyyən pq.a əks təz-
yiqini yaradır. Ümumi
1,15 halda axıntı trapa pt
1,11
təzyiqi ilə daxil olursa,
ştuserdən trapa kimi
1,07 yolda təzyiq düşküsünu
nəzərə almasaq, ştu-
1,03
500 700 900 1100 1300 1500 1700 1900 2100 2300 2500 serdə
L, m
y,b ∙yd−Ö |Ø Ù
116-cı şəkil. Õ kəmiyyətinin ∆pşt = pq.a - pt (VIII.33)
qiyməti (t=20°C)
qədər təzyiq düşküsü alınmalıdır.
270
 Fontan quyusunun, danışdığımız qaydada işləməsi sxematik olaraq
117-ci şəkildə göstərilmişdir.
İndi quyudibi təziqinin qazın neftdə doyma təzyiqindən yüksək olduğu
halı, yəni laydan quyuya təkcə mayenin daxil olduğu halı nəzərdən keçirək.
Bu halda qazın boruarxası fəzaya keçməsi üçün şərait olmadığından, orada
yalnız maye yığılacaqdır. Maye sütununun yüksəkliyi isə boruarxası fəzanın
yuxarı hissəsindəki qazın təzyiqindən asılı olacaqdır (118-ci şəkil).
Fontan quyusunu tənzim etmə üsullarını müqayisə edək.
qaz P q.a.

Pq.a. Trap Pm = Pb. a

P = Pq.a.- Pt Pt
_P
Pm  q
neft

Pg

Pq
Pq

118-ci şəkil. Dib təzyiği

117-ci şəkil. Quyudibinə sərbəst qazın neftdə tam həll
qaz gələn zaman fontan olması təzyiqindən yüksək
quyusunun işlənməsi sxemi olan zaman fontan
quyusunun işləməsi sxemi

Əvvəlcə quyu ağzında təzyiq və başmaqda müqavimət yaratmaq yolu

ilə tənzimi araşdıraq. Bunların hər ikisi layın işini tənzim etməyə eyni
dərəcədə imkan verir. Lakin quyunun işi dedikdə təkcə lay deyil, qaldırıcının
da işini nəzərə almaq lazımdır. Fontanı quyudibi ştuserlə tənzim etdikdə lift
daha səlis işləyir, döyüntülər çox az olur. Döyüntülər adətən boruarxası
fəzada təzyiqin vaxtaşırı düşməsi nəticəsində baş verir; boruarxası fəzanın
həcmi böyük olduqda, həmçinin quyu zəif fontan vurduqda boruarxası
fəzada təzyiqi bərpa etmək üçün daha çox vaxt lazımdır və döyüntülər daha
şiddətli olur.

271
 Quyudibi ştuserin qoyulması qazın boruarxası fəzadan qaldırıcıda
birdən-birə şiddətlə keçməsinə maneçilik törədir, elə buna görə döyüntülərin
həm sayı, həm də şiddəti azalır. Quyudibi ştuserinin bundan başqa da
üstünlükləri vardır: ştuser quyuağzında deyil, quyudibində qoyulduqda
fontan armaturu nisbətən az təzyiq altında işləməli olur; qaz amili böyük və
təzyiq yüksək olduqda quyuağzı ştuserində temperatur şiddətlə enir, bəzən
sıfırdan da aşağı düşür və bunun nəticəsində fontan armaturu hissələri,
siyirtmələr donur. Bu cür quyularda quyudibi ştuser qurarkən orada
temperatur ümumiyyətlə yüksək olduğundan ştuserdə temperaturun şiddətlə
düşməsi donmaya səbəb olmur.
Lakin, saydığımız üstünlüklərə baxmayaraq quyudibi ştuserinin
çatışmayan cəhətləri də vardır. Məsələ burasındadır ki, fontan quyusunu
tənzim etməkdə məqsəd quyunu optimal rejimdə işlətməkdən ibarətdir;
zaman keçdikcə lay enerjisi, o cümlədən lay təzyiqi dəyişdiyindən
qaldırıcının iş şəraitini də dəyişmək, daha doğrusu quyuağzındakı təzyiqi,
yaxud quyudibindəki yerli müqaviməti dəyişmək (azaltmaq) lazım gəlir.
Quyudibi ştuserinin maye keçən dəliyini dəyişmək isə çox mürəkkəb
əməliyyatdır.
Quyuağzında əks təzyiqin ştuserlə, ya da trap vasitəsilə yaradıldığını
qeyd etmişdik. Quyunun işinə gəldikdə əgər o müntəzəm işləyirsə, əks
təzyiqin bu iki üsuldan hansı vasitə ilə yaradıldığının heç bir fərqi yoxdur.
Şubhəsiz ki, enerjidən istifadə etmək nöqteyi-nəzərindən üstünlük trapdadır,
buna görə fontan quyusundakı enerji artığından istifadə etmək mümkün olan
yerlərdə quyu ağzında əks təzyiqi trapla yaratmaq lazımdır. Lakin təkcə
trapla tənzim etmək həmişə müyəssər olmur, belə ki, bəzi hallarda quyuağzı
təzyiqi trapın işlək təzyiqindən yüksək olur ki, belə hallarda atqı xəttində
təzyiqi ştuser vasitəsilə müəyyən qədər azaltmaq lazım gəlir. Bundan başqa,
bəzən eyni bir trapa bir deyil, iki quyu işləyir, belə halda şübhəsiz ki,
buferdəki təzyiqi yüksək olan quyunun atqı xəttindəki təzyiqi ikinci quyunun
təzyiqinədək azaltmaq lazımdır.
Qazın trapdan toplayıcı şəbəkəyə göndərildiyi halda, enerjinin
saxlanması nöqteyi-nəzərindən, təzyiqin şəbəkədəki təzyiqə qədər trapdamı,
yaxud ştuserdəmi endirilməsinin heç bir fərqi yoxdur. Əməli nöqteyi-
nəzərdə trapda təzyiqi sabit saxlayıb, qaldırıcının işini ştuserlə tənzim etmək
daha münasibdir.
Deməli, fontan quyusunun işini trapda təzyiqi müəyyən qiymətdə
saxlamaqla və yerüstü ştuserin maye buraxan dəliyinin ölçüsünü dəyişməklə
tənzim etmək lazımdır. Mümkün olan yerdə birinci üsuldan (trapdan)
istifadə edilməli, ikinci üsul (ştuser) yardımçı vasitə kimi tətbiq edilməlidir.
Əgər quyu dibinə gələn mayenin enerji artığı çox deyilsə,
fontanvurma müddətini uzatmaq üçün maye enerjisindən bütünlüklə istifadə
etməyə çalışılmalıdır. Bu məqsədlə quyuya elə ölçüdə fontan qaldırıcısı

272
endirmək lazımdır ki, fontanvurmanın axırındakı şəraitdə daha səmərəli
işləsin. Belə bir qaldırıcının seçilməsi haqqında bundan qabaqkı paraqrafda
danışmışdıq.
Nefti qaldırmaq üçün lay enerjisindən səmərəli istifadə etmək
məsələsində fontan qaldırıcısı üçün lazımi rejimin təyin edilməsi mühüm rol
oynaylr. Qaldırıcının normal işləməsi üçün quyuya gələn neft və qaz
fasiləsiz olaraq qaldırıcıya keçməlidir. Bu və ya digər komponentin
qaldırıcıya fasilə ilə daxil olması qaldırıcının normal rejimini pozur və
səmərəli işləməsini azaldır. Bundan başqa, qumlu quyularda qaldırıcının
normal işləməsinin pozulması qum tıxacı yaranmasına gətirib çıxara bilər.
Aşağı və yuxarı ucları açıq olan boru kəmərindən və yuxarısı bağlı
olan boruarxası fəzadan ibarət hazırkı fontan qaldırıcıları neft və qazın
qaldırıcıya fasiləsiz sürətdə daxil olmasını təmin edə bilmir, çünki belə bir
quruluşa malik olan qaldırıcının başmağında təzyiq dəyişir, bunun
nəticəsində boru arxasındakı qaz qaldırıcıya keçib birdən-birə quyuağzından
xeyli maye atılmasına səbəb olur. Bu isə başmaqda təzyiqin daha çox
düşməsinə və boru arxasından qaldırıcıya daha çox qaz keçib həmin qazın
faydalı iş görmədən maye içərisi ilə sürüşərək yer üstünə çıxmasına səbəb
olur. Belə bir şiddətli tullanışdan sonra quyu bir qədər dayanmalı olur,
çünki laydan gələn qazın bütünlüklə qaldırıcıya keçməsi üçün əvvəlcə boru
arxasında lazımi təzyiq yaranmalıdır—əvvəlcə orada bir müddət qaz
toplanmalıdır. Quyunun məhsuldarlığı çox olduqca quyunun dayanması
(quyuda lazımi qədər qaz və mayenin toplanması) az sürür və quyu, demək
olar ki, müntəzəm işləyir; quyunun məhsuldarlığı az olsa, dayanmalar (qaz
və mayenin quyuda toplanması) uzun sürür, quyu döyüntülərlə, vaxtaşırı
işləyir. Beləliklə, boruarxası fəza qaldırıcı ilə əlaqədar olduğundan, daha
doğrusu orada qaz vaxtaşırı toplanıb yenidən qaldırıcıya keçdiyindən
qaldırıcının işinə mənfi təsir göstərir.
Boruarxası fəzanın mənfi təsirini aradan qaldırmaq üçün sıxılmış qaz
boruarxası fəzadan qaldırıcıya tamamilə buraxılmamalı, ya da qazın şiddətlə
keçməsinin qarşısı alınmalıdır.
Dediklərimizi nəzərə alaraq, başmağının quruluşu dəyişdirilmiş
qaldırıcılar tətbiq etmək lazım gəlir. Qaldırıcı borunun başmağında sərbəst
qaz olmasa, onda boruarxası fəza qaldırıcıdan təcrid olunacaq və bu cür
xüsusu quruluşlu qaldırıcılar tətbiq etməyə də ehtiyac olmayacaqdır.
Demişdik ki, quyudibi ştuserlərin dəyişdirilməsi çətin olduğundan
maye hasilatını tənzim etmək üçün onlardan istifadə etmək məsləhət deyil,
lakin döyüntüləri azaltmaq üçün quyudibi ştuseri işlətməyə dəyər.
Quyudibi ştuserini bu məqsədlə işlətmək istədikdə onu elə seçmək lazımdır
ki, bütün fontanvurma müddətində onun quyudibində saxlanılması
mümkün olsun. Quyudibi ştuserini təzyiq düşküsünün təqribən 2 atm-ə
qədər olması hesabı ilə seçirlər. Mədən təcrübəsi göstərmişdir ki, belə bir

273
təzyiq düşküsü ilə işləyən quyudibi ştuseri döyüntünü kifayət qədər azaldır.
Deməli, belə bir ştuser heç də fontanvurmanı tənzim etmək deyil, yalnız
döyüntüləri azaltmaq məqsədi ilə qoyulur. P q.a.

Döyüntüləri azaltmaq üçün ən yaxşı vasitə

qazla dolmuş boruarxası fəzanı qaldırıcıdan
ayırmaqdır (bu yol vaxtı ilə A.P.Krılov tərəfindən Qaz

təklif edilmişdir). Nümunə üçün 119-cu şəkildə

başmağı qıf şəklində olan qaldırıcının sxemi
göstərilmişdir. Laydan neftlə birlikdə gələn sərbəst
qaz qıfın köməyi ilə birbaşa qaldırıcıya yönəldilir,
buna görə də qıflı başmaq qazın quyuya daxil oldu-
ğu yerdən yuxarıda, yəni süzgəcin ən üst dəliyindən
yuxarıda durmalıdır. Qazın boruarxası fəzaya
keçməməsi üçün qıfın ölçüsü istismar kəmərindən
cüzi kiçik olmalıdır. Belə olduqda boruarxası
fəzada dinamik səviyyəyədək olan maye sütunu lap
az qazlaşar.

§ 4. FONTAN QUYUSUNUN AVADANLIĞI

Fontan quyusunun avadanlığı quyuya endi-

rilən boru kəmərindən, kəmər başlığından və fontan 119-cu şəkil.
armaturundan ibarətdir. Bununla yanaşı quyudibi və Başmağı qıflı
quyuağzı ştuserlər və nəhayət, atqı xəttində fontan fontan
trapı da qurulur. qaldırıcısı

Fontan armaturu
Fontan vuracağı gözlənilən quyuya fontan boruları endirilir. Bu
boruları quyuağzında bir şeydən asmaq və quyunun məhsulunu onun
içərisindən bayıra yönəltmək, bunun üçün isə fontan boruları ilə istismar
kəməri arasındakı fəzanı kipləşdirmək lazım gəlir.
Fontanın optimal rejimdə vurması, lay enerjisindən istifadəni tənzim
etmək üçün quyu ağzında hər hansı bir vasitə ilə əks təzyiq yaratmaq lazım
gəlir. Deməli, fontan quyusunun ağzındakı avadanlıq atqı xəttində istənilən
əks təzyiqi yaratmağa, o cümlədən quyunu bağlamağa imkan verməlidir.
Bundan başqa quyuağzı avadanlığı boru arxasındakı, atqı xəttindəki
təzyiqləri ölçməyə, həmçinin lazım gələrsə, quyuya qaz və ya maye vurmağa
imkan verməlidir.
Fontan armaturu adlandırılan quyuağzı avadanlıq bütün bu deyilənləri
həyata keçirməyə, habelə fontan quyusunun işinə hər cür nəzarət yetirməyə
imkan verir.

274
 Fontan armaturunu seçərkən əsas etibarilə aşağıdakılar nəzərdə
tutulur:
1) qazın, yaxud qazlı mayenin armaturda gözlənilən təzyiqi;
2) qumun miqdarı və onun armaturdakı sürəti;
3) fontanın xüsusiyyəti.
Avadanlıq başlıca olaraq qazın və qazlı neftin gözlənilən təzyiqinə
əsasən seçilir. Atqı xəttindəki təzyiq dib təzyiqindən - qazlı maye sütununun
təzyiqi ilə sürtünməyə sərf olunan təzyiq düşküsünün cəmi qədər az olur;
quyu bağlı olanda atqı xəttində təzyiq sürtünməyə sərf olunan təzyiq itkisi
qədər artır. Əgər quyu, məsələn, yatağın qaz papağı hissəsinə düşmüşsə,
onda quyunu bağlayan zaman atqı xəttində təzyiq təqribən quyudibi
təzyiqinə yaxın olur. Ümumiyyətlə quyudibinə neft sərbəst qazla birlikdə
daxil olursa, fontan armaturuna təsir edən təzyiq təqribən quyudibi təzyiqinə
bərabər götürülür.
Bütün bunlara görədir ki, ilk gözlənilən lay təzyiqini təxmini olaraq

 = (VIII.34)
10
düsturu ilə hesablayırlar;
burada H—quyunun metrlərlə dərinliyidir.
Neft yataqları müxtəlif dərinlikdə yerləşdiyindən, lay təzyiqi,
həmçinin fontan armaturuna təsir edəcək təzyiq də müxtəlif olur. Buna görə
fontan armaturları müxtəlif təzyiqlər üçün bir neçə tip hazırlanır.
Hazırda fontan armaturları aşağıdakı təzyiqlərə müvafiq olaraq
hazırlanır:
1) sınaq təzyiqi-75 atm, işlək təzyiq-40 atm (AF-75);
2) sınaq təzyiqi-150 atm, işlək təzyiq-75 atm (AF-150); .
3) sınaq təzyiqi-250 atm, işlək təzyiq-125 atm (AF-250).
Bundan başqa 400 atm sınaq təzyiqinə, 200 atm işlək təzyiqə və 600
atm sınaq təzyiqinə, 300 atm işlək təzyiqə hesablanmış fontan armaturları da
hazırlanır. İşlək təzyiq dedikdə, fontan quyusunun ağzında gözlənilən ən
böyük təzyiq nəzərdə tutulur. Zavodda quraşdırılmış armatur su ilə
preslənərək, işlək təzyiqdən 1,5—2 dəfə artıq təzyiq altında sınanılır. Bu
təzyiqə sınaq təzyiqi deyilir.
Fontan armaturları bir-birindən aşağıdakı səbəblərə görə fərqlənir:
1) birləşmənin tipinə görə—flans və yivli birləşməli armatur. Yivli
birləşməli fontan armaturunun ayrı-ayrı hissələrini dəyişdirmək mədən
şəraitində xeyli çətin olduğundan hazırda onlar az tətbiq edilir;
2) fontan borularının cərgələrinin sayına görə bircərgəli və ikicərgəli
armatur;
3) atqı xətlərinin quruluşuna görə - üçboğaz və dördboğaz (xaçvarı)
tipli fontan armaturları;
4) içərisində maye keçən hissənin diametrinə görə 4″ və 2½″
armaturlar.
275
 Yuxarıda dediyimiz fərqlənmələrə görə fontan armaturları, məsələn,
belə işarələnir: 1 AFK21/2″-40, yaxud 2AFT-4″-75. Burada birinci rəqəm
370 fontan borusunun neçə cərgəli
200

4
1
olduğunu bildirir (1, yaxud 2 cərgəli);
AF işarəsi fontan armaturu sözünü

350
bildirir; atqısı üçboğaz olan armaturu T
2
hərfi (rus dilindəki troynik sözünün
birinci hərfidir), dördboğaz, yaxud
xaçvarı atqılı fontan armaturunu K
3

hərfi (bu rus dilindəki krestovıy

sözünün ilk hərfidir); bunun ardınca
D 6" -7"

gələn rəqəm isə mayeyə keçən hissənin

D 14"-16"

diametrini (2½, yaxud 4″) bildirir;

120-ci şəkil. İki kəməri bağlamaq nəhayət sonuncu rəqəm işlək təzyiqi
üçün işlədilən kəmər başlığı bildirir.
Fontan armaturu üç əsas
370
4 hissədən ibarətdir: 1) kəmər başlığı; 2)
boru başlığı və 3) fontan yolkası.
d=6" Kəmər başlığı armaturun aşağı
1"

360

hissəsinə deyilir. Bu başlıq qoruyucu

və istismar kəmərlərini bir-birinə
3
birləşdirir, bağlayır və bütün boruarxası
boşluqları kip örtmək üçündür.
d=14və16"
H-yerə görə seçilir

2 Kəmərlər bir-birinə pyedestal və ya

D=630 və 580
sarğac vasitəsilə birləşdirilir.
İki kəməri bir-birinə kip
bağlamaq üçün işlədilən kəmər başlığı
120-ci şəkildə göstərilmişdir. Şəkildən
göründüyü kimi qoruyucu kəmərə (1),
flans (2), o biri kəmərə (3) isə
300

D=630və 580 pyedestal (4) vintlənib bağlanır.

d=14
1
Pyedestal iki flansı olan qalın divarlı
və 16"

polad boru parçasıdır. Bu başlıqda

d=6"-7

tullanışa qarşı avadanlıq qurulması

121-ci şəkil. Yandan çıxıntıya nəzərdə tutulmayıbdır. Bu məsələ 121-
imkan verən kəmər başlığı: ci şəkildəki kəmər başlığında nəzərə
1-konduktorun flansı;2-yandan alınmışdır.
çıxıntıyaimkan verən borucuq; Sınaq təzyiqi 600 atm olan
3-borucuğun flansı; 4-pyedestal kəmər başlığı yüksək təzyiqi və böyük
qazlılığı ilə fərqlənən ən dərin (5000
m-ədək) quyular üçün hazırlanır (100-cü şəkil).

276
 Pazvarı asmalar konduktora lafetlə bağlanmış halqadan (1) və altı
pazdan (2) ibarətdir. Pazlar texniki kəmərin diametrinə (10¾″, ya 11¾″)
müvafiq götürülür. Kəmər başlığı özü texniki kəmərin ən yuxarıdakı
borusuna bağlanmış kəmər flansından (3), bu flansın üstünə qoyulan və
istismar kəmərini asmaq üçün işlədilən pazlardan (4), texniki və istismar
kəmərləri arasındakı fəzanı kipləşdirmək üçün pakerdən (5) və üzərinə
fontan armaturu qoyulacaq sarğacdan (6) ibarətdir. Konduktorla texniki
kəmər arasındakı fəza sement məhlulu ilə doldurulur; sement məhlulu həmin
fəzaya lafetin pazları arasında qoyulmuş birdüymə boru ilə axıdılar.
İstismar kəmərinin ucu sarğac
flansının üstü ilə bərabər yerdən
kəsilir və sarğaca sıx qayaqlanır.
Texniki və istismar kəmərləri arasın-

410
dakı fəza da sementlə doldurulur.
Kəmər başlığı elə quraşdırılır
ki, sarğacın üst səthi buruğun
döşəməsindən 150 mm aşağıda
olsun; texniki kəmərin ucunda isə
yiv olmalıdır. Konduktorda yiv
olmadıqda və texniki kəmərdə flans
olarsa, lafet halqası qurulmur və
pazlardan yalnız istismar kəmərini
asırlar.
Kəmər başlığı quraşdırılıb
qurtarandan sonra şaxtanı, ta kəmər
flansının dayaq səthinədək sement
məhlulu ilə doldururlar (122-ci şəklə
bax).
Boru başlığı. Kəmər başlığı
ilə fontan yolkasının birinci
siyirtməsi arasında armaturun orta
hissəsi fontan borularını asmaq, bu
borularla istismar kəməri arasında
qalan boşluğu kip bağlamaq və 122-ci şəkil. Pazvarı asması
quyunu işə salmaq üçün ona sıxılmış olan KQ600-10¾ × 6⅝″
hava və ya quyu yuyulan zaman kəmər başlığı
maye vurmaq üçün lazımdır.
Birkəmərli quyularda orta təzyiqlər üçün işlədilən boru başlığının ən
sadə növü 123-cü şəkildə göstərilmişdir. Belə quyularda kəmər başlığı
olmur, konduktorla kəmər arasındakı boşluq isə sementlənib kipləşdirilir
(buna sement kipgəci deyirlər).

277
 Fontan yolkası armaturun yuxarı hissəsinə deyilir, o, boru başlığının
üstündə qurulur. Yolka, fontan vuran qazlı maye axınının sürətini yoxlamaq,
nəzarət etmək və nizama salmaq, axını atqı xəttindəki bu və ya başqa boruya
yönəltmək lazım gəldikdə isə fontanı bağlamaq üçün tətbiq edilir. Atqı
xəttinin sayından asılı olaraq,
yolka iki və ya üç atqılı (iki və ya
370 200
üç simli) olur. Neft həmişə üst
8
borudan çıxır, aşağıdakı borular
6"

1"
isə ehtiyyat üçün bağlı saxlanılır
və yalnız ştuserlər, yaxud
yolkanın yeyilib xarab olan yuxarı
10 9
6 hissələri dəyşdirilən zaman açılır.
10

Yolka siyirtmə və üçboğaz (yaxud

430
dördboğaz) borulardan ibarətdir.
Yolkanın hissələri bir-birinə
7
flanslarla və ya yiv ilə birləş-
dirilir.
6 124-cü şəkildə ikicərgəli
qaldırıcı üçün sınaq təzyiqi 250
5
atm olan flanslı üçboğaz fontan
armaturu göstərilmişdir. Şəkildən
4
göründüyü kimi fontan yolkasının
3 hissələrinin keçid yolu 2½″-dir.
2
Boru başlığı 4 və 2½″ boruları
1
asmağa imkan verir. d=14"-16"
2

Fontan armaturu istismar

d-10"
1

kəməri flansının (1) üstünə

d-6"
qoyulur. Armaturun boru başlığı
dördboğazdan (2), üçboqazdan (3)
123-cü şəkil. Üç kəməri bağlamaq
üçün işlədilən kəmər başlığı: və sarğacdan (4) ibarətdir.
1-tökmə kipgəc;2-konduktor;3-yönəldici Armaturun yuxarı hissəsi fontan
flans-şayba;4-texniki kəmər;5-kəmərin yolkasından ibarətdir.
flansı;6-boruculuqlu flans;7-qısaboru; Dördboğazın üstündə iki çıxış
8-pyedestal;9-nəzarət üçün atqı xətti; xətti vardır, bunlara 2½″
10-birdüymə ventil siyirtmələr bağlanır. Çıxış xət-
lərinin birində siyirtmədən sonra
boruarxası fəzada, yəni istismar kəməri ilə birinci cərgə qaldırıcı borular
arasındakı halqavarı fəzada təzyiqi ölçmək üçün manometr (6) qoyulur.
Quyunu işə salan və mənimsəyən zaman lazım gələndə o biri yan çıxış
xəttindən boruarxası fəzaya maye vurmaq olur. Birinci cərgə boruları yivli
oymaq (5) vasitəsilə boru başlığındakı üçboğazdan (3) asılır. Həmin
üçboğazın yan çıxış xətti vardır ki, buradan quyu işə salınan zaman lazım

278
gələndə sıxılmış qaz, yaxud hava vurmaq olar. İkinci cərgə boruları sarğacın
(4) aşağı hissəsində bağlanmış yivli oymaq vasitəsilə asılır.
8

2 1/2" yaxud 4"

fontan yolkası

4
21/2" yaxut 4"
6"
21/2"
3
Boru başlığı

5
6 2 4" 21/2"

124-cü şəkil. Flanslı üçboğaz fontan armaturu

Fontan yolkasının iki atqı xətti vardır: yuxarıda işlək xətt, aşağıda isə
ehtiyat xətti. Yuxarı xətdə ştuseri dəyişəndə, yaxud həmin xətdəki hər hansı
bir hissəni təmir edəndə aşağıdakı xətdən istifadə edirlər; quyu adi qaydada
işlədiyi zaman aşağı xətt bağlı olur və quyu yuxarıdakından fontan vurur.
Aşağı atqı xəttində iki siyirtmə qoyulmuşdur, bunlardan biri quyunun
gövdəsinə yaxın olan ehtiyat, ikincisi isə işlək siyirtmə adlanır.

279
 Quyunun gövdəsindəki aşağı siyirtmə boru başlığı makarasının
üstündə qurulur və mərkəzi siyirtmə adlanır. Mərkəzi siyirtmə-fontan
yolkasının ən mühüm hissəsidir, o, həmişə açıq olur və xüsusi hallarda
fontanı dayandırmaq istədikdə bağlanır. Quyunun gövdəsində üçboğazlar
arasındakı siyirtmə (bu siyirtməyə atqı xətləri birləşdirilir) ondan yuxarıdakı
hissələri dəyişdirmək və ya təmir etmək məqsədi ilə quyunun məhsulunu
aşağı atqı xəttinə yönəltmək lazım gələndə bağlanılır. İşlək atqı xəttində də
siyirtmə qoyulur; bu həmin xətdə ştuseri dəyişəndə axının yolunu kəsmək
üçündür. Əgər işlək atqı xəttində siyirtmə saz deyilsə, quyunun gövdəsindəki
aşağıdan ikinci siyirtmədən istifadə etmək olar.

3
10

8
10

10
10

4 9
12

2
1

125-ci şəkil. Yivli üçboğaz fontan armaturu:

1-alt flans;2-dördboğaz;3-bufer;4-manometr;5-hava üçboğazı;6-xüsusi
flans;7-üçboğaz;8-ştuser borucuğu;9 və10-siyirtmələr

Quyunun gövdəsində, buferin (7) altında üçüncü siyirtmə qoyulur, o,

buferdə iş görəndə, məsələn, manometri dəyişdirəndə axının yolunu kəsmək
üçündür. Bufer özü isə fontan axınının zərbələrini qəbul edib, onu zəiflətmək
280
üçündür; buferdə təzyiqi (buna bufer təzyiqi, yaxud quyuağzı təzyiq deyilir)
ölçmək üçün manometr (8) qoyulur. Quyu adi halda işlədiyi zaman
gövdədəki siyirtmələrin hamısı açıq olmalı və quyu üstdəki atqı xəttindən
fontan vurmalıdır.
Haqqında danışdığımız fontan yolkasının hissələri bir-birinə flansla
birləşdirilir. Armaturun keçidi 21/2″ olduğundan nisbətən yüngüldür.
Həmin fontan armaturunun hissələri (gövdəsi, siyirtmələr, üçboğazlar
və s.) başlıca olaraq, xrom-molibdenli xüsusi poladdan hazırlanır.
125-ci şəkildə həm gövdəsində, həm də atqı xətlərində keçidi 4″ olan
yivli üçboğazlı fontan armaturu göstərilmişdir. Həmin armaturun boru
başlığındakı birləşmədən başqa yerdə qalan hissələri yivlə bağlanmışdır.
İstismar nöqteyi-nəzərindən çox da rahat olmadığına görə yivli fontan
armaturları az tətbiq olunur.
1
2

4 4

5
8 8

2 1/2"
6

4" 2 1/2"
1
7

6" yaxud 8"

126-cı şəkil. İkicərgəli qaldırıcı üçün flanslı

dördboğazlı fontan armaturu:
1-manometr;2-üçyollu kran;3-bufer;4-siyirtmələr;5-dördboğaz;
6-keçirici makara;7-boru başlığında dördboğaz;8-ştuser

126-cı şəkildə 2AFK 21/2″—250 flanslı dördboğazlı fontan armaturu

göstərilmişdir. Bu cür armatur adətən axınında qumu az olan fontan
quyularında işlədilir.

281
 Quyunun ağzına fontan armaturu qoyulan zaman ayrı-ayrı hissələrin
bir-birinə möhkəm bağlanmasına xüsusi diqqət yetirilir. Mühüm quyularda
armatur yerinə qoyulduqdan sonra onu hidravlik sınaqdan keçirirlər.
6 420
Armatur sınaq edilərkən quyuda
gözlənilən maksimal təzyiqdən
5 1,5—2 dəfə artıq təzyiqə tab
gətirməlidir.
4 Fontan yolkasının əsas hissəsi
36
3 siyirtmələrdir. Fontan quyularının
ağzındakı bütün avadanlığın yaxşı
işləməsi siyirtmələrin fasiləsiz işlə-
2
810 məsindən asılıdır. Fontan yolkası
siyirtməsi aşağıdakı hissələrdən
ibarətdir (127-ci şəkil): gövdə (1),
22 qapaq (2), kipgəc gövdəsi (3),
7
1 kipgəc (4), çubuq (5), çarx (6),
220

pazvarı bağlayıcılar (7).

Fontan armaturunun atqı xət-
4"

tindən çıxan maye axını trapa boru

kəməri ilə göndərilir. Atqı xəttini
elə əlaqələndirmək lazımdır ki,
435
həmin kəmər həm yuxarı işlək atqı
xəttindən, həm də ehtiyat atqı
127-ci şəkil. Fontan siyirtməsi xətdindən qəbul edib trapa yönəldə
bilsin.
128-ci şəkildə üçbo-
ğazlı fontan armaturunun iki Yuxarı (işlək) xətt
atqı xəttinin necə əlaqə-
ləndirildiyi sxematik olaraq Aşağı (ehtiyat) xətt
göstərilmişdir. Belə əlaqə-
ləndirmə atqı xəttində istə- A
nilən işləri görməyə imkan
verir. Adi iş zamanı maye
və qaz yuxarı atqı xətti ilə B Trapa
axır: B siyirtməsi bağlı, A Quyu
siyirtməsi isə açıqdır. Maye
və qaz axınını aşağı ehtiyat 128-ci şəkil. Fontan quyularında atqı
atqı xəttinə keçirmək istə- xətlərinin bağlanması sxemi
dikdə B siyirtməsi açılır, A
siyirtməsi isə bağlanır.

282
 129-cu şəkildə dördboğazlı fontan armaturunun atqı xəttinin
əlaqələndirilməsi sxemi göstərilmişdir. Əgər I - işlək atqı xətti və II - ehtiyat
atqı xəttidirsə, onda adi iş zamanı II atqı xəttindəki və B siyirtmələri bağlı
olur. İşlək atqı xəttində ştuseri dəyişdirəndə II atqı xəttindəki siyirtməni və B
siyirtməsini açır, eyni zamanda I
I
atqı xəttindəki siyirtməni və A
siyirtməsini bağlayırlar. Ştuseri A
dəyişəndən sonra müvafiq siyirt-
mələri açmaqla axını yenə də I atqı B
xəttinə yönəldirlər. II

Ştuserlər
Müvafiq fontan borularını
seçəndən sonra fontan quyusunun 129-cu şəkil. Dördboğaz fontan
işini ya quyu üstündə əks təzyiq armaturu atqı xəttini
yaratmaqla, ya da boruların əlaqələndirilməsi sxemi
başmağında yerli müqavimətlə
tənzim edirlər. Yer üstündəki təzyiq ya ştuser vasitəsilə yerli müqavimət
yaratmaqla, ya da axını trapa yönəltməklə yaradılır. Əksər hallarda hər ikisi -
həm trap, həm də ştuser birlikdə tətbiq olunur.
Qaldırıcı boruların başmağında yerli müqavimət də ştuser vasitəsilə
yaradılır. Harada qurulmasından asılı olaraq ştuserlər quyuağzı, yaxud
yerüstü və quyudibi, yaxud dərinlik ştuserlərinə bölünür.
Yerüstü ştuserlər fontan armaturunun atqı xəttində yan
siyirtmələrdən sonra qoyulur. 130-cu şəkildə sadə quruluşlu Suraxanı tipli
ŞS1-250 ştuseri göstərilmişdir (bu, 250 atm sınaq təzyiqinə hesablanmışdır).
Əslində ştuser bir tərəfində flansı olan və ortasında əvvəldən axıradək dəlik
açılmış ştuser oymağı adlandırılan polad parçasından ibarətdir. Ştuser
oymağının flansı (1) iki flans (2 və 3) arasında qoyulub çubuqlarla (4) sıxılır.
Quruluşunun sadə olmasına baxmayaraq, bu ştuserin ən böyük nöqsanı maye
keçən dəlik yeyiləndən sonra bütün ştuser oymağının tamamilə atılmasıdır,
Həm də oymağın dəyişdirilməsinə xeyli vaxt gedir. Bu ştuserin son
quruluşunda onun gövdəsinə termiki işlənmiş konusvarı oymaq qoyulur;
dəyişdirmək lazım gələndə təkcə bu oymağı atırlar, ştuserin gövdəsi isə
yerində qalır.
Ştuserin dayanıqlığını artırmaq üçün maye axan hissədə pobedit
xəlitəsindən hazırlanmış lüləcik, xüsusi rezin, saxsı borucuq və s. işlədirlər.
Ştuserin yeyilməyə qarşı dayanıqlığını başqa bir yolla, maye axınının
sürətini azaltmaq yolu ilə də artırmaq mümkündür; bunun üçün bir deyil,
ardıcıl olaraq bir neçə ştuser götürülür. Bir neçə ştuserdəki təzyiq
düşkülərinin cəmi bir ştuserinki qədər olur. Beləliklə, çox pilləli ştuser alınır
(131-ci şəklə bax).
283
 Neftlə birlikdə qum gəlməyəndə ştuserdə qalın polad oymaq əvəzinə
ortasında xırda dəliyi olan adi halqa da qoymaq olar. Bəzən bir deyil, bir
neçə dəliyi olan ştuserlər də işlədilir.

2 1

P1 P2 P3 P4

1200

1200
1600

130-cu şəkil. ŞS1-250 Suraxanı ştuseri 131-ci şəkil. Çoxpilləli ştuser

Yuxarıda haqqında danışdığımız ştuserlərin çatışmayan cəhəti onların

dəliyi yeyiləndə axıntının o biri atqı xəttinə keçirilməsidir ki, bu zaman
quyunun adi qaydada iş rejimi
5
müəyyən qədər pozulmuş olur.
4
Bu nöqsanı aradan qaldırmaq
üçün keçidi tənzim olunan ştu-
serlər düzəldilmişdir. Quyu
ağzındakı əks təzyiqi ştuser
1
vasitəsilə dəyişmək lazım
gələndə, bu yeni ştuserlərdə
maye axınını bir atqı xəttindən o
birinə keçirmək lazım gəlmir.
2 132-ci şəkildə tənzim olunan
ştuserin quruluşu göstərilmişdir.
Burada dəstəyi fırladaraq iynənin
yerini dəyişdirməklə, keçidi
132-ci sÿkil. artırıb azaltmaq və bununla da
İynə ilə tənzim olunan ŞR1-150 ştuseri: əks təzyiqi dəyişmək olur. Başqa
1 - gövdə; 2 - ştuser oymağı; 3 - iynə; 4 - pistonqolu; ştuserlərə nəzərən xeyli üstün-
5 - qapaq (pistonqolu gipkəci). lüklərinə baxmayaraq bunların ən
böyük nöqsanı axının 90° dönməsi ilə əlaqədar olaraq qumlu quyularda tez
işdən çıxmasıdır. Buna görə belə ştuserləri yalnız hasilatında qumu olmayan
fontan quyularında tətbiq etmək məsləhət görülür.
284
 Yeraltı ştuser ortasında dəliyi, bayır tərəfdən çıxıntısı olan polad
parçasından ibarətdir (133-cü şəkil). Ştuserin çıxıntısı qaldırıcı kəmərin aşağı
hissəsindəki iki boru arasında muftalar vasitəsilə sıxılır. Göründüyü kimi
ştuseri dəyişdirmək üçün bütün kəməri yuxarıya, yer üstünə qaldırmaq
lazımdır, fontan vuran zaman boruları qaldırmaq isə mürəkkəb və çox vaxt
tələb edən işdir.
Yuxarıda dediyimiz kimi quyudibi ştuseri ilə
quyunun işini tənzim etmirlər, o, döyüntünü bir qədər
zəiflətmək məqsədi ilə bütün fontanvurma müddətində
başmaqda saxlanılır.
Qaz amili böyük olanda, ştuserin diametrini
təqribən aşağıdakı düsturla tapmaq olar:
q q
Nş = 0,27GV (VIII.35)
 ş
burada Qq—qazın gündəlik hasilatı, m3/gün ilə,
ψ — qaz amilindən asılı olan əmsal, ψ =1,0—1,1
götürülür;
q — qazın xüsusi çəkisi, kQ/m3 ilə;
pşt — ştuserdən qabaqkı təzyiq, atm ilə;
dşt — ştuserin diametri, mm ilə.
133-cü şəkil. Yerüstü ştuserin diametri mədən şəraitində təcrübə
Quyudibi ştu-
seri
ilə tapılır.
Quyudan çıxan qazlı neft qarışığı fontan
armaturundan və atqı xəttindən keçərək trapa axıdılır.

Trap
Trap maye ilə qazı bir-birindən ayıran rezervuardır. Trapın diametri
atqı borusunun diametrindən bir neçə dəfə böyük olduğu üçün oraya daxil
olan qazlı maye qarışığının sürətini azaldır, maye ağır olduğu üçün aşağı
enir, qaz isə yuxarıya qalxır və beləliklə bir-birindən ayrılır. Qaz, təzyiq
tənzimləyicisindən qaz kəmərinə, neft isə xüsusi klapan və ya ştuserdən
ölçücü-çökdürücü qaba, ya da nisbətən alçaq təzyiqli trapa göndərilir və
alçaq təzyiqli trap qazın yenidən ayrılması davam edir.
Fontan armaturunun buferindəki təzyiqdən asılı olaraq müxtəlif
təzyiqli trap işlədilir. Traplar aşağıdakı təzyiqlər üçün hazırlanır. Alçaq
təzyiqli 0,7-dən 6 atm-dək, orta təzyiqli 6-dan 16 atm-dək və yüksək təzyiqli
16-dan 60 atm-dək. Bundan başqa 0,2-dən 0,7 atm-dək təzyiqə hesablanmış
vakuum trap da işlədilir.
Trap elə qurulmalıdır ki, qazı neftdən tamam ayıra bilsin və qaz
xəttinə nefti, neft xəttinə isə qazı buraxmasın. Bunun üçün trapın ölçüsü,

285
başqa sözlə, orada qaz və neftin sürəti elə olmalıdır ki, nə qaz özü ilə nefti,
nə də neft qaz qabarcıqlarını apara bilsin. Bundan başqa qazın neftdən yaxşı
ayrılması üçün trapın içərisində müxtəlif vasitələr qurulur. Neft trapdan
xüsusi üzgəc vasitəsilə buraxılır. Bunun nəticəsində trapa gələn hasilatın
miqdarından asılı olmayaraq onun içərisində maye həmişə müəyyən
səviyyədə olur.
Şübhəsiz trapda ayrılan qazın miqdarı trapdakı təzyiqdən asılıdır;
təzyiq az olduqca daha çox qaz ayrılar. Trapdakı təzyiq, ondan sonra qazın
harada işlədiləcəyindən də asılıdır; yüksək təzyiqli qaz kəmər vasitəsilə uzaq
yerə göndərilə bilər, həmçinin ondan sıxılmış qazdan başqa (kompressor)
quyularda maye çıxarmaq üçün işlək qaz kimi də istifadə etmək olar.
Trapda qazın bir
hissəsi ayrılmayıb neftdə
həll olmuş halda qalır və
1
yalnız nisbətən alçaq
2
təzyiqdə ayrıla bilər; belə 3
4480

4
halda qazı daha yaxşı
5
ayırmaq üçün çoxpilləli 6
separasiya tətbiq olunur, 7
1400
yəni qaz əvvəlcə yüksək
təzyiq altında (yüksək 8 Mayenin şərt
səviyyəsi
təzyiqli trapda) ayrılır,
10
sonra bu trapdan çıxan neft 9
orta və alçaq təzyiqli trapa 12
göndərilir. 880 880

Fontan trapı bir və 14

bəzən bir neçə quyunun neft 13 15
1460

Qaz
870

birlikdə hasilatını ayırır. 16

134-cü şəkildə mə-
dənlərdə geniş yayılmış 1280
traplardan alçaq təzyiqli 134-cü şəkil. Alçaq təzyiqli trap:
TQ-1400-6 trapın sxemi 1,2-yönəldicilər;3-qaz borusu;4-quyu məhsulunun
göstərilmişdir. Quyunun daxil olduğu yer;5-nov;6-qumdöyən;7-qoruyucu
klapan;8-çıxış borusu;9-səviyyəni tənzim edən
məhsulu trapın gövdəsinə üzgəc;10-giriş;11-təzyiqin tənzimləyicisi;
yanakı birləşdirilmiş 4″ 12-klapan; 13-neft üçün çıxış xətti;14-qızdırıcı
boru ilə (4) daxil olur. boru; 15-siyirtməli çıxış borusu;16-metal altlıq
Axını yönəltmək üçün
novabənzər hissə (5) vardır. Qum, gövdəni yeməsin deyə divara xüsusi
qumdöyən (6) qaynaqlanmışdır. Trapda qazı lazımi istiqamətdə hərəkət
etdirmək üçün yönəldicilər (1 və 2) qurulur; qaz onların yanından qaz
borusuna (3) keçir. Bu boruya yandan (8) qoruyucu klapan (7) bağlanmışdır.
Trapı təmizləyə bilmək üçün giriş (10) vardır, digər atqı xətti isə (15)

286
trapdakı qumu və lehməni yuyub təmizləmək üçündur. Trapın gövdəsi metal
altlıq (16) üzərində qurulur.
Trap belə işləyir. Qazlı maye qarışığı quyudan boru (4) vasitəsilə trapa
daxil olub, novdan (5) keçir; mərkəzdənqaçma qüvvəsi təsiri altında neft
trapın divarları ilə axır və öz ağırlığı ilə aşağı süzülüb atqı xəttinə (13) keçir,
qaz isə trapın mərkəzi hissəsi ilə yuxarı qalxır və yönəldicilərin (1və 2)
yanından keçərək qaz borusuna daxil olur.
Trapın neft xəttində (13) səviyyəni tənzim edən klapan qurulur; bu
klapan səviyyəni tənzim edən üzgəc vasitəsilə idarə olunur. Üzgəc trapda
mayeni avtomatik surətdə həmişə eyni səviyyədə saxlayır ki, bu da qazın
neft xəttinə və neftin qaz xəttinə keçməsinin qarşısını almış olur.
Gövdənin aşağasında, lazım gələndə, mayeni qızdırmaq üçün boru
(14) quraşdırılmışdır.
Neftölçən şüşədən istifadə edərək quyunun gündəlik hasilatını bilmək
olar. Trapın diametri 1,4 m, hündürlüyü 4,5 m-dir. Trap 6 atm təzyiqə
hesablanmışdır.
Trap səviyyəni və təzyiqi tənzim edən avtomatik cihazlarla avtomatik
olaraq işləyir.

§ 5. FONTAN QUYUSUNA QULLUQ EDİLMƏSİ

Fontan quyusuna qulluq etmək aşağıdakı işləri görmək deməkdir: a)

quyunu tədqiq etmək, b) quyunun işləməsini tənzim etmək, c) quyunun və
avadanlığın müntəzəm işləməsinə göz yetirmək, ç) təmir işlərini görmək və
ğ) quyunun normal işi pozulduqda onu bu və ya digər yolla bərpa etmək.
Fontan quyusunun tənzimi haqqında gələcəkdə ayrıca danışacayıq.
Quyunun işini tənzim etmək-quyu ağzında ştuser və ya trap vasitəsilə lazımi
qədər əks təzyiq yaratmaqdan ibarətdir.
Quyunu aparılmış tədqiqata əsasən tənzim edirlər, çünki layda şərait
dəyişdiyindən optimal rejim də dəyişir; bundan başqa ştuserlə tənzim
edəndə, o yeyilir, axıntının keçdiyi sahə böyüyür; buna ğörə quyuya nəzarət
yetirmək, daha doğrusu quyuağzı təzyiqini vaxtaşırı bərpa etmək, yaxud
müəyyən qədər hasilat alınmasına nail olmaq lazım gəlir.
Quyuya müntəzəm göz yetirmək-boruarxası, halqavarı fəzadakı (iki
cərgə boru endiriləndə), bufer və trapdakı təzyiqlərə, neft və qaz hasilatına,
suyun və qumun faizinə fikir vermək və nəhayət avadanlığın-yerüstü
avadanlığın, atqı xəttinin və s. saz olmasına nəzarət yetirməkdən ibarətdir.
Cari təmir dedikdə avadanlığın işində hər cür qüsurları, məsələn,
birləşmələrdəki sızmanı, bu və ya başqa hissənin yeyilməsini və s. aradan
qaldırmaq nəzərdə tutulur.

287
 Quyunun normal işinin pozulmasını quyu üstündə (bufer və
boruarxası) təzyiqlərin dəyişməsi ilə, həmçinin neft hasilatının, suyun və
qumun faizi ilə bilirlər.
Əgər boruarxası təzyiq tədricən artırsa, buferdəki təzyiq düşürsə, bu
zaman neft hasilatının azalması fontan borularının tutulduğunu, məsələn,
parafinləşdiyini bildirir; əgər həm boruarxası, həm də bufer təzyiqləri artır,
lakin hasilat azalırsa, onda ya borular tutulmuş (məsələn, parafinləşmiş), ya
da atqı xətti və ya ştuser tutulmuşdur. Son halda quyu o biri atqı xəttinə
keçirilməli və ştuserin işi qaydaya salınmalıdır.
Boruarxası təzyiqin xeyli aşağı düşməsi quyudibində qum tıxacının
əmələ gəldiyini, ya da suyun çoxaldığını bildirir; quyunun məhsulunu
ölçməklə, ya da axıntıdan nümunə göturməklə suyun gəlməsini asan bilmək
olar. Su gəlmişsə, buferdə təzyiqi artırmaq yolu ilə quyudibinə təzyiqi
çoxaltmaq lazımdır. Bundan başqa suyun xarakteri və onun hansı yolla axıb
gəlməsi səbəbi aydınlaşdırılmalıdır.
Əgər boruarxası təzyiqin düşməsi qum tıxacının əmələ gəlməsi ilə
əlaqədardırsa, onda quyunu dayandırmadan qum tıxacını təmizləmə
üsullarına əl atmaq lazımdır. Şübhəsiz ki, bu üsullar quyuda mayenin
sürətini artırmaqla əlaqədar olmalıdır; sürəti artırmaq üçün maye hasilatı
artırılmalı, bunun üçün isə quyudibinə təzyiq azaldılmalıdır; son halda bufer
təzyiqini azaltmaq lazım gəlir. Əgər quyuağzı təzyiqini aşağı salmaq lazımi
nəticə verməsə, onda fontan zəifləyən zaman quyuda təzyiqi artırmaq ücün
quyunu bağlamaq lazımdır. Bu zaman təzyiq artarsa, deməli, qum tıxacı layı
quyudan ayırmamışdır. Belə ki, quyunu açanda o, şiddətlə fontan
vurmalıdır. Bu halda axın, tıxacı əmələ gətirən qumu quyuağzına ata bilər.
Bu üsul da kömək etməzsə, onda quyudibi təzyiqini azaltmaq üçün
bufer təzyiqini aşağı salmaqla yanaşı, halqavarı fəzadan hava və ya qaz
vurmaq lazım gəlir. Hava yol tapıb quyuağzından çıxanda eyni zamanda
boru arxasına neft vurmaq da yaxşı nəticə verir.
Bütün bu işləri görərkən, neftin və suyun, məsələn, quyudibindən yer
üstünə axması üçün xeyli vaxt lazım gəldiyini yaddan çıxarmaq olmaz (dərin
quyularda bu vaxt saatlarla ölçülür). Bütün bu üsullar müsbət nəticə
verməzsə, qum tıxacını təmizləmək, yaxud yumaq lazımdır ki, bu haqda
sonra bəhs ediləcək.
Axında qumun faizi artanda, onu azaltmaq üçün tədbirlər
görülməlidir. Belə ki, həm quyuda tıxac yaranması, həm də layda böyük
boşluq—kaha əmələ gəlməsi nöqteyi-nəzərındən qumun çox gəlməsi
təhlükəlidir (son halda, məsələn, quyunun dibi uçub kəməri əzə bilər).
Depressiyanı dəyişdirmək, yəni quyudibinə təzyiqi artırmaqla qumun
miqdarını azaltmaq olar lakin, bu həmişə müsbət nəticə vermir, belə ki,
depressiyanı azaltmaq hasilatın enməsinə, quyuda axın sürətinin azalmasına
səbəb olur ki, bu da tıxac yaranması ehtimalını artırır; buna görə də qumun

288
faizini azaltmaq məqsədi ilə yerüstü təzyiqin və buna müvafiq dib təzyiqinin
artırılmasını yalnız fontanın nisbətən müntəzəm, döyüntüsüz vurduğu
X P hallarda tətbiq etmək olar; bundan
P q.a. əlavə təzyiq də tədricən artırılmalıdır.
r2
Sonuncu tədbir həyata keçi-
P*
riləndə döyüntü olarsa və fontanın
kəsildiyi hiss edilməzsə; onda yerüstü
dP təzyiqin artırılması dayandırılmalı və
r1
r*
quyunun fontanvurma dərəcəsindən
asılı olaraq yerüstü təzyiq hətta
azaldılmalıdır.
h   
b * x1
Fontan quyusuna qulluq edil-
məsi ilə əlaqədar olaraq quyuda bir
sıra əngəllərin baş verə biləcəyini qeyd
135-ci şəkil. Qaldırıcı boyunca etməliyik. Bunlardan, məsələn,
qumun həcmi konsentrasiyasının parafinli neftlərin çıxarılması zamanı
dəyişməsi sxemi istər qaldırıcı borularda, istərsə yerüstü
avadanlıqda parafinin çök-məsini,
neftin su ilə birlikdə hərəkəti zamanı emulsiyalı qarışığın yaranmasını,
qumun neftdə yaxud neft-su qarışığında hərəkət edərkən müxtəlif səbəbdən
qum tıxacı və s. əmələ gətirməsini və başqalarını göstərə bilərik. Bütün bu
əngəllərə neft quyularının kompressor üsulu ilə istismarında da təsadüf
edilir; bu halda qısa da olsa, IX fəsildə danışılır (həmin qeydlər fontan
istismarına da aiddir). * 3,0
Buradaca neftlə birlikdə 2,5
quyuya gələn qumun yerüstünə
çıxarılması ilə əlaqədar olan bir 2,0
məsələni ayrıca şərh etməliyik.
Kövrək süxurlardan iba- 1,5
rət olan yataqları istismar
edərkən, qumun mayedə αx   1,0
həcmi konsentrasiyası (birinci 3,0
0

2,0 1,0 0 1,0 2,0 3,0 4,0 * 

kitabın VII fəslinin ikinci pa- 136-cı şəkil. ¼0 ilə Ü* və Ü* ilə ¼*
raqrafına bax) bəzi hallarda elə arasında asılılıq
böyük qiymətə çatır ki, hər
hansı bir səbəbdən quyunu qısa müddətə dayandıranda belə, müxtəlif
əngəllər törənə bilir.
Qumun yaxşı çıxarılması məqsədi ilə fontan boruları adətən, süzgəcin
yuxarı dəliyinədək, bəzən daha aşağı endirilir. Bununla əlaqədar olaraq
fontanvuran quyuda süzgəcin yuxarı dəliyindən ta quyunun ağzınadək
qumun həcmini hesablamaq lazım gəlir (135-ci şəkildə qaldırıcının həm

289
p≥pd, həm də p<pd hissəsində təzyiqin paylanması düz xətt qanunu ilə
qəbul edilmişdir).
Əgər p≥pd hissəsində ¡q>¡* şərti ödənilirsə, onda qumun həcmi
konsentrasiyası tam müəyyən bir α* kəmiyyətinə qədər azalacaq (həmin
kəsikdəki təzyiqi p* ilə işarə edək) və yuxarıda isə αx=α*=const olacaqdır
(αx, α* və ¡* haqqında birinci kitabın VII fəslinə bax, ¡q isə quyunun
gündəlik Qq hasilatına müvafiq olan ölçüsüz surətdir). α0 ilə ¡* və ¡* ilə
α* arasında asılılıq 136-cı şəkildə verilmişdir (eyni zamanda birinci
kitabdakı 160-cı şəklə bax).
Burada iki hal ola bilər: 1) ¡q≥¡*, 2) ¡q<¡*.
I hal (¡q≥¡*). Süzgəcin yuxarı dəliyindən qaldırıcı boruların
başmağınadək qumun həcmi:
V1b=Fi hb D* (VIII.36)
ifadəsi ilə tapılır;
burada Fi - istismar kəmərinin en kəsiyi sahəsidir.
Qaldırıcı borulardakı qumun həcmi isə belə tapılar:
ƒ  .  D∗
1 = L &1 + 0,52 ' , (VIII.37)
?  .  1−D ∗
burada
ƒ(p) = (2+Q0) p0 +(2−kp0) p; φ (p) = (1+Q0) p0+(1−kp0) p;

  ş − N √_Q q2
1 = ∶ K1 + M ; 2 =
− 1
 4º L 2,5
λ — hidravlik müqavimət əmsalı;
γn — qazla doymuş neftin xüsusi çəkisi;
k — qazın mayedə həllolma əmsalı (qaldırıcının pq.a ilə p=pd təzyiqli
kəsikləri arasında k-nın orta qiyməti götürülür).
p0 — atmosfer təzyiqi;
L — qaldırıcının uzunluğudur.
Beləliklə, halında quyudakı qumun ümumi həcmi:
V1 = V1b + V1q (VIII.38)
olur.
II hal (¡q<¡*). Süzgəcin yuxarı dəliyindən qaldırıcı boruların
başmağınadək qumun həcmi (135-ci şəklə bax):
V2b ≡ Fi hb αb (VIII.39)
burada — αb quyunun hb hissəsində qumun həcmi konsentrasiyasıdır.
Qaldırıcı borularda qumun həcmi belə tapılır:
Dž1  0 + ∗ D ž 1 +D ∗
2 = L ã1 + 0,5 ∗ S1 + U +
1−D ž 1 ? ( ∗ ) 2−D ž 1
 1 − ∗  0 + ∗  0 + . D∗
+ & ( ∗ ) + ' ä (VIII.40)
2 ? ?  .  1−D ∗

290
burada
∗  N − ∗ ∗ ¡∗ [1+0 (1−D ∗ )−¡ ∗ ]
 =  ; = 
−  . 2 ¡ ∗ −¡ [1− 0 (1−D ∗ )] 0
Beləliklə, ¡q <¡* halında quyudakı qumun ümumi həcmi
V2 = V2b + V2q (VIII.41)
ifadəsi ilə tapılır.
Qumun tamamilə çökməsi hər hansı bir səbəbdən quyunun
dayandırılması ilə əlaqədardır. Tamamilə çökmə müddəti (t) maye və qumun
fiziki xassələrindən başqa, bir də qumun həcmi konsentrasiyasından (αx)
 %
x asılıdır. Fontan quyusu dayandırılanda qum həm
14
maye-qum qarışığında, həm də maye-qaz-qum
qarışığında çökməli olur. Sadə olsun deyə qum
12
d=0,3
dənələrinin yalnız maye-qum qarışığında
10 çökməsi nəzərdən keçirilmiş və t, αx, ilə d
0,2 mm arasındakı asılılığa əsasən 137-ci şəkildə 100 m
8
0,4
mayedə özlülüyü 20 sp olan mayedə qumun
6 çökməsi müddəti qrafiki olaraq göstərilmişdir
=20 cn (d-qum dənəciklərinin dia-metridir).
4
0,5
Nümunə üçün süzgəcin yuxarı dəliyindən
2 qaldırıcının başmağınadək və qaldırıcı boru-
0
larda aşağıdakı şərtlərə əsasən qumun həcmini
10 20 30
t, saat
40 50 və onun çökmə müddətini tapaq: Qq = 40
3
137-ci şəkil. t, ¼x və d m /gün, Q0 = 58 m3/m3, pd =100,9 atm, pq.a = 9
arasında asılılıq atm, pbaş = 74,5 atm, L=1234 m, hb=20 m, k =
0,7817, γn=0,87 q/sm3, η = 20 sp, istismar
kəmərinin diametri 6″, fontan qaldırıcısının diametri 4″, d = 0,4 mm, =2,0%.
136-cı şəkildən ¡*=2,3 və α*=3,2 qiymətlərini tapırıq. ¡q-ni birinci
kitabdakı (VII.72) — (VII.78) düsturlarına əsasən hesablasaq, bizim
götürdüyümüz hal üçün qaldırıcı borularda və istismar kəmərində, müvafiq
olaraq 14 və 5 qiymətlərini alırıq. Deməli, ¡q>¡* və qumun həcmini
(VIII.36) və (VIII.37) düsturları ilə tapmaq lazımdır: V1b = 0,011 m3, l1 =
307m, l2 = 927 m, V1q = 0,220 m. Bu həcmdən 80,0 m3-u maye-qum
qarışığında (p≥pd), 0,140 m3-u isə maye-qaz-qum qarışığındadır (p<pd).
(VIII.38) ifadəsinə əsasən qumun ümumi həcmi V1=0,231 m3. Onda qumun
tamamilə çökəcəyi halda yaranacaq qum tıxacının hündürlüyü (ht) belə
tapılır:

ℎ> = 1 . (VIII.42)
L D 
Tıxacın məsaməliliyini m = 0,4, yəni αT = 0,6 qəbul etsək, ht=20,7 m
alarıq. Deməli, qum tamamilə çöksə, 6″ kəmərdə yüksəkliyi 20,7 m olan
tıxac əmələ gətirər. 137-ci şəkildən görünür ki, 0,4 mm diametrli qum

291
dənələrinin konsentrasiyası αx =α*=3,2% olan zaman 5 saata çökür (100 m
maye sütunu hesabı ilə).
Qumun tamamilə çökməsi müddətinin (tç) təyin edilməsindən
danışarkən göstərməliyik ki, əgər qaldırıcıda bütünlüklə maye-qum qarışığı
ybυ
olsaydı, onda „ç = ∙ z = æb saat alınardı. Şübhəsiz ki, bu müddət
ydd
həqiqi çökmə müddətindən çoxdur. Əslində qaldırıcının yuxarı hissəsində
(p<pd) maye-qaz-qum qarışığı vardır ki, quyu dayanan zaman qaz mayedən
ayrılandan sonra həmin qarışıq qaldırıcı boruda aşağıdakı yüksəkliyi
tutacaqdır:
ƒ  . 
2′ = 2 ∆ = 0,52 , (VIII.43)
? ²  . ³

burada ∆op — qaldırıcının pd ≥ p ≥ pq.a hissəsində qazlı maye

qarışığının orta mayeliliyi adlanır.
Araşdırdığımız misalda 2′ = 540 m alınır. Deməli, qaldırıcıda
mayenin ümumi yüksəkliyi 850 m olur, buna müvafiq olaraq, qumun
850
tamamilə çökmə müddəti 100 ∙ 5 ≈ 43 saat alınır. Şübhəsiz ki, bu müddət
həqiqi çökmə müddətindən azdır.
Beləliklə, qumun həqiqi çökmə müddəti:
43 saat < tç < 62 saat
edəcəkdir. Gətirdiyimiz misaldan aydın olur ki, fontan vuran quyuda qumun
həcminin, eləcə də onun çökmə müddətinin təyini müəyyən əməli
əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, hər hansı bir səbəbdən quyunun
dayandırılması üzündən qumlu qarışıqla boru arasındakı ilişmə qüvvəsindən
asılı olaraq, bəzi hallarda qaldırıcı tutula bilər. Bu hal, xüsusən qaldırıcı
boruların süzgəcin yuxarı dəliyindən aşağıya endirildiyi halda daha
mürəkkəb əngəllərə gətirib çıxara bilər.
Fontan quyusuna qulluq edilməsindən danışarkən, nəhayət göstərməliyik
ki, bütün təmir işləri və dəyişikliklər mütləq səliqəli qeyd olunmalıdır. Bu,
bir tərəfdən həmin quyuda görülən tədbirlərin necə nəticələndiyini izləməyə,
digər tərəfdən lazım gələndə, bu məlumatdan eyni şəraitdə işləyən o biri
quyular üçün optimal rejim yaradılmasına kömək edir.

292
 IX FƏSİL

QUYULARIN KOMPRESSOR ÜSULU İLƏ İSTİSMARI

§ 1. QAZ-HAVA QALDIRICILARI

Neft quyularının kompressor üsulu ilə istismarı fontanvurmanın təbii

davamıdır. Belə ki, fontanvurmanın sonunda quyuya gələn lay enerjisi o
qədər azalmış olur ki, o, lazımi qədər mayeni yer üstünə çıxarmaq üçün
kifayət etmir və xaricdən enerji əlavə etmək lazım gəlir. Bunun üçün lay
qazına kömək olaraq qaldırıcı boruların başmağına kompressor vasitəsilə
sıxılmış qaz və ya hava gətirilir. Əgər quyuya sıxılmış qaz vurulursa, bu
qurğuya—qazlift, hava vurulursa - erlift deyilir. Bəzi hallarda lay enerjisinin
azlığı üzündən erqazlift quyunun işə salındığı ilk gündən tətbiq edilir.
Qeyd etməliyik ki, sıxılmış qazla quyudan neft çıxarılması ilk dəfə
V.Q.Şuxov tərəfindən 1897-ci ildə Bakı mədənlərində tətbiq edilmişdir.
Mayeni sıxılmış qazla quyudan qaldırmaqdan ötrü, birincisi yüksək
təzyiqli qazı vermək, ikincisi isə mayeni yer üstünə qaldırmaq üçün iki kanal
lazımdır. Qaz-hava qaldırıcıları quyuya endirilən boru kəmərinin sayından
və yerləşdirilməsindən, həmçinin işlək qazın və qazla neft qarışığının
hərəkət istiqamətindən asılı olaraq, müxtəlif tipli olur.
Qaz-hava qaldırıcıları bir cərgə, ya da iki cərgə boru kəmərindən
ibarət olur; birinci halda qaldırıcıya bircərgəli, ikinci halda isə ikicərgəli
deyilir. Quyuya işlək qazın vurulmasından asılı olaraq halqavarı və mərkəzi
sistemlər vardır.
İkicərgəli qaldırıcıda quyuya iki konsentrik boru kəməri endirilir ki,
xaricdəkinə (böyük diametrliyə) birinci cərgə, içəridəkinə (kiçik
diametrliyə) isə ikinci cərgə deyilir.
Erqazlift dedikdə ya qazlift, ya da erlift nəzərdə tutulur. Aşağıda qaz
vurulmasından danışanda havanı da nəzərdə tutmaq lazımdır.
Halqavarı sistemdə işlək qaz halqavarı fəzaya, daha doğrusu ikicərgəli
qaldırıcıda - birinci və ikinci cərgələr arasına, bircərgəli qaldırıcıda isə
istismar kəməri ilə qaldırıcı arasına vurulur. Maye ikicərgəli qaldırıcıda -
içəridəki (kiçik diametrli) qaldırıcı boruların içərisi ilə, bircərgəlidə isə
qaldırıcının içərisi ilə qalxır. Bu cür qaz-hava qaldırıcıları mədənlərdə çox
geniş yayılmışdır.
138-ci şəkildə müxtəlif qaz-hava qaldırıcıları göstərilmişdir. Şəkildə
hər bir cərgəsi başdan-başa eyni diametrli borulardan ibarət olan ikicərgəli
qaldırıcı (138-ci a şəkli), bircərgəli qaldırıcı (138-ci b şəkli) birinci cərgəsi
pilləli olan qaldırıcı (buna bəzən cərgəyarım qaldırıcı deyirlər, 138-ci v
şəkli) bunların hər üçündə işlək qaz halqavarı sistemlə verilir; nəhayət
mərkəzi sistem adlanan bircərgəli qaldırıcı (138-ci q şəkli) göstərilmişdir.

293
 İkicərgəli qaldırıсıda birinсi (xariсi) cərgə borunu, adətən, qumu yaxşı
qaldırmaq məqsədilə mümkün qədər dərinə, ta süzgəcədək endirirlər, ikinсi
cərgənin dərinliyi isə quyunun xarakterindən və kompressorun təzyiqindən
asılı olaraq seçilir.

a b v q
138-ci şəkil. Qaz-hava qaldırıcıları:
a—ikicərgəli qaldırıcı; b—işlək qazın halqavarı sistemlə verildiyi bircərgəli
qaldırıcı; v—cərgəyarım qaldırıcı; q—işlək qazın mərkəzi sistemlə verildiyi
bircərgəli qaldırıcı

Cərgəyarım qaldırıcıda qaldırıсı borular birinci cərgədə böyük

diametrdən kiçiyinə keçən yerdə qoyulmuş keçiriciyədək endirilir; elə buna
görə də həmin keçiricini qaldırıсının endiriləсəyi dərinlikdə saxlayırlar.
Keçirici ilə qaldırıcının başmağı arasındakı məsafə mümkün qədər az
olmalıdır. Belə ki, əgər bu məsafə böyük və qaldırılan maye qumlu olduqda,
kiçik diametrdən böyüyünə keçəndə sürətin azalması üzündən keçirici olan
yerdə qum çöküb, qaldırıcının işini poza bilər.
Cərgəyarım qaldırıcının üstünlüyü qumu yaxşı çıxarması (boruların
diametri kiçik olduğundan qarışıq böyük sürətlə hərəkət edir), borunun
tutulması imkanının azalması, bütün qurğunun nisbətən yüngül
olmasındadır.
Bircərgəli qaldırıcıda hava borularının vəzifəsini istismar kəməri
görür, maye isə qaldırıcının içərisi ilə qalxır. Şəkildən göründüyü kimi
qaldırıcı bircərgəli olduqda quyudakı mayenin səviyyəsi əslində qaldırıcı
boruların başmağındadır. İşlək qaz, halqavarı sistemlə veriləndə - halqavarı
fəzada sıxılmış qaz, qaldırıcı borularda isə qazla maye qarışığı olacaqdır;
işlək qaz mərkəzi sistemlə veriləndə, əksinə, əslində dinamik səviyyə
olmayacaq; bu halda gətirilmiş dinamik səviyyə məfhumu işlədilir;
gətirilmiş dinamik səviyyə dedikdə qaldırıcının başmağından yuxarı təzyiqə
müvafiq maye sütunu nəzərdə tutulur.

294
 Bütün qaz-hava qaldırıcılarında işlək qazı vurmaq və qazlı maye
qarışığını qaldırmaq üçün quyuya endirilmiş boru kəmərləri quyunun
ağzında kipləşdirilir.
İkicərgəli və bircərgəli halqavarı və mərkəzi sistemli qaz-hava
qaldırıcılarının üstünlükləri ilə yanaşı çatışmayan cəhətləri də vardır.
İkicərgəli qaldırıcının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, maye axınının və
işlək təzyiqin döyüntüsü az olur, belə ki, burada halqavarı fəzanın həcmi
bircərgəli halqavarı sistemliyə nəzərən azdır. Bundan başqa boruarxası
fəzadakı maye sütunu da qaldırıcının daha səlis işləməsinə kömək edir.
İkicərgəli qaldırıcıda işəsalma təzyiqi bircərgəliyə nisbətən xeyli az olur.
İkicərgəli qaldırıcının nöqsanı burada quyuya bircərgəliyə nisbətən əlavə
boru kəmərinin endirilməsidir.
Bircərgəli qaldırıcının başlıca üstünlüyü quyuya bir cərgə boru
endirilməsi ilə əlaqədar olaraq metala qənaət edilməsi, həmçinin boruların
diametrini nisbətən geniş intervalda seçməyin mümkün olmasıdır. Bircərgəli
qaldırıcının nöqsanlarından biri döyüntü ilə işləməsidir, bu da bir sıra
hallarda quyudibi ətrafındakı layın dağılması və qum tıxacının yaranmasına
səbəb olur; bundan başqa quyunu istismara verəndə işəsalma təzyiqi yüksək
olur.
İşlək qazın quyuya verilməsi sisteminə gəldikdə qazın mərkəzi
sistemlə verilməsinin üstünlüyü işəsalma təzyiqinin nisbətən az olması və
istismar kəmərinin diametrinin böyüklüyündən istifadə edilməsidir. Lakin,
mərkəzi sistemlə qaz vermənin ciddi nöqsanları da vardır. Qazla neft qarı-
şığında qum varsa, o, halqavarı fəzada hərəkət edərkən ikinci cərgə (hava)
borularının muftalarını yeyir və istismar kəmərini xarab edir. Bundan başqa
parafin və duz çöküntüləri ilə mübarizə çətinləşir. Buna görə işlək qazın
mərkəzi sistemlə verilməsi mədənlərdə, demək olar ki, heç tətbiq edilmir. Bu
sistemi yalnız maye qumsuz olduqda, parafin və duz çöküntüləri əmələ
gəlməsi qorxusu olmadıqda və nisbətən böyük hasilat almaq istədikdə tətbiq
etmək olar.
Mədəndə adi şəraitdə işlək qazı halqavarı sistemlə verən bircərgəli
qaz-hava qaldırıcısını tətbiq edib, onun nöqsanlarını aradan qaldırmağa
çalışmaq lazımdır.

§ 2. QAZ-HAVA QALDIRICILARININ HESABLANMASI

Kompressor qaldırıcısının məhsuldarlığı və sərf edilən enerjidən

səmərəli istifadə olunması qaldırıcının işlədiyi şəraitdən, onun ölçülərindən
(diametrindən və uzunluğundan) və nəhayət qaldırıcının iş rejimindən
asılıdır.
Quyuların kompressor üsulu ilə istismarında mayeni qaldırmaq üçün
xaricdən əlavə enerji sərf edildiyinə görə qaldırıcının işləməsi üçün elə şərait

295
yaratmaq lazımdır ki, mayenin qaldırılmasına ən az enerji sərf olunsun.
Məhsuldarlığa gəldikdə, qaldırıcı quyudan layihədə nəzərdə tutulan, yaxud
yol verilən qədər maye almağa imkan verməlidir.
Beləliklə qaz-hava qaldırıcıları aşağıdakı tələbləri ödəməlidir:
1) mayenin çox səmərəli surətdə çıxarılmasını;
2) optimal hasilatın alınmasını.
Qaldırıcının təyin edilməli ölçüləri onun diametrindən və
uzunluğundan ibarətdir. Bu məsələ quyunun dərinliyi və diametri, maye və
qazın hasilatı, buna müvafiq quyudibi təzyiqi, həmçinin maye və qazın fiziki
xassələrinə əsasən həll olunur.
Tədqiqat göstərmişdir ki, qaldırıcının daha səmərəli işləməsi üçün
quyunun gündəlik hasilatı optimal (Qopt) olmalıdır. Lakin, lay təzyiqi get-
gedə azaldığından qaldırıcı tədricən optimal hasilatdan maksimal hasilata
(Qmaks) keçirilir. Qaldırıcının Qopt rejimində işləyən dalma dərinliyi mümkun
qədər çox olmalıdır, daha doğrusu, qaldırıcının uzunluğu təqribən quyunun
dərinliyinə bərabər götürülməlidir:
L≈H (IX.1)
Qaldırıcının Qmaks rejimində işləməsi üçün isə:
L = 2h yaxud L = 2h0 (IX.2)
olmalıdır; burada L — qaldırıcının dərinliyi, m ilə;
h0 — quyunun ağzından gətirilmiş dinamik səviyyəyədək
məsafə (buna gətirilmiş dinamik səviyyə yüksəkliyi
deyilir), m ilə;
h — gətirilmiş dinamik səviyyədən qaldırıcının
başmağınadək məsafədir (buna gətirilmiş dinamik
səviyyə dərinliyi deyilir), m ilə.
Ümumiyyətlə,
10  ş − . 
ℎ= (IX.3)

götürülür (γ - mayenin xüsusi cəkisidir). Aydındır ki, quyuağzı təzyiq
atmosfer təzyiqinə yaxın olduqda, h - qaldırıcının dinamik səviyyədən
mayeyə dalma dərinliyini bildirəcəkdir. Beləliklə:
10  ş −  . 
ℎ0 =
− =
− ℎ. (IX.4)

(IX.2) düsturunda
10 
ℎ0 =  − (IX.5)

yazmaq olar.
Adətən, qaldırıcının uzunluğunu (IX.2) düsturundakı kimi qəbul
etmək mümkün olur, cünki ya maye sütununun gətirilmiş dinamik yüksəkliyi
gətirilmiş dinamik səviyyənin dərinliyindən az olur, ya da quyuya vurulan
qazın işlək təzyiqi (piş) kifayət qədər olmur. Belə ki, (IX.2) düsturuna əsasən
qaldırıcının optimal dərinliyə buraxılması zamanı işlək təzyiqi, təqribən
296
 ℎ ℎ0
ş =  ş = = 10 (IX.6)
10
qədərdir. Mədənlərdə piş, adətən 40 - 45 atm-dən çox olmur. Deməli,
sonuncu halda optimal uzunluqlu qaldırıcı yalnız dinamik səviyyəsi 400-450
m-dən aşağı olmayan və dərinliyi 800—900 m olan quyularda mümkündur.
Qaldırıcının cox qaldırıldıqca daha səmərəli işləməsinə baxmayaraq
ya işlək təzyiqin məhdudluğu, ya da quyunun dərinliyi üzündən əksər halda
qaldırıcını optimal uzunluqda seçməyə imkan vermir.
Əgər qaldırıcının uzunluğunu quyuya vurulan qazın işlək təzyiqi
nöqteyi-nəzərindən seçsək, onda
10  −  ş 

=− (IX.7)

alarıq; burada | - sərbəst qaz yoxdursa, mayenin nisbi xüsusi cəkisi, yaxud
sərbəst qaz varsa, qarışığın orta nisbi xüsusi cəkisidir.
Onu da qeyd etməliyik ki, pbaş qaz paylayıcı budkanın əsas kəmərində
qazın təzyiqindən (piş) 3—4 atm az götürülür (bu rəqəm qazın paylayıcı
budkadan quyuya qədər yol boyunca və quyuda hərəkətinə sərf olunan
təzyiq düşküsünü nəzərə alır), yəni:
pbaş=piş−4 atm, (IX.8)
sərbəst qaz olmasa, (IX.7) düsturundakı |-nı tapmaq cox da çətin deyildir,
sərbəst qaz olanda isə qarışığın orta xüsusi çəkisini təqribən quyu dibindəki
(γq) və qaldırıcının başmağındakı (γbaş) xüsusi cəkilərin orta qiyməti kimi
belə tapmaq olar:
 +  ş
= (IX.9)
2
burada
+43,2 N 2 
 =   Q −÷D    
, (IX.10)
+ +43.2 N 2 
  .N +1 

+43.2 N 2 
 ş =  , (IX.11)
 KQ −D   ş M 
+43,2 N 2 
  ş +1 
burada Q — maye hasilatı, t/gün ilə;
Qn — neft hasilatı, t/gün ilə;
G — neftə nisbətən qaz amili, m3/t ilə;
α — qazın həllolma əmsalı, m3/t∙at ilə;
d — quyunun, yaxud hava vurulan borunun diametri, düymə ilə;
γ — mayenin nisbi xüsusi cəkisi;
γn — neftin nisbi xüsusi cəkisidir.
Nəhayət, əgər pbaş ≥ pq olarsa, onda qaldırıcının uzunluğu quyunun
dərinliyi ilə məhdudlaşar:
(IX.12)

297
burada hd — quyunun dibindən süzgəcin yuxarı dəliyinədək məsafədir, m ilə.
Deməli, qaldırıcını maksimal uzunluqda seçmək lazımdır, lakin bəzi
səbəblərə görə onu qısa götürməli oluruq.
Qaldırıcının diametrini (VIII.28) düsturu ilə, yəni VIII fəsildə
göstərilən kimi seçmək lazımdır.
Təyin olunmuş qədər maye hasilatı almaq üçün qazın sərfini
A.P.Krılov düsturu ilə hesablayaq. Əgər qaldırıcı optimal rejimdə işləyirsə,
onda qazın xüsusi sərfi (VIII.9) düsturu ilə, maksimal rejimdə işlədikdə isə
(VIII.25) düsturu ilə tapılır.
Qeyd etməliyik ki, qaldırıcının vahid uzunluğuna düşən basqını
10  ş −  . 
»= (IX.13)


kimi ifadə etsək, onda nisbi dalma dərinliyi

ℎ
»= (IX.14)

olar. Bu halda (VIII.24) — (VIII.27) düsturları müvafiq surətdə belə ifadə

olunar:
78N 3 ℎ 1,5 
  = = 78N 3 » 1.5  (IX.15)

1,5
3 1.5
78N ℎ (
−ℎ)
 = = 78N 3 » 1.5 (1 − » ) (IX.16)

2,5
0,077
2 0.077

Q  =   ş = » (IX.17)
N 0,5 ℎ lg N 0,5 » lg » 1
 . 2
0.077
(
−ℎ) 0,077
(1−»)
Q  =   ş = » (IX.18)
N 0,5 ℎ lg N 0,5 » lg » 1
  . 2
Son ifadələrdə
1 10 2 10
1000 »1 = ; »2 = (IX.19)
 
(IX.15) və (IX.16) ifadələrini Q =ƒ(»)
800
şəklində d =2½″ və γ =0,9 halı üçün
qrafik surətdə ifadə etsək (139-cu
600 şəkil), görərik ki, ε-un artması ilə
Q, t/gün

ks

qaldırıcının maksimal buraxma qa-

ma

400 biliyyəti də artır. Lakin qarışığın

optimal rejimdə hərəkəti zamanı
200
Q opt
maksimum vəziyyət yaranır; belə ki,
şəkildən göründüyü kimi 21/2″ qal-
dırıcıda əgər ε≃0,6 olarsa, optimal re-
jimdə 200 m3/gün qədər maksimal
0
0,1 0,3 0,5 0,7 0,9 !

139-cu şəkil. 2½″ qaldırıcının hasilat almaq olar. Bu o deməkdir ki,

nisbi dalma dərinliyindən asılı optimal rejimdə işləyən qaldırıcıda
olaraq Qmaks və Qopt dəyişməsi maksimal hasilat almaq istəyiriksə, ε-

298
un qiyməti ~0,6-ya bərabər olmalıdır.
Başqa diametrli qaldırıcılar üçün də belə bir nəticə alınacaqdır:
diametr artdıqca maksimal hasilatın mütləq qiyməti də çoxalacaqdır.
Boruda qarışığın hərəkəti zamanı xüsusi enerji sərfinin dəyişməsinə
gəldikdə isə hesablamalar göstərir ki, qaldırıcının optimal rejimində ε = 0,5
artdıqca xüsusi enerji sərfi eyni qaydada azalır; qaldırıcının maksimal hasilat
rejimində isə ε = 0,5 olanda, xüsusi enerjinin sərfi minimum olur.
h%
50
40 2½
Q,opt 3
Pq ,atm 35
Q,maks 4
30
8

25
20
15

20
10

18
30

16
14
40

12
50

10
9
8 230 700 Q m gün
20 30 40 50 60 80 100 140 180 250 300 400 600Q0 m3 m
L0 ,m ilə-Qopt üçün Liftin - d- i
düymə ilə
L,m ilə-Qmaks üçün
0
25 50
0 0 4
20 40 0 2½
35
0 100 3
0 0 00 2
0 16 0
30 5
0 0 4
0 20
14
00 0 00
12 18 0 24

140-cı şəkil. Kompressor qaldırıcısını hesablamaq üçün

nomoqram

Quyuya neftlə birlikdə qaz da gəlir və o mayenin qaldırılmasında

müəyyən iş görür. Buna görə quyuya vurulacaq qazın xüsusi sərfi (R0vur)
hesablanmış xüsusi sərfilə (R0) quyunun qaz amilinin fərqi kimi
götürülməlidir:
R0 vur = R0 – Q0 (IX.20)
Qazın həll olunduğunu və mayedəki suyu nəzərə alsaq, quyuya
vurulacaq qazın sərfi belə hesablanır:
D   +  . 
^0 %  = ^0 − ^0 X = ^0 − Q 0 + K − 1M K1 −  M . (IX.21)
 2 100
3
Mədəndə quyuya vurulacaq qazın saatlıq sərfini (m /saat) tapmaq
lazım gəlir:
^ 
^0′ %  = 0 %  (IX.22)
24

299
 Qopt və Qmax rejimlərdə kompressor qaldırıcısının hesablanmasını
sürətləndirmək və asanlaşdırmaq məqsədi ilə yuxarıdakı düsturlara əsasən
nomoqram tərtib olunmuşdur (140-cı şəklə bax).

§ 3. KOMPRESSOR QUYUSUNUN İŞƏ SALINMASI, İŞƏSALMA

TƏZYİQİNİN HESABLANMASI

Neft quyusunu bəzən əvvəldən kompressor üsulu ilə istismar edirlər.

Bu zaman quyunu yuduqdan və oraya qaldırıcı endirildikdən sonra quyuda
maye müəyyən bir səviyyədə durur ki, bu da ya statik səviyyəyə bərabər və
ya ondan bir qədər çox olur. Şübhəsiz ki, istər qaldırıcı borularda, istərsə də
halqavarı fəzada, ikicərgəli qaldırıcıda isə boruarxası fəzada da, maye eyni
bir səviyyədə duracaqdır.
Quyunu istismara vermək
üçün işlək qazı qaldırıcının
başmağına vurmaq, bunun üçün
isə əvvəlcə işlək qaz gələn yolda
D mayeni başmağadək sıxışdırmaq
d lazımdır.
d Kompressor quyusu hər
h hansı bir səbəbə görə daya-
Statik statik nandan sonra onu yenidən
səviyyə səviyyə
h+h istismara vermək istəyəndə də
h h belə olur; aydındır ki, quyudan
maye çıxarılmayanda orada
maye statik səviyyə dərinliyində
olur.
Quyunu istismara vermək
üçün işlək qazın nə qədər maksi-
a b mal təzyiqlə vurulacağını nə-
141-ci şəkil. İşəsalma təzyiqinin zərdən keçirək. Yaxşı aydın
hesabına dair olsun deyə, ikicərgəli qaldırıcını
araşdıraq (141-ci şəkil).
Şəkildən göründüyü kimi (141-ci a şəkli) sıxılmış qazı vurmazdan
əvvəl bütün borularda səviyyə eynidir. Əgər halqavarı fəzaya qaz vursaq, o,
mayeni aşağı basacaq və qaldırıcıda, həmçinin boruarxası fəzada maye
səviyyəsi yüksələcəkdir. Bu zaman quyudibinə düşən təzyiq, lay təzyiqindən
çox olacağından mayenin bir hissəsi laya keçəcəkdir. Nəticədə halqavarı
fəzadakı maye bütünlüklə sıxışdırıldıqdan sonra onun bir hissəsi qaldırıcı
boruda və boruarxası fəzada yığılacaqdır (141-ci b şəkli, ∆h yüksəkliyi), bir
qismi də laya keçəcəkdir (laya keçən mayenin miqdarı sıxışdırmanın
sürətindən və quyunun məhsuldarlıq əmsalından asılıdır).

300
 Qaz başmağa çatandan sonra yalnız qaldırıcı borulara daxil olacaq və
oradakı mayeni qaldırmağa başlayacaqdır. O, quyuağzına çatıb atqı xəttinə
atılandan sonra başmaqda təzyiq düşməyə başlayacaq, bu halda
boruarxasındakı maye qaldırıcının başmağına axmağa başlayacaq və qaz
tərəfindən quyunun ağzına qaldırılacaqdır. Nəticədə quyudibinə düşən təzyiq
azalacaq və o, lay təzyiqindən az olanda laydan quyuya maye axmağa
başlayacaqdır. Həmin maye də qaldırıcıda qaz tərəfindən quyunun ağzına
atılacaqdır. Beləliklə, lay və qaldırıcının birgə işi nəticəsində axırda hər
hansı bir dib təzyiqi və eləcə də qaldırıcının başmağında müəyyən başmaq
təzyiqi yaranacaqdır.
Mayenin atqı xəttinə atıldığı vaxt quyuya vurulan qazın maksimal
təzyiqi işəsalma təzyiqi adlanır.
141-ci şəkildəki sxemdən göründüyü kimi işəsalma təzyiqi
qaldırıcının quruluşundan, onun endirilmə dərinliyindən, istismar kəmərinin
diametrindən və statik səviyyənin vəziyyətindən asılıdır.
İkicərgəli qaldırıcıdan işlək qazı halqavarı fəzadan vuranda işəsalma
təzyiqi, təqribi olaraq:
ℎ′  H2
. = (IX.23)
10 H 2 −N v2 +N 2
ifadəsi ilə tapılır;
burada h'—qaldırıcı boruların statik səviyyədən aşağı endirildiyi
dərinlik, m ilə;
D, dv, d—müvafiq olaraq, istismar kəmərinin, hava vurulan
boruların və qaldırıcının diametri (düsturda diametrlərin
kvadratlarının nisbəti olduğundan, onların hansı ölçüdə
götürülməsinin fərqi yoxdur);
γ— mayenin nisbi xüsusi çəkisidir.
(IX.23) ifadəsi boru arxasında atmosfer təzyiqi olduğu və mayenin
laya keçmədiyi hal üçün yazılmışdır.
Bircərgəli qaldırıcıda hava halqavarı fəzadan vurulanda işəsalma
təzyiqi belə tapılır:
ℎ ′  H2
. = (IX.24)
10 N 2
Son halda qaz mərkəzi sistemlə vurulsa, işəsalma təzyiqi belə
hesablanar:
ℎ′  H2
. = . (IX.25)
10 H 2 −N 2
(IX.23), (IX.24) və (IX.25) düsturları h'<L halı üçün yazılmışdır.
Aydındır ki, əgər h'>L olarsa, yəni qaldırıcıya sıxışdırılan maye, qaz hələ
başmağa çatmazdan əvvəl quyunun ağzından xaricə atılsa, işəsalma təzyiqi
qaldırıcıdakı maye sütununun təzyiqinə müvafiq olmalıdır:


.  = . (IX.26)
10

301
 İşəsalma təzyiqi bundan çox ola bilməz.
Fərz edək ki, sıxılmış qaz halqavarı fəzadakı mayeni tədricən sıxışdırır
və layın keçiriciliyi çox olduğundan (məhsuldarlıq əmsalı yüksək
olduğundan) sıxışdırılan mayenin hamısı laya keçir və qaldırıcı boruda
səviyyə əvvəlki kimi qalıb artmır. Bu halda işəsalma təzyiqi yalnız
qaldırıcının statik səviyyəyə batırıldığı qədər maye sütununun təzyiqinə
müvafiq olacaq:
ℎ′ 
.  = 10 (IX.27)
Quyuyun işəsalma təzyiqi bundan az ola bilməz.

§ 4. İŞƏSALMA TƏZYİQİNİN AŞAĞI SALINMASI

Quyunun işəsalma təzyiqinin çoxluğu qaz və mayeni sıxışdıran zaman

qaldırıcı borudakı maye sütununun yüksəkliyi ilə izah olunur. Buna görə
işəsalma təzyiqini azaldan üsulların hamısı, sıxışdırma zamanı qaldırıcıdakı
mayenin bir hissəsini bu və ya digər yolla oradan çıxarmağa əsaslanır.
Həmin maye ya yuxarıya - quyunun ağzından atqı xəttinə, ya da aşağıya-
quyudan laya sıxışdırılır.
Bu üsulların bəzisi ilə tanış olaq.
Mayenin laya basılması üsulu. Bu üsulda halqavarı fəza
kompressorun maksimal təzyiqinədək qazla doldurulur. Sonra qaz vurulan
xətdəki siyirtməni bağlayıb, quyunu təzyiq altında saxlayırlar. Bu halda
quyudibinə düşən təzyiq lay təzyiqindən çox olacağından maye quyudan
laya köçməyə başlayır, quyuda mayenin səviyyəsi azalır və qazın təzyiqi
düşməyə başlayır ki, bu zaman quyuya yenidən qaz vurub işə salırlar.
Haqqında danışdığımız üsul mayenin laya nisbətən tez axmasını təmin
edən, başqa sözlə məhsuldarlıq əmsalı çox olan quyularda müvəffəqiyyətlə
tətbiq edilə bilər.
Qaldırıcı boruların tədricən endirilməsi üsulu. Bu üsulda qaldırıcı
borular əvvəlcə elə dərinliyə endirilir ki, işəsalma təzyiqi kompressorun
maksimal təzyiqindən çox olmur. Quyuya qaz verəndən sonra oradakı
mayenin bir hissəsi bayıra atılacaq, səviyyə aşağı düşəcək və qaldırıcı
boruları daha dərinə buraxmaq mümkün olacaqdır. Bunun üçün quyu
ağzındakı armaturu açır, qaldırıcıya müəyyən qədər boru əlavə edir və
armaturu yenidən bağlayıb quyuya qaz verirlər.
Qaldırıcını lazımi dərinliyə çatdırmaq üçün bir sıra halda boruları bir
dəfəyə deyil, bir neçə dəfəyə əlavə etmək lazım gəlir. Bütün bu işlər çox tez
görulməlidir, əks halda həmin müddətdə quyuda səviyyə o qədər qalxa bilər
ki, borunu əlavə etdikdən sonra qazın təzyiqi mayeni quyu ağzına qaldırıb
atmağa çatmaz. Beləliklə, bu üsul bir sıra yardımçı işlər görməklə əlaqədar
olduğundan çox da rahat deyildir. İşəsalma təzyiqinin qaldırıcı boruları

302
tədricən endirməklə azaldılması üsulunu yalnız məhsuldarlıq əmsalı aşağı
olan quyularda həyata keçirmək mümkündur.
Qaldırıcının halqavarı sistemdən mərkəzi sistemə keçirilməsi
üsulu. Hesablama göstərir ki, mərkəzi sistemdə işəsalma təzyiqi halqavarı
sistemdəkinə nisbətən xeyli azdır. Qazı quyuya mərkəzi sistemlə verəndə,
maye quyuağzına nisbətən alçaq təzyiqdə qaldırılacaq və onun bir hissəsi
bayıra atılacaqdır; bunun ardınca qazı quyuya halqavarı sistemlə verir, yəni
halqavarı fəzadan qazlı maye qarışığını qaldırıcı borulara sıxışdırmağa
başlayırlar (burada qazlı maye qarışığı mərkəzi sistemlə sıxışdırma zamanı
əmələ gəlmişdi). Qarışığın xüsusi çəkisi az olduğundan onu qaldırıcı boruda
quyunun ağzına qaldırıb, bayıra atmaq üçün qazsız mayeni qaldırmağa
nisbətən xeyli az təzyiq tələb olunur.
Bu üsul xüsusən çox da dərin olmayan (adətən min metrədək
dərinlikdə) quyularda tətbiq edildikdə yaxşı nəticə verir. Belə ki, qaldırıcı
uzun olduqda qazlı maye qarışığı hələ həlqəvi fəzada ikən qazın bir hissəsi
mayedən ayrılmağa imkan tapır və bu üsul yaxşı nəticə vermir.
Quyuya eyni zamanda neft və qaz vurulması üsulu. Bu üsulda
quyuya qaz xətti ilə bərabər yüksək təzyiqli nasosdan (aqreqatdan) neft xətti
də çəkirlər (110-cu şəklə bax).
Əvvəlcə nasosu işə salıb, boruarxası boşluğa neft vururlar. Bu məqsədlə a
siyirtməsini açıb, b siyirtməsini bağlayırlar. Neft dövr etməyə, yəni atqı
xəttindən çıxmağa başladıqdan sonra, nasosla axan mayeyə qaz xətti ilə
əvvəlcə az miqdarda qaz vurur, sonra isə qazın miqdarını getdikcə artırırlar.
Bu məqsədlə b siyirtməsini tədricən açırlar, neftin özü ilə apardığı qaz
qaldırıcı boruların başmağına girib, onun içinə keçdikdə oradakı nefti
qazlaşdırır; qazı getdikcə artırır, eyni zamanda nefti azaldır və nəhayət,
nasosu dayandırıb, quyuya təkcə qaz vurmağa başlayırlar.
Qazın maye ilə birlikdə qaldırıcının başmağına enməsi üçün mayenin
enmə sürəti qaz qabarcığının mayedə qalxma sürətindən çox olmalıdır.
Təcrübə göstərmişdir ki, bu şəraitdə qaz qabarcığının mayedə qalxma sürəti
2,5-3 m/san-yə bərabərdir; deməli, mayenin enmə sürəti təqribən 3 - 4 m/san
olmalıdır. Qaz qabarcıqları xırda olsun deyə (xırda qabarcıqlar mayedə daha
yavaş sürətlə qalxır), qazın mayeyə qarışdığı yerdə gövdəsində 1 mm
diametrdə dəlikləri olan kiçik boru qoyulur.
Quyunun işə salınmasına nəzarət etmək üçün qaz və neft xətlərində
manometr qoyulur, qaz və neftin lazımi miqdarda vurulması isə siyirtmələr
ilə nizama salınır.
Beləliklə, bu üsulda quyudakı qazsız maye tədricən qazlı maye ilə
əvəz edilir və deməli, quyu daha səlis surətdə işə salınmış olur.
Qaldırıcı borularda işəsalma dəliklərinin açılması üsulu (aerasiya
üsulu). Bu üsulda qaldırıcı boru kəmərində, mayenin səviyyəsindən
müyəyyən qədər aşağıda xırda dəliyi olan xüsusi mufta qoyulur. Qaz,

303
halqavarı fəzaya vurulduqda ondakı maye dəliyin durduğu səviyyədən
sıxılır, qaz bu dəlikdən qaldırıcı borulara keçməyə başlayır. Qaldırıcıdakı
maye dəlikdən yuxarı qazlaşır, xüsusi çəkisi azalır, o, quyunun atqı xəttindən
axmağa başlayır və nəhayət birinci tullanış baş verir. Bu zaman halqavarı
fəzadakı təzyiq düşəcək və buna görə qazı kompressorun ən yüksək təzyiqi
ilə vurmaq, yəni boruarxası boşluqdan mayeni daha aşağı basmaq mümkün
olacaqdır. Mayenin səviyyəsi qaldırıcı boruların başmağına çatıb, bütün
maye sütunu qazlaşmağa başladıqda, ikinci dəfə tullanış baş verəcək və
bundan sonra quyu adi qayda ilə istismara düşəcəkdir.
Bəzən qaldırıcı boruların uzunluğu boyunca bir dəlik deyil, bir-
birindən müəyyən məsafədə olan bir neçə dəlik açılır. Belə hallarda quyu
mayenin iki dəfədən çox, üç və hətta dörd dəfə tullanışından sonra işə
düşəcəkdir. Bu dəliklərin açılması sayəsində işəsalma təzyiqini, belə
dəliklərin olmadığı halda tələb edilə biləcəyindən xeyli azaltmaq mümkün
olur.
Dəlikdən qaldırıcıya keçən qazın sərfi dəliyin ölçüsündən, dəlikdə
təzyiq düşküsündən və boruarxası təzyiqdən asılı olub belə tapılır:
2 +1
 d ℎ  ℎ 
Q = Y JÒ2O ÃK M −K M , (IX.28)
−1 ℎ  N ə  N ə

burada μ — sərf əmsalı (  =0,85 qəbul edilir);

ω — dəliyin sahəsi, m2 ilə;
G — havanın sərfi, kQ/san ilə;
g — yerin cazibə qüvvəsi təcili, m/san2 ilə;
k — adiabat göstəricisi (hava üçün k=1,4);
ph — halqavarı fəzada mütləq təzyiq (bu pi.s qədər götürülür), kQ/m2
ilə;
pdəl — qaldırıcıda dəliyin qarşısındakı mütləq təzyiq, kQ/m2 ilə;
Vh — havanın ph təzyiqində xüsusi həcmi, m3/kQ ilə.
a
Bu düstur ì nisbətinin müəyyən qiymətinədək yararlıdır. Hava üçün
aíəî
bu nisbətin qiyməti 0,528, qaz üçün isə 0,546-dır. Nisbətin göstərilən
qiymətində havanın sərfi maksimum olacaqdır. Təzyiqlər nisbətini bundan
da az götürdükdə, yaxud başqa sözlə, təzyiq düşküsünu artırdıqda, havanın
sərfi artmayacaq, o, verilmiş ω və pdəl qiymətləri üçün sabit olaraq
qalacaqdır.
Halqavarı fəzada təzyiq pi.s qiymətinə çatanda qaldırıcıda mayeni hsıx
qədər (m ilə) yüksəkliyə sıxışdırmaq olar, onda (IX.24) düsturuna əsasən:
10  N2
ℎıž = ℎ + ℎ′ = ℎ + .
, (IX.29)
 H2
burada hst — statik səviyyədən quyunun ağzınadək məsafədir.

304
 . 10 
Aydındır ki, ℎıž ≤ şərti ödənilməlidir. Mayenin quyuağzına

qalxıb tullanması üçün lazımi qaz sərfinə yol verməkdən ötrü dəlikdə təzyiq
düşküsü belə tapılır:
(ℎ −
) 
∆ = . − Nə = ıž 1 (IX.30)
10
burada L1 - quyunun ağzından dəliyədək məsafədir, m ilə.
L1 məsafəsi Lsıx-dan dəlikdə təzyiq düşküsünə müvafiq maye
sütununun yüksəkliyi qədər az qəbul edilir:
L1 = hsıx – 20 , (IX.31)
yaxud
10  . N 2

1 = ℎ + − 20 . (IX.32)
 H2
Əgər halqavarı fəzadakı qaz dəliyə çatmazdan tullanış baş verərsə:
10  .

1 = − 20 (IX.33)

qəbul edilməlidir
İşəsalma dəliyinədək məsafəni (L1) təyin edib, qaldırıcının
uzunluğunu (L) bilərək, 142-ci şəkildəki əyrilərə əsasən dəliyin diametrini
(ddəl) mm ilə tapmaq olar (əyrilər 2½″ qaldırıcı üçün və pi.s = 48 atm üçün
L 1,m qurulmuşdur).
1400
Yoxlama göstərmişdir ki,
4, 5
4,0

1300 qaldırıcıda 1 mm diametrli dəliyin

1200
olması onun f.i.ə-nı azaldır və eyni
qədər maye hasil etmək üçün qazın
3,5

1100 sərfini on faizdən artırmaq lazım

1000 gəlir. Şübhəsiz ki, böyük diametrli
dəlik daha çox enerji itkisinə səbəb
3 ,0

900
olacaqdır.
2,5

800
l İşəsalma təzyiqinin dəliklərlə
d də
700 azaldılması üsulunun əsas nöqsanı-
600
qaldırıcı adi qayda ilə işləməyə
başlayandan sonra qazın bir
500
hissəsinin neftin qaldırılmasında
400 800 1200 1600 L,m
iştirak etməyib, bu dəliklərdən hədər
yerə itməsindədir.
142-ci şəkil. İşəsalma dəliyin Onun bu nöqsanı ilə mübarizə
diametrinin təyini üçün nomoqram etmək üçün mədənlərimizdə işəsalma
dəliklərində müxtəlif quruluşlu
işəsalma klapanları qoymağa çalışırlar.
İşəsalma klapanları qaldırıcı boruda müəyyən yerdə qoyulur.
Halqavarı fəzaya qaz vuranda oradakı mayenin səviyyəsi aşağı enəcək,
səviyyə klapana çatanda qaz klapanda qaldırıcı boruya keçəcək, orada

305
klapandan üstdəki maye sütununu qazlaşdırıb quyuağzına qaldıracaq və
mayenin atqı xəttinə tullanışı baş verəcəkdir. Tullanış nəticəsində boruda,
klapanın ətrafında təzyiq düşəcək, boruarxası fəzadakı maye qaldırıcı boruya
keçməyə başlayacaq, boruarxasında mayenin səviyyəsi aşağı duşəcəkdir.
Halqavarı fəzada səviyyə ikinci klapana çatanda qaz artıq bu klapandan
qaldırıcıya keçməyə başlayacaqdır; bu zaman birinci klapan bağlanmalıdır.
O biri klapanlar da bu ardıcıllıqla işləməlidirlər.
Müxtəlif quruluşlu işə-
salma klapanları vardır. Bun-
lardan müh. M.Ə.Abdulla-
yev tərəfindən təklif edilmiş
KPA-2 işəsalma klapanı 1
geniş yayılmışdır (143-cü
şəkil). Klapanın yuxarı his-
2
səsində keçirici vint (2)
3
vardır, bu vint muftaya (4)
bağlanmışdır. Vintin vəziy- 4
yəti qayka (3) ilə müəyyən 5
edilir. Mufta aşağıdan silin-
drə (7) bağlanmışdır. Silin- 6 1
drin içərisində pistonqolu (6) 7
sərbəst hərəkət edə bilir. 8

122
Silindr gövdənin yəhərinə 9
90x
(10) yivlə bağlanmışdır. Bu- 10

rada diametri 2,8 mm olan 11

mail dəlik açılmışdır. 12
Diyircəkli klapanın 14

nimçəsi (9) pistonqolunun 13

aşağı ucuna xüsusi çıxıntı (8)
vasitəsi ilə birləşdirilmişdir.
Pistonqolunun yuxarı hissə-
14
sindəki dəliyə isə yayın (5)
aşağı ucu keçirilmişdir. Ya- 143-cü şəkil. KPA-2 işəsalma klapanı
yın yuxarı ucu vintin (2)
içərisindən keçib yuxarıda
bərkidilmişdir.
Qaz-hava yolu (11) borucuğa (14) qaynaqlanmış, yolun yuxarı hissəsi
yəhərin gövdəsinə bağlanmışdır. Borucuğu qaldıran zaman klapanı zərbədən
qorumaq üçün vintin yuxarısında borucuğa qoruyucu örtük (1) qay-
naqlanmışdır. Borucuğa aşağıdan qalaylanmış olan qoruyucu örtük isə kla-
panı aşağı endirən zaman qorumaq üçündür.

306
 Qaz-hava yolu iki quruluşda düzəldilir, bunlardan biri kompressor
borularını qaldırmadan quyunu yumağa imkan verir. Bu halda işəsalma
klapanının atqı yolunda pistonqolu (12) və yay (13) qoyulur. Quyunu yuyan
zaman yay (13) pistonqolunu (12) gövdədəki yəhərin (10) alt səthinə tərəf
basır, bunun nəticəsində isə qaldırıcıdakı maye klapandan halqavarı fəzaya
keçə bilmir.
Mayenin quyuağzında tullanışından əvvəl qazla maye qarışığının,
klapanın altına təsir edən təzyiqi azalır və tədricən halqavarı fəzadakı
sıxılmış işlək qazın təzyiqinə bərabər olur. Mayenin tullanışından sonra isə
qarışığın klapanın altına təsir edən təzyiqi azalır (şübhəsiz ki, bayıra atılan
maye laydan gələn mayedən çoxdursa) halbuki, halqavarı fəzadakı təzyiq
hələ sabit qalır və buna görə klapana (9) təzyiq fərqi təsir edir; klapana
üstdən halqavarı fəzadakı təzyiq, aşağıdan isə qaldırıcı borudakı təzyiq təsir
edir. Həmin təzyiq fərqi yayın müqavimətini dəf edən kimi qazın klapandan
qaldırıcı boruya yolu bağlanır. Bu zaman halqavarı fəzadakı maye aşağıdakı
(ikinci) klapana sıxışdırılacaq və oradakı maye səviyyəsi ikinci klapana
çatandan sonra qaz oradan qaldırıcı boruya keçəcəkdir. Bu qayda ilə o biri
klapanlar bir-bir işə düşəcəkdir.
İşəsalma klapanlarının yerini və sayını hesablamaq üçün quyuda maye
səviyyəsinin yer üstündən məsafəsini (hsəv), quyunun (D) və qaldırıcının (d)
diametrlərini, qaldırıcının uzunluğunu (L), işəsalma təzyiqini (pi.s), qaldırılan
mayenin nisbi xüsusi çəkisini (γ) və bəzi hallarda. işlək təzyiqi (pi) bilmək
lazımdır.
Birinci işəsalma klapanı quyunun ağzından L1 məsafədə qoyulur ki,
bunu (IX.31) ifadəsi ilə tapmaq lazımdır. O biri klapanların yeri belə tapılır:

. 1 10( − )

2 =
1 + ∆ℎ1 − 10 =
1 + − 10

⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ò (IX.34)
10 . − 1 −1 

 =
 −1 + − 10


burada (. − 1′ ) . . . (. − 1 −1 ) — birinci və o biri klapanlarda

maksimal təzyiq düşküsüdür.
1′ . . . 1−1 — birinci və o biri klapanın
qarşısında borudakı minimal təzyiqdir.
Aydındır ki, hər hansı bir n-ci klapanın yerinə qədər olan məsafə
qaldırıcının uzunluğundan çox olsa (Ln>L), onda n-1-ci klapanla
kifayətlənmək lazımdır.

307
 § 5. KOMPRESSOR QUYUSU İŞ REJİMİNİN TƏYİNİ
VƏ TƏNZİMİ
Kompressor quyusunun səmərəli texnoloji rejimi quyunun tədqiqatı
əsasında seçilir. Quyunun tədqiqatı dedikdə, qərarlaşmış rejimdə başlıca
olaraq məhsuldarlıq (mayenin gündəlik hasilatı) ilə quyuya verilən işlək
qazın sərfi arasındakı asılılıq əyrisinin qurulması nəzərdə tutulur. Bu əyriyə
koordinat başlanğıcından (Q=0 nöqtəsindən) çəkilən toxunanın əyri ilə
görüşdüyü nöqtə optimal rejimi göstərəcəkdir. Optimal rejimdə qazın xüsusi
sərfi minimum qiymət almış olur; buradan işlək qazın optimal sərfi və buna
müvafiq mayenin gündəlik hasilatı seçilə bilər.
Kompressor quyularının tədqiqatı ən çox iki üsulla: işlək qazın sərfini
dəyişməklə (Azərb. ETNÇİ üsulu) və işlək qazın təzyiqini dəyişməklə
(Q.Maksimoviç üsulu) aparılır. Mədənlərdə Azərb. ETNÇİ üsulu geniş
yayıldığından aşağıda yalnız Q P iş
bu haqda məlumat verilmişdir.
Kompressor quyula- Q
rının Azərb. ETNÇİ üsulu ilə
tədqiqində əvvəlcə işlək qazın
sərfini yer üstünə maye çıxa-
rılması şərtilə minimal qiy-
mətədək azaldırlar. Qazın Piş
sərfini bir neçə saat eyni miq-
darda saxlayıb quyunun hasi-
latını və quyuya vurulan qazın
həcmini (2—3 dəfə) ölçürlər. Q
Axının qərarlaşdığını
müəyyən edəndən sonra 144-cü şəkil. Kompressor quyusunun
tədqiqi əyriləri
quyuya vurulan qazın işlək
təzyiqini (piş) ölçürlər. Sonra qazın sərfini çoxaldıb ikinci rejimə keçirlər
(tədqiqat ən azı 3—4 rejimi əhatə etməlidir).
Tədqiqatın nəticəsini qrafik şəkildə qururlar (144-cü şəkil).
Qazın halqavarı fəzada quyuağzından qaldırıcının başmağına qədər
yoluna qaz kəməri kimi baxıb, təzyiq itkisini Veymaut düsturu ilə tapmaq
olar:
2 2
Q = EH2,667 Vş −  ş (IX.35)
burada D — birinci cərgə qaldırıcının (yaxud istismar kəmərinin
diametri);
piş, pbaş — işlək qazın quyuya daxil olduğu yerdə və başmaqdakı
təzyiq;
A — mütənasiblik əmsalıdır.

308
 (IX.35) düsturundan:
2
 ş = Vş − Q2 (IX.36)
ifadəsini alırıq ki, burada
Q 1
= (EH 2,667 )2
(IX.37)
olur. Bunun ardınca başmaq təzyiqinə əsasən quyudibi təzyiqini təyin etmək
və nəhayət indikator əyrisini qurmaq olar.
Şübhəsiz ki, tədqiqat nəticəsində tapılmış G=f(Q) əyrisi qaldırıcı ilə
layın birgə işini ifadə edir.
Hesablama yolu ilə seçilmiş və quyuya endirilmiş qaldırıcı, nəzərdə
tutulan maye hasilatının ən az qaz sərf etməklə çıxarılmasını o zaman təmin
edə bilər ki, onun işi nəzərdə tutulmuş rejimdə getsin. Lakin fontan
qaldırıcısında bəzi hallarda olduğu kimi, kompressor qaldırıcısında da iş
zamanı döyüntülər baş verir. Bu döyüntülər hətta quyuya optimal rejim tələb
etdiyi qədər qaz vuranda da baş verir.
Döyüntüyə ən çox qazın halqavarı sistemlə vurulduğu bircərgəli
qaldırıcıda təsadüf olunur. Bu qaldırıcının başmağına quyudan mayenin,
halqavarı fəzadan isə qazın eyni zamanda deyil, növbə ilə daxil olması ilə
izah olunur.
Qaldırıcı boruların başmağında təzyiqin cüzi azalması qazın halqavarı
fəzadan qaldırıcıda güclü axınına səbəb olur, bu da öz növbəsində başmaq
təzyiqinin daha da aşağı düşməsinə və halqavarı fəzadan daha çox qaz
gəlməsinə bais olur. Bu hadisə ta halqavarı fəzadakı təzyiq quyudan gələn
maye təzyiqindən az olanadək davam edir. Bundan sonra maye başmağı
örtür və qazın halqavarı fəzadan qaldırıcı borulara girməsinə yol vermir. Bir
müddət, daha doğrusu, halqavarı fəzada qaz toplanıb təzyiqi lazımi
qiymətədək artana qədər, qaldırıcıya yalnız maye daxil olacaqdır. Qazın
təzyiqi lazımi qədərə çatandan sonra isə qaldırıcıya qaz da daxil olacaq,
başmaq təzyiqi aşağı düşəcək və proses yenidən təkrar olunacaqdır.
Bircərgəli qaldırıcıda döyüntülərin daha kəskin olması halqavarı
fəzanın həcminin böyüklüyü ilə izah olunur. Belə ki, əvvəla qazın oraya
yığılıb təzyiqin lazımi qədərədək artması üçün xeyli vaxt gedir, ikincisi,
orada təzyiq yalnız xeyli qaz çıxandan sonra aşağı düşür. Döyüntünu azalt-
maq üçün qaldırıcı kəmərə maye və qazın mütəmadi axınını təmin etmək
lazımdır.
Qaz-hava qaldırıcılarından danışarkən demişdik ki, döyüntülər
qaldırıcıların f.i.ə.-nı aşağı salmaqla yanaşı olaraq, quyuda qum tıxacının
əmələ gəlməsinə də səbəb olur. Bircərgəli qaldırıcının başqa bir nöqsanı isə
quyudakı qumun çıxarılmasını kifayət qədər təmin etməməsidir. Bu hal
mayenin quyu dibindən qaldırıcının başmağınadək nisbətən gen yerdə,
istismar kəmərinin içərisi ilə hərəkət etməsidir; burada canlı kəsik böyük,

309
sürət isə elə olur ki, qumun iri dənələrini quyudibindən yuxarı qaldıra bilmir.
Həmin dənələr quyunun dibinə çöküb qum tıxacı əmələ gətirir. Tıxac
süzgəci tutandan sonra mayenin laydan quyuya axmasına maneçilik törədir
və beləliklə qaldırıcının normal işini pozur.
Laydan quyuya gələn qumun bütünlüklə yuxarı qaldırılması üçün
qaldırıcının başmağınadək mayenin müvafiq
sürətlə axmasını təmin etmək lazımdır.
Haqqında danışdığımız bu iki nöqsan,
əslində eyni olub, lazımi tədbirlərin görülməsi ilə
aradan qaldırılır.
Qaldırıcı boruları hesablama ilə tapılmış
dərinliyə deyil, süzgəcədək endirirlər. Qaldırıcı
boruların hesablama ilə endirilməli olduğu
dərinlikdə, daha doğrusu, işlək qazın qaldırıcıya
verilməli olduğu dərinlikdə dəlikləri olan xüsusi
mufta qoyurlar (145-ci şəkil). Halqavarı fəzadakı 1
qaz qaldırıcının gövdəsindəki muftanın dəliyindən
qaldırıcının icərisinə keçir.
Mayenin quyudibindən yalnız qaldırıcıya
daxil olması üçün, dəlikləri elə seçirlər ki, onlarda 2
təzyiq düşküsü 1-2 atm olsun, bunun nəticəsində
halqavarı fəzada mayenin səviyyəsi dəlikdən 10-20
m aşağıda olur və maye qaldırıcı boruya yalnız
başmaqdan gedə bilir. 3
4
Quyudan maye ilə qum gəlməzsə, qaldırıcını
5
süzgəcədək endirmək lazım deyil, belə ki, 6
döyüntünün qarşısını almaq üçün muftanı öz
yerində saxlamalı, ondan aşağı 30-40 m uzunluqda
“quyruq” boru endirilməlidir.
Sadə olmasına baxmayaraq muftaların
başlıca nöqsanı dəliyin sahəsinin sabitliyidir;
birincisi qabaqcadan quyuya vurulacaq qazın 145-ci şəkil. İşçi
sərfini dəqiq bilmək olmur (adətən, qazın sərfini mufta:
quyunu işə salıb tədqiqat aparandan sonra 1-muftanın ğövdəsi;
müəyyən edirlər), ikincisi, zaman keçdikcə lay
2-borucuq; 3-nippel;
təzyiqi düşdüyündən dib təzyiqi də azalır və
quyuya vurulan qazın miqdarını dəyişdirmək lazım 4-yay; 5-klapan; 6-vint
gəlir. Beləliklə, muftanın dəliklərinin qazın müəyyən sərfinə hesablanmış
ölçüsü artıq yararlı olmayacaqdır. Bundan başqa quyunu yuyanda mayenin
bir hissəsi həmin dəliklərdən keçir və tıxacı yumaqda heç bir iş görmür.

310
 Bütün bu nöqsanlar üç
klapanı ilə aradan qaldırılır (146-
cı şəkil).
Klapan (2) özü yay (4)
vasitəsilə yəhərə (3) sıxılır;
beləliklə, adi halda klapan
bağlıdır (146-cı a şəkli).
Qaz halqavarı fəzada
mayeni klapandan aşağı basanda
və klapanda təzyiq düşküsü 1-
1,5 atm-ə çatanda klapan açılır
və qaz, deflektor (1) vasitəsilə
a
boruya daxil olur. 146-cı çəkildə
b
146-cı şəkil. Uc klapanın sxemi və
göstərilən klapanda təzyiq
quruluşu: düşküsü 1-dən 1,3 atm-ədək
1-deflektor; 2-klapan; 3-yəhər; 4-yay; dəyişəndə qazın keçdiyi sahə 0-
5-deflektor dan 15 mm2-dək dəyişir. Deməli,
liftin iş rejimi nə qədər geniş
hədd daxilində dəyişirsə dəyişsin, klapanda təzyiq düşküsü sabit qalacaq və
qaldırıcı boruya klapandan qaz, başmaqdan isə maye daxil olacaqdır.

1 2 3 4 5 6

147-ci şəkil. Qaldırıcının işə salınması sxemi

311
 Hesablama ilə qaldırıcının uzunluğu nə qədər alınmışsa, üç klapanı
həmin dərinlikdə qoymaq lazımdır.
147-ci şəkildə quyunun işə düşməsinin müxtəlif dövrləri gös-
tərilmişdir. Qaldırıcıda iki işəsalma klapanı və bir uc klapanı vardır.
1-cidə (147-ci şəkil) quyunun dayanan vaxtı göstərilir; həm qaldırıcı
boruda, həm də boruarxasında maye statik səviyyədə dayanmışdır. Birinci
klapan mayenin səviyyəsindən çox da dərində deyildir.
2-cidə quyunu işəsalmanın əvvəli göstərilmişdir: boruarxasında
mayenin səviyyəsi klapanadək basılmış, boruda isə mayenin səviyyəsi
statikdən xeyli yuxarı qalxmışdır.
3-cüdə qaz, birinci işəsalma klapanından qaldırıcı boruya keçmiş və
qazlı maye quyunun ağzından bayıra axır.
4-cüdə ikinci klapan işə düşmüş,
6 birinci isə bağlanmışdır.
12
5-cidə uc klapanın açılmasından,
ikinci klapanın isə bağlanmasından bir
11
qədər əvvəlki vəziyyətdir.
6-cıda quyu uc klapanla adi
10
qaydada işləyir, işəsalma klapanları
4" bağlıdır, boruarxasında səviyyə uc
klapanından aşağadır.
9

8 § 6. QUYULARIN KOMPRESSOR
ÜSULU İLƏ
7 İSTİSMARINDA İŞLƏDİLƏN
5" 2 1/2" AVADANLIQ
5
Quyuların kompressor üsulu ilə
3 istismarı xüsusi avadanlıq tələb edir;
buraya quyuağzı avadanlığı, işlək qazın
4
2
paylanması sistemi və mədən kom-
pressor təsərrüfatı daxildir.
1 Quyuağzı avadanlığı. Kompressor
10" quyusunun ağzına kompressor armaturu
4"1
2 /2" qoyulur; bunun vəzifəsi eyni ilə fontan
148-ci şəkil. İkicərgəli armaturununku kimidir. Kompressor
qaldırıcı üçün kompressor avadanlığı quyuya endirilmiş boruları
quyusu avadanlığı: saxlamaq, boruarxası fəzanı kipləş-
1-istismar kəməri flansı; 2- və
10-üçboğaz; 3 və 9-siyirtmə; 4 və dirmək, quyudan gələn axını atqı xəttinə
7-keçirici oymaq; 5-hava üçboğazı; yönəltmək, qaz, yaxud havanın bu və ya
6-manometr; 8-keçirici; 11-bufer; 12- digər yolla quyuya göndərilməsini təmin
üst şayba (manometr üçün) etmək üçündür.

312
 Quyunun xarakterindən asılı olaraq
1 müxtəlif armatur tətbiq edilir. Kompressor
2 armaturu fontan armaturuna nisbətən xeyli
3
sadə olur, buna səbəb kompressor
istismarında təzyiqin fontan quyuların-
dakından az olmasıdır. Fontan dayanandan
5 sonra bəzən quyunun üstündəki fontan
4 armaturunu saxlayıb onu kompressor
armaturu kimi işlədirlər. 148-ci şəkildə
ikicərgəli qaldırıcı üçün, 149-cu şəkildə isə
6
bircərgəli qaldırıcı üçün kompressor arma-
turu göstərilmişdir (bunların sınaq təzyiqi
75 atm-dir).
İşlək qazın paylanması sistemi.
7 Hazırda mədənlərdə işlək qaz, daha doğrusu
6
sıxılmış qaz və ya hava quyulara xüsusi qaz-
8 10 hava paylayan budkalar (qısa şəkildə QPB,
yaxud HPB adlanır) vasitəsilə verilir. Qazın
11
belə bir templə paylanmasında kompressop
quyularını müəyyən dəstələrə bölüb, hər bir
9 Buruqun dəstənin təqribən mərkəzində qaz-hava
döşəməsi paylayan budka yerləşdirilir. 150-ci şəkildə
32 quyuya xidmət edən qaz-hava paylayan
149-cu şəkil. Bircərgəli qal- budkanın sxemi göstərilmişdir.
dırıcı üçün kompressor Kompressor stansiyasından QPB
quyusu avadanlığı: yaxud HPB-yə iki-üç, bəzən dörd xətt (boru
1-manometr;2-bağlayıcı şayba; kəməri) gəlir. Bunlardan biri quyuları işə
3-bufer;4-üçboğaz;5-atqı xətti;
6-siyirtmə;7-keçirici;8-keçirici salmaq üçün yüksək təzyiqli xətt, yerdə
nippel;9-istismar kəməri flansı; qalanı isə işlək təzyiq xəttidir. İşəsalma xətti
10-hava-qaz vurulan xətt; adətən 2½″, işlək xətt isə 4″ borulardan
11-hava üçboğazı çəkilir. Qaz-hava paylayan budkada hər biri
quyuya ayrılıqda, özü də qazın sərfindən
asılı olaraq 1½″, yaxud 2½″ boru kəməri çəkilir.
Qaz xəttinin diametrini elə seçirlər ki, 2 km uzunluqda kəmərdə təzyiq
düşküsü 1 atm-dən çox olmasın. Yüksək təzyiqli kəmərdən keçən qazın sərfi
 12 − 22
Q = 20,209 N⅜ V (IX.38)
 >

düsturu ilə tapılır (buradan qazım sərfi məlum olduqda borunun diametrini
hesablamaq çətin olmaz);
burada Q — qazın sərfi, m3/saat ilə;
d — qaz kəmərinin diametri, sm ilə;
p1 — qaz kəmərinin əvvəlindəki mütləq təzyiq, kQ/sm2 ilə;

313
 p2 — qaz kəmərindəki axırındakı mütləq təzyiq, kQ/sm2 ilə;
L — qaz kəməri uzunluğu, km ilə;
γ — qazın xüsusi çəkisi (hava üçün γ=1 qəbul edilir);
T — qazın mütləq temperaturu T=t+273; burada t-qazın °C ilə
temperaturudur.

Orta təzyiqli
xətt.
Alçaq təzyiqli xətt 4 №-li
1 №-li2 №-li 3q№ - li q uy
İşəsalma xətti q uyu y uyu yaq uyu ya u ya
a

151-ci şəkil. Qaz-hava paylayan batareya bölməsinin sxemi

Quyulara işçi qaz xüsusi qaz-hava paylayan „batareyadan” göndərilir.

Batareya ayrı-ayrı bölmələrdən ibarətdir, hər bir bölmə dörd quyuya xidmət
edir (belə bir bölmənin
10
sxemi 151-ci şəkildə
2
göstərilmişdir). Batare-
1
3 6 yada bölmələrin sayı
4
səkkizə qədər olur;
deməli, bir batareya 32-
yə qədəp quyuya xidmət
7
8 edə bilir.
9
5 Quyulara göndərilən
qazın miqdarı avtomatik
11 tənzimləyici ilə tənzim
edilir (152-ci şəkil).
Quyuya Mədən kompressor
152-ci şəkil. Quyuya işlək hava-qaz verilməsini təsərrüfatı. Həm kom-
avtomatik tənzimləyicinin sxemi: pressor quyularının is-
1-tənzimləyici klapan; 2,3-MİM (membranlı icra tismarı üçün, həm də
mexanizmi); 4-sərfölçən; 5-pnevmatik rele; 6-yazıcı laya qaz, yaxud hava
əğrəb; 7-kondensasiya qabı; 8-süzgəc və reduktor;
9,10,11-boru kəmərciyi
vurmaq üçün qazı
(havanı) quyuya
göndərməzdən əvvəl lazımi təzyiqədək sıxmaq lazımdır. Neft mədənlərində
bu məqsədlə porşenli kompressor işlədilir.

314
 Kompressorlar atqı xəttindəki təzyiqin qiyməti və məhsuldarlığı ilə
xarakterizə olunur. Atqı xəttindəki təzyiqdən asılı olaraq kompressorlar dörd
qrupa bölünür: yüksək, orta, alçaq təzyiqli və vakuum kompressorlar.
Yüksək təzyiqli kompressorun atqı xəttində təzyiq 60 atm-dan 250 atm-dək,
orta təzyqli 35-dən 50 atm-dək, alçaq təzyiqli 8-dən 35 atm-dək olur.
Bunların qəbul xəttində təzyiq 1 atm-dən az olmamalıdır. Vakuum
kompressorun qəbul xəttində təzyiq 1 atm-dən az olur, atqı xəttində isə 2-6
atm-ə çatır.
Mədənlərdə kompressor stansiyaları, ümumiyytlə, aşağıdakı məqsədlə
qurulur:
1) nefti kompressor üsulu ilə çıxarmaq üçün;
2) laya qaz, yaxud hava vurmaq üçün;
3) boruarxası qazı (buna vakuum qazı deyirlər) yığmaq üçün;
4) neft qazını mədəndən işlədiciyə göndərmək üçün.
Haqqında danışdığımız stasionar kompressor qurğularından başqa
kəşfiyyat quyularının mənimsənilməsi və sınaqdan çıxarılması üçün,
həmçinin quyuların işə salınması üçün səyyar kompressorlar da işlədilir.

§ 7. KOMPRESSOR QUYUSUNA QULLUQ EDİLMƏSİ

Kompressor quyusuna qulluq etmək mümkün qədər minimal enerji

sərf edib maksimal hasilat almaq məqsədi ilə quyunun normal və fasiləsiz
işləməsini təmin etmək deməkdir. Burada başlıca olaraq aşağıdakılara riayət
edilməlidir:
1) quyunun düzgün texnoloji rejimini seçib, quyuya verilən işlək
qazın təzyiqini və miqdarını tənzim etmək yolu ilə həmin texnoloji rejimi
saxlamağa çalışmalı;
2) vaxtında təmir etmək və lazımi hissələri dəyişdirmək yolu ilə
quyuüstü avadanlığa gündəlik qulluq etməli.
Qeyd etməliyik ki, fontan quyusuna qulluq edilməsinə dair yuxarıda
deyilənlərin (VIII fəsil, §5) çoxu kompressor quyularına da aiddir.
Kompressor quyusuna qulluq edərkən boruların parafinləşməsi,
borularda metal „kipgəclərlə", duz çöküntüləri ilə və emulsiyaya qarşı
mübarizə məsələlərini yaddan çıxarmaq olmaz.
Kompressor quyularında, eləcə də fontan quyularında qaldırıcı
borularda parafin çökə bilər. Parafin qaldırıcı borularla quyuağzından
təqribən 300—600 m aşağıda çökür. Axında qumun olması da parafinin
çökməsinə kömək edir, belə ki, qum dənələri parafinin kristallaşma
mərkəzinə çevrilir.
Kompressor quyularında (həmçinin fontan quyularında) parafinlə
mübarizə mexaniki yolla, quyuya isti neft, su buxarı vurmaqla və s. üsullarla
aparılır.

315
 Kompressor quyularının əksəriyyətində neft quyuya lay suyu ilə
birlikdə daxil olur. Buna görə boruda hərəkət zamanı su-neft qarışığı əmələ
gəlir. Əgər quyuya hava vurularsa, onda çox dayanıqlı emulsiya yaranır.
Həmin emulsiyanı parçalamaq, yəni nefti sudan ayırmaq çox da asan olmur.
Bundan başqa emulsiyanın özlülüyü yüksək olur ki, bu da qarışığın boruda
hərəkətini çətinləşdirir. Bu halda isə mayeni qaldırmağa daha çox enerji sərf
etmək lazım gəlir. Müəyyən edilmişdir ki, maye-qaz sistemində səthi
gərginliyin azaldılması, başqa şərtlər sabit qalmaqla, hasilatın artmasına
səbəb olur. Belə hala özlülüyün azalmasında da təsadüf olunur. Bu məqsədlə
quyu içərisində deemulsasiya aparılması ciddi əhəmiyyətə malikdir. Quyuya
işlək hava ilə birlikdə neft-su, neft-qaz və su-qaz sərhədlərində səthi
gərginliyi azaldan kimyəvi maddələr vurulur. Bu, yüksək özlü və dayanıqlı
emulsiya yaranmasının qarşısını alır. Quyuya deemulqator vurulması işlək
təzyiqin və qazın xüsusi sərfinin azalması ilə yanaşı hasilatın artmasına
səbəb olur.
Kimyəvi maddə olmaqla müxtəlif növ neytrallaşdırılmış kontaktlar
işlədilir. Deemulqator quyuya xüsusi nasoslar vasitəsilə vurulur.
Quyuya vurulan sıxılmış hava adətən nəmli olur. Bu isə boruda
korroziya əmələ gəlməsinə səbəb olur. Korroziya nəticəsində metal qəlpələri
tıxac-„kipgəc" kimi halqavarı fəzanı tutub quyunun normal işini pozur.
Bunun qarşısını almaq üçün bir sıra tədbir görmək lazım gəlir. Bu
tədbirlərdən korroziya qarşı dayanıqlığı artırmaq məqsədi ilə borunun daxili
səthinin xüsusi maye ilə yuyulmasını, hava və qaldırıcı borular arasında
lazımi qədər ara saxlanmasını (təqribən 20 mm), qaz yaxud hava kəmərində
kondensasiya qabları qoyulmasını, işlək qazın hərəkət istiqamətinin
dəyişdirilməsini (halqavarı sistemdən mərkəzi sistemə keçmək və əksinə),
havanın fiziki və fiziki-kimyəvi yolla qurudulmasını və s. göstərmək olar.
Bundan başqa hava vurulan yolların paslanmasına qarşı mübarizə
üçün xüsusi kimyəvi maddələr, məsələn, natrium heksametafosfatı işlədilir.
Bunu xüsusi nasos vasitəsilə hava ilə birlikdə quyuya vururlar. Bu tədbir
borularda duzların çökməsinin də qarşısını almış olur.
Kompressor quyusuna qulluq edilməsi ilə əlaqədar olaraq görülən
bütün işlər mütləq səliqəli surətdə qeyd olunmalıdır. Bu, bir tərəfdən həmin
quyuda görülən tədbirlərin necə nəticələndiyini izləmək üçün, digər tərəfdən
isə lazım gələndə eyni şəraitdə işləyən o biri quyulardan ötrü bu məlumatdan
istifadə etmək üçün lazımdır.

§ 8. KOMPRESSOR QUYULARININ VAXTAŞIRI VƏ QARIŞIQ

ÜSUL İLƏ İSTİSMARI

Neft yataqlarını istismar etdikcə əksər halda lay təzyiqi düşməyə

başlayır. Quyunun hasilatı azalmamaq üçün quyudibi təzyiqini aşağı salmaq,

316
bunun üçün isə qaldırıcının nisbi dalma dərinliyini azaltmaq lazım gəlir ki,
bu da qazın xüsusi sərfinin artmasına səbəb olur. Qazın xüsusi sərfinin
artırılması 1 t neftin çıxarılmasına çəkilən xərcə təsir göstərir və baha başa
gəlir. Bütün bunlara əsasən, qazın xüsusi sərfini azaltmaq məqsədi ilə
hasilatı az olan, daha doğrusu alçaq dinamik səviyyəli quyuları kompressor
üsulu ilə vaxtaşırı istismar etmək olar.

8
9 MİM-in
boşaldılması
M M
10
7 Halqavarı
M 11 fəzadakı
6 qazın buraxıldığı
Qaz B
xətt
atqı xətti M
B B 12 Qaz
xətti

1 153-cü şəkil. Əvəzetmə liftinin

avadanlığı sxemi:
2 1-birinci cərgə boru kəməri; 2-ikinci
cərgə (qaldırıcı) boru kəməri; 3-
3 əvəzetmə kameri; 4-kürəcikli klapan; 5-
quyruq; 6-indikator; 7-elektrik cərayanı
xətti; 8-zaman relesi; 9-elektromaqnitli
4 klapan; 10-təzyiq reduktoru; 11-süzgəc;
12-MİM (membran icra mexanizmi) M-
5
manometr; B-ventil

Adından göründüyü kimi vaxtaşırı kompressor istismarında quyudan

maye mütəmadi deyil, vaxtaşırı çıxarılır. Bunun üçün sıxılmış qaz quyuya
müəyyən vaxtdan bir verilir. Vaxtaşırı kompressor istismarının ən sadə
halını nəzərdən keçirək: quyuya bircərgəli qaldırıcı boru endirilmiş və
halqavarı fəzaya sıxılmış hava vaxtaşırı vurulur. Hava vurulan zaman
halqavarı fəzadakı maye qaldırıcı borulara sıxışdırılır və qaldırıcıdakı maye
ilə birlikdə quyuağzına qaldırılır. Mayenin atqı xəttinə tullanışı baş verən
kimi quyuya hava vurulması dayandırılır. Bir qədər keçəndən sonra laydan
maye gəlib quyuda müəyyən səviyyəyə qalxır, halqavarı fəzaya yenidən
sıxılmış hava vurulur. Beləliklə, proses təkrar olunur.

317
 Kompressor quyularının bu cür istismarının əsas çatışmayan cəhəti
ondadır ki, mayenin halqavarı fəzadan qaldırıcıda sıxışdırıldığı vaxt quyuda
təzyiq lay təzyiqindən çox olduğu üçün, quyudakı mayenin bir hissəsi laya
keçə bilir. Şübhəsiz ki, bu üsulu yalnız keçiriciliyi az olan quyularda tətbiq
etmək olar. Haqqında danışdığımız çatışmayan cəhəti aradan qaldırmaq üçün
xüsusi əvəzetmə lifti tətbiq olunur.
Əvəzetmə lifti qurğusunun sxemi 153-cü şəkildə göstərilmişdir.
Şəkildən göründüyü kimi quyuya iki cərgə boru endirilir və birinci cərgənin
(böyük diametrli boruların) aşağı hissəsində əvəzetmə kameri qurulur.
Sıxılmış hava birinci və ikinci cərgə borular arasındakı halqavarı
fəzaya vurulur və əvəzetmə kamerindəki maye qaldırıcı boruya sıxışdırılır
(bu zaman dibdəki klapan sıxışdırılan mayeni yalnız qaldırıcıya buraxır).
Beləliklə, basqı zamanı təzyiq quyudibinə ötürülmür.

1
3
neft
154-cü şəkil. Plunjer
10
qaldırıcısı avadanlığı
19 sxemi:
qaz 1 - boru kəməri; 2 - yaylı
9 amortizator; 3 - üst amor-
tizator; 4 - plunjer; 5 – süz-
gəc; 6 - dördboğaz; 7 - atqı
24 2
8 16 kameri; 8 - dəlikli boru; 9, 11
18 7 neft - siyirtmələr; 10 - kəmər; 12 -
22
flans; 13,14,16, 17,18,19, 20,
22 - ventillər; 15 - yan xətt;
23
11 20 21 – planşayba; 23 və 24 -
qaz 17 21
13 manometr.
6 14
12 5

Əvəzetmə lifti qurğularında havanın (qazın) vaxtaşırı verilməsi xüsusi

avtomatik cihaz vasitəsilə həyata keçirilir. Havanı ya yer üstündə, ya da
quyu dibində - əvəzetmə kameri olan yerdə kəsirlər. Birinci halda mayenin
atqı xəttinə tullanışından sonra həm qaldırıcıda, həm də halqavarı fəzada
qalmış olan sıxılmış havanı bayıra (adətən atmosferə) buraxmaq lazım gəlir
(əks halda quyudan kamerə maye gələ bilməz), bu isə havanın xüsusi
sərfinin artmasına səbəb olur. Elə buna görə havanın aşağıda—əvəzetmə

318
kameri olan yerdə, kəsilib-vurulması daha çox əlverişlidir. Lakin son halda
əvəzetmə lifti qurğusunun quruluşu xeyli mürəkkəb olur.
Quyuların vaxtaşırı istismarından danışarkən plunjerli qaldırıcını
xüsusi qeyd etməliyik.
Plunjerli qaldırıcıya, yaxud plunjerli liftə vaxtaşırı kompressor
istismarının bir növü kimi baxmaq olar.
Plunjerli qaldırıcının yeraltı avadanlığı-aşağı hissəsi mayeyə batırılmış
olan boru kəmərindən (1) ibarətdir (154-cü şəkil). Kəmərin ucuna yaylı
amortizator (2) qoyulur, amortizatora isə adi süzgəc (5)
bağlanır. Aşağı amortizator boru kəməri boyunca enən
plunjerin zərbəsini qəbul etmək üçündür. Yerüstü ava-
danlıq quyunun ağzına qoyulan xüsusi armaturdan
ibarətdir. Armaturun mərkəzi hissəsinə yanlardan iki xətt
birləşdirilmişdir ki, bunun biri qaz vurulması, digəri isə
quyunun məhsulunun axıdılması üçündür. Armaturun
yuxarısındakı amortizator (3) yuxarı qalxan plunjerin
1
zərbəsini qəbul etmək üçündür.
Boru kəmərində hərəkət edən plunjer (155-ci şəkil),
üzərində kanal şəklində yarığı olan içiboş silindrdən (1)
ibarətdir. Plunjerin aşağı hissəsində klapan (2) vardır.
Plunjer qaz və ya maye içərisində enərkən həmin klapan
açıq olur.
Plunjerli qaldırıcı belə işləyir (154-cü şəklə bax);
Kamerdən (10) qaldırıcı borulara salınmış plunjer, klapanı
açıq halda olaraq öz ağırlığı ilə aşağı enir. Plunjer alt
amortizatora çatan kimi klapan amortizatorun yastığına
toxunub bağlanır; quyudakı qazın təzyiqi altında plunjer
yuxarı hərəkət etməyə başlayır və üstündəki maye
sütununu qaldırır. Maye sütunu quyu ağzına çatıb dəlikli
borudan (8) atqı xəttinə keçir; plunjer isə hərəkətini davam
2 etdirib həmin dəlikli borudan da yuxarıya qalxır. Plunjerin
bu son vəziyyətində onun altındakı qaz, mayenin ardınca
155-ci şəkil. atqı xəttinə keçməyə yol tapır. Bunun nəticəsində plunjerin
Plunjer
altında təzyiq düşür. Təzyiqin müəyyən qiymətində
plunjerin klapanı açılır və plunjer öz ağır1ığı ilə aşağı enməyə başlayır.
Beləliklə, proses yenidən təkrar olunur.
Əgər laydan gələn qaz plunjerin qaldırılmasına kifayət etməzsə, onda
yer üstündən quyuya qaz (hava) vurulur.
Alçaq dinamik səviyyəli quyuları qarışıq üsulla istismar etmək də
sərfəlidir. Qarışıq üsul dedikdə, bir quyuda mayenin eyni zamanda bir neçə
üsulla çıxarılması nəzərdə tutulur. Burada qarışıq istismar üsullarından

319
ikisini qısa sürətdə nəzərdən keçirəcəyik: erlift - əvəzetmə lifti və dərinlik
nasosu - erlift.
Maye
Maye
Qaz
Qaz

156-cı şəkil. Quyuların əvəz- 157-ci şəkil. Quyuların dərinlik

etmə liftivə erliftə birlikdə nasosu və erliftlə birlikdə istis-
istismar edilməsi sxemi mar edilməsi sxemi

Əvəzetmə lifti ilə erliftin qarışıq (birlikdə) tətbiqi alçaq dinamik

səviyyəli dərin quyuların istismarında işlədilə bilər (156-cı şəkil). Burada
əvəzetmə liftinin vəzifəsi qaldırıcı boruların mayeyə dalma dərinliyini süni
surətdə artırmaqdan ibarətdir. Qurğunun aşağı hissəsində kiçik həcmli
əvəzetmə lifti qurulur. Sıxılmış qaz (hava) iki cərgə boru kəmərinin
arasındakı halqavarı fəzadan vurulur (halqavarı fəza təcrid edildiyindən
oradakı təzyiq quyunun dibinə təsir etmir). Əvəzetmə liftində işlədilmiş qaz,
mayenin içərisi ilə boruarxası fəzaya yönəldilir. Əvəzetmə lifti mayeni qazla
(hava ilə) birlikdə qaldırıcı boruya sıxışdırır. Əvəzetmə kamerinə hava
ikiboğazlı klapan vasitəsilə (k) verilir və kəsilir. Əvəzetmə liftini, məsələn
polad məftil, yaxud kiçik diametrli ştanq vasitəsilə idarə etmək olar.
157-ci şəkildə dərinlik nasosu ilə erliftin qarışıq (birgə) tətbiqi sxemi
göstərilmişdir. Burada dərinlik nasosu (n) boruların mayeyə dalma
dərinliyini süni surətdə artırmaq üçün tətbiq edilir. Dərinlik nasosu mayeni
məlum yüksəkliyə qədər qaldırdıqdan sonra erliftin işləməsi üçün lazımi
dalma dərinliyi yaradılmış olur.

320
 X FƏSİL

NEFT QUYULARININ DƏRİNLİK NASOSU ÜSULU İLƏ

İSTİSMARI

Bütün dünya neft yataqlarının əksəriyyətinin işlənməsində neft

quyularının dərinlik nasosları ilə istismarı neft istehsalının əsas üsullarından
biri hecab olunur.
SSRİ-də neft verən quyuların əksəriyyəti (yarıdan çoxu) dərinlik
nasosları ilə istismar olunur. Bu üsulun geniş yayılmasına səbəb nisbətən
qənaətli olması, nasosa qulluq edilməsinin sadəliyi, çıxarma prosesinin
tamamilə mexanikləşdirilməsi, istismar rejiminin sabitliyi, bir sıra quyuların
bir mühərriklə işlədilməsi imkanı, emulsiya əmələ gətirməsi və s.-dir.
Quyuların dərinlik nasosu ilə istismarına o zaman keçilir ki, layın təbii
enerjisinin neftin fontan vurmasına gücü çatmır və kompressorla
istismarında, çıxardılmış hər bir ton neftə sərf edilən sıxılmış havanın
miqdarı hədsiz çox olur.

§ 1. DƏRİNLİK NASOS QUYUSUNUN SXEMİ, İŞ PRİNSİPİ

VƏ MƏHSULDARLIĞI

Quyuları dərinlik nasosları ilə istismar etdikdə istifadə olunan qurğular

mühərrikin yerinə görə iki cür olur: mühərriki yer üzərində olub, nasosa
ştanq kəməri vasitəsilə hərəkət verən qurğular və bilavasitə mühərriki
dərinlik nasosuna birləşmiş qurğular. Birinci növ qurğulara ştanqlı,
ikinciyə isə ştanqsız qurğular adı verilmişdir. Ştanqlı dərinlik nasosu
qurğusu yeraltı və yerüstü avadanlıqdan ibarətdir.
Yeraltı avadanlıq qrupuna: 1) dərinlik nasosları; 2) nasos ştanqları; 3)
nasos boruları; 4) nasosun sorma hissəsində qoruyucu alətlər (süzgəclər, qaz
və qum lövbərləri və s.); 5) ketçerlər, pakerlər və s; yerüstü avadanlıq
qrupuna isə: 1) mancanaq dəzgahları; 2) qrup intiqalları; 3) qoşma man-
canaqları; 4) kipgəclər; 5) pardaxlanmış pistonqolu, ötürücü mexanizmlər və
s. daxildir.
Dərinlik nasosu qurğusu aşağıdakı qayda üzrə işləyir.
Dərinlik nasosu birtəsirli adi pistonlu nasosdur. Bu nasosun, quyuya
endirilən nasos boruları kəmərinin (3) aşağı hissəsinə bərkidilmiş silindrinin
ucuna sorucu klapan (9) bağlanmışdır (158-ci çəkil).
Silindrin içərisində piston rolunu ifa edən plunjer (1) boru şəklindədir
və bunun yuxarısında vurucu klapan (11) olur. Hər iki klapan yalnız yuxarı
açılır. Plunjerin yuxarı ucu nasos ştanqları (2) kəmərinə bağlanmış və
boruların yuxarısına bağlanmış kipgəcdən (12) keçərək mancanaq

321
dəzgahının başlığına (4) ilişdirilmişdir. Beləliklə. mancanaq dəzgahının
başlığı (4) aşağı-yuxarı hərəkət etməklə nasos ştanqları kəməri vasitəsilə
nasosun plunjerini silindrin içərisində aşağı-yuxarı hərəkət etməyə məcbur
edir. Plunjer (1) yuxarı hərəkət edərkən, silindrin aşağısına bağlanmış sorucu
klapan (9) açılır və quyudakı maye süzgəcdən (10) keçib, silindrə (plunjerin
altında boşalmış yerə) dolur. Plunjer aşağı getdikdə sorucu klapan (9)
bağlanır, vurucu klapan (11) isə açılır və plunjerin altında olan maye vurucu
klapandan keçib silindrin yuxarı hissəsinə keçir.
4
8

6
5
12

3
158-ci şəkil. Nasos qurğusunun
işləmə prinsipi:
2
1-plunjer; 2-nasos ştanqları; 3-nasos kəməri;
11 4-mancanaq dəzgahının başlığı; 5-elektrik
1 mühərriki; 6-çarxqolu; 7-sürgü qolu; 8-
9 balansir; 9-sorucu klapan; 10-süzgəc; 11-
vurucu klapan; 12-kipgəc
10

Plunjer yenə yuxarı hərəkət edəndə vurucu klapan bağlanır və plunjer

silindrin yuxarı hissəsinə dolmuş mayenn sıxışdırıb nasos borularına
doldurur. Beləliklə, proses ardıcıl təkrar olunur. Nəhayət maye quyuağzın-
dakı kipgəcdən (12) keçərək xüsusi çənlərə tökülür.
Mancanaq dəzgahı başlığının yuxarı-aşağı hərəkət etməsi üçün elektrik
mühərriki (5) fırlanaraq reduktorun valına oturdulmuş çarxqolunu da (6)
fırlandırır və bu isə sürgüqolunun (7) aşağı ucunu özü ilə çevrə üzrə aparır.
Bu zaman sürgüqolunun balansirə oynaqla bağlanmış ucu isə yalnız aşağı-
322
yuxarı hərəkət edə bilir və onunla bağlı olan balansiri və balansir də başlığı
aşağı-yuxarı hərəkət etdirir.

Dərinlik nasosunun hasilatı

İdeal halda plunjerin diametrini D ilə və getdiyi yolu spl ilə işarə etmiş
olsaq, plunjerin hərəkəti ilə silindrin boşalmış hissəsinin V həcmi belə ifadə
olunacaqdır:
_H 2
=  = L ∙  , (X.1)
4
burada Fpl — plunjerin en kəsiyi sahəsidir.
Bu zaman kipgəcdən yer üzərinə çıxarılan mayenin faktik miqdarı (V1)
silindrin boşalmış hissəsinin həcmindən (V) ştanqın plunjer yolu boyunca
həcmi qədər az olur, yəni
_N 2
1 =  − 
4
burada d — ştanqın diametridir.
Yuxarıda söylədiyimiz kimi plunjer aşağı hərəkət edərkən, silindrə
sorulmuş bütün maye (V) vurucu klapandan keçməli və nasos borularına
dolmalıdır. Lakin, orada boşalan həcmin bir qədər az olduğunu gördük, buna
görə də plunjerin aşağıya hərəkəti zamanı nasos borularından bir qədər də
maye çıxmalıdır, yəni
_N 2 _N 2
2 =  − 1 = L ∙  − K −  M =  .
4 4
Əlbəttə plunjerin bir dəfə aşağıya və yuxarıya hərəkətindən alınacaq
nəzəri məhsul
_N 2 _N 2
 = 1 + 2 = L ∙  − + = L ∙ 
4 4
olacaqdır.
Əgər balansir dəqiqədə n dəfə yırğalanarkən plunjer də n dəfə aşağıya
və yuxarıya hərəkət etmişsə, o zaman dərinlik nasosunun bir dəqiqədə
verdiyi məhsul
Vdəq = Fpl ∙ spl ∙ n (X.2)
olacaqdır,
burada n — plunjerin qoşa gediş sayıdır.
Həqiqətdə silindrə dolan mayenin miqdarı əksər hallarda (X.2)
düsturunda göstərilən həcmdən az olur. Bu itkilərin əsas səbəbləri bunlardır:
1) sorma zamanı (yəni plunjerin yuxarıya hərəkətində) silindrə maye ilə
birlikdə qaz da dolur və həcmin bir hissəsini tutur; 2) plunjer və silindrin
arasından maye axıb plunjerin altına keçir; 3) vurucu klapanın vaxtında və
möhkəm bağlanmaması nəticəsində borulardakı mayenin bir hissəsi
plunjerin altına axır; 4) sorucu klapanın vaxtında açılmaması və plunjerin

323
yüksək sürəti nəticəsində sorucu klapandan lazımi miqdarda maye keçə
bilmir və s.
Bütün bunların nəticəsində silindrə sorulmuş mayenin həçmi (V0)
plunjerin yuxarı hərəkəti zamanı boşalmış həcmdən (V) az olur ki, bunların
da nisbətinə (V0/V) nasosun dolma əmsalı deyilir. Bundan başqa bəzən
silindrə sorulmuş mayenin hamısı quyunun ağzına gəlib çıxmır. Məsələn,
mayenin bir hissəsi vaxtında və kip bağlanmamış sorucu klapandan quyuya
axır. Nasos boruları möhkəm bağlanmadıqda maye yiv birləşmələrindən
quyuya axır və s. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə nəzəri hasilatı
hesablayarkən plunjerin getdiyi yolu (spl) pardaxlanmış pistonqolunun
getdiyi yola (s0) bərabər hesab edirlər. Həqiqətdə isə nasos, ştanqları və
nasos boruları kəmərinin elastikliyi nəticəsində plunjerin həqiqi yolu
pistonqolunun yolundan fərqli olur. Bu səbəbdən bəzən plunjerin gediş sayı
da balansirin yırğalanma sayına bərabər olmur.
Bütün yuxarıda göstərilən amilləri nəzərə alaraq dərinlik nasosunun
həqiqi məhsuldarlığının onun nəzəri məhsuldarlığına olan nisbətini  ilə
işarə etsək, nasosun məhsuldarlığı dəqiqədə
Vdəq=Fpl ∙ s0 ∙ α ∙n (X.3)
olur.
Yuxarıda söylədiyimiz nisbətdəki α — nasosun verim əmsalı adlanır ki,
bu da nasos qurğusunda maye itkilərinin göstəricisidir.
Beləliklə, nasosun gündəlik məhsuldarlığını tapmaq asandır:
Q = Fpl ∙ s ∙ n ∙ D ∙  ∙ 60 ∙ 24, (X.4)
burada Q — nasosun bir əünlük məhsuldarlığı, t ilə;
Fpl — plunjerin en kəsik sahəsi; m 2 ilə;
s — pardaxlanmış pistonqolunun gediş yolu, m ilə;
n — balansir başlığının dəqiqədə yırğalanma sayı;
α — nasosun verim əmsalı;
γ — mayenin xüsusi çəkisidir, t / m2 ilə.

§ 2. DƏRİNLİK NASOSLARI

Neft sənayesində 1924-cü ildə ilk dəfə FD-1 və FD-2 tipli dərinlik
nasosları tətbiq olunmuşdur. Bu nasoslar Feliks Dzerjinski adına (Bakı)
ixtisaslaşdırılmış zavod tərəfindən layihə edilmiş və həmin zavodda
hazırlanırdı.
Əvvəllər, yəni quyuların dərinliyi az, quyudibinə axan neftin
içərisində qumun və qazın cüzi miqdarda olduğu zamanlarda, bu iki tipli
dərinlik nasosu neft sənayesinin ehtiyacını təmin edirdi. Sonralar neft
quyularının geoloji və texniki şəraitinin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq
F.Dzerjinski zavodu FD-1 və FD-2 tipli nasosların hissələrini və hətta
bölmələrini belə dəyişməklə bir çox dərinlik nasosları buraxmışdır.

324
 Beləliklə, FD dərinlik nasos tiplərinin 1945-ci ildə 52-yə qədər
çatdırılmasına baxmayaraq, onlar ümumittifaq neft sənayesinin tələbatını
ödəyə bilmədi. Buna görə də Bakı neft mühəndisləri və alimləri tərəfindən
kökündən dəyişdirilmiş, normal sıralı dərinlik nasoslarının konstruksiyası
layihələndirilmiş və bunlar bir sıra ümumittifaq zavodları tərəfindən
hazırlanmışdır.
Quyuların nasosla istismarı üçün normal sıralı avadanlıqda əsasən
yeddi tip dərinlik nasosları nəzərdə tutulmuşdur:
1) NQN-1 boru nasosları
2) NQN-2 boru nasosları
3) NQN-3 ştanq nasosları (qondarma nasoslar)
4) NQN-4 ştanq nasosları (qondarma nasoslar)
5) NQN-5 teleskopik nasoslar
6) NQN-6 teleskopik nasoslar
7) NQN-7 teleskopik nasoslar
Bu nasoslardan bəziləri külli miqdarda, digərləri isə sınaq üçün bir
neçə dənə hazırlanmış və neft mədənlərində müvəffəqiyyətlə işlədilmişdir.
Son illərdə dərinlik nasosları üzrə ümumittifaq standartının düzəldilməsi ilə
əlaqədar olaraq, yuxarıda göstərilən nasosların şifrləri bir qədər dəyişdi-
rilmişdir.
İndi 26-cı cədvəldə göstərilən dərinlik nasosları hazırlanmaqdadır.

26-cı cədvəl
Köhnə şifr Yeni şifr Şərti diametri Quruluşu
1 2 3 4
Adi nasoslar
NQN-1 NQN-1 28;32;43;55 və 68 tutucu qollu
NQN-1A 28;32 və 43 qısa silindrli
2NQN-1 32 silindri plastik kütlədən
NQN-2 NQN-2Q 28;32;43;55;68;82 və 93 tutuculu və hamar plunjerli
2NQN-2 NQN-2P yeni ölçüdə tutuculu və qumsıyıranlı
NQN-2V „ tutuculu və plunjeri yivli
kanallı
NQN-2K „ tutuculu və plunjeri halqavarı
kanallı
NQN-2N „ tutuculu və plunjerinin səthi
çuxurlu (çopur)
NQN-2T 43;55;68 və 93 boruşəkilli ştanqlar üçün
3NQN-2 43;55;68 və 93 plunjeri çanaqlı manjetdən
4NQN-2 43;55;68;93 və 120 boru silindrli çarx manjetli
NQN-2R 28;32;43;55;68 və 93 plunjerinə rezin bişirilmiş

325
 26-cı cədvəlin sonu
1 2 3 4
NQN-2RB eyni ölçülər boru silindrli plunjerinə rezin
bişirilmiş
Qondarma ştanq nasosları
NQV-1 28;32;38;43;55 və 68 oturacağı yuxarıda
NQV-1D 38 „ „
NQN-3 NQV-1R 28;32;38;43 və 55 plunjerinə rezin bişirilmiş
NQV-1RB eyni ölçüdə silindrli borudan, plunjeri
rezinlə bişirilmiş
NQN-4 NQV-2 32 oturacağı aşağıda
NQV-2T 32 oturacağı aşağıda, boru ştanqı
üçün
NQV-2N 32 oturacağı aşağıda kor plunjerli
NQN-5 NQV-3 39;50 və 63 ikiborulu, oturacağı yuxarıda
NQN-6 NQV-4 39;50 və 63 ikiborulu, oturacağı aşağıda
ikiborulu, oturacağı aşağıda,
2NQN-6 2NQV-4 39;50 və 63
plunjeri sabit
NQN-7 NQV-5 39;50 və 63 üçborulu teleskopik

Boru nasosları
NQN-1 tipli nasos. Bu nasos plunjerli birtəsirli və ikiklapanlı şaquli
boru nasosudur (159-cu şəkil). Bu nasos əsasən iki bölmədən ibarətdir,
bunlardan biri silindr və ikincisi plunjer bölməsidir. Birinci bölmə nasosun
gövdəsi (2) içərisinə yığılmış polad və ya çuqun oymaqlardan (3), bu
oymaqları iki başdan sıxan yuxarı (1) və aşağı (4) keçirici muftaları olan
silindrdir. İkinci bölməsi onun içərisində yerləşmiş plunjer bölməsidir.
Plunjerin (11) yuxarı hissəsinə vurucu klapan qovşağı birləşdirilmişdir. Bu
qovşaq klapan qəfəsi (7), kürəcik (8), klapan yəhəri (9) və nippeldən (10)
ibarətdir.
Plunjer boru şəklindədir və içərisində tutucu qol (13) hərəkət edir.
Plunjerin aşağısına ucluq (12) bağlanmışdır. Tutucu qolun aşağısına sorucu
klapan qovşağı yığılmışdır. Sorucu klapan qovşağı klapan qəfəsi (14),
kürəcik (15), klapan yəhəri (16) və konusvarı ucluqdan (17) ibarətdir.
Sorucu klapanın ucluğu (17) konusvarı yəhərə (6) oturmuş, bu isə uzadıcı
borucuq (5) vasitəsilə silindrin aşağı muftasına (4) bağlanmışdır. Nasosun
plunjer bölməsi klapanın qəfəsi (7) vasitəsilə nasos ştanqlarına bağlanır və
silindrdən asılı olmayaraq quyuya endirilib-qaldırılır. Nasosun silindri isə
yuxarı mufta (1) vasitəsilə nasos borularına bağlanır və onlarla birlikdə
quyuya endirilib-qaldırılır. Məhz buna görə də həmin nasoslara boru
nasosları deyilir.
NQN-1 nasoslarının bir çox geoloji-texniki şərtlər daxilində işləməsi
üçün onun plunjeri (11) dörd variantda hazırlanır (164-cü şəklə baxın).
326
Bundan əlavə NQN-1 nasosunun
silindr bölməsinin də ikinci D
variantı vardır (160-cı şəklə 1
12
baxın). Silindr bölməsinin bu va-
riantı yalnız diametri 28 və 32 mm
olan nasoslar üçün düzəldilmişdir.
2
Bu variantda qondarma
nasoslarının bir çox hissələrindən
istifadə edilmişdir. Buna görə də 4
həmin variantda silindr böl-
məsinin uzadıcı borusu yoxdur və 7
oymaqların sayı bir ədəd artıqdır.
Bununla əlaqədar olaraq plunjer
8
bölməsi də bir qədər dəyiş- 13
dirilmişdir, yəni vurucu klapan 5 3
qəfəsinə (4) kiçik pistonqolu (2)
(160-cı şəkil) bağlanmış və
əksqayka ilə (3) bərkidilmişdir. 14

L
Pistonqoluna xüsusi keçirici (1)
bağlanmışdır. Bu nasosun plun- 15
jerinin ucluğu da (6) xüsusi 16
şəkildə qurulmuşdur, yəni sorucu 6
klapandan nasosun silindrinə 17
dolmuş mayenin asanlıqla plun- 11
jerin (5) içərisinə keçməsi üçün bu
ucluqda yan tərəfdən üç pəncərə
açılmışdır.
159-cu şəkil. (156) NQN-1 tipli boru
Nasosun sorucu və vurucu nasosun sxemi:
klapan qovşaqları qondarma na- 1-yuxarı mufta;2-nasosun gövdəsi; 3-si-
soslardan götürülmüşdür. lindr; 4-aşağı mufta;5-uzadıcı borucuq;6-yə-
NQN-1 tipli nasosların əsas hər;7-vurucu klapanın qəfəsi;8-vurucu
texniki xüsusiyyəti 27-ci cədvəldə klapanın kürəciyi;9-vurucu klapanın yə-
həri;10-nippel;11-plunjer;12-plunjerin
verilmişdir. NQN-1 tipli nasoslar ucluğu;13-harbut pistonqolu;14-sorucu
belə işləyir. Nasosun silindri klapanın qəfəsi;15-sorucu klapanın
uzadıcı boru və konusvarı yəhəri kürəciyi;16-sorucu klapanın yəhəri;17-
ilə birlikdə nasos borularının konuslu ucluq
aşağısına bağlanaraq quyuya
lazımi dərinliyədək endirilir. Sonra plunjer bölməsi sorucu klapanla birlikdə
nasos ştanqları vasitəsilə, nasos boruları içərisi ilə endirilib nasosun
silindrinə daxil edilir. Konusvarı ucluq da öz konusvarı yəhərinə oturdulur.
Plunjer yuxarı hərəkət edərkən quyudan sorulmuş maye sorucu klapanın
kürəciyini qaldırıb, qəfəsin pəncərələrindən keçərək silindrin aşağı hissəsinə

327
 dolur. Plunjer aşağı hərəkət edən
zaman sorucu klapan kürəciyi öz
5
yəhərinə oturur və maye plunjer
ucluğundan keçib plunjerin içərisinə
1
D və oradan da vurucu klapan
kürəciyini qaldıraraq silindrin yuxarı
hissəsinə dolur. Plunjer yenidən
yuxarıya hərəkət edərkən vurucu
3
klapanın kürəciyi öz yəhərinə oturub
klapanı bağlayır. Nəticədə silindrin
6
yuxarı hissəsinə dolmuş maye
qaldırıcı borulara dolur. Eyni
2 zamanda sorucu klapan açılır və
nasosa quyudan yeni maye pay
dolur. Beləliklə, proses ardıcıl təkrar
edilir.
3 Nasosu quyudan qaldırmaq
üçün əvvəlcə ştanqlar qaldırılır. Bu
zaman həddindən artıq yuxarı
dartılmış plunjer (159-cu şəklə bax)
4
öz ucluğu (12) və tutucu qolu (13)
vasitəsilə sorucu klapanı da dartıb
yəhərdən (6) ayırır və özü ilə aparır.
L

Nəhayət, plunjer bölməsi ştanqlarla

160-cı şəkil. Kiçik diametrli NQN-1
tipli boru nasosu:
1-keçirici;2-kiçik sürgü qolu;3-əks-
qayka;4-vurucu klapanın qəfəsi;
5-plunjer;6-plunjerin ucluğu
birlikdə yer üzərinə çıxarıldıqdan
sonra nasosun silindri nasos boruları
ilə birlikdə yer üzərinə qaldırılır.
Nasosun işləmə prinsipindən
aydındır ki, plunjerin uzunluğu onun
gediş yolunu məhdudlaşdırır. Plun-
jerin uzunluğu 1200 mm olduğu
üçün NQN-1 tipli nasoslarda gediş
yolunu 900 mm-dən artıq vermək
mümkün deyildir. İş zamanı nasosun
plunjerinin sorucu klapana toxun-
maması üçün plunjerin ən aşağı
vəziyyətində plunjer ucluğu ilə
sorucu klapanın qəfəsi arasında
müəyyən bir məsafə olur ki, buna
plunjerin ehtiyat gediş yolu deyilir.
NQN-1 nasoslarında ehtiyat gediş
yolu təxminən 200 mm-dir.

328
 27-ci cədvəl

Nasosun nəzəri məhsul-

Nasosun şərti diametri,

Nasosun

Endirmə dərinliyi, mm

Klapan kürəciklərinin
Plunjerin gediş yolu,

diametri, düymə ilə

diametri, düymə ilə

diametri, düymə ilə

darlığı, m 3/gün ilə2

Yoxlama hidravlik

Nasos ştanqlarının
təzyiqi, kQ sm2 ilə
Qaldırıcı borunun

(təxminən), kq ilə
Oymaqların sayı1
həqiqi

diametri, mm ilə
Nasosun ümumi
Nasosun qabarit

uzunluğu, m ilə
Nasosun çəkisi
diametri,
mm ilə
mm ilə

mm ilə

ilə
ən ən
azı çoxu

28 28 29 600 6 5,5 1200 150 1½ 16 9ó 55 2,50 24

16
7

7
900 8,0 1200 150 1½ 16 9ó 55 2,80 27
8 16

32 32 32,5 600 6 7,0 1200 150 1½ 16 11ó 55 2,52 23

16
7

7 11ó
900 10,5 1200 150 1½ 16 16
55 2,82 25
8

43 43 45 600 6 12,5 1200 150 2 16 1 75 2,34 53

900 7 19,0 1200 150 2 16 1 75 1,66 59

55 55 58,0 600 6 20,5 1000 125 2½ 19 1¼ 90 2,40 22

900 7 31,0 1000 125 2½ 19 1¼ 90 2,70 80

68 68 70,0 900 7 50,0 800 100 3 22 1½ 107 2,73 97

NQN-1A nasosu. XX əsrin 50-ci illərində F.Dzerjinski (Bakı) zavodu

qısa silindrli nasoslar buraxmağa başlamışdır. Bu nasosların silindri iki
oymaqlıdır. Plunjerin normal hərəkətini təmin etmək üçün bu nasoslarda
uzadıcı boru yuxarıda söylədiyimiz NQN-1 nasoslarındakından xeyli
uzundur. Bu nasoslar silindrinin qısalığı nəticəsində adi nasoslardan iki dəfə
ucuz başa gəlir və yalnız az debitli dayaz quyularda müvəffəqiyyətlə
1
Kəsrlərin məxrəcində yazılmış ədədlər uzadıcı borusu olmayan nasoslarda
oymaqların sayını göstərir.
2
Nasosun məhsuldarlığını hesablarkən plunjerin yuxarı və aşağı hərəkəti sayının
dəqiqədə 10, dalma əmsalının isə 1 olduğu nəzərdə tutulmuşdur.

329
işlədilir. Buna görə də
D
NQN-1A nasosları 28, 32 və
43 mm ölçüdə buraxılır. Bu 10
nasosların başqa hissələri
NQN-1 nasoslarında olduğu
kimidir.
2NQN-1 nasosu. 1
Boru nasoslarının dəyərini 2
ucuzlaşdırmaq məqsədilə si-
lindri plastik kütlədən hazır-
3
lanmış oymaqlardan ibarət
olan bu nasoslar da Azər-
4
baycanın neft mədənlərində
sınaqdan çıxarılmışdır. Yal-
nız 32 mm ölçüdə bura-
xılmış bu nasoslar hələlik
dayaz quyularda işlədilmiş 11
və yaxşı nəticələr əldə 5
edilmişdir.
NQN-2 nasosu. Bu
L

12
nasos birtəsirli, plunjerli,
üçklapanlı şaquli boru na-
6 13
sosudur (161-ci şəkil). Na-
sos sərbəst yığılmış silindr, 14
7
plunjer və sorucu klapan
bölmələrindən ibarətdir. Na- 15
8
sosun silindr bölməsi,
quruluş etibarilə NQN-1 na- 16
9
soslarından heç də fərqli
deyildir. Burada silindr böl-
məsində olan oymaqların
sayı NQN-1 nasoslarında-
kından artıqdır. 161-ci şəkil. NQN-2 tipli boru nasosunun
NQN-2 nasosunun sxemi:
plunjer bölməsində iki vu- 1-klapan qəfəsi; 2,8,13-kürəcik; 3,9-yəhər; 4-nip-
rucu klapan yerləşmişdir. pel; 5-plunjer; 6-klapan gövdəsi; 7-stəkan; 10-
köynəkli tutucu; 11-tutucu qol; 12-klapan qə-
Plunjerin (5) yuxarı ucuna fəsi; 14-sorucu klapanın yəhəri; 15-konusvarı uc-
yığı1mış klapan qəfəsi (1), luq; 16-konus yəhəri
kürəcik (2), klapan yəhəri
(3) və nippeldən (4) ibarət olan yuxarı vurucu klapan qovşağı NQN-1
nasosunda olduğu kimidir. Plunjerin o biri ucuna aşağı vurucu klapan
qovşağı yığılmışdır. Bu bölmə klapan gövdəsinin (6) içərisində yerləşmiş

330
 stəkan (7), kürəcik (8), klapan yəhəri (9) və
köynəkli tutucudan (10) ibarətdir. Sorucu
klapan qovşağı klapan qəfəsinə (12) bağlanmış
1 D tutucu qolu (11), kürəcik (13), klapan yəhəri
(14) və konusvarı ucluqdan (15) yığılmışdır. Bu
2 qovşağın konusvarı ucluğu konusvarı yəhərdə
(16) sərbəst halda oturmuşdur. Silindr bölməsi
nasos borularının ucunda quyuya endirildikdən
sonra plunjer bölməsi ştanqlara bağlanır və
3 sorucu klapan qovşağı tutucu qolun barmağı
vasitəsilə köynəkli tutucunun xüsusi yarığına
ilişdirilib asılır. Həmin bu vəziyyətdə də iki
bölmə birlikdə ştanqlarla quyuya endirilib naso-
4
sun silindrinə daxil edilir və axıradək itələnir.
L

Nəticədə sorucu klapan öz yerinə oturur və

5
köynəkli tutucu da barmağlı qol üzəri ilə
sürüşüb klapan qəfəsinin çiyninə oturur. Plunjer
sola fırladılır və sonra o, yuxarı həpəkət edən
zaman, köynəkli tutucunun yarığının xüsusi
kinematikası sayəsində barmaqlı qol avtomatik
azad olaraq yerində tərpənməz qalır. Ştanqların
uzunluğu tənzim edilməklə plunjerin yuxarıya
və aşağıya, sonrakı ardıcıl hərəkəti zamanı
tutucu heç bir vaxt barmaqlı qola çatmır və
bununla da nasosun normal işləməsi təmin
olunur.
NQN-1 nasoslarında olduğu kimi NQN-2
tipli kiçik diametrli (diametri 28 və 32 mm
olan) nasosların silindri ikinci variantda da
hazırlanır (162-ci şəkil). Bu variantda uzadıcı
borucuq olmadığından oymaqların sayı iki ədəd
162-ci şəkil. Kiçik dia- artıqdır. NQN-2-nin həmin variantı üçün
metrli NQN-2 tipli boru plunjer bölməsi yalnız bir vurucu klapanlıdır.
nasosu: Yuxarı vurucu klapanın yerinə üçpəncəli plun-
1-keçirici; 2-əksqayka; 3-
kiçik pistonqolu; 4-əks- jer qəfəsi (5) bağlanmışdır. Bu qəfəsə kiçik pis-
qayka; 5-plunjer qəfəsi tonqolu (3) bağlanmış və əksqayka (4) ilə
bərkidilmişdir. Həmin pistonqoluna keçirici (1)
bağlanmış və o da əksqayka (2) vasitəsilə bərkidilmişdir.
NQN-2 nasoslarının plunjeri beş növ olur. Bunlardan dörd variantı
NQN-1 nasoslarında olduğu kimidir. Beşincinin isə yuxari hissəsində “qum
sıyırıcısı” vardır. Qum sıyırıcısının konstruksiyası 164-cü şəklin “q”
bəndindən aydın görünür. İstər NQN-1, istərsə də NQN-2 nasoslarında

331
plunjerin silindr daxilində hərəkət etməsi üçün onların arasında müəyyən ara
boşluğu olmalıdır. Bu ara boşluğunun qiyməti vurulan mayenin özlülüyü,
qazın, qumun miqdarı, nasosun olduğu dərinlik, plunjerin gediş yolu və bir
çox başqa parametrlərdən asılıdır. Həmin parametrlərin birlikdə təsiri hələlik
aydın olmadığı üçün hazırda dərinlik nasosları üç qrup ara boşluğu ilə
hazırlanır.
I qrup nasoslarda ara boşluğu 20 mikrondan 70 mikrona qədər, II qrup
üçün 70-dən 120 mikrona qədər və III qrup üçün 120-dən 170 mikrona qədər
olur.
NQN-2 tipli nasosların əsas texniki xarakteristikası 28-ci cədvəldə
verilmişdir.
NQN-1 və NQN-2 nasoslarının əsas hissələri
Oymaq. Oymaq uzunluğu 300 mm olub, hər tərəfdən yonulmuş bir
boru parçasıdır (163-cü şəkil). Boru nasosları üçün oymaqlar əsasən MSÇ-
28-48 markalı boz çuqundan hazırlanır. Oymaqların daxili işlək səthi daha
çox dəqiq hazırlanır və təmiz yonulur. Bu daxili səthin sürtünməyə qarşı
300 2,0
d +0,03

A
r 2*45
R 1,0 6

163-cü şəkil.
R 0,5 4 Oymaq
A

davamlı olması üçün termiki üsulla sərtliyi Rokvelə görə 30 - 40 dərəcəyə

qədər çatdırılır. Oymaqların üç səthləri bir-birinə sıxılarkən kiplik əmələ
gətirməlidir. Bunun üçün həmin səth oymaq dəliyinin həndəsi oxuna dəqiq
perpendikulyar olmalıdır; oymağın daxili səthi düz silindrik səth olmalıdır.
Oymaqların daxili diametri bir qayda olaraq hər 50 mikrondan (0,05 mm)
dəyişir, yəni əgər nasosun şərti ölçüsü 43-dürsə, onun oymaqlarının daxili
diametri 43,00; 43,05; 43,10 və i.a. olaraq 45 mm-ədək dəyişir. Hər bir nasos
silindrinə yığılmış oymaqların daxili diametri bir-birinin eyni olmalıdır.
Oymaqların daxili diametrində yol verilən xəta 30 mikrondan (yəni 0,03
332
 28-ci cədvəl

Nasosun
həqiqi
diametri,
mm ilə
kq ilə

ilə

Nasos

Nəzəri
Klapan

sayı2
m ilə

Nasosun
Nasosun
Qaldırıcı

yolu, mm ilə
Oymaqların
düymə ilə

Nasosun şərti
kürələrinin

Plunjerin gediş
m3/gün ilə1
ştanqlarının
Nasosun çəkisi,

Nasosun qabarit
Nasosun ümumi

məhsuldarlığı,
təzyiqi, kQ/sm2

diametri, mm ilə
uzunluğu, mm ilə

diametric, mm ilə
diametric, mm ilə

diametric, düymə

borunun diametric,

endirilmə dərinliyi,
yoxlanma hidravlik

ən azı
ən çoxu
6 2590 25
­ ­
8 2890 27
600 5,5 7 ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ 28
28 28 29,0 900 8,0 9 3240 ­
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 9ó ⎪ 30
1800 16,0 10 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 16 ⎪ 36
12 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 4040 ­
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 38
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
6 1200 150 1½ 16 55 24
8 ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ 2620 ­
600 7,0 7 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 2920 25
32 32 32,5 900 10,5 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 3170
28
9 11ó ­
1800 21,0 10 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 16 ⎪ 30
12
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 4070 36
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ­
38
⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭

600 12,5 6 2700 55

900 19,0 7 ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ 3000 60
1800 37,5 10 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 3900 70
2100 44,0 11 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 4200 82
40 43 45,0 1200 150 2 16 1 75
2400 50,5 12 4500 91
3000 63,0 14 ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ 5100 103
3300 69,0 15 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 5400 117
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
4500 94,0 19 6935 141
⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭
 28-ci cədvəlin davamı
600 20,5 6 2800 76
900 31,0 7 ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ 3100 84
1800 62,0 10 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 4000 107
2100 72,5 11 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 4300 113
55 55 58,0 1000 125 2½ 19 1¼ 90
2400 83,0 12 4600 122
3000 103,5 14 ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ 5200 137
3300 114,0 15 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 5500 145
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
4500 159,0 19 7045 179
⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭
900 50,0 7 3170 106
1800 100,0 10 ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ 4070 132
2100 116,5 11 ⎪
⎪ ⎪
⎪ ⎪
⎪ ⎪
⎪ ⎪
⎪ ⎪
⎪ 4370 141
68 68 70,0 2400 133,5 12 800 100 3 22 1½ 107 4670 142
3000 166,5 14 ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ 5270 166
3300 183,0 15 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 5570 175
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
4500 335,0 19 7120 224
⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭
1800 137,0 10 4180 180
2100 160,0 11 ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ 4480 190
2400 183,0 12 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 4780 202
82 82 84,0 − − 3½ 22 1¾ 1212
3000 229,0 14 5380 225
3300 252,0 15 ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ 5680 236
⎪ ⎪ ⎪ ⎪
4500 342,0 19 ⎭ ⎭ ⎭ ⎭ 7015 295
1800 184,0 10 4240 216
2100 214,0 11 ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ ⎫ 4540 230
2400 234,0 12 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ 4840 250
93 93 96,0 650 80 4 25 2 133
3000 306,5 14 5440 270
3300 322,5 15 ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ ⎬ 5740 283
⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
4500 440,0 19 ⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭ ⎭ 7290 364
______________________________________________________________

1
Nəzəri məhsuldarlıq hesablanarkən plunjerin yuxarı və aşağı hərəkəti sayı dəqiqədə - 10, dolma əmsalı isə 1 götürülmüşdür.
2
Kəsrlərin məxrəcində ədədlər uzadıcı borusu olmayan nasoslarda oymaqların sayını göstərir.
mm-dən) artıq olmamalıdır. Bu o deməkdir ki, əgər nasosun diametri 43,35
mm-dürsə, onun silindrinə yığılmış oymaqların daxili diametri 43,350 mm-
dən az və 43,380 mm-dən çox olmamalıdır.
Çuqundan hazırlanan oymaqların ölçüləri və çəkisi 29-cu cədvəldə
verilmişdir.
29-cu cədvəl
Oymaqların Oymaqların daxili, mm ilə Çəkisi, kq ilə
Nasosun
xarici dia-
şərti ölçüsü
metri, mm ilə ən azı ən çoxu ən azı ən çoxu
43 60 43,00 45,00 2,43 2,63
55 72 55,00 58,00 3,90 3,37
68 86 68,00 70,00 4,44 4,29
82 100 82,00 84,00 5,48 4,92
93 112 93,00 96,00 6,52 5,56

Kiçik diametrli NQN-1 və NQN-2 nasosları üçün oymaqlar poladdan

hazırlanır. Bu oymaqlar NQV-l qondarma nasosundan götürülmüşdür. Ona
görə də bu oymaqlar haqqında NQV-1 qondarma nasosları izah edilərkən
danışılacaqdır.
NQN-1 və NQN-2 nasoslarında plunjerin silindrə asanlıqla daxil
olması üçün ən yuxarıdakı oymağın ağzı bir qədər mail yönülür (163-cü
şəkil, A bəndi).
Plunjer. Plunjer, uzunluğu 1200 mm olub üzəri xüsusi şəkildə
yonulmuş bir polad boru parçasıdır (164-cü şəkil).
NQN-1 və NQN-2 nasoslarında işlədilən plunjerin səthi əsasən hamar
olur və xromlanır (164-cü a şəkli). Xrom təbəqəsinin qalınlığı 70 mikrondan
(0,07 mm) az olmamalı və səthi pardaxlanmalıdır. Plunjerin hər iki başında
eyni ölçüdə daxili yiv açılmışdır. Plunjerin xarici səthi diametri boyunca çox
dəqiq yolunur. Bu yonmada yol verilən xəta 20 mikronlan (0,02 mm) artıq
olmamalıdır. Plunjerin xarici diametri də oymaqlarda olduğu kimi bir qayda
olaraq hər 50 mikrondan (yəni 0,05 mm-dən) bir artır, yəni nasosun şərti
ölçüsü 43-dürsə, plunjerin həqiqi ölçüsü 43,00; 43,05 və i. a. 45,00 mm olur.
Yonma dəqiqliyini nəzərə alsaq, plunjerin hər bir nöqtəsində ölçülmüş
diametr sıra ilə göstərilmiş diametrdən mütləq az olmalıdır. Bu o deməkdir
ki, əgər plunjerin xarici diametr üzrə 43,15 mm yolunmuşsa, həqiqətdə isə bu
diametr 43,13 mm-dən çox və 43,11 mm-dən az olmamalıdır.
Plunjerlə oymaq arasında müəyyən ara boşluğunun I, II və III qruplara
bölündüyünü demişdik. Həmin bu qrupları əldə etmək üçün 30-cu cədvəldə
göstərilmiş bölgüyə mütləq əməl edilməlidir.
Plunjerin ucuna vurucu klapan və ya ucluq bağlanır və möhkəm
sıxılır. Bunun nəticəsində əksəriyyətlə plunjerin ucları bir qədər şişir. Əlbəttə
bu şişmə plunjerin silindr içərisində normal işləməsinə mane ola bilər. Bunu

335
nəzərdə tutaraq plunjerin hər iki başında 50 mm məsafədə xarici diametr bir
qədər azalmışdır.

164-cü şəkil. Plunjerin hazırlanması:

a—hamar plunjer; b—həlqəvi kanallı plunjer; v—yivli kanallı plunjer;
q—çuxurlu (çopur) plunjer; ğ—qum sıyıranlı plunjer

Yuxarıda təsvir olunmuş səthi tamamilə hamar plunjer Q („qladkiy",

yəni hamar) hərfi ilə markalanır. Bu plunjerin qumla mübarizə etmək üçün
hər bir vasitəsi olmadığından, belə plunjerlə təchiz edilmiş nasoslar da
qumsuz mayeləri vurmaq üçün işlədilməlidir.
K („kolsovıe", yəni halqavarı) və B („vintovıe", yəni yivli) markalı
plunjerlər. K markalı plunjer yuxarıda göstərilən yalnız üzərində açılmış 15

336
 30-cu cədvəl
Plunjerin
xarici dia-
metri,
mm ilə
d

0,00 + d1
9,05 + d1
0,10 + d1
0,15 + d1
0,20 + d1
0,25 + d1
0,30 + d1
0,35 + d1
0,40 + d1
0,45 + d1
0,50 + d1
0,55 + d1
0,65 + d1
0,70 + d1
0,75 + d1
0,85 + d1
0,90 + d1
0,95 + d1

0,60 + d1
Oymağın 0,80 + d1
diametri,
mm ilə
d + 0,00 I
d + 0,05 II I
d + 0,10 III II I
d + 0,15 III II I
d + 0,20 III II I
d + 0,25 III II I
d + 0,30 III II I
d + 0,35 III II I
d + 0,40 III II I
d + 0,45 III II I
d + 0,50 III II I
d + 0,55 III II I
d + 0,60 III II I
d + 0,65 III II I
d + 0,70 III II I
d + 0,75 III II I
d + 0,80 III II I
d + 0,85 III II I
d + 0,90 III II I
d + 0.95 III II I
dənə halqavarı kanalla fərqlənir (164-cü b şəkli). Kanalların vəzifəsi az da
olsa vurulan maye üzərində olan qumla mübarizə etməkdir. Həmin məqsədlə
üzərinə yivli qanov açılmış B markalı plunjer də işlədilir (164-cü v çəkli).
N və P markalı plunjerlər. Çıxarılan maye içərisində qumun miqdarı
bir qədər çoxdursa və quyuda işlədilən nasoslar tez-tez pərçimlənirsə, o
zaman səthi xüsusi çuxurlarla örtülmüş (“çopur”) plunjerli N (“nakatannıy”,
yəni diyirləndirilmiş) markalı nasoslar işlədilməlidir (164-cü q şəkli). Bu
çuxurların iki vəzifəsi vardır. Bir tərəfdən çuxurlara dolmuş neft yağlama
rolunu oynayaraq plunjerin silindr içərisində asanlıqla hərəkət etməsinə
kömək edir. Digər tərəfdən çuxurlara düşmüş qum və ya metal qırıntısı
tədricən xırdalanır, beləliklə də plunjerin silindr içərisində pərçimlənməsinin
qarşısı alınır. Kiçik diametrli NQN-2 nasoslarında isə bu məqsədlə P
(“peskobrey”, yəni qumsıyıranlı) markalı plunjerlər işlədilir (164-cü ğ şəkli).
Bu plunjerin qanovlu plunjerdən bir fərqi vardır, bu da onun yuxarı
hissəsində divarın yonularaq nazikləşdirilməsidir; yəni plunjer yuxarı
hərəkət edərkən bu divarın iti ucu oymaqların daxili diametri boyunca
sürüşərək qum dənələrini sıyırır. Buna görə də ona “qumsıyıran” adı
verilmişdir. Plunjerlər St. 6 (D) markalı tikişsiz polad borulardan hazırlanır.
Bu boruların əsas ölçüləri 31-ci cədvəldə verilmişdir.
Hazır plunjer çox düz olmalıdır. Kiçik diametrli (28 və 32 mm)
plunjerin əyriliyi - 0,120 mm-dən, orta diametrli plunjerinki (38; 43) 0,05
mm-dən və qalan diametli plunjerlərinki isə (55, 68, 82, 93) 0,03 mm-dən
artıq olmamalıdır. Plunjerin kəllə sahələri onun həndəsi oxuna perpen-
dikulyar olmalı və uclarında açılmış daxili yivlərin oxu plunjerin oxu üzərinə
düşməlidir.
Kürəcik. Kürəcik K18 markalı xromlu poladdan xüsusi texniki şərtlər
daxilində hazırlanır və yoxlanılır. Dərinlik nasosları üçün hazırlanmış
kürəciyin səthi ayna kimi parlayana qədər sürtülüb təmizlənir. Bu sahədə adi
gözə çarpacaq ləkə və ya cizgi də olmamalılır.
Kurəciyin diametri çox dəqiq yoxlanılır. Dərinlik nasoslarında ŞX15
markalı poladdan hazırlanmış kürəciklər də işlədilir. Kürəcik termik üsulla
bərkləşdirilir və sərtliyi Rokvelə görə 55—62-yə qədər çatdırılır.
K 18 markalı poladın kimyəvi tərkibində: C=0,9 " 1,0; Mn # 0,5; Si #
0,8, Cr=17,0 " 190%; kükürd və fosforun miqdarı müvafiq olaraq 0,025 və
0,03%-dən artıq olmamalıdır. Dərinlik nasoslarında işlədilən kürəciklərin
əsas ölçüləri və çəkisi 32-ci cədvəldə verilmişdir.

338
 32-ci cədvəl
ürəciyin şərti Şərti diametrdən Kürəciyin ovallığı,
Çəkisi, kq ilə
diametri, düymə ilə fərqi, mikronla mikronla
9⁄16 ±100 2,5 0,012
11⁄16 ±100 2,5 0,022
2⁄8 ±150 2,5 0,045
1 ±150 2,5 0,067
1¼ ±200 3,0 0.132
1½ ±200 3,0 0,227
1¾ ±200 4,0 0,361
2 ±200 4,0 0,539
2 11õ32 ±200 4,0 0,920

Klapan yəhəri. Klapan yəhəri 3X13 və ya XI8 markalı poladdan iki

şəkildə hazırlanır. Yəhərin əsas forması çiyinli halqa şəklindədir (165-ci
şəkil). Yəhərin çiyni klapan ucluğunun kəllə sahəsinə oturur və qəfəsin alt
sahəsi onu möhkəm sıxaraq kiplik əmələ gətirir, bu halda kürəcik yəhərə
oturan zaman maye klapanın yuxarı hissəsindən aşağı hissəsinə keçməyə yol
tapmır. Buna görə də istər yəhərin çiyninin hər iki tərəfi və bunlarla görüşən
digər hissələrin sahəsi çox təmiz yonulmalıdır. Kürəciklə yəhərin bir cift
əmələ gətirməsi üçün yəhərin yuxarıdakı kəlləsində xüsusi yuva açılmışdır
(165-ci a şəkli). Diametri yuvanınkına bərabər olan kürəciklə həmin yuvanı
səliqə ilə sürtür, sonra yəhər tamamilə yeni kürəciklə ciftləşdirilib onların
hermetikliyi (kipliyi) yoxlanılır. İkinci növ yəhər çiyinsizdir (166-cı şəkil).
A - bəndi
D1
A
R
h
H

d0

d1

a
b
165-ci şəkil. Çiyinli yəhər:
a—yəhər; b—yəhərin kürəciklə görüşən sahəsi

339
Kiçik diametrli nasosların klapan qovşağına çiyinli yəhər yerləşdirmək
konstruktiv cəhətdən mümkün deyildir. Buna görə də halqa şəklində
hazırlanmış yəhər işlədilir. Bu yəhər də X18 poladından hazırlanır. Qumun
sürtülüb yeyilmə təsirinə davamlı olması üçün hər iki şəkildə olan yəhər
termik emal üsulu ilə bərkidilib, sərtliyi Rokvelə görə 40-45 dərəcəyə
çatdırılır. Sonra yəhərin bütün xarici səthi pardaxlanır. Yəhərlərin lazımi
ölçüləri və çəkisi 33-cü cədvəldə göstərilmişdir.
N

d0

166-cı şəkil. Çiyinsiz yəhər

33-cü cədvəl
Yəhərin ölçüləri,
mm ilə
Çəkisi, kq ilə
D d1 d0 H h
Kürəciyin
diametri,
düymə ilə
9ó 19,8 - 11 12,5 - 0,019
16
11ó 24,8 - 14 12,5 - 0,022
16
7ó 30,8 26,3 18 20 6 0,040
8
1 35,00 30,0 20 20 6 0,042
1¼ 45,8 40,0 25 20 6 0,144
1½ 57,8 47,0 30 20 6 0,212
1¾ 69,0 58,0 35 22 7 0,390
2 77,0 65,0 40 22 7 0,430

340
 Manjetli nasoslar
Manjetli nasoslar iki növ olur: plunjeri manjetli və silindri manjetli
nasoslar. Plunjeri manjetli nasoslar neft sənayesində 1942-ci ildən baş-
layaraq yayılmışdır. Sonralar bu nasoslar normal sıraya daxil edilmişdir.
Plunjeri manjetli nasoslar da iki
10 konstruksiyada verilmişdir. Silindri
oymaqlı və silindri borudan ibarət
1
11 olan nasoslar.
Silindri oymaqlı olan manjetli
12
nasoslardan ZNQN-2 tipli nasoslar
neft mədənlərində külli miqdarda
2 işlədilmişdir.
3 NQN-2 və NQN-2R na-
sosları manjetli plunjeri olan bir təsirli
3 iki klapanlı, tutuculu (bayonetli),
13 oymaq silindrli, şaquli nasosdur. O,
yuxarıda təsvir edilmiş NQN-2 tipli
nasosdan plunjerinin quruluşu ilə
4 fərqlənir (167-ci şəkil). Bu nasosda
5 plunjer iki qrupdan: manjet
quraşdırılması və onları birləşdirən
qısa borudan ibarətdir. Plunjerin
6
qalan quruluş hissələri, təsvir edilmiş
NQN-2 tipli nasosların plunje-
14
rininkinə oxşayır.
15
7 Yuxarıdakı işlək manjet qrupu
16
17 yuxarı gövdədən, altı ədəd manjetdən,
8 18 baş manjet halqalarından, dayaq
19 qaykası və ötürücüdən ibarətdir.
9
Aşağıdakı mərkəzləşdirici manjet qru-
pu isə aşağı gövdədən, üç manjetdən,
167-ci şəkil. 3 NQN-2 nasosu: iki manjet halqasından, dayaq halqası
və ötürücüdən ibarətdir. Hər iki
1-silindrik mufta; 2-vurucu klapan
qəfəsi; 3-manjetin yuxarı gövdəsi; 4- manjetlər qrupunu birləşdirən kiçik
halqa; 5-qayka; 6-kiçik boru; 7-ötü- boru, NQN-1 və ya NQN-2 tipli
rücü; 8-dayaq qaykası; 9-manjetin nasosların işlənib köhnəlmiş plunjer
aşağı gövdəsi; 10-örtük; 11-aşağı parçalarından uyğun diametrdə
vurucuklapanqovşağı;12-tutucu hazırlanır.
(bayonet); 13-oymaq; 14-tutucu- Qeyd etmək lazımdır ki, bu
nun ucluğu; 15-kürəcik; 16-yəhər; nasosların işləmə qabiliyyəti əsasən
17-konus; 18-konusvarı yəhər;
19-sorucu klapan qəfəsi 341
manjetlərin elastikliyindən və davamlılığından asılıdır. Azərb. ETNÇİ
tərəfindən manjetlər bez və ebonit qatları ilə birlikdə çanaq şəklində
hazırlanırdı (168-ci a şəkli).

Ø122 45°

D 12
60 º

75
d1 R=1
R7 R22

12
R
H

Ø73
h

Ø116
d 2
a b

168-ci şəkil. Manjet:

a-Azərb. ETNÇİ-nin konstruksiyası; b-ÜİETNİ-nun konstruksiyası

Ölkəmizin şərq rayonlarında isə ÜİETNİ tərəfindən neftə davamlı

rezindən hazırlanmış manjetlər işlədilmişdir (168-ci b şəkli). Son illərdə
Qroz. ETNİ tərəfindən yeni manjetli plunjerli nasoslar təklif olunmuşdur. Bu
nasoslar NQN-2R şifri ilə F.Dzerjinski zavodu tərəfindən buraxılır (169-cu
şəkil).
NQN-2R nasoslarının silindr bölməsi NQN-2 nasosununku kimidir.
Bu nasoslarda uzadıcı boru bir qədər qısadır, lakin plunjer bölməsi tamamilə
fərqlidir. Plunjer üzərinə 4 ədəd rezin halqa möhkəm yapışdırılmışdır. Rezin
halqavarı plunjer üzərində açılmış yuvalara yapışdırmaq üçün halqaları
plunjerlə birlikdə bişirirlər (qummirləşdirirlər).
Manjetli nasosların üstünlüyü adi nasoslardan ucuz olmasıdır, ona
görə həmin nasosların dayaz quyularda işlədilməsi daha əlverişli olur.
Silindri boru olan manjetli nasoslardan, neft mədənlərində 4 NQN-2
və NQN-2RB nasosları daha çox işlədilir.
4 NQN-2 nasosu yalnız böyük diametrli (120 mm) buraxılmış və neft
mədənlərində müvəffəqiyyətlə istifadə edilmişdir.
4 NQN-2-120 nasosu. Bu nasos həm məhsuldar, həm də maye
səviyyəsi yüksək olan dayaz (300—400 m-ə qədər) qumsuz quyuların
istismarı üçün düzəldilmişdir (170-ci şəkil).
4 NQ-N2-120 nasosu birtəsirli ikiklapanlı olmaqla dörd və ya səkkiz
manjetli plunjerli şaquli nasosdur. Bu tipli nasos üç əsas bölmədən:

342
silindrdən, yuxarı vurucu klapan, tutucu ilə plunjerdən və konusla sorucu
klapandan yığılır. Soyuq dartma üsulu ilə uzanmış və ya yonulmuş

2
3
4

6
11
7

8 12
9
13

14
10

15

16

1 6 9 -cu ş ə k i l .
NQN-2P tipli nasos: 1 7 0 -ci ş ə k i l .
1— keçirici nasos ; 2—klapan qəfəsi; 4NQN-2-120 nasosu:
3—yuxarı çuqun oymaq ; 4— çuqun oymaq; 1— silindr ; 2—vurucu klapan qəfəsi; 3—
5-köynək; 6—qummirləşmiş plunjer; 7— gürəcik ; 4— yəhər; 5-ötürücü; 6—silindr; 7—
klapan gövdəsi; 8— klapan stakanı; 9— gövdə; 8— manjet; 9—halqa; 10— tutucu ; 11—
gürəcik; 10— tutucu pistonqolunun tutucunun ucluğu; 12— sorucu klapan qəfəsi;
barmacığı ; 11—civi; 12— klapan yəhəri; 13— gürəcik ;14— yəhər; 15—konus;16 —
13— tutucunun gövdəsi ;14—tutucu örtüyü; konusvarı yəhər
15—uzadıcı boru;16 — tutucunun
pistonqolunun çubuğu; 17— konusvarı
yəhər; 18—sorucuklapan qəfəsi; 19—xən
usvarı uc
343
 (işlənilmiş) borudan düzəldilən silindrin hər iki ucunda 5¾″ konuslu
yivi açılmışdır. Silindrin bir ucu nasosun muftasına, o biri ucu isə konusvarı
yəhərə bağlanmışdır. Konusvarı yəhərə sorucu klapanın yuxarıda təsvir
edilmiş qovşağı qoyulur.
Plunjer bölməsi vurucu klapan qovşağından, NQN-2 nasoslardakının
eyni olan tutucudan (plunjerdən), gövdə isə dörd manjet, üç halqa və sıxıcı
qaykadan ibarətdir. Plunjer gövdəsinin yuxarı ucu keçirici vasitəsilə vurucu
klapan qovşağına, aşağı ucu isə tutucuya bağlanır. Bu quruluşlu nasoslarda
aşağı vurucu klapan olmur və plunjer qısa olduğundan, NQN-2 və 3NQN-2
tipli nasoslarda aşağı vurucu klapanın olmaması nəticəsində əmələ gələn
zərərli həcmin artma qorxusu bu nasoslarda yoxdur.
4 NQN-2-120 nasosunun texniki xarakteristikası:
Gediş yolu—1500, 1800 və 3000 mm;
Ehtiyat gediş yolu - 600 m;
İşlək təzyiq-40 kQ/m2;
Plunjerin uzunluğu-970 mm;
Silindrin uzunluğu-3800, 4100, 5300 mm;
Qaldırıcı boruların diametri—53/4";
Divarının qalınlığı ən çoxu-10 mm:
Ştanqlar—1".
NQN-2-RB nasosu, oymaqsız, birtəsirli qummirləşdirilmiş plunjerli,
bir vurucu və bir sorucu klapanı olan boru silindri şaquli nasosdur (171 -ci
şəkil).
Bu nasosda, sorucu klapanın qovşağını çıxartmaq və yaxud yerinə
oturtmaq üçün NQN-2 tipli nasosdakı kimi tutucu alətdən istifadə edilmişdir.
Ümumiyyətlə, sərbəst halda olan qazın və qumun miqdarı az olduqda,
mayedə parafin və duz çöküntüləri olmadıqda plunjerli qummirləşdirilmiş
nasoslar işlədilir.
Hər bir NQN-2-RB tipli dərinlik nasosu iki əsas bölmədən ibarətdir.
Nasosun silindri, daxili səthi hamar olan (əlavə olaraq işlənməsi lazım
gəlməyən) tikişsiz polad borudan hazırlanır.
Yuxarıda göstərildiyi kimi, bu nasosların da qummirləşdirilmiş
plunjerinin gövdəsi üzərinə, xüsusi qanovlarda dörd ədəd möhkəm vulkanizə
edilmiş rezin halqalar yerləşdirilmişdir. Yuxarı halqa qarşısında dörd ədəd
deşik vardır ki, bu da halqanın maye təzyiqi altında öz-özünə kipləşməsinə
imkan yaradır. 120 mm-lik nasosun qummirləşdirilmiş plunjerinin isə üç
ədəd rezin halqası vardır ki, bunlardan biri (yuxarıdakı) öz-özünə kipləşir.
Bu nasoslar 28, 32, 38, 43, 55, 68, 82, 93 və 120 mm ölçüdə və gediş yolu
600, 900, 1800, 2Ö0, 2400, 3000 və 3300 mm üçün layihə olunmuşdur.
Nasosun başqa ölçüləri NQN-2 nasoslarında olduğu kimidir.

344
 5
6

7 2
8 1

17

15
16

9
11

19

12
4

16
10
13

14
20

171-ci şəkil. NQN-2-RB nasosu:

1—silindr muftası; 2-araqat; 3-silindr; 4—qummirləşmiş plunjer; 5—klapan
gövdəsi; 6— klapan stəkanı; 7— gürəcik; 8— klapan; 9— tutucu pistonqolunun
barmacığı; 10— gürəcik; 11—civi; 12— sorucu klapan qəfəsi; 13—klapan
yəhəri; 14- konusvarı ucluq; 15— klapan qəfəsi; 16—kipləşdirici halqa; 17—
tutucunun gövdəsi; 18- tutucunun örtüyü; 19—tutucu pistonqolunun çubuğu;
20-gövlərin yəhəri

345
 Qondarma (ştanq) nasosları

NQV-1 (NQN-3) nasosu plunjerli, birtəsirli, qondarma, dayağı (qıfılı)

yuxarı hissədə, bir, yaxud iki vurucu və sorucu klapanı olan, silindri polad
oymaqlardan yığılmış şaquli nasosdur (172-ci şəkil).
NQV-1 qondarma nasosları normal sıra nasosları arasında ən əsaslı
olduğundan onun bölmələri haqqında ətraflı məlumat verməliyik.
Nasos üç əsas bölmədən ibarətdir:
I bölmə. Silindr qovşağı, dayaq qovşağı və sorucu klapan
qovşağından ibarətdir (173-cü şəkil).
Nasosun silindri, içərisinə oymaqlar yığılmış və uclarına isə mufta
bağlanmış örtükdən ibarətdir. Örtük (2) ÇMTU-2380-56 texniki şərtləri üzrə,
tikişsiz polad borudan hazırlanmışdır. Örtüyün daxilində adətən 9-dan 22-yə
qədər oymaq yerləşdirilmişdir. Bu oymaqların uzunluğu 300 mm-dir.
Silindrə yerləşdirilmiş oymaqların sayı plunjerin gediş yolundan, ehtiyat
gediş yolundan, uzunluğundan və onunla əlaqədar olan hissə və qovşaqların
uzunluğundan asılı olaraq təyin edilir. Qondarma nasosların silindri yalnız
polad oymaqlardan yığılır. Belə oymaqlar ÇMTU-2379-56 texniki şərtləri
üzrə əsasən legirlənmiş xrom-alüminiumlu polad borulardan hazırlanır.
Oymaqların daxili səthinin yeyilməsinin qarşısını almaq məqsədilə bu səth
azotlandırılır (45 markalı poladdan hazırlanmış oymaqlar isə yüksək
gərginlikli cərəyanla (JGC) termiki emal edilir).
Nasosun normal işləməsi üçün oymaqların daxili səthi və üz hissələri
(kiplik yaratmaq məqsədilə) dəqiq surətdə işlənir. Örtük içərisində yığılmış
və uclardan keçirici muftalar vasitəsilə sıxılmış oymaqların daxili səthi
silindrik səth olmalıdır. Silindrin yuxarı ucuna (silindrin keçiricisinə) dayaq
bölməsi bərkidilmişdir ki, bu da içərisində quma qarşı əksklapanı olan
konusvarı gövdədən, onun yuxarı ucuna bağlanmış pistonqolunun
yönəldicisindən gövdəyə aşağıdan geydirilmiş qıfıl dayaq nippeli ilə sıxılmış
konusdan ibarətdir. Dayaq nippelin yuvasına söykənəcək qoyulmuşdur.
Nasos quyuda işlədilərkən yönəldici pistonqolunun hərəkətini konsentrik
saxlayır və beləliklə də onu yeyilmədən qoruyur. Eyni zamanda konusun
gövdəsində quma qarşı qoyulmuş əksklapanın qalxmasını da məhdudlaşdırır
və bundan əlavə yönəldicinin yuxarı ucunda olan xüsusi yiv, quyuda
pistonqolu qırıldıqda nasosun quyudan asanlıqla tutulub çıxarılmasına imkan
yaradır. Mayenin keçməsi üçün gövdənin (1) yan divarında üç xüsusi
pəncərə açılmışdır. Konus gövdəsinin daxilində quma qarşı klapan üçün
xüsusi konusvarı yuva açılmışdır. Konusun gövdəsinin orta hissəsində
(xaricdən) diametri konusun diametri qədər olan bir çiyin vardır. Həmin
çiyinə konus söykənir. Çiyinin xarici səthi isə nasos qaldırılıb endirilən
zaman konusu zərbələrdən qoruyur. Əksklapan, nasos borularındakı
mayedən silindr daxilinə, plunjerlə silindr arasındakı boşluğa və vurucu

346
 20

22
1

23 2

28
24 3

3
4
4 5
5 1
6
6

25 7
8
12

11

9 7

2
26

10
27
28 13
29 173-cu şəkil. Silindr bölməsi:
14 1—dayaq nippel; 2-örtük; 3- stəkan; 4— klapan
gövdəsi; 5— gürəcik; 6— klapan yəhəri; 7— konusvarı
ucluq
15

172-ci şəkil. NQN-3-NQV-1 nasosu:

1—pistonqolunun keçiricisi; 2-pistonqolunun keçiricisinin
17 əksqaykası; 3-pistonqolunun yönəldicisi; 4—konusun
gövdəsi; 5—keçirici mufta; 6—qum əleyhinə klapan; 7—
19
konus; 8—dayaq halqası; 9—yaylı lövbər; 10—dayaq
30 nippel; 11—pistonqolu; 12—dayaq muftası; 13—dayaq;
14-silindrin keçiricisi; 15—dayaq köynəyi; 16—silindrin
18 köynəyi; 17—əksqayka; 18-plunjerin qəfəsi; 19—oymaq;
16 20-qumsıyıranlı plunjer; 21-yönəldici mufta; 22—klapan
21 gövdəsi; 23— klapan stəkanı; 24-klapan yəhəri; 25—
plunjerin ucluğu; 26- klapan gövdəsi; 27—stəkan; 28—
kürəcik; 29—klapan yəhəri; 30—konusvarı ucluq
347
 klapan qovşağına qumun çökməsinin qarşısını almaq üçündur. Konus,
nasosun qıfıl dayağına oturdulmaqla, kiplik əmələ gətirir və bununla da na-
sos borularının daxilindəki maye ilə quyu dibindəki mayenin əlaqəsi kəsilir.
Yeyilməyə yüksək dərəcədə davamlı olması və paslanmaması üçün konus
paslanmayan xromlu poladdan hazırlanır və termiki emal edilir. Silindrin
aşağı keçiricisinə sorucu klapanın (bir və ya iki) qovşağı bağlanır. İkinci
aşağı klapan qovşağı, prinsip etibarilə, yuxarı bölmədən heç fərqlənmir.
Burada olan azacıq fərq aşağı klapanın gövdəsində klapan yəhəri üçün
açılmış yuvadan ibarətdir. Aşağı sorucu klapanın ucuna konusvarı ucluq
bərkidilmişdir. Sorucu klapan qovşaqları klapan gövdəsi (4), stəkan (5),
kürəcik (5), klapan yəhəri (6) və konusvarı ucluqdan (7) ibarətdir (173-cü
şəkil).
Gövdənin daxilində kürəciyə istiqamət vermək və onun hərəkətini
məhdudlaşdırmaq üçün kiçik stəkan qoyulur. Stəkan 40X markalı poladdan
hazırlanır. Davamlılığını artırmaq üçün onu termiki üsulla emal edirlər.
Mayenin keçməsi üçün bu kiçik stəkanın divarında 120 dərəcə bucaq
altında yerləşən üç deşik (pəncərə) açılmışdır. Bu deşiklər stəkanın
boşluğunu onun altındakı və üstündəki arakəsmə ilə birləşdirir.
Kurəciyin yəhərə öz vaxtında oturmasını təmin etmək üçün kiçik
stəkanla kürəcik arasındakı boşluq (diametr üzrə), istismar şəraitinə görə yol
verilə bilən minimal ölçüdə götürülmüşdür (1-1.5 mm).
Gövdəyə stəkan və şaybadan sonra yəhər qoyulur. Bu zaman yəhər
qurşağının ucu gövdənin ucuna söykənir və ucluq onu gövdəyə möhkəm
sıxır ki, bununla da kiplik əmələ gəlir.
Böyük ölçülü nasosların klapan yəhərlərinin çiyni vardır. Kiçik
diametrli nasosların yəhərləri hamardır. Yəhərin kənarlarında faska vardır.
Bu faskalardan biri kürəciyə sürtünür. Kürəciyin yəhərə sürtünməsilə
mayenin silindrdən quyuya tökülməsinin qarşısını alan kiplik yaranır.
Kürəciyin yəhərə sürtünməsi nəticəsində kiçik qurşaqların ucu ilə gövdənin
ucu arasındakı kipliyin dəqiqliyi, adətən nasosun hesablanmış təzyiqdə
hidravlik basma üsulu ilə yoxlanılır. Klapanın gövdəsi 35 və ya 40 markalı
poladdan hazırlanır. Mayenin keçməsini asanlaşdırmaq üçün gövdənin daxili
genişləndirilmişdir, gövdənin uclarında ikinci dəqiqlik sinfi üzrə açılmış eyni
diametrli xarici və ya daxili metrik yivlər vardır. Tez-tez açıb-bağlamaq
lazım gəldiyinə görə birləşdiriləcək detallar əvvəlcə isti qalaya salınır, sonra
da yiv vasitəsilə birləşdirilir. Hər bir gövdədə açar yeri vardır.
Böyük diametrli nasoslarda klapanın ağırlığını azaltmaq məqsədilə,
gövdənin yuxarı ucu daxildən yonulmuşdur.
II bölmə. NQN-1 və NQN-2 tipli nasoslar kimi NQV-1 tipli dərinlik
nasosları da mayenin xarakteri, qumun miqdarı qaz və başqa amillərdən asılı
olaraq sifarişçinin arzusuna görə, konstruksiya cəhətcə bir neçə növ plunjerlə
(Q, K, V, N və P tipli) təchiz olunur. Məsələn, „Qumsıyıranın" plunjer

348
 1

174-cü şəkil. Plunjer yığımı:

1-keçirici;2,4-əksgayka;3-
istonqolu; 5-qəfəs; 6-plunjer
175-ci şəkil. Vurucu və
sorucu klapan qovşağı

349
 bölməsində (174-cü şəkil) plunjerin (6) yuxarı ucuna qəfəs (5),
pistonqolu (3) və keçirici (1) bərkidilmişdir.
İş zamanı pistonqolunun, plunjer qəfəsindən və pistonqolu
keçiricisindən açılmasının qarşısını almaq məqsədilə əksqaykalar (4 və 2) ilə
sıxılmışdır. Plunjerin aşağı ucuna bir və ya iki ədəd vurucu klapan qovşağı
bərkidilmişdir. Plunjerlərin təsviri, onların materialı, hazırlanması və termiki
emalı haqqında NQN-1 və NQN-2 tipli nasosdan bəhs edərkən mükəmməl
surətdə izahat verilmişdir.
Əksqaykanın (2) aşağı hissəsində iki ədəd çıxıntı (diş) vardır ki, bunlar
da pistonqolunun yönəldici nippelində olan uyğun pazlara sərbəst daxil olur.
Plunjerin aşağı ucuna bərkidilmiş vurucu klapan qovşağı
konstruksiyası sorucu klapan qovşaqlarının konstruksiyasından az fərqlidir.
Bu fərq hissələrin ölçüləri və klapan yəhərinin quruluşundan ibarətdir. Kiçik
diametrli NQV-1 tipli (28 və 32) nasosların vurucu klapanlarının
konstruksiyası (175-ci şəkildə) göstərilir. Bu qovşaqda silindrik klapan
yəhərinin oturduğu konusvarı ucluq əvəzinə, yuxarı ucunda klapan jəhəri
üçün yuvası olmayan başqa quruluşlu ucluq bərkidilmişdir.
Altı ölçudə (28, 32, 38, 43, 55 və 68) hazırlanan NQV-1 tipli
nasoslarda yeddi ölçüdə[9/16”(14mm), 11/16”(17,5mm), 7/8”(22mm),
1”(25mm), 1’/4”(32mm), 1’/2”(38mm) və 2”(51 mm)
klapan qovşağı işlədilir. Bu klapanlar bir nasosda vurucu klapan kimi
istifadə edildiyi halda, başqa bir nasosda sorucu klapan kimi istifadə edilir.
34-cü cədvəldə NQV-1 nasoslarında işlədilən vurucu və sorucu klapan
kurəciklərinin diametrləri verilmişdir.
34-cü cədvəl

Şərti diametri

Klapan qovşağının adı 2 3 3 4 5

68
8 2 8 3 6

Kürəcikləri olan nasoslarda

ölçüsü, düymə ilə
9 13 7
/ / 1 1
Vurucu klapan qovşağı 1 1 1
16 /16 8 /4 /2

1
Sorucu klapan qovşağı 1 1 1/4 1 2
/2

350
 a

176-cı a,b şəkli. Mühəndis Kostiçenkonun klapan qovşaqları:

a -konusvarı uçluqlu klapan qovşağı;
b- nippelin klapan qovşağ

351
 Son illərdə mühəndis Kostıçenko tərəfindən təklif olunmuş klapan
qovşaqları yayılmaqdadır (176-cı a, b şəkilləri).
III bölmə. Bu bölmə (177-ci şəkil) qıfıl dayağı qovşağından dayaq
köynəyindən (2) və yönəldici muftadan (3) ibarətdir. Qıfıl dayağı qovşağı,
keçirici (6), dayaq muftası (1), dayaq halqası (5) və yaylı lövbərdən (4)
ibarətdir. Dayaq halqasını yeyilməyə davamlı olması və paslanmadan
qorunması məqsədi ilə termiki emal edilmiş paslanmayan legirlənmiş
poladdan hazırlayırlar.
Dayaq halqasının uclarında (daxili) konusun oturdulması üçün faska
vardır.
Mayenin nasos borularından quyuya axmaması məqsədilə, yəni tam
kiplik yaratmaq üçün, dayaq halqasının üz səthləri, dayaq muftasının
çıxıntısının səthi və yaylı lövbərin çıxıntıları olduqca dəqiq surətdə
hazırlanmalıdır.
Qıfıl dayağının bölməsini nasos borularının ucuna keçirici vasitəsilə
bərkidirlər. Yönəldici mufta, nasosu iş zamanı hədsiz yırğalanmadan
saxlayır və eyni zamanda o, qoruyucu avadanlığın (lövbər, süzgəc və i. a.)
birləşdirilməsinə xidmət edir.
NQV-1 qondarma nasosunun iş prinsipi belədir: qıfıl dayağı
bölməsi (III) nasos borularına bağlanaraq quyunun lazımi dərinliyinə
buraxılır, sonra zavodda silindr (I bölmə) içərisinə daxil edilmiş plunjer
bölməsi (II yığım) ilə birlikdə keçirici vasitəsilə ştanqlara bağlanaraq nasos
boruları içərisi ilə endirilir və konus ehmallıca dayaq bölməsinə (III
bölməyə) daxil edilib, öz dayaq yəhərinə oturdulur. Nəticədə yaylı lövbərin
pərləri dayaq nippelinin çıxıntısına söykənərək nasosu tərpənməz saxlayır.
Bu zaman keçirici öz əks qaykası ilə birlikdə pistonqolu yönəldicisinin
üzərinə oturmuş olur. Nasos zavodda elə yığılır və tənzim edilir ki,
əksqayka yönəldicinin üzərinə oturarkən plunjerə bağlanmış vurucu
klapanın ucluğu ilə sorucu klapan arasında müəyyən bir məsafə qalır. Bu da
plunjerin ehtiyat yolu hesabına olur. Digər tərəfdən nasosun normal işi
zamanı plunjerin qəfəsi heç bir halda dayaq nippelinin ucuna sıxılmış
söykənəcəyə toxunmamalıdır. Plunjer yuxarı hərəkət edərkən sorulmuş maye
sorucu klapanlardan keçərək silindrin içərisinə dolur. Plunjerin aşağı
hərəkəti zamanı sorucu klapanın kürəcikləri öz yəhərlərinə oturur, maye
vurucu klapanlardan keçərək, plunjerin içərisinə dolur və oradan da qəfəsin
pəncərələrindən axıb silindrin yuxarı hissəsinə dolur, sonra həmin maye
söykənəcəyin kanallarından keçib dayaq nippelinin içərisi ilə axaraq qum
əleyhinə klapanı qaldırır və gövdənin pəncərələrindən keçərək nasos
borularına dolur. Plunjerin yuxarı hərəkəti zamanı isə vurucu klapanlar

352
 3
2

4
1
5
6

177-cı şəkil. Nasosun dayaq bölməsi:

1-dayaq muftası;
2- göynək; 3-yönəldici;4- lövbər;
5-dayaq halqası;6-keçirici

353
bağlanır, sorucu klapanlar isə açılır və quyudan silindrə yeni maye payı
dolur və proses bu qayda ilə təkrar olur.
Hər hansı dərinlik nasosunun işini diqqətlə nəzərdən keçirsək görərik
ki, plunjer yuxarı hərəkət edərkən üzərində yığılmış bütün maye sütununu
nasos boruları içərisi ilə qaldırır; aşağı hərəkət edərkən sadəcə olaraq silindrə
dolmuş maye içərisinə dalır. Deməli nasos əsas etibarilə plunjerin yuxarı
gedişində maye vurur. Plunjerin aşağıya hərəkəti isə əsasən boş-boşuna
gedişdir. Bu səbəbdən dərinlik nasosları birtəsirli nasoslardır. Nasos
borularına dolmuş mayenin quyudibinə axmaması üçün konusla onun yəhəri
bir cift kimi kiplik əmələ gətirir. Plunjerin hərəkəti zamanı nasos o yan bu
yana çox yellənərsə, konusla yəhəp arasındakı kiplik pozula bilər. Bunun
qarşısını almaq üçün III bölməsinin ucuna yönəldici mufta bağlanmışdır.
Həmin muftanın iç sahəsində dörd yönəldici çıxıntı vardır. Nasosun silindr
köynəyi ilə yönəldici muftanın çıxıntıları arasındakı boşluq olduqca
kiçikdir.
Nasosu qaldırmaq lazım gələrsə, plunjer öz adi gediş yolundan bir
qədər artıq yuxarı çəkilməlidir. Bu zaman plunjer qəfəsinin əks qaykası
söykənəcəyə toxunur və ştanqlara lazımi güc verdikdə dayaq nippeli
konusvarı çiyini vasitəsilə lövbərin pərlərini aralayaraq yuxarı qalxır. Elə bu
zaman o konusu da yəhərindən ayırır. Nəticədə nasos borularındakı maye
axıb yəhərdən keçir və quyuya tökülür. Sonra nasos ştanqlarla birlikdə yer
üzərinə qaldırılır. Deyilənlərdən aydın olur ki, NQV-1 nasosları quyuya
yalnız nasos ştanqları vasitəsilə həm endirilir, həm də qaldırılır. Məhz buna
görə də bu nasoslara ştanqlı (qondarma) nasoslar deyirlər.
NQV-1 tipli nasosların əsas texniki xarakteristikası 35-ci cədvəldə
verilmişdir.
Örtük. Örtük NQV-1 qondarma nasosunun ən məsul hissələrindən
biridir. Örtüyün ölçüləri bir çox parametrlərlə məhdudlaşmışdır. Məsələn,
örtüyün xarici diametri dayaq halqasının iç diametrindən az olmalıdır.
Oymaqların örtüyün içərisinə asanlıqla yığılması üçün örtüyün daxili
diametri oymaqların xarici diametrindən böyük olmalıdır. Örtüyün ucunda
açılmış daxili yivlərdən sonra qalmış divar qalınlığının gərginliyi yol verilən
həddən çox olmamalıdır. Bu tələbatı ödəmək üçün örtük boruları iki
texnoloji variantda hazırlana bilər: 1) sərbəst ölçülərə malik borunu xaricdən
və daxildən yonmaqla; 2) borunu metallurgiya zavodunda dəqiq soyuq
dartma və kalibrləmə üsulu ilə hazırlamaqla. Əlbəttə, birinci üsulla örtük
daha keyfiyyətli hazırlana bilər. Lakin bunun üçün metal emalı sənayesində
xüsusi, çox mürəkkəb dəzgahlar tələb olunur. Hələlik belə dəzgahlar
olmadığından ikinci variant qəbul edilmişdir. Bu boruların texniki
xarakteristikası 36-cı cədvəldə verilmişdir.

354
 Örtük borularının texniki xarakteristikası

36-cı cədvəl

Borunun ölçüləri, mm ilə

Nasosun şərti Borunu

diametri Daxili n hər bir
Xarici Divarını
diametri metrinin
diametri n qalınlığı
(təxminən) çəkisi, kq
ilə
3.25+0.3-
28 və 32 46±0.2 39.5 3.4
0.2
3.25+0.3-
38 və 43 57±0.2 50.5 4.3
0.2
70 + 3.25+0.3-
55 63.5 5.4
0.3-0.2 0.2
91+0.4- 4.25+0.4-
68 82.5 9.1
0.3 0.3

Konus və dayaq halqası. Konus və dayaq halqasının hermetik bir cift

əmələ gətirməsini yuxarıda demişdik (178-ci şəkil). Hər iki hissə 3X13
markalı poladdan hazırlanır və termik emal vasitəsilə sərtliyi Rokvellə
konusda 42—48-ə; dayaq halqasında isə 32—38-ə çatdırılır. Bu ciftin biri,
yəni halqa quyuda qalır, o biri (yəni konus) nasosla birlikdə qaldırıldığından
hər hansı başqa bir konusla təmas etməli olur. Yeni buraxılmış konusla
köhnə halqa arasında kiplik əzilmə nəticəsində yaranır. Elə bu məqsədlə də
konusun sərtliyi halqadan 10 bölgü artıq götürülür. Hər iki hissə termik
emaldan sonra pardaxlanır. İstər konusun, istərsə də halqanın kəllə sahələri
bir-birinə hökmən paralel olmalıdır. Bu hissələrin xarici və daxili silindrik
sahələrinin oxları bir-birinin üzərinə düşməlidir. Bu ciftin əsas ölçüləri 37-ci
cədvəldə verilmişdir.

355
 37-ci cədvəl
Yəhərin ölçüsü, mm ilə Konusların ölçüləri, mm ilə
NQV-1 nasosunun
şərti diametri mm

Bucaq φ ± 10
Çəkisi, kq ilə
H (+0,2)

L (-0.2)
H (C4)
d1 (A3)

d2 (C4)
H (C4)

D (C4)

h1 (A5)
D (X4)

D (A3)
ilə

28 və 32 69 46.5 19 72.5 0.2 30 48.2. 39 45 35 19.5 65.83

38 və 43 82 57.5 20 90.1 0.4 30 59.2 48 56 45 26.5 79.36
56 97 70.5 26 109.3 0.7 30 72.2 56 69 45 22.5 107.67
70 122 92.0 28 102.5 1.1 40 95.0 70 91 45 225 102.50

Yaylı lövbər. Hər hansı dərinlik nasosunda plunjerin silindr daxilində

hərəkət etməsi üçün müəyyən qüvvə sərf etmək lazım gəlir. Bəzən bu qüvvə

D
D
0 d
dx 45
H

o
1 45
h1

o
H
2 45
d1
d2
L

178-cı şəkil. Konus və dayaq halqası

300 kq-a çatır. Əlbəttə, belə halda quyuya yeni buraxılmış nasosu, oturduğu
dayaqda sıxıb saxlamaq lazımdır. Bu vəzifəni pərləri ilə nippelin çiyninə
söykənmiş yaylı lövbər icra edir. Yaylı lövbər altıpərli konusvarı yonulmuş
və termik emal nəticəsində sərtliyi Rokvellə 40—45-ə çatdırılmış 40X

356
 markalı xromlu poladdan yonularaq hazırlanır (179-cu şəkil). Laylı lövbərin
əsas ölçüləri və çəkisi 38-ci cədvəldə erilmişdir.
Yaylı lövbərin ən əsas ölçüsu L və l1-dir. Əgər bu ölçü cədvəldə
göstəriləndən 5 mm çox olarsa, lövbər nippelin çiyninə oturmaz, əksinə, əgər
az olarsa, pərlər çiyinə çatmaz və lövbər də heç bir qüvvə yaratmaz.

38-ci cədvəl
Laylı lövbərin əsas ölçüləri və çəkisi

Nasosun şərti diametri,

Çəki, kq
d2 ± 0.6
d1 (A5)

d3 (X4)
D (X4)

l1 (A4)
mm ilə

ilə
L

φ
28 və 32 68 161 50 62 35 138 30 30` 0.9
38 və 43 82 168 60 70 44 143 30 30` 1.2
56 97 197 72 82 52 168 30 30` 3.1
70 120 181 92 102 82 136.5 20 1.6

Lövbərin iş zamanı pərlərinin qırılmaması üçün onları əvvəlcədən üç

dəfə aralamaqla sınaqdan keçirirlər. Nasos quyuda bir qədər işlədikdən sonra
nasos borularına dolmuş maye sütununun təzyiqi lövbərin saxlayıcı
qüvvəsini tamamilə əvəz edir və lövbərə ehtiyac qalmır. Buna görə də son
L
5

A 4
o

d3
60

o
d2

90 20

B
d1
D

o
60
o

L1
V
L

179-cu şəkil. Lövbər

357
zamanlar Bakı neft mədənlərində lövbərsiz dayaqlar tətbiq olunmağa
başlanmışdır. AETNÇİ-nin laboratoriya tədqiqatları göstərmişdir ki,
ştanqların ağırlığı ilə öz yuvasina (dayağa) sıxılmış konusu dartıb çıxarmağa
lazım olan qüvvə heç də 300 kq-dan az deyildir. Bundan əlavə hər hansı
qondarma nasosu işə buraxmazdan əvvəl onun dayağının kipliyini yoxlamaq
məqsədilə nasos boruları quyunun ağzına kimi maye ilə doldurulur ki, bu da
yaylı lövbərə olan ehtiyacı artıqlaması ilə ödəyir.
NQV-1D. Qondarma nasoslarda plunjerin gediş yolunun 4,5 m-ə
qədər olduğunu 35-ci cədvəldən gördük. Nasosun səmərəli işləməsi
məqsədilə aparılmış bir çox tədqiqatlara əsasən gediş yolunun 6 m-ə
çatdırılması məsləhət görülmüş və bir neçə mancanaq dəzgahı da
düzəldilmişdir. Belə bir quruluşda işləmək üçün təcrubi olaraq bir neçə
NQV-1D şifrli 38 mm-lik qondarma nasosu hazırlanmışdır. Bu nasosun
silindrini NQV-1 38 mm-lik nasosun bir-birinə xüsusi nippel vasitəsilə
birləşdirilmiş iki silindr təşkil edir. Qalan bütün hissələri NQV-1 nasosunun
eynidir.
NQV-1R. Bu qondarma nasos NQV-1 nasosundan yalnız plunjerinin
konstruksiyası ilə fərqlənir. Bu nasosda adi plunjer əvəzinə üzərinə rezin
halqalar yapışdırılmış qummirə edilmiş plunjer vardır.
NQV-1 RB tipli nasoslar şaquli, ştanqlı (qondarma), oymaqsız,
birtəsirli, qıfıl dayağı nasosun yuxarı hissəsində olan, aşağı vurucu klapanlı
qummirə edilmiş plunjerlidir. Bu nasoslar, qum və qazın miqdarı az olan,
çıxarılan mayedə parafin və duz çöküntüləri olmayan (boru divarlarına
çökən) quyularda tətbiq edilir. Hər bir NQV-1 RB tipli nasos 3 əsas
bölmədən: silindr, plunjer və qıfıl dayaqdan ibarətdir. Nasosun silindrinin
bölməsi NQV-1 tipli nasosun silindrinin bölməsindən fərqli olaraq, örtük,
oymaq yığımı əvəzinə daxili səthi hamar olan (əlavə işlənməsi lazım
olmayan) tikişsiz polad borudan hazırlanır. 28 və 32 mm-lik nasoslarda
qoşalaşdırılmış sorucu klapan, qalan ölçülü bu tip nasoslarda isə bir sorucu
klapan vardır.
Qıfıl dayağın bölməsi NQV-1 tipli nasosların qıfıl dayağı
bölməsindən, qondarma nasosların qummirə edilmiş plunjerləri, boru
nasoslarının qummirə edilmiş plunjerlərindən heç fərqlənmir.
NQV-2 (NQN-4) tipli qondarma nasoslar. NQN-4 tipli ştanqlı nasos
(180-ci şəkil) şaquli qondarma plunjerli, birtəsirli, aşağısında qıfıl dayağı
olan nasosdan ibarətdir. Bu nasos, NQV-1 tipli nasosdan, qıfıl dayağın
yerləşdirilməsi ilə fərqlənir.
Bu məqsədlə sorucu klapanın gövdəsinə bir tərəfdən konus (4) üçün
gövdə dayağı, digər tərəfdən isə nasosdakı sorucu klapan bölməsinin ucluq
vəzifəsini görən xüsusi nippel (3) bağlanır. Nippelin aşağısında qıfıl (5)
dayağın nippeli vardır.

358
 180-cı şəkil.NQV-2(NQN-4) tipli qondarma nasosu:
1-halqa;
2- dayaq nippel; 3-xüsusi nippel ;4- konus;5- dayaq nippel
359
 NQV-1 və NQV-2 nasos hissələrini bir-biri ilə əvəz etmək prinsipini
saxlamaq məqsədi ilə, NQN-2 nasosunun yuxarı hissəsində olan qıfılın (2)
iki dayaq nippeli saxlanmış, konusun əvəzinə isə sadəcə halqa (1)
geydirilmişdir.
Qıfılın aşağı nippelini (5) yuxarı nippeldən (2) fərqləndirən əsas cəhət
onda, sadə süzgəc bağlamaq üçün daxili yivin olmasıdır.
Dayağı aşağıda olan qondarma nasosların, NQV-1 tipli nasoslara
nisbətən bir sıra əsas üstünlükləri var:
1) qabarit diametri kiçikdir, bu da nasosun, nasos-kompressor
borularından keçə bilməsini təmin etmək üçün çox vacibdir;
2) örtük borusu hazırlanarkən diametrinin müsaidəsini
genişləndirməyə imkan verir;
3) nasos borularında silindrin və başqa qovşaqların kipliyinə, maye
sütununun hidrostatik təzyiq təsiri azalır ki, bu da ən əsas üstünlük kimi
qiymətləndirilməlidir.

§ 3. DƏRİNLİK NASOSLARININ İSTİSMAR QAYDALARI

A. Nasosların nəql edilməsi və saxlanması

1. Nasosların açıq halda (yeşiksiz) nəqli zamanı, mütləq aşağıdakı

qaydalara riayət edilməlidir:
a) dərinlik nasosları avtomobilə nəql edilərkən mütləq taxtadan
hazırlanmış altlıq üzərinə qoyulmalıdır;
b) nasoslar avtomobilə yüklənərkən onların üst-üstə yığılmasına və
uclarının asılı halda qalmasına (1 m-dən artıq) yol verilməməlidir;
c) nasoslar avtomobilə yüklənib-boşaldılarkən titrəyişlərə və zərbələrə
yol verilməməlidir, çünki bunun nəticəsində oymaqlar öz yerini dəyişə bilər;
ç) nasoslar zədədən və çirkdən mühafizə edilməlidir.
2. Təzə quyudan çıxmış və təmir olunmuş nasoslar, onlara üç nöqtədə
dayaq verilmək şərti ilə örtülü tikililərdə saxlanmalıdır.
3. Nasos quyudan qaldırıldıqdan sonra quyunun yanında
qalmamalıdır.
Qummirlənmiş ehtiyat plunjerlər və işdə olmuş, lakin kipləşdirici
halqası yeyilməmiş plunjerlər, texniki rezin məmulatların saxlanılması
qaydalarına uyğun surətdə saxlanmalıdır.
Qummirlənmiş plunjerləri günəş şüalarından, atmosfer
çöküntülərindən və istilik cihazlarından qorumaq lazımdır (optimal saxlanma
temperaturu 20°C olmalıdır).
Qummirlənmiş plunjerlər altı aydan artıq saxlanmamalıdır (bu
müddətdən sonra rezin öz xassəsini itirir).

360
 B. Təzə alınmış nasosların mədəndə yoxlanması

Mədənə gətirilən hər bir dərinlik nasosunun pasportu olmalı, bu

pasportda silindrin yığılmasının keyfiyyətini göstərən kartoqram
yapışdırılmalıdır. Bu kartoqramda plunjerin silindr daxilində yerdəyişməsi
üçün tələb olunan qüvvənin ölçüsü göstərilir.
Mədənə təzə gətirilmiş bütün nasoslar aşağıda göstərilmiş qaydalar
üzrə diqqətlə yoxlanmalıdır. Mədən işçilərinin təzə nasosları sökməsinə və
təmir etməsinə icazə verilmir.
Mədəndə təzə boru nasosları xarici görünüşünə (silindr keçiricisinin
konus yəhərinin yivli birləşmələri, örtüyün vəziyyəti və uzadıcı qısaborunun
vəziyyəti) görə yoxlanılır.
Yivlərdə qırılma, uzadıcı qısa boruda əyrilik və örtükdə mexaniki
zədələr aşkar edilirsə, belə nasos işə yararsız hecab olunur.
Plunjerin vəziyyətini yoxlamaq üçün nasos xüsusi dirəklər üzərinə
qoyularaq, silindrin yuxarı keçiricisi boru sıxıcıları ilə bərkidilir və
plunjerlərlə sorucu klapanın qovşağı rım vasitəsilə nasosdan çıxarılır.
Beləliklə plunjer təmiz əski ilə silinərək səthi, bundan başqa konus ucluğu və
yiv birləşmələri də yoxlanılır (əgər birləşmələri boşalmışsa, onları bərkitmək
lazımdır). Əgər yoxlama zamanı plunjerin işçi səthində, konus ucluqda batıq,
cızıq və ya başqa zədələr, paslanma, tutucu qurğularda qüsurlar aşkar
edilərsə, nasos yararsız hesab edilir.
Klapan qəfəsinin bərkidilməsi üçün metal mildən istifadə edilməsinə
yol verilməməlidir. Bu məqsəd üçün xüsusi açarlardan istifadə edilir.
Mədənə gətirilmiş təzə qondarma dərinlik nasosları aşağıda göstərilən
qayda üzrə yoxlanmalıdır.

Qıfıl dayaq bölməsinin vəziyyətinin yoxlanması

Keçidlərin çirklənməsi, bütün bölmənin düzgün yığılması və yiv

birləşmələrinin möhkəmliyi yoxlanır.
Qıfıl dayağın açılması lazım gələrsə, keçirici açılır və yivinin
vəziyyəti yoxlanır. Əgər nöqsan varsa, hissə dəyişdirilir. Əgər yiv
çirklənmişsə, o ağ neftlə yuyulur və yenidən maşın yağı ilə yağlanır.
Kipləndirici səthlər üzərində batıq, cızıq və ya başqa zədələr varsa və
həmçinin yaylı lövbərin pərləri sınmış olarsa, o başqası ilə əvəz edilir,
yağlanır və yenidən yığılır.
Qıfıl dayağın qovşağı yığıldıqdan sonra onu hidravlik üsulla yoxlamaq
lazımdır.

361
 Nasosun vəziyyətinin yoxlanması

Örtük xarici görünüşünə görə yoxlanır; batıq, deşik və ya başqa zədə

aşkar edilərsə, nasos yararsız hesab edilir. Konusun səthi və yiv birləşmələri
yoxlanır (yivlər boşalmışsa bərkidilir).
Nasosun yoxlayıcı dayaq halqasından keçməsi yoxlanır. Plunjer
səthinin vəziyyətinin və yiv birləşmələrini yoxlamaq üçün o silindrdən
çıxardılır (yiv birləşmələri açılmışsa, bərkidilir).
Silindrin vəziyyətinin yoxlamaq üçün o, təmiz əski parçası ilə
silinərək, maşın yağı ilə yağlandıqdan sonra plunjer ona salınır. Bundan
sonra plunjerin silindr içərisində maneəsiz olaraq hərəkəti yoxlanır. Bunun
üçün plunjerə bərkidilmiş rımı sağ tərəfə fırlatmaq lazımdır. Bu zaman
plunjer sərbəst halda hərəkət etməlidir. Plunjer hər hansı bir yerdə ilişirsə və
ya çətinliklə hərəkət edirsə, bu zaman nasos yararsız hesab edilir. Bütün bu
yararsız hesab olunmuş nasoslar üçün uyğun reklamasiya tərtib edilərək
hazırlayıcı zavoda göndərilir.

Dərinlik nasoslarının seçilməsi və istismarı

Yeraltı avadanlıq (dərinlik nasosunun tipi və ölçüsü, qoruyucu

avadanlıq), nasosun buraxılma dərinliyi və iş rejimi quyunun
xarakteristikasından (qumun, qazın və suyun mövcud olmasından),
məhsuldarlığından və həmçinin mayenin quyuda qalxma hündürlüyündən
asılı olaraq seçilir.
Dərinlik nasoslarının tipini müəyyən etdikdə aşağıdakıları əsas tutmaq
lazımdır.
Az faiz qumlu və sərbəst qazlı mayeləri çıxarmaq üçün NQN-1 və
NQN-2 hamar plunjerli nasoslardan istifadə etmək lazımdır. NQN-2 nasosu
qumlu sərbəst qazlı mayeləri çıxarmaqdan ötrü istifadə edilməlidir.
Verdiyi neftin tərkibində az faiz qum və qazsız maye olan dayaz, az
məhsullu və alçaq dinamik səviyyəli quyuların istismarında iki oymaqlı 28,
32 və 43 mm NQN-1 tipli nasoslardan istifadə etmək məsləhət görülür.
28 və 32 mm nasosları quyuya 1 1 2$$ nasos boruları ilə endirmək
lazımdır. Kiçik diametrli nasos boruları mayenin qalxma sürətinin artmasına
və qumun çökməməsinə imkan yaradır. Çox qumlu quyularda qanovlu
(halqavarı vintvarı) plunjerli, „qumsıyıran" plunjerli, xüsusi çuxurlu plunjerli
və ya NQN-2T tipli nasoslardan istifadə olunmalıdır. Tərkibində az miqdar
qaz, parafin və duz olan quyularda NQN-2RB, NQN-2R, NQN-1RB və
plunjeri qummirlənmiş NQN-1R tipli nasoslardan istifadə edilir. Orta
dərinlikli və dərin quyularda əsasən NQV-1 tipli qondarma nasoslarından
istifadə edilməsi məsləhət görülür.

362
 Böyük diametrli (68 mm) NQV-1 nasosu lazımi məhsuldarlığı təmin
etmədikdə, borulu nasoslardan istifadə edilməlidir.
Tıxacı tez-tez təmizlənən quyularda borulu nasosdan istifadə etmək
olar.
Nasos optimal orta verim əmsalında nəzərdə tutulan məhsuldarlığı
təmin edə bilən ən kiçik diametrdə götürülməlidir.
Quyudan daha çox maye cıxarmaq məqsədi ilə nasos qurğusunun
məhsuldarlığı, ən əvvəl plunjerin gediş yolunu, sonra yırğalanma sayını və
axırıncı növbədə nasosun plunjerinin diametrini artırmaqla təmin
edilməlidir.
Nasosun araboşluğunun qrupu çıxarılan mayenin özlülüyündən,
temperaturundan və nasosun buraxılma dərinliyindən asılı olaraq
seçilməlidir. Temperatur yüksək və özlülük böyük olduqda II və III qruplu
nasoslardan istifadə etmək lazımdır.
Mayenin temperaturu aşağı və özlülüyü az olduqda I qrup nasoslardan
istifadə edilməlidir. Nasosun buraxılma dərinliyi 500-1200 m olan quyularda
II qrup nasoslardan istifadə etmək lazımdır. Plunjeri sürətlə hərəkət edən
böyük diametrli nasos işləyən çox su basmış böyük debitli quyularda III qrup
nasosdan istifadə edilməsi məsləhət görülür. Yüngül və az özlülüklü neft
quyularında (əsasən nasosun asılma dərinliyi 1200 m-dən çox olan
quyularda) I qrup nasoslardan istifadə edilməlidir.
Mümkün olduqda nasosu quyudakı mayenin dinamik səviyyəsindən
20-30 m aşağı buraxmaq lazımdır.
Böyük miqdarda qaz ayrılan və kifayət qədər maye sütunu olan
quyularda nasosun dərinə buraxılması plunjerin qumla tutulmasına səbəb
olmursa, onun buraxılma dərinliyini 100—150 m qədər artırmaq olar.
Dərinlik nasosu bir qayda olaraq mühafizə avadanlığı ilə təchiz
edilməlidir.
Mühafizə avadanlığını seçdikdə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:
a) sərbəst qazlı qumsuz quyulara qaz lövbəri buraxılmalıdır; susuz,
xüsusən ağır və böyük özlülüklü neftli quyularda qaz lövbəri buraxmaq
faydasızdır;
b) əgər quyu qazdan başqa qum da verirsə, quyudibi zonası Azərb.
ETNÇİ metodu ilə bərkidilməlidir;
c) qumlu quyularda tez-tez tıxac əmələ gəlməsinin qarşısını almaq
üçün laydan gələn qumun dərhal xaricə çıxarılmasını təmin etmək lazımdır.
%
Bunun üçün 1 1 2 və 2$$ nasos borularından ibarət olan quyruqdan istifadə
edilməlidir.
„Quyruğun" qondarma nasos ilə birlikdə süzgəcin yuxarı deşikləri
səviyyəsinə qədər buraxılması məsləhət görülür. „Quyruq" və dərinlik
nasosu süzgəcin qarşısında dayanarsa, qumun quyudan xaric edilməsini

363
yaxşılaşdırmaq üçün boruarxasına maye tökmə üsulundan istifadə
edilməlidir;
ç) çox miqdarda qum verən quyularda buraxılma dərinliyi 1000 m
qədər olduqda plunjerin ilişməsinin qarşısını almaq üçün NQN-2T, 1000 m-
dən çox olduqda isə NQV-2T nasosundan istifadə etmək yaxşı nəticə verir.

C. Nasosun endirilmə və qaldırılma qaydaları

Nasosu, emalatxanadan, quyuya endirmək üçün göndərməzdən qabaq,

onun əsas hissələrini xaricdən diqqətlə müayinə etmək və plunjer silindrdən
hərəkətinin səlisliyini yoxlamaq lazımdır.
Endirmə-qaldırma əməliyyatına başlamazdan əvvəl iş yeri müəyyən
qaydaya əsasən sahmana salınmalıdır. Quyunun döşəməsi və korpusu
çirkdən və palçıqdan təmizlənməli, lazım olduqda təmir edilməlidir.
Boru nasosu quyuya aşağıdakı ardıcıllıqla endirilir.
Əvvəlcə mühafizəedici avadanlıq, sonra nasosun silindri və daha
sonra nasos boruları endirilir. Nasos boruları lazımi dərinliyə endirildikdən
və planşayba oturdulduqdan sonra nasosun plunjer bölməsinin ştanqlarla
endirilməsinə başlanır.
İçklapanlı HQN-2 nasosu endirildikdə, nasosun sorucu klapan
qovşağını, plunjerlə birlikdə endirmək lazımdır. Borular endirildikdən sonra
yuxarıdan konusu atmaq qadağan edilir.
Qondarma nasoslar quyuya endirilərkən əvvəlcə qoruyucu avadanlıq,
sonra qıfıl dayaq bölməsi, daha sonra nasos boruları endirilməlidir. Fikir
vermək lazımdır ki, qıfıl dayağın yivi nasos borularının yivinə uyğun olsun;
gediş yolu uzunluğu 2100 mm və daha çox olan nasoslarda uyğun köynəkli
dayaq qoyulması tələb olunur.
Nasos borularını lazımi dərinliyə qədər endirib planşaybanı kəmərin
flyansının (və ya üçboğazın) üzərinə oturtduqdan sonra nasosu ştanqlarla
endirib, qıfıl dayağa oturtmaq lazımdır.
Quyuya endirilən boruların daxili divarlarında duz, parafin çöküntüləri
olmamalıdır. Nasos borularını hər dəfə endirməzdən qabaq xüsusi şablon
vasitəsilə yoxlamaq lazımdır. Şablonun uzunluğu 1250 mm, diametri isə
aşağıdakı ölçülərdə olmalıdır:
%
11 borular üçün 38,2 mm
2
2$$ „ 48,2 „
%
21 . . 59,7 „
2
3$$ „ „ 72,9 „
%
31 - 85,7 „
2

364
 4$$ „ 97,3 „
Bir qayda olaraq quyuya eyni markalı bir qrupdan olan borular
buraxılmalıdır. Quyuya nasosun xarakteristikasına görə təyin edilmiş
diametrdən böyük diametrli boru buraxılmasına yol verilməməlidir.
Borular endirilən zaman yivlərinə qrafitli yağ çəkib, kip bağlamaq
lazımdır.
Quyuya endirilən nasos ştanqlarının üzəri təmiz olmalıdır.
Ştanqların yiv birləşmələri elə bağlanmalıdır ki, onlar iş zamanı öz-
özunə açılmasın.
Quyuya gövdəsi və ya başı əyilmiş, yaxud üzərində zədə olan
ştanqların endirilməsinə yol vermək olmaz. Buruqda ştanqları asmaq üçün
çilçiraq olmadıqda, onlar bir-bir endirilib qaldırılmalıdır
Endirmə zamanı qondarma nasosun sorucu klapan qovşağının qıfıl
dayağına və ya boru nasosunda plunjerin sovurucu klapan qovşağına zərb ilə
dəyməməsi üçün sonuncu ştanqı quyuya ehtiyatla endirmək lazımdır.
NQN-2 tipli nasoslarda sorucu klapan qovşağını azad etmək üçün
konusvarı ucluğu səlis olaraq konus yəhərinə oturdub, ştanq kəmərini sola
fırladıb qaldırmaq lazımdır.
Sorucu klapan qovşağını tutmaq üçün isə plunjer tutucu ilə birlikdə
tutucuqoluna söykənənə qədər endirilməli və ştanq kəməri sağa
fırlandırılaraq qaldırılmalıdır.
Qondarma nasosun qıfıl dayağının düzgün oturmasını, boru
nasoslarında isə sorucu klapan qovşağının konus yəhərinə oturmasını və
həmçinin boruların kipliyini nasos boruları kəmərinə maye tökməklə
yoxlayırlar. Borulu nasoslarda sorucu klapan qovşağının altına başqa şeylər
düşüb kiplik yaratmağa imkan vermədikdə, bu qovşağı yuyub təmizləmək
lazımdır. Quyuda texniki işlər aparmaq üçün (quyunun dibini təmizləmək və
ya borularda maye itkisini ləğv etmək üçün və i.) qondarma nasosu boru
kəmərini qaldırmadan çıxarmaq olmaz.

Ç. Dərinlik nasoslarının işi

Dərinlik nasosunu endirib boruların kipliyini və konusun düzgün

oturmasını yoxladıqdan sonra dərinlik nasosunun texniki xarakteristikasına
əsasən onun ehtiyat gediş yolunu müəyyən etmək lazımdır.
Sonra pardaxlanmış pistonqolu vasitəsilə axırıncı ştanq mancanaq
dəzgahı asqısından asıb, mancanağı işə salmaq lazımdır.
Plunjerin öz yerində düzgün oturması dinamometrləmə vasitəsilə
yoxlanır.
Borulu nasosun plunjeri sorucu klapan qovşağına və ya qondarma
nasosda pistonqolu keçiricisi pistonqolunun yönəldicisinə dəyirsə, sonuncu
ştanqı qısaltmaq lazımdır. Boru nasosunun plunjeri normal vəziyyətindən

365
yuxarı oturdularsa, o, yuxarı gedişin son nöqtəsində silindrdən kənara
çıxacaqdır. Bu halda ştanqları uzatmaq lazımdır. Qondarma nasosda
plunjerin yüksək oturması zamanı, plunjer qəfəsi yuxarı gedişin son
nöqtəsində dayağa toxunacaqdır. Bunun nəticəsində qıfıl öz dayağından
ayrılır və maye boru kəmərindən quyuya axır və nasosun maye verimi
kəsilir. Bu qüsuru aradan qaldırmaq üçün ştanqları bir qədər uzatmaq
lazımdır.
İstismar zamanı dərinlik nasosuna daim nəzarət edilməlidir.
Müntəzəm olaraq nasosun məhsuldarlığını, yeraltı avadanlığın (nasosun,
boruların, ştanqların) vəziyyətini və quyudakı mayenin dinamik səviyyəsini
yoxlamaq lazımdır.
Dərinlik nasosunun işinə dinamometrləmə vasitəsilə nəzarət etmə
üsulu, ən mükəmməl və geniş yayılmış üsuldur. Bu üsul ilə nasosun
silindrinin dolma dərəcəsi, nasosun sorucu və vurucu klapanlarının kipliyi,
qazın təsiri, plunjerin yerində oturması, boruların kipliyi, ştanqların açılması
və qırılması, plunjerin ilişməsi və i. aydınlaşdırılır.
Nasosu hər dəfə quyudan qaldırmazdan qabaq və həmçinin nasosu
quyuya endirəndən bir gün sonra ya nasosun iş rejimi və ya məhsuldarlığı
dəyişdikdə onu bir qayda olaraq dinamometrləmək lazımdır.
Quyunun məhsuldarlığının quyu üçün təyin edilmiş minimal verim
əmsalına qədər azalmasına yol vermək olar.
Quyunun sənədlər kitabına müntəzəm olaraq nasosun tipi, diametri,
endirmə-qaldırma əməliyyatı haqqında, nasosun təmiri və təkrar istifadə
edilməsi haqqında məlumat qeyd edilməlidir. Bu kitabdakı qeydlər əsasında
dərinlik nasosunun pasportunun müvafiq cədvəli doldurulmalıdır.

D. Nasosu quyudan çıxartdıqdan sonra, qüsurlarının təyini və tez

yeyilən hissələrinin dəyişdirilmə qaydası

Ştanq açıldıqda yaxud qırıldıqda boru nasosunu quyudan çıxartmaq

lazım gəlmir. Bu zaman nasosu sınmış ştanq olan yerə qaldırıb, qüsuru ləğv
etmək və nasosu yenə də öz yerinə endirmək lazımdır.
Borularda maye itkisi olduqda ştanqları tamamilə, boruları isə qüsur
yerinə qədər qaldırıb qüsuru ləğv etdikdən sonra, əvvəlcə boruları, sonra isə
ştanqları quyuya endirmək lazımdır. Yuxarıda göstərilən səbəblərdən
qondarma nasosunun qıfıl dayağının hər hansı bir hissəsi sıradan çıxarsa
qondarma nasosu quyudan çıxarıb qüsuru ləğv etmək lazımdır.
Məhsuldarlığını azalması nəticəsində quyudan çıxarılmış nasos,
mədənin emalatxanasına aparılır və orada diqqətlə müayinə edilir.
Emalatxanaya gətirilmiş nasosları müayinə edib, emalatxanada təmiri
mümkün olan və zavodda təmir edilməsi lazım olan qruplara ayırmaq
lazımdır.

366
 Təmirdən sonra onları
2 3
yağlayıb ayrı-ayrı qəfəslərə
4 qruplarla yığmaq lazımdır.
Zavoda verilən
1 5 nasosların bütün hissələrinin
hamısı öz yerində olmalı və
onlar çirkdən qorunmalıdır.
Nasoslar zavoda pasportları
ilə birlikdə verilməlidir.
Pasportda aşkar edilmiş
6 0 7 qüsurlar, edilmiş təmirlər .və
10
20
30
təmirin səbəbi qeyd
40 8 edilməlidir.
50
60 9 Emalatxanada təmirə
70
80 seçilmiş nasoslarla aşağıdakı
90
100 əməliyyat aparılmalıdır:
a) klapan qovşağını
yoxlamaq, lazım gələrsə,
yeyilmiş hissələrini dəyişmək
lazımdır;
b) qondarma nasosun
181-ci şəkil. Klapanları yoxlamaq konusunu yoxlamaq, lazım
üçün mühəndis Dadaşovun vakuum gələrsə,
cihazı : dəyişmək lazımdır.
1-rezin qat;2- gürəcik; 3-yəhər;4- qayka; Örtükdə və başqa
5- patron;6-şüşə boru;7-düymə8-qalaq;9- hissələrin üzərində tutmaq
yaylı dalqavarı borucuq üçün xüsusi yer olmadıqda,
onları borusıxanda və məngənədə üzərinə xüsusi əzilmədən mühafizəedici
qoyub sıxmaq lazımdır.
Plunjeri silindrdən çıxardıqdan sonra onu təmiz əski ilə silib üzərini
diqqətlə müayinə etmək lazımdır. Üzərində aydın surətdə görünən korroziya,
yeyilmə, iri cızıq və qopuq olan plunjer yararsızdır.
Quyudan çıxarılmış nasosların klapanı mühəndis Dadaşovun təklif
etdiyi üsulla yoxlanır (181-ci şəkil).
Quyudan çıxarılmış, nisbətən yüksək verim əmsalına malik nasosun
plunjeri ilə silindri arasında boşluq kiçik olarsa, o təkrarən böyük özlülüklü
neft verən dayaz quyularda istifadə edilə bilər.
Əgər nasosun hissələrini dəyişdikdə, onun yivlərini açıb-bağlamaq
lazım gəlirsə, onda nasos yığıldıqdan sonra onun kipliyini yoxlamaq
lazımdır.
Hər bir mədənin təmir məntəqəsində (xüsusi və ya adi nasos
emalatxanası) dərinlik nasoslarının təmiri xüsusi kitabçada qeyd edilməlidir.

367
 §4. QUMLI QUYULARIN DƏRINLIK NASOSLARI ILƏ ISTISMARI

QUMLU QUYULARDA TƏTBIQ EDILƏN NASOSLAR

Hal-hazırda qumlu quyularda tamamilə əngəlsiz işləyə bilən dərinlik

nasosu yaradılmamışdır. Bu məsələ üzrə tədqiqat işləri davam edir. İstər
boru, istərsə də qondarma nasoslarında qumla mübarizə üçün plunjerin xarici
səthində bəzi dəyişikliklər (qanovlar, qum sıyıran) edildiyi məlumdur. Bütün
bunlar verdiyi mayedə 3%-dən az qum olan quyularda yaxşı nəticələr verir.
Əgər mayedə iri dənəli qum çox olarsa, qumla mübarizə məsələsi daha da
çətinləşir, çünki iri qum dənələri nasos borularından plunjer üzərinə çökür və
onun hərəkətinə əngəl törədir. Qumun plunjer üzərinə çökməməsi üçün
nasos borularında mayenin qalxma sürətini lazımi qədər artırmaq lazım gəlir.
Bunun üçün əsas vasitələrdən biri də NQN-2T və NQV-2T nasoslarıdır.
NQN-2T tipli nasos şaquli plunjerli, birtəsirli, iki klapanlı içi boş
ştanqlara bağlanmış oymaqlı silindri olan boru nasosudur (182-ci şəkil).
Bu nasoslar orta dərinlikli, sərbəst qaz və qumun miqdarı çox olan
quyularda tətbiq edilir.
Bu tipli nasoslar 2 əsas bölmədən—silindr və plunjerdən ibarətdir.
Bu tipli nasosların silindrinin qovşağı, NQN-2 tipli nasosun
silindrinin qovşağından tutucunun pistonqolu, klapanın uzunlaşdırılmış
gövdəsi və stəkanın olması ilə fərqlənir.
Tutucu qolunun yuxarı ucu bir qədər uzadılmışdır; ona görə də sorucu
klapan qovşağını tutduqda vurucu klapanın kürəciyi qaldırılmış vəziyyətdə
qalır. Buna görə də nasosun vurucu boşluğu ilə sorucu boşluğu arasında əlaqə
yaranır və beləliklə də boruvarı ştanqlarda olan maye quyuya axır.
Bu nasoslarda işlədilən „Q", „K", „V" və ya „N" tipli plunjerin yuxarı
hissəsinə keçirici vasitəsilə boru şəklində olan kiçik pistonqolu bərkidilmişdir.
Bu kiçik pistonqolunun yuxarı hissəsi keçirici mufta vasitəsilə boruvarı
ştanqla birləşdirilir. Bütün qalan cəhətlərinə görə NQN-2 Q tipli nasoslar
NQN-2 tipli nasosların eynidir.
Bəzən çox qum verən quyulardan çıxan maye çox qatı və içərisində
parafin olur ki, bu da nasosun işini daha da çətinləşdirir. Belə quyularda
dərinlik nasosunun əngəlsiz işləməsi məqsədi ilə, teleskopik nasoslar təklif
olunmuşdur.

368
 D

182-ci şəkil.NQN-2 tipli boru nasosu

369
 13

1
14

15
2
16
17
18
3
19
3a

20
4

7
8

9
21
10
11 22 23

12 24

25

183-cü şəkil. NQV-3(NQN-5) teleskopik nasosu:

1—ərsin; 2— keçirici; 3—piştonqolunun yönəldicisi; 3a—əksqayka; 4-keçirici mufta;

5—konusun gövdəsi; 6—konus; 7—konusun yəhəri; 8—qıfılın yayı; 9—dayaq muftası;
10—silindrin yuxarı muftası; 11—pistonqolu; 12— silindr; 13—plunjerin qəfəsi; 14—
plunjer; 15—vurucu klapanın gövdəsi; 16—stəkan; 17—kürəcik; 18—vurucu klapanın
yəhəri; 19—plunjerin ucluğu; 20—yönəldici mufta; 21—silindrin aşağı muftası; 22—
vurucu klapanın gövdəsi; 23—kürəcik; 24— vurucu klapanın yəhəri; 25—ucluq.

370
 NQV-3 (NQN-5) və NQV-4 (NQN-6) teleskopik nasoslar, şaquli
boru plunjerli sabit və boru silindrli birtəsirli qondarma nasoslardır. Bu
nasosların silindri və plunjeri bir-birinin içərisində konsentrik işlədiyinə görə
bunlara ikiborulu teleskopik nasoslar adı verilmişdir.
%
Bu nasosların ölçüsü 39  2$$,50  2 1 və 63  3$$ olur. Bunlardan hər
2
biri 5 əsas qovşaqdan silindr, sorucu klapan, vurucu klapanla plunjerdən,
pistonqolu yönəldicisi ilə konusdan, köynəklə qıfıl dayağından və göstə-
rilmiş bölmələrə daxil edilməmiş bəzi hissələrdən ibarətdir.
NQV-3 (183-cü şəkil) və NQV-4 (184-cü şəkil) nasosları bir-birindən
quruluş cəhətcə, yalnız dayaq bölməsinin yerləşməsinə görə fərqlənir. Bu
səbəbdən də aşağıda ancaq NQV-3 (NQN-5) tipli nasos haqqında izahat
verilir.
Nasosun silindri tikişsiz, qəliblənmiş (soyuq uzadılmış) və ucuna
muftalar bağlanmış borudan ibarətdir. Aşağı muftaya sorucu klapan, yuxarı
muftaya isə pistonqolu yönəldicisi ilə konus qovşağı bağlanmışdır. Silindrin
daxilində vurucu klapanı olan plunjer yerləşmişdir. Plunjer qəliblənmiş və
uzunluğu 3 m olan borudan hazırlanır. Plunjer qəfəs, mufta, pistonqolu və
sıxıcı vasitəsilə ştanqlarla birləşir və hərəkətə gətirilir.
NQV-3 nasoslarındakı sorucu və vurucu klapanlar, qıfıl dayağı
qovşaqları eynilə müvafiq ölçülü NQV-1 nasoslarındakının eynidir.
Beləliklə, NQV-3 tipli nasoslardakı yeni hissələr silindr, plunjer,
plunjer qəfəsi (ancaq 39X2" nasoslar üçün) və plunjer ötürücülərindən (50x2
1/2" və 63X3" nasoslar üçün) ibarətdir.
Üç ölçüdə olan teleskopik nasosların qovşaqları 100 kQ/sm2 təzyiq ilə
sınaqdan keçirilir. Bu nasoslarda ehtiyat gediş yolunun uzunluğu 600 mm
götürülür və silindrlə plunjer arasındakı kiplik, plunjerlə silindrin daim
təmasda olan böyük uzunluğundakı ara boşluğundan axan mayenin hidravlik
müqaviməti hesabına yaradılır.
2 NQV-4 (2 NQN-6) tipli nasos. Bu nasos iki borulu teleskopik, si-
lindri hərəkət edən və dayağı aşağıda olan qondarma nasosdur. Teleskopik
nasosların hazırlanmasını asanlaşdırmaq məqsədi ilə Dzerjinski adına zavod
M.Ə.Abdullayev, A.V.Krasnobayev və K.A.Lisikyan tərəfindən təklif
olunmuş, 2 NQN-6 63X3" tipli borulu nasoslar buraxmışdır (185-ci şəkil).
Bu nasos quruluşca NQV-4 nasosundan sadədir və ona nisbətən bir
sıra üstünlüyə malikdir. Bunlardan başlıcaları: hissələrin az miqdarda
olması, ucuz başa gəlməsi, qumun nasosun içinə girməsinin qarşısının
alınması və nasosla qaldırıcı boruların araboşluğunda qum çökməsi
hallarının minimuma çatdırılmasıdır.

371
184-cü şəkil. NQV-4(NQN-6) tipli nasos

372
 12

2
13

5
14

6 15

16

7 17
18
8
9 19

10
20

11
21

185-ci şəkil. 2NQV-42(NQN-6)tipli qondarma nasosu:

1—nasos boruları; 2— vurucu clapanın qəfəsi; 3—kürəcik; 4— vurucu clapanın

yəhəri; 5—nippel; 6—silindr; 7—sorucu clapanın qəfəsi; 8— kürəcik; 9—
sorucu clapanın yəhəri; 10—nippel; 11—plunjer; 12— ucluq; 13—uzadıcı; 14—
dayaq; 15—keçirici; 16—konusun gövdəsi; 17—konus; 18—konusun yəhəri;
19—qıfılın yayı; 20—dayaq nippel; 21—dayaq muftası

373
 Silindr, plunjer və uzadıcını hazırlamaq üçün istifadə edilən boruların
istər xarici diametrinin və istərsə də divar qalınlığının ölçulərindən yüksək
dəqiqlik tələb olunmur.
Bu nasosun bölmələri, yəni qıfıl dayaq, vurucu və sorucu klapan
qovşaqları, müvafiq ölçülü qondarma NQV-1 borulu NQN-1 və NQN-2
tipli nasosların bölməsi və qovşaqlarından quraşdırılmışdır.
2 NQN-6 nasosları üç ölçüdə layihə edilmişdir: 2"-li nasos-
kompressor boruları üçün 39 mm, 21/2"-lilər üçün 50 mm və 3"lilər üçün 63
mm nasosun hər tip ölçüdə gediş yolunun uzunluğu 0,9 m və 1,8 m-dir.
NQV-5 (NQN-7) tipli nasos. Bu markalı teleskopik nasos üçborulu,
üçklapanlı, silindri hərəkət edən və qıfılı aşağıda olan qondarma nasosdur
(186-cı şəkil). Onun hərəkət etməyən orta borusu yaylı qıfıl və kipləşdirici
konus vasitəsilə qıfıl yəhərinə bağlanmışdır.
Nasosun hərəkət edən hissəsi-silindr, nippel, dartıcı boru və ötürücü
vasitəsilə daxili boru ilə birləşmiş xarici borudan ibarətdir.
Yuxarı vurucu klapan qovşağı sıxıcı ərsin vasitəsilə ştanq kəmərinə
bağlanmışdır. Aşağı vurucu klapan qovşağı daxili borunun ucunda
yerləşdirilmişdir. NQV-5 tipli nasosun klapan bölmələri, silindr və plunjeri,
həmçinin texniki xarakteristikası NQV-3 və NQV-4 nasoslarınınkı kimidir.
Yuxarıda göstərdiyimiz teleskopik nasosda maye itkisinin səbəbini
mükəmməl təhlil etmək üçün bir neçə tənlik vardır. Bu tənliklərdən aydın
olmuşdur ki, NQV-3 və NQV-4 nasoslarında olan xarici araboşluqlarının
uzunluğu bərabər olduqda, ikinci nasosdakı itki birincidəkindən bir qədər az
olur. Bu onunla aydınlaşır ki, ştanqların yuxarı getmə prosesində bir qədər
vaxt keçir ki, bu zaman NQV-4 nasosunun hərəkət etməkdə olan aşağı
klapanı hələ bağlı qalır və maye hər iki araboşluğundan (xarici və daxili)
keçməli olur.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə çıxır ki, NQV-3 və NQV-4
nasoslarında olan itkilərin fərqi, nasosun dalma dərinliyinin və araboşluğu
kəmiyyətinin artması ilə çoxalır, əksinə maye özlülüyünün, təmasda olan
səth uzunluğunun, yırğalanma sayının, gediş yolu uzunluğunun və nasosun
diametrinin artması ilə azalır.
Buna görə də kiçik diametrli NQV-5 (NQN-7) tipli teleskopik nasosu
ilə özlülüyü az olan mayeləri dərin quyulardan, özlülüyü çox olan mayeləri
böyük diametrli nasoslarla dayaz quyulardan vurmaq əlverişlidir. 187-ci
&D
şəkildə NQN-5 və NQN-7 tipli nasosların səthinə müvafiq hesablanmış
4
verim əmsalının əyriləri verilmişdir.
Əyrilər A.M. Pirverdiyan tərəfindən aparılmış hesablamanın əsasında
qurulmuşdur:

374
 1

2
12

3 13
4 14
15
5
16

17
8
18
9 19
20

21
10
22
23

24

11 25

186-ci şəkil. NQV-5(NQN-7) tipli üçborulu qondarma

nasosu:

1—ərsin; 2— yuxarı vurucu klapanın qəfəsi; 3— kürəcik; 3—əksqayka;

4-yəhər; 5—keçirici; 6—plunjerin xarici borusu; 7—silindrin ucluğu;
8—uzadıcı boru; 9—silindr; 10— keçirici nippel; 11— plunjerin daxili
borusu; 12— aşağı vurucu klapanın gövləsi; 13—stəkan; 14— kürəcik;
15—yəhər; 16— plunjerin ucluğu; 375
17—sorucu klapanın gövdəsi; 18—
stəkan; 19— kürəcik; 20— yəhər; 21—qıfılın keçiridisi; 22— qıfılın
muftası; 23—konus; 24— qıfılın yayı; 25— qıfılın yəhəri
 g 3 ' H
k
, (X.4)
L ' n ' s ' D
burada  -kənar tərəflərdəki araboşluğu;
H— nasosun dalma dərinliyi;
L— təmasda olan boruların uzunluğu;
 —kinematik özlülük;
n— yırğalanma sayı;
s—gediş yolunun uzunluğu;.
D—nasosun (orta borunun) diametridir.
Aşağıdakı tənlik vasitəsilə NQN-7 tipli nasoslar üçün təxmini
hesablanmış təmasda olan boru uzunluğunun orta qiyməti verilir:
s
Lor
Lmax ( .
2
Şəkildə NQN-5 və NQN-7 nasoslarının verim əmsalları (R) arasındakı
fərq nəzərə çarpır. Buna görə də kompleks kəmiyyət (k) 0,03-dən artıq
olarsa, NQN-5 əvəzinə üçborulu NQN-7 nasosunu işlətmək əlverişlidir.
Əgər bu kompleks (k) 0,03-dən az olarsa, NQN-5 nasosunu işlətmək
faydalıdır, çünki bu nasos NQN-7-dən daha sadədir və ucuzdur.
NQN-5 nasosu üçün təmasda olan səthin uzunluğu sabitdir və 3020
mm-ə bərabərdir; NQN-7 tipli nasoslar üçün isə bu qiymət 2950—3500 mm
arasında dəyişir.
h
10

0,8
HГН-7

0,6

HГН-5
0,4

0,2
0 0,01 0,03 0,05 0,07

187-ci şəkil. NQN-6, NQN-7 tipli nasosların

səthindən hesablama verişəmsallının əyriləri

376
 Boru arxasından quyuya maye tökülməsi

Nasos istismarında, qumla mübarizə məsələsi ən əsas problemlərdən

biridir. Bu problemi həll etmək üçün xüsusi nasoslardan (NQV-2T və s.)
istifadə edildiyi kimi, texnoloji tədbirlər də görülür.
Bu tədbirlərdən ən əhəmiyyətlisi Ə.B.Süleymanov tərəfindən təklif
olunmuş, boru arxasına maye tökmə üsuludur. Bu üsul, Azərneft birliyinin
mədənlərində xüsusi müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir.
Quyuya tökülən mayenin miqdarı çıxarılan və tökülən mayelərdən,
həmçinin qumun fiziki xassələrindən başqa qumun həcm
konsentrasiyasından da (  x ) asılıdır (birinci kitabın VII fəslinin ikinci
paraqrafına bax). Birinci kitabdakı (VII.72-78) düsturlarından aydın olur ki,
eyni bir şəraitdə həcm konsentrasiyasının hər bir qiymətinə mayenin
müəyyən sərfi (Q) uyğun gəlir.
Lakin quyuda  x -in çox olmasına yol vermək olmaz, belə ki, son
halda müxtəlif əngəllər (qum tıxacı yaranması, qaldırıcı boruların tutulması
və s.) baş verə bilər. Deməli  x -in müəyyən buraxıla bilən həcm
konsentrasiyası (  b ) hüdudunda artmasına yol vermək olar ki, mayenin
buna müvafiq lazımi sürəti )l dir.
Qumun yerüstünə müvəffəqiyyətlə çıxarılması )l ilə )q arasındakı
münasibətdən asılıdır ( )q -quyuyun gündəlik hasilatına müvafiq ölçüsüz
sürətdir). Burada iki hal ola bilər: 1) )q * )l , 2) )q # )l .
Birinci halda quyunun hasilatı elədir ki, o, qumun çıxarılmasını
tamamilə təmin edir və bu zaman )q * )l olur. İkinci halda isə quyunun
hasilatı kafi deyil və )q # )l alınır ki, bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi
müxtəlif əngəllərə səbəb ola bilər.
Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq buraxıla bilən həcm
konsentrasiyaya, yəni  b =  x şərtinə müvafiq lazımi sürətin ( )l ) qiymətini
birinci kitabdakı (VII.78) düsturuna əsasən
)b 1 (  b 1 ( 0 
)v
 b (X.5)
 b ( 0
ifadəsi ilə tapa bilərik;
burada  b  -birinci kitabdakı (VII.72) və (VII.73) ifadələrinə əsasən
hesablanır.
Quyuya maye )q # )l halında vurulacağından, həmin vurulacaq
mayenin sərfinə müvafiq ölçüsüz sürət ( )v ) belə tapılır:
)v
)l ( )q ,

377
buradan
Qv
)v
;
+ v Fv
Qq
)q
, (X.6)
+ q Fq
burada Qv -quyuya vurulacaq mayenin sərfi;

b
rili 12 11
ve
3 2
10 1 verilib
verilib 6

ve
1 2 4 5

r
1

d= 0,5 4

ilib
D= 9

0,
2 8 8 7

6m
1 2 cavab
1

m
0, 0,3 ,2
Açar
3

I 1
4

3 4 5
2
0
6

II 6 7 8 5 tapılır 9
24 5 10 15 20 r b III 11 12 13 ilə 5 kəsiş-
məsindən cavab tapılır
30

2,2 santipuas Qeyd 9 - in qiyməti

20

9 -a bərabərdir
15
12

2.0 0,5 1,0 1,5 2,0 a%

10

0,6
8

1,8 2 4 6 8a5%
7

0,8
6

2,6
5 4,5 ,0 5 0

1,0
1,4 0,1
4 3, 3,

İ3 0 1,2
1,2
2,

1,4
5

2, 1,0 0,5 1,0

0
1,6
1,5 0,8 1,0
1,8 2,0
1,0 0,6
1,5 2,0
3 0,4 a 0 =3,0%
0,5 M 2,2
gün 2,0
Qr 0,2
Qa İr İb İn

Fb və Fq - quyuya vurulacaq və laydan gələn mayenin qaldırıcıda

müvafiq olaraq tutduğu canlı kəsiyin sahəsidir; aydındır ki, Fb +Fq=F (F—
qaldırıcı borunun en kəsik sahəsidir).

188-ci şəkil. Boruarxasına vurulacaq mayenin gündəlik sərfini

təyin etmək üçün nomoqram

+ v və + q - qumun vurulacaq mayedə və laydan gələn mayedə müvafiq

olaraq çökmə sürətidir.

378
 Qeyd etməliyik ki,  b -nin təcrübi olaraq təyini heç də asan deyildir.
Təqribi sürətdə  b =  , qəbul etmək, yəni  b -ni kritik sürətə ( ) , ) müvafiq
həcmi konsentrasiyaya bərabər götürmək olar (sürət ) , -dən az olanda
 x kəskin sürətdə artır). Beləliklə  b =  , , başqa sözlə )l = ) , qəbul
etməklə, )l -in tapılması üçün buraxıla bilən həcm konsentrasiyasının (  b )
qiymətini bilmək lazım gəlmir, belə ki,
)l
1   00,388 (X.7)
Bu düstur birinci kitabdakı (VII.79) ifadəsinə əsasən yazılmışdır
(burada 0 -laydan gələn qumun faiz hesabı ilə sərf konsentrasiyasıdır).
Quyuya vurulacaq mayenin gündəlik sərfini asanlıqla tapa bilmək
üçün yuxarıdakı düsturlara əsasən qurulmuş nomoqram 188-ci şəkildə
göstərilmişdir. Nomoqram mayenin özlülüyü (  ), qumun diametri (d),
qaldırıcı borunun diametri (D), quyunun gündəlik hasilatı (Qq), qumun sərfi
konsentrasiyası ( 0 ) və buraxıla bilən həcm konsentrasiyasının (  b )
müxtəlif qiymətləri üçün qurulmuşdur. Qeyd etməliyik ki, nomoqram
qurularkən qumun sıxlığı  q =2,64 q/sm3, mayenin sıxlığı  m =0,8 q/sm3
sabit götürülmüş, )l isə d=0,4 mm və  =1 sp üçün hesablanmışdır;
hesablamalar göstərmişdir ki,  -nun dəyişməsi )l -in qiymətinə cüzi təsir
edir. Nomoqramda )l = f 0  asılılığı qırıq xətlərlə wl
f 0  asılılığı isə
bütöv xətlərlə göstərilmişdir.
Nümunə üçün quyuya vurulacaq suyun ( )v
su
1sp ) gündəlik sərfi
aşağıdakı şərtlərə əsasən tapılmalıdır: Qq=2,0 m3/gün, q =5 sp, d=0,4 mm,
D=2", 0 =0,2%. Əvvəlcə verilmiş q , d, D və Qq-yə əsasən nomoqramdan
)q =0,48 olduğunu tapırıq. Sonra verilmiş 0 -a əsasən )l =1,5 qiymətini və
)l ilə )q -ni birləşdirib, onların fərqini, yəni )v =1,02 qiymətini tapırıq.
Bunun ardınca verilmiş v ,d və D-dən keçməklə düz xətt çəkib onu  v
=1,02 xətti ilə kəsişdirərək, Qv=8 m3/gün alarıq ki, bu da quyuya vurulacaq
mayenin tapmaq istədiyimiz gündəlik sərfidir.
Əgər həmin misalda başqa şərtlər olduğu kimi qalmaqla 0 =1,0%
olsa, onda )l =2,0, ) v =1,52 və Qv=12 m3/gün; 0 =2,8% olanda isə )l
=2,47, ) v =1,99 və Qv =16 m3/gün alarıq.
Əgər quyu neft ilə bərabər su verirsə, onda quyuya töküləcək mayenin
miqdarını aşağıdakı kimi tapmaq lazımdır. Neft və suyun gündəlik hasilatı
Qneft=1,0 m3/gün, Qsu=3,0 m3/gün, d=0,4 mm, D=2"; 0 =0,5%, neft və suyun
özlülüyü neft =5 sp, su =1 sp olan hal üçün Qv-ni tapaq. Əvvəlcə )neft və )su
-dan ibarət )q -ni təyin etmək lazımdır. Verilmiş neft , D, d və Qneft-ə əsasən

379
nomoqramdan tapırıq ki, )su =0,22; yenə həmin yolla verilmiş su , d, D və
Qsu-ya əsasən tapırıq ki, )su =0,38. Beləliklə )q = )neft + )su =0,6. Bunun
ardınca verilmiş 0 -a əsasən )l =1,8 olduğunu tapır və )l ilə )q -ni
birləşdirib, onların fərqini, yəni )v =1,2 qiymətini tapırıq. Nəyahət quyuya
vurulacaq mayenin özlülüyü su -dan, həmçinin d və D-dən keçməklə düz
xətt çəkib, onu  v = 1.2 xətti ilə kəsişdirərək, Qv=10 m3/gün alırıq ki, bu da
quyuya töküləcək mayenin (suyun) tapmaq istədiyimiz gündəlik sərfidir.
Qumla mübarizə məqsədilə, bir çox konstruksiyalı çınqıllı
süzgəclərdən, qumayırıcı lövbərlərdən və metal-keramik süzgəclərdən
istifadə olunur. Prinsip etibarilə bunların hamısı quyu içərisinə daxil olmuş
qumun nasosun silindrinə dolmasının qarşısını almaq üçündür. Əlbəttə nasos
altına bağlanan bu süzgəclərin uzunluğu gündəlik hasilat, qumun orta
diametri və onun az-çoxluğundan asılı olaraq götürülür.
Son illərdə qumla mübarizə üçün Azərb. ETNÇİ tərəfindən yeni bir
metod təklif olunmuşdur. Bu metodla quyudibi zonasına 3—5 t qədər fenol-
formaldehidli qatran vurulur. Bu məhlul quyudibi zonadakı qumları bərkidir
və eyni zamanda lazımi qədər məsaməli olur. Bunun nəticəsində quyu-
dibində bərkidilmiş qum zonasından quyuya yalnız maye keçə bilər.

§ 5. DƏRİNLİK NASOSUNUN MƏHSULDARLIĞINA MƏNFİ TƏSİR

GÖSTƏRƏN AMİLLƏR

Yuxarıda dərinlik nasosunun nəzəri məhsuldarlığını s, n və Fpl

parametrlərindən asılı olaraq təyin etdik və bir çox səbəblərdən həqiqi
məhsuldarlığın nəzəri məhsuldarlıqdan az olduğunu söylədik. İndi isə ayrı-
ayrı amillərin təsirindən bəhs edək.

1. Qazın təsiri

Neft ilə birlikdə nasosun silindrinə dolmuş qaz həmişə nasosun

məhsuldarlığını azaldır.
Plunjer yuxarı hərəkət edərkən silindrə müəyyən həcm nisbətində neft
və qaz dolur:
vq
R
,
vn
burada vq -mayenin içərisində olan qazın həcmi;
vn -neftin həcmidir.
Plunjerin ən yuxarı nöqtəsində nasosun içərisinə dolmuş neft və qaz
iki həcmdən ibarət olacaqdır:

380
 v
v s  v3 , (X.5)
burada v -plunjerin altındakı ümumi həcm;
v s -plunjerin qalxması ilə boşalan həcm;
v3 -plunjerin aşağı vəziyyətində, vurucu klapanla sorucu klapan
arasında qalan həcm (zərərli həcm),
v
vs  v3
vn  vq .
Əgər bu ifadədə v q -ni RvH ilə əvəz etsək, aşağıdakı tənliyi alarıq:
vs  v3
vn  Rvn ,
buradan
v s  v3
vn
. (X.6)
1 R
Bu düsturdan aydındır ki, plunjerin altındakı neftin həcmi silindrə yeni
dolmuş neftin həcmi ilə zərərli məsafədə qalan neftin həcmi cəminə
bərabərdir. Əgər ümumi ( v n ) həcmindən zərərli məsafədə qalan neftin
həcmini ( v3 ) çıxsaq, qalan neft təxminən hər dəfə plunjerin yuxarıya
hərəkəti ilə əlaqədar olaraq, nasosa daxil olmuş neftin həcmini vermiş olur,
yəni:
v v
v n $
v n ( v3
s 3 ( v 3 .
1 R
İndi isə nasosun dolma əmsalını tapaq:
vn $ v (v v v v 1 v


s 3 ( 3
3 s' ( 3.
vs vs 1  R  vs vs 1  R vs
v3
Əgər nisbətini m ilə əvəz etsək, aşağıdakı düsturu alarıq:
vs
m1 1 ( mR

(m
. (X.7)
R 1 1 R
Bu düsturdan aydın olur ki, nasosun dolma əmsalını artırmaq üçün m-in
azalması lazımdır, yəni nə qədər zərərli məsafə az və plunjerin gediş yolu
çox olarsa, dolma əmsalı da artıq olar. Əgər neftin içərisində qaz olmasa,
vq
yəni vq =0, onda R= =0 olar. Əgər neftin içərisində qaz hədsiz çox olsa,
v3
o, klapanlar arasındakı məsafədə sıxılıb genişlənməklə, yay rolu oynayaraq
sorucu klapanı açılmağa qoymaz. Beləliklə də nasos neft vurmaz. Belə bir
halın əmələ gəlməsi üçün  =0 olmalıdır. Bu zaman
1 ( mR


0, (X.8)
1 R

381
 1
yəni 1—mR=0 olacaqdır. Deməli, R * . Buradan aydındır ki, əgər zərərli
m
məsafənin həcmi ( v s ) plunjerin hərəkəti zamanı əmələ gələn həcmə ( v3 )
bərabər olarsa, dərinlik nasosu maye vurmaq qabiliyyətini itirir. Buradan
aydındır ki, neft ilə birlikdə nasosa dolan qazın miqdarını mümkun qədər
azaltmaq lazımdır. Bunun üçün qaz ayıran lövbərdən istifadə edilir.

Qaz lövbərləri

Nasos istismarının tarixi boyu bir çox konstruksiyalı qaz

lövbərlərindən istifadə olunmuşdur. Nəhayət 1950-1955-cı illərdə Azərb.
ETNÇİ tərəfindən aparılan tədqiqatlardan aşağıdakı nəticələr alınmışdır:
Laydan istismar kəmərinə dolmuş neft və qaz birlikdə yuxarıya doğru
hərəkət edərək qazayırıcısına çatır (189-cü şəkil). Böyük sürət almış iri qaz
qabarcıqlarının əksəriyyəti qazayırıcısının yanından sürüşüb maye
səviyyəsinə qalxır. Kiçik qaz qabarcıqları isə neft ilə birlikdə qazayırıcısının
deşiklərindən içəri dolur. Bu zaman yenə də qaz qabarcıqlarının çox hissəsi
sürətdən düşmüş mayedən ayırılıb, qazayırıcısının “yuxarısına” yığı1ır və
qaz yastığı əmələ gətirir. Sonra qaz yastığının iri qaz qabarcıqları qoparaq
qazayırıcının yuxarı deşiklərindən bayıra çıxaraq maye səviyyəsinə qalxır.
Ayırıcının içərisində, yəni a—a xəttindən aşağı, qaz neftdən çox az miqdarda
ayrılır. Deməli, qazın çox hissəsi borulararası sahədə və qaz lövbərinin
deşiklərindən girərkən ayrılır. Buna görə də hər iki sahəni artırmağa
çalışmaq lazımdır. Lövbərin uzunluğunun əhəmiyyəti olmadığından o, qısa
götürülməlidir. Göstərilən tədqiqatlar üzrə qazın ayrılması, əlbəttə, lövbərin
gövdələrinin sayından da asılıdır. Bütün deyilənləri nəzərə alaraq Azərb.
ETNÇİ tərəfindən layihə olunmuş 3 və 4 pilləli PQL-3 tipli qaz lövbərləri
geniş miqyasda tətbiq olunur.
„PQL-3" qaz lövbəri (190-cı şəkil) diametri 3" olan keçirici, pilləli
gövdə (2), diametri 1" olan sorucu qısa borular (3, 7), orta nippel (4), sorucu
nippel və bağlı muftadan ibarətdir. Sorucu boruların (3, 6, 7) uzunluğu
bərabər, üzərindəki dəliklərin sayı isə müxtəlifdir.
Qaz lövbəri iki variantda hazırlanır:
1) yüngül neft verən quyular üçün;
2) ağır neft verən quyular üçün.
Bunların arasındakı fərq sorucu borudakı dəliklərin müxtəlif sayda
olmasından ibarətdir (39-cu cədvəl).

382
 6
4
7
IV

2
3
4
1

5
2

III
a a

2
3

3
4
4

5
5
II

2
3
6
4
5
I

189-cu şəkil. Qaz

lövbərinin prinsipial
sxemi
31

190-cı şəkil. Üçpilləli

ƏAQS-3 tipli qaz lövbəri

383
 39-cu cədvəl

Pillələrin №-si 1 II III IV

Yüngül neft 4 7 15 26
Ağır neft 3 5 11 26

Cədvəldə göstərilən dəliklərin sayı aşağıdakı düsturlarla

hesablanmışdır:
9 19 4 ' ld 4  2
(
16 ; (X.9)
n32 n42 D5
4 9 3ld 4  2
2
( 2
49 5
; (X.10)
n2 n3 D
1 4 2 l ' d 4  2
2
( 2
81 5
, (X.11)
n1 n2 D
burada n1, n2, n3, və n4 - pillələrdəki dəliklərin sayı;
2 ,3 ,4 -müqavimət əmsalıdır.
Turbulent rejim üçün
0 ,316

. (X.12)
4
Re
Laminar rejim üçün
64


, (X.13)
Re
burada l-sorucu boru pillələri arasındakı dəliklərə qədər olan məsafə;
 -0,64 dəliklərdən keçən mayenin məhsuldarlıq əmsalı;
D-sorucu borunun daxili diametri;
d2, d3, d4 - sorucu borudakı dəliklərin diametridir.

“Zont" qaz lövbəri

Borulararası sahəni artırmaq və bununla əlaqədar olaraq qaz

lövbərinin effektini yüksəltmək məqsədi ilə “Zont” qaz lövbəri işlədilir. Bu
lövbərin (191-ci şəkil) aşağı uсunda rezindən hazırlanmış iki halqavarı
manjet (3) vardır ki, o da istismar kəməri (1) ilə gövdə (2) arasındakı
boşluğu bağlayır. Beləliklə qazla qarışıq maye bütünlüklə gövdə (2), soruсu
boru (5) arasından keçərək yuxarı pənсərədən (4) manjetin üstünə tökülür və
maye selinin istiqaməti 180° dönməli olur. Nətiсədə qaz neftdən asanlıqla

384
7

191-сi şəkil. “Zont” 192-сi şəkil. Nimçəvarı qaz lövbərinin

tipli qaz lövbəri prinsipial sxemi

385
ayrılıb yuxarı qalxır və təmiz neft isə buсaqlı borudan (6) soruсu boruya
daxil olur.
Təmizlənməmiş neftin bir başa nasosa dolmaması üçün gövdə ilə
soruсu borunun arası yuxarıdan dəmir halqa (8) ilə bağlanmışdır. Lövbər
mufta (7) vasitəsilə nasos borularına bağlanır.

Son illərdə Azərbayсan neft mədənlərində Azərb. ETNÇİ tərəfindən

verilmiş yüksək keyfiyyətli nimçəvarı qaz lövbəri intişar tapmağa
başlamışdır (192-сi şəkil).
%
Nimçəvarı qaz lövbəri 1 2 soruсu boru üzərinə qaynaq edilmiş 8 və
ya 10 metal nimçədən ibarətdir. Daşınma zamanı bu nimçələri xariсi
zərbələrdən qorumaq məqsədilə, xariсi tərəfdən onlara 6 ədəd metal mil
qaynaq edilmişdir. Millərin aşağı uсu bir-birinə konusvarı qaynaq olun-
muşdur. Bu millərin arasına, qazın birbaşa soruсu boruya dolmasının
qarşısını almaq üçün konus yerləşdirilmişdir. Qaz qabarсıqları bilavasitə
nimçələrdə birləşib böyüyür ki, bu da qaz lövbərinin iş keyfiyyətini artırır.
Bu lövbərlərin bir üstünlüyü də onların qazlı-qumlu quyularda digər
lövbərlərə nisbətən yaxşı işləməsidir. Çünki nimçələrin xüsusi quruluşda
olması mayedəki qumun soruсu boru dəliklərini örtməsinə imkan vermir.
Göstərilən dəliklərin sayı aşağıdakı düsturlarla hesablanır:
25 ,6 36 ,1 ld 4  2
2
( 2
36 ,1 5
; (X.14)
n7 n8 D
19 ,6 25 ,6 ld 4  2
( 2
122 ; (X.15)
n62 n7 D4
14 ,4 19 ,6 ld 4  2
( 2
240 ; (X.16)
n52 n6 D5
10 14 ,4 ld 4  2
(
372 ; (X.17)
n42 n52 D5
8 ,1 10 ld 4  2
(
502 ; (X.18)
n32 n42 D5
6 ,4 8 ,1 ld 4  2
2
( 2
640 5
; (X.19)
n2 n3 D

386
 4 ,9 6 ,4 ld 4  2
(
775 (X.20)
n12 n22 D5
Bu hesablamalarda nimçələrin sayı 8 götürülmüş və hər mərtəbədəki
dəliklərdən keçən mayenin miqdarı, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 16 və 19% qəbul
edilmişdir.

2. Silindrə dolmuş mayedə baş verən itkilər

Silindrə sorulmuş mayenin bir hissəsi soruсu klapanın vaxtında

bağlanmaması və kip olmaması nətiсəsində yenidən quyuya tökülür. Plunjer
yuxarı hərəkət edərkən mayenin bir hissəsi vuruсu klapanın geс bağlanması
və kip olmaması səbəbindən silindrin alt hissəsinə axır. Bəzən oymaqların
Lülə
bir-birinə kip söykənməsi
nətiсəsində plunjerin yuxarı
hissəsindəki maye, nasosun
P
dy P P örtüyü ilə oymaqlar arasından
d
keçərək plunjerin altına dolur.
x
Bütün bu itkilər əsasən nasosun
A Plunjer keyfiyyətli hazırlanmaması və
Y
düzgün rejimdə işlədilməməsi
Z
nəticəsində baş verir. Bu itkilərin
miqdarı bəzən sıfra yaxın, bəzən
də çox böyük olur ki, onu da heç
X
bir nəzəri üsulla əvvəlcədən
Hasosun oxu X
təyin etmək mümkün deyildir.
193-сü şəkil. Silindrə maye Bunlardan başqa nasosda daimi
itkisinin təyinisorumuş maye itkisi vardır. Bu itki
plunjerlə oymaqlar arasındakı
boşluqdan axan mayedir.
İtki tənliyini qurmaq üçün
halqavarı çatlaqdakı maye hərəkətini müntəzəm hərəkət kimi götürürük.
 ara boşluğunda maye axınından, mərkəzdən y məsafəsində yerləşən
elementar halqavarı dx, dy hissəciklərini ayırırıq (193-cü şəkil). Plunjerin
radiusunu r, oymağın radiusunu isə K ilə işarə edirik.
Götürülən elementar hissəciyə aşağıdakı qüvvələr təsir edir:
P—„x" oxu istiqamətində hərəkət edən element; t-sürüşmə
qüvvələrindən asılı olan əks istiqamətdə hərəkət edən element.
Beləliklə sistem aşağıdakı şərtə görə tarazlaçir, yəni P=t olur.
Bu zaman

387
 P
dp ' 2&y; d 2v
t
 ' 2&ydx dy ; (X.21)
dy 2
d 2v
dp 2&ydy
 ' 2&dx ' dy
dy 2
alırıq ki, buradan da:
d 2 v 1 dp (X.22)

' ,
dy 2  dx
burada  -mütləq özlülükdür.
Həmin kəsik üçün dp kəmiyyətini sabit götürmək şərti ilə yuxarıdakı
dx
tənliyi iki dəfə inteqrallasaq, aşağıdakı ifadəni alarıq.
y 2 dp
v
'  c1 y  c2 (X.23)
2 dx
c1 , c2 ( ni y
r və y
R, V
0
Şərti ilə uyğun sabit kəmiyyətləri tapaq:
r  R dp R ' r dp
c1
' ; c2
' .
2 dx 2 dx
Onda
v

1 dp 2
'
2 dx
-
y ( r  R  ' y  Rr dy.
Mayenin sərfi:
dq
vdF
'
&y dp 2
 dx
-
y ( R  r  ' y  Rr dy .
inteqrallasaq:
& 2 r  R  dp
q
(X.24)
12 dx
alarıq ki, burada 2(r+R) / D-nu plunjerin orta diametridir.



g
dp
burada  -kinematik özlülük olub sahəsində qiyməti vahidə bərabərdir:
dx
dp h

' (X.25)
dx l
h—sahədəki basqı itkisidir. Bütün qiymətləri yerinə yazsaq:
& ' g ' D ' h ' 3
Q
(X.26)
12 l

388
alırıq ki, burada Q—mayedəki itki;
 -plunjerlə silindr arasındakı boşluğun bir tərəfinin eni;
g -yer cazibə qüvvəsinin təcili;
h -plunjer boyunca basqı itkisi;
 -çıxarılan mayenin kinematik özlülüyü;
l -plunjerin uzunluğu;
D-plunjerin diametridir.
Həmin tənlik, özlü mayenin çox böyük olmayan konsentrik ara
boşluğundan keçməsi üçün çıxarılmışdır.
Azərb. ETNÇİ-nin tədqiqatları göstərmişdir ki, bəzi hallarda nasosun
plunjerilə silindri arasındakı boşluqdan keçən maye turbulent hərəkət edə
bilər. Araboşluğu eksentrik olarsa, yuxarıdakı düsturda 1/12-i 5/24 ilə əvəz
etsək kifayətdir.
Plunjerin yuxarı hərəkətində alınan itkini prof. A.Pirverdiyan
tərəfindən təklif olunmuş düsturla təyin etmək lazımdır, yəni
1 &D 3 gh 1
Q
( &Du , (X.27)
12 l 2
burada u-plunjerin yuxarı hərəkətində orta surət
g=980 sm/san2.
Sıxma təzyiqi kq/sm2 P
20 30 40 50 60 70 80 90 100

m
f 93 mmm
f 71 m
f 68 m
m
f 56 m
m
f 43 m m
f 38 m m
f 32 m m
f 28 m

8=
20
30 m
40 ikr
1 60 m on
1 13 120 110 00 90 m 80 70
m
50 m ikr
1 1 4 0 m m m m ikr on
17 60 50 0 m m mik ik ikr ikro mik ikr ikr
on i k ro on
0 m m ik ikr ro ron on n ro
n
on n
m ik ikr ro on n
ikr ro on n
on n
30000

20000

6000
16000
12000

60
8000

3000

20
4000

40

30

12
16
2000
1600
1200
1000
10000

200

120
800
600

80
160
400
300

100

Araboşluğuna baş verən itki, sm3/dəq. ilə

194-cü şəkil. Plunjerlə oymaqlar arasından axan maye diaqramı

389
eksentrik araboşluğu üçün

Q
2  3c 2

&D 3 g ' h 1
24 l
( &Du
2
(X.28)
burada c—nisbi eksentrisitetdir, yəni həqiqi eksentrik (e) araboşluğu  olan
nisbətdir.

Yuxarıda göstərilən düsturlar hamar plunjerlə oymaq arasındakı

boşluqdan keçə biləcək maye itkisini göstərir. Həqiqi nasoslarda isə istər
plunjerin və istərsə oymaqların sürtünən sahələri heç də hamar olmur. Hətta
çox zaman plunjerin üzərində süni surətdə açılmış halqavarı qanovlar və
çuxurlar olur. Nəticədə araboşluğu plunjer boyu ilə eyni olmur. Buna görə də
həqiqi itki nəzəri itkidən fərqlənir. Həqiqi itkini M.D.Əliyev tərəfindən
verilmiş empirik düstur ilə təyin etmək məsləhət görülür:
3,7 ' D ' h '  ş3
q
, (X.29)
106 vl
burada  ş -şərti ara boşluğudur.
Şərti ara boşluğu təyin etmək üçün M.D.Əliyevin təcrübə əsasında
aldığı nomoqramdan istifadə etmək olar (194-cü şəkil).

§ 6. DİNAMOQRAF VƏ ONUNLA TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN

APARILMASI

Dərinlik nasoslarında nasosun tam işləmə dövru ərzində mancanaq

dəzgahının cilalanmış pistonqoluna təsir edən ümumi yükün dəyişməsinin
avtomatik olaraq yazılması üçün dinamoqrafdan istifadə olunur. Dinamoqraf
cihazı mexaniki və hidravlik prinsip əsasında işləyir. Hilravlik dinamoqrafın
quruluş sxemi 195-ci şəkildə göstərilmişdir.
Bu cihaz uç əsas hissədən ibarətdir:
1. Kapilyar borucuqla birlikdə (cihazın ölçən hissəsi) mestoza; bunun
vasitəsilə cilalanmış pistonqoluna düşən qüvvə maye təzyiqinə çevrilir və
heliks adlanan içərisi boş xüsusi yaya verilir.
2. Qeydedici; bu, pero ilə birlikdə „heliksdən" və kartoqram ilə
birlikdə hərəkət edən masadan ibarətdir.
3. Gedişyavaşıdan; bu, cilalanmış pistonqolunun hərəkətini kartoqram
yerləşən masaya kiçildilmiş ölçüdə ötürür.

390
 1
19
14 12
11 21
15
20

13 23 24
22
2 17 16

3 17
25

4 18

195-ci şəkil. NQV-5(NQN-7) tipli üçborulu

qondarma nasosu:
5
1—Qali zənciri; 2— fırlanğıc; 3— pardaxlanmış pistonqolu;
6 4—samovar; 5—ştanq kəməri; 6—nasos boruları; 7—
istismar kəməri; 8—vurucu klapan; 9—plunjer; 10— qəbul
7 klapanı; 11— mesdoza; 12— mayei; 13—gövdə; 14— piston;
15—membrana; 16— kapilyar borucuq; 17—polad lent;
8 18— gediş azaldan; 19— nasos; 20— ventil; 21—
9 manometrinin yayı; 22—peroilə ox; 23—kartoqram ilə masa;
24—qayıdış yayı; 25— miqyasdiyircəyi

10

391
 40-cı cədvəl
Ştanqların Ştanq və muftaların əsas ölçüləri, mm ilə
şərti ölçüsü
Ştanqın başlığı Mufta Mufta və başlığın yivi

d do dop d BH

k
S
S

d1
d2
d3

L1
L2
LS
D1
D2
h
Düymə mm
ştanq
ştanq
Ştanq

mufta
mufta
mufta

392
5
/5 16 29 38 22 10 35 32 18 22 38 28.65 24.26 32 23.798 23.824 22.148 22.174 20.682 21.074 2.54
3
/4 19 35 38 22 11 38 37 21 27 42 31.83 74.43 36 26.973 26.999 25.323 25.349 23.857 24.249 2.54
7
/8 22 35 38 22 13 43 38 24 27 46 35.00 30.61 41 30.148 30.174 28.498 28.524 27.032 27.424 2.54
1 25 45 46 28 15 51 46 28 32 55 39.76 35.38 46 34.910 34.936 33.260 33.286 31.794 32.186 2.54
 Dinamoqrafın əsas hissəsi sayılan mestoza çox böyük olmayan qalın
divarlı, üstü nazik metal lövhə ilə örtülmüş çəndən ibarətdir ki, bu metal
membranın üzərində mestozanın porşeni yerləşir. Mestozanın dibində iki
deşik vardır. Deşiklərdən biri sistemi maye ilə doldurmaq üçündür; digər
deşik isə diametri 0,6—0,8 mm olan kapilyar boru vasitəsilə „heliks"lə
birləşdirilir.
Dinamoqrafın mestozası cilalanmış pistonqolu ilə elə birləşdirilir ki,
ştanq kəmərinə düşən bütün yük, porşenə ötürülür və sonra „sistemdəki"
maye vasitəsilə „heliksə" verilir. „Heliks" də öz növbəsində təzyiqin
qiymətindən asılı olaraq əqrəbi bu və ya digər tərəfə əyir. Cilalanmış
pistonqolunun hərəkətinə münasib olaraq, kartoqram yerləşən masanın irəli-
geri hərəkəti zamanı pistonqolunun vəziyyətindən asılı olaraq ona düşən
yükü göstərən qapalı əyrilər alınır. Bu əyrilər cilalanmış pistonqolunun
dinamoqramı adlanır.

Dinamoqramın növləri

196-cı şəkildə cilalanmış pistonqoluna təsir edən müxtəlif yüklərin

dəyişməsini göstərən nəzəri dinamoqramlar göstərilmişdir. Bu
dinamoqramlar 197-ci şəkildə verilmiş boru və ştanqların deformasiyası
əsasında qurulmuşdur.
Sadə nəzəri dinamoqram ştanqların və boruların mütləq sərt halında
yalnız statik qüvvələrin dəyişməsini göstərir. Bu zaman statik qüvvələr
düzbucaq qanunu ilə dəyişir (196-cı a şəkli).
Nəzəri dinamoqram ştanqların və lövbər bağlanmamış kəmərin
deformasiyasını nəzərə alaraq statik qüvvələrin paraleloqram qanunu ilə
dəyişməsini göstərir (196-cı b şəkli). Mayenin ştanqlara və kəmərlərə etdiyi
təzyiqin dəyişməsi nəticəsində əmələ gələn elastik deformasiyalar, plunjerin
faydalı gedişini mancanaq dəzgahının gedişinə nisbətən

ş  b (X.30)
qədər azaldır.
Ətalət qüvvələrini və kəmərin titrəyişini nəzərə alaraq dinamoqramlar
real şəraitdə cilalanmış pistonqoluna düşən yükün dəyişmə xarakterini əks
etdirir (196-ci c şəkli). Dinamoqrafla ştanq kəmərinə düşən qüvvələri təyin
etməkdən əlavə, dərinlik nasosunun işindəki müxtəlif nöqsanları da meydana
çıxarmaq mümkündur.
Qeyd etmək lazımdır ki, nasosun quyudibində necə işləməsini
dinamoqramdan görmək çox zaman müyəssər olur. Bunun üçün alınmış
dinamoqramı aşağıdakı tipik nomoqramlarla müqayisə etmək lazım gəlir.
Əsas tipik nomoqramlar198-ci şəkildə verilmişdir. Plunjer silindrdə düzgün
oturmadıqda ya qəbuledici klapana dəyir, ya da silindrdən kənara çıxar (boru
nasoslarda); ştanqlı qondarma nasoslar isə konus dayaqdan qopur.

393
 Birinci halda dinamoqramın aşağı sol küncündə, kiçik ilgək əmələ
gəlir (198-ci a şəkli), ikinci halda isə dinamoqramın saf küncü ilə ştanq yükü
xətti kəskin surətdə aşağı enir (198-ci b şəkli).
Hər iki halda lazım gələn uzunluqda qısa ştanq seçmək yolu ilə bu
nöqsan tez bir zamanda aradan qaldırılmalıdır. Əgər bununla plunjerin
təkanlarını və silindrdən kənara çıxma hadisələrini aradan qaldırmaq baş
tutmursa, bu vurma rejimi üçün kifayət qədər deyildir.

5
6

196-cı şəkil. Sadə nəzəridina moqramlar

Nasosun aşağı hissəsində buraxma halı baş verərsə, ştanqdan yükün
götürülmə xətti ştanqın yükü qəbul etmə xəttilə paralel alınmır (198-ci v
şəkli).
Nəzərə almaq lazımdır ki, yükü qəbul etmə xətti, götürülmə xəttinə
nisbətən daha dik gedir. Nasosun yuxarı hissəsində maye buraxma halı

394
olduqda isə (vurucu klapandan, plunjerlə silindr arasındakı boşluqdan,
oymaqların bitişik uclarından), ştanqların yükün götürülmə və qəbul etmə
xətti yenə də paralel olmur, ancaq birinci ikincidən dik olur (şəkil 198 q).

S
A

ş
+ boru

ş
V

boru

197-ci şəkil. Sadə nəzəridina moqramlar

boru
C

Sn
Sn
D

ş
boru

boru
E

ş
F

+
ş boru

395
 15 35 55 75 95 105 20 40 60 80 100 120
60

60
40

40
20

20
0

0
B

15 35 55 75 95 105 20 40 6 80 100 110

60
60

0
40
40

20
20

0
0

V Q

20 40 60 80 100
80

20 40 60 80 100 110
60

60
40

40
20

20
0

Ğ
D

15 25 35 45 55 65 75 85 95
20 30 40 50 60 70 80 90 100

20 40 60 80 100 110

E
J

198-ci şəkil. Tipik dinamoqramlar

396
Məhsuldarlığın azalmasına plunjerin tutulması da (ilişməsi) səbəb ola bilər.
Əgər plunjer silindrin aşağı hissəsində (plunjerin aşağı gedişində) tutularsa,
onda, ştanqların ağırlıq xətti, dinamoqramın aşağı sol küncündə tədricən
aşağı düşür (198-ci ь şəkli). Əgər plunjer, silindrin yuxarı hissəsində
(plunjerin yuxarı gedişində) tutularsa, bu halda yükləmə xətti, yuxarı sağ
küncdə kəskin surətdə yuxarı qalxır (198-ci d şəkli). Belə halda qondarma
nasosları quyudan qaldırıb mədən emalatxanasında yoxlamaq lazımdır.
Nasosun maye vurmasının tamamilə kəsilməsi ştanqların qırılması və
yaxud açılması (198-ci e şəkli) plunjerin silindrdə tam ilişməsi (198-ci j
şəkli) və quyudibində qum tıxacının əmələ gəlməsi ilə izah oluna bilər.

§ 7. DƏRİNLİK NASOS ŞTANQLARI

Dərinlik nasos ştanqlarının növü, ölçüsü və vəzifəsi

Nasos ştanqları birləşdirici (və keçirici) mufta vasitəsilə

əlaqələndirilərək, mancanaq dəzgahı ilə dərinlik nasosu arasında əlaqə
yaradan ştanq kəmərini əmələ gətirir.
Ştanq kəməri vasitəsilə dərinlik nasosu plunjerinə irəli-geri hərəkət
ötürülür və bununla da nasosun işi tamamlanır.
Normal konstruksiyalı nasos ştanqı (199-cu şəkil) dairəvi en kəsikli
nazik uzun mil (ox) şəklində olur və bunun uclarında (başlığında):
a) birləşdirici muftaya uyğun yivlər;
b) quraşdırma (birləşdirmə) açarına uyğun kvadratlar;
c) kəmərin elevatordan asılması üçün konusvarı çıxıntı vardır.
Keçmiş SSRİ-də istehsal olunan (N618—52 növlü) ştanq və
muftaların əsas ölçüləri 40-cı cədvəldə göstərilmişdir.
Plunjerin dərinlik nasos silindrinə düzgün oturmasını təmin etmək
üçün normal uzunluqlu ştanqlardan başqa uzunluğu 1000; 1500; 2000; 2500
və 3000 mm olan gödək ştanqlardan (Futovka adlanan) da istifadə edilir.
Gödək ştanqların qalan ölçüləri normal ştanqların ölçüləri kimidir.
Ştanq kəməri ştanqların diametrindən asılı olaraq birpilləli və
çoxpilləli ola bilər. Eyni diametrli kəmər birpilləli, müxtəlif diametrli kəmər
isə çoxpilləli adlanır.
Kəmərin pillələrinin sayı adətən üçdən çox olmur. Çoxpilləli kəmərin
müxtəlif diametrli ştanqlarını birləşdirmək üçün keçirici muftalardan istifadə
edilir. Keçirici muftalar 5/8"-3/4"; 3/4"-7/8"; 7/8"—1" olur.
Çoxpilləli kəmər, onunla eyni möhkəmlikdə olan birpilləli
konstruksiyalı kəmərdən çəkisinin xeyli az olmasına görə fərqlənir və
ümumiyyətlə dərin quyularda tətbiq edilir.
SSRİ-də nasos ştanqları əsasən aşağıdakı markalı poladlardan
hazırlanır:

397
 d

l1
K
d1

l2
d2

l3
d3

22
8000

D1
D2
36
100

199-cu şəkil. Nasos ştanaqı və muftası

398
 1. Karbonlu 40 və 40U (DÜİST 1050-52);
2. Xromnikelli 20XN (DÜİST 4543-48);
3. Marqanslı 36Q1 (QMN-nin texniki şərtləri MÇM);
4. Nikkelmolibdenli 15NM (DÜİST 4543-48).
Birləşdirici və keçirici muftalar adətən markası 40 olan karbonlu
poladdan hazırlanır.
Bu poladların mexaniki göstəriciləri 41-ci cədvəldə verilmişdir.
Ştanq muftalarının yeyilməyə dayanıqlığını artırmaq məqsədilə
səthləri tamamilə, və yaxud da hissə-hissə yüksək tezlikli cərəyanla
möhkəmləndirirlər (xüsusi yüksək tezlikli cərəyan qurğusunda) və sonra
səthlərini cilalayırlar.

Nasos ştanqına təsir edən qüvvələr

Nasos ştanqına təsir edən yükün xarakteri və kəmiyyəti (qiyməti).

Dərinlik nasosu işləyən zaman ştanq kəmərinə aşağıdakı qüvvələr təsir
edir:
A. İş prosesində yaranan statik qüvvələr:
a) ştanq kəmərinin öz çəkisi;
b) nasosun qaldırdığı mayenin çəkisi;
c) nasosun plunjerinə və ştanqlarına mayenin göstərdiyi hidrostatik
təzyiq.
B. Ştanq və maye kütləsinin qeyri-müntəzəm hərəkəti zamanı yaranan
yaxud dinamik qüvvələr.
C). Hərəkət zamanı yaranan müqavimət qüvvələri:
a) plunjerin silindr divarına sürtünməsi;
b) ştanqların və muftaların boru kəmərinə sürtünməsi;
c) atqı xəttində və nasosda yaranan hidravlik müqavimət.
Neft mədənlərində işləyən nasos qurğularının əksəriyyətində maye və
ştanqın çəkisindən əmələ gələn statik qüvvələr ştanqlar kəmərinə təsir edən
tam yükün böyük hissəsini təşkil edir.
Bu qüvvələr nasos qurğularının aşağıdakı istismar parametrlərindən
asılıdır:
a) nasosun buraxılma dərinliyi (H) və diametrindən (D);
b) balansir başlığının gediş yolu uzunluğundan (s0) və yırğalanma
sayından (n);
c) ştanq kəmərinin ölçülərindən (d, li).
Buna görə də bu qüvvələrin qiyməti və dəyişmə xarakteri dərinlik
nasosunun tam dövrü üçün hesablama yolu ilə asanlıqla təyin edilə bilər.
Nasos ştanqları, quyuda işləyərkən, öz ağırlıq qüvvələrinin təsiri
altında da olur. Bu yük (ştanqların öz xüsusi yükü), ştanq kəmərini bir qədər

399
 41-ci cədvəl

Stanq poladlarinin mexaniki xarakteristikasi

Ştanq kəmərinin ölçüləri Kəmərin texniki

nasosun diametri, mm ilə

(uzunluğu və diametri) xarakteristikası

Nasosun Kəmər pillələrinin uzunluğu,

gərginlik, kQ/ mm2

Nasosun gediş yolu
kəmərin 1 metrinin
buraxılma % ilə

dəzgahın mksimal

qabliyyəti, kq ilə
dərinliyi, m ilə

itkisi, mm ilə
“Gətirilmiş “
çəkisi, kq ilə

yükqaldırma
karbonlu

lekirlən

/8``

/4``

/8``
1``
miş

ilə
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1100 100 1.76 3000 7.80 170
28 900 100 2.38 3000 5.50 110
1000 35 65 1.98 3000 5.40 140
980 100 1.76 3000 8.10 180
32 800 100 2.38 3000 5.70 100
950 38 62 2.00 3000 5.90 160
800 100 1.76 2700 8.00 180
38 750 100 2.38 3000 7.60 120
800 45 55 2.04 3000 6.00 160
700 100 1.76 2700 8.30 180
44 650 100 2.39 3000 6.40 120
700 52 48 2.08 3000 6.50 140
500 40 60 2.70 3000 4.00 90
500 100 2.38 3000 6.70 120
56 470 50 50 2.78 3000 5.20 100
350 100 3.19 3000 5.30 80
70
220 100 3.19 3000 5.40
95 200 100 4.10 3000 4.00

150 100 3.19 3000 5. 60

120 140 100 4.10 3000 4.00

400
tarım vəziyyətdə saxlayır. Həmin ölçünün qiyməti aşağıdakı kimi ifadə
olunur:
pş hv qş H 2b
lş

,
2 fşE 2 fşE
qş
burada =0,855 olduğundan (bütün ştanqlar üçün),
fş
0.855
lş

2E
olur.
7850 ( 90
 1
7850kq / m3 və 
900kq / m3 qəbul etsək b

0 ,855 olar. Bu
7850
H2
halda lş
olar.
5 ,55 ' 106
Həmin hadisə analoji olaraq, nasos borularında da müşahidə edilir.
Quyuda maye ağırlığının təsirindən nasos ştantları uzanır, həmin yük
götürüldükdə əvvəlki vəziyyətini alır. Buna uyğun olaraq nasos boruları da
elastik deformasiyaya uğrayır. Nasos boruları plunjerin aşağı gedişində
uzanır və yuxarı gedişində qısalır. 197-ci şəkildə plunjerin müxtəlif
vəziyyətində yaranan müxtəlif hallar verilmiş və buna müvafiq olaraq nəzəri
diaqram (196) qurulmuşdur.
Maye ağırlığının təsiri altında ştanqların deformasiyası sərhədi də
dəyişir, yəni:
PmayeH qmayeH 2
iş

;
E ' fş E ' fş
qmayeH 2
borular üçün də analoji olaraq iboru
yaza bilərik.
E ' f boru
197-ci şəklə əsasən plunjerlə ştanqların asılma nöqtəsinin yerdəyişmə
vəziyyətindən asılı olaraq boru və ştanqlarda yaranan elastik deformasiya
aşağıdakı kimi təyin edilir:
qmaye H 2 5 1 2

iş  iboru
3  1 0
E 3 f ş f boru 0
4 1
F6H 2 53 1 1 20

4 
10 E 34 f ş f boru 01
burada F-plunjerin en kəsik sahəsidir.

401
 Müqavimət qüvvələrinin ətaləti yuxarıda adları çəkilən parametrlərdən
əlavə, dərinlik nasosunun mürəkkəb iş şəraiti ilə əlaqədar olan bir sıra başqa
amillərdən də asılıdır. Nasos ştanqları kəmərinə təsir edən ümumi yükün
qiyməti baxılan kəmərin en kəsiyinin vəziyyətindən asılı olduğu kimi,
cilalanmış pistonqolunun (ştokun) vəziyyət və hərəkət istiqamətindən də
asılıdır. Baxılan kəsikləri kəmərin asılma nöqtəsinə yaxınlaşdırdıqca
kəmərin öz çəkisi, dinamik qüvvələr və müqavimət qüvvələri artdığı üçün
kəmərin yuxarı ştanqı ən çox yüklənmiş olur. Cilalanmış pistonqolunun
vəziyyətindən və hərəkət istiqamətindən asılı olaraq ştanqlardakı qüvvələr
aşağıda göstərilən qanun üzrə dəyişir.
Pistonqolu aşağı kənar vəziyyətindən yuxarıya tərəf hərəkət etdikdə
(nasosun işçi gedişində) kəmərə bütün qüvvələr təsir edir. Qeyd etmək
lazımdır ki, bu zaman dinamik qüvvə gedişin birinci yarısında müsbət, ikinci
yarısında isə mənfi qiymət alır.
Pistonqolunun yuxarı kənar vəziyətdən aşağı doğru hərəkəti zamanı
ştanq kəmərinə mayenin ağırlığı istisna olmaqla, yuxarıda deyilən bütün
qüvvələr təsir edir; dinamik və müqavimət qüvvələri isə nasosun işçi
gedişindəki qiymətindən yalnız işarəcə fərqlənir. Ştanqlar kəmərinin
kəsiklərinə təsir edən müxtəlif qüvvələrə baxdıqda belə bir vacib nəticəyə
gəlirik ki, ştanqa təsir edən ümumi yük dəyişən xarakterlidir. Ştanqa düşən
yük nasosun tam yırğalanması ərzində ən kiçik qiymətdən, ən böyük qiymətə
qədər dəyişir.

ŞTANQ KƏMƏRİNİN ÖLÇÜSÜNÜ TƏYİN ETMƏK ÜÇÜN

HESABLAMA TƏNLİKLƏRİ

Asimmetrik sikldə dəyişən yüklərin hesablanma qiymətlərini, həqiqi

sikl gərginliyini xarakterizə edən hər hansı iki qiymətə və materialın bu iki
qiymətə uyğun gələn hədd gərginliklərinə ayırmaq olar.
Ştanqın siklik möhkəmlik şərti, aşağıda verilmiş iki hesablama tənliyi
ilə göstərilə bilər:
Pmax  max
 max
#
f ks
(X.31)
P 
 min
min # min
f ks
P 
 max
max # max (X.32)
f ks

402
 Pa  a
a
#
f kr
burada Rmax, Rmin, və Pa-təsir edən yüklərin maksimal-minimal qiymətləri və
sikl ərzində onun dəyişmə amplitududur;
 max , min və  a -həqiqi gərginliyin maksimal-minimal qiymətləri və
onun sikl ərzində dəyişmə amplitududur;
ks və k q —statik möhkəmliyə və dayanıqlığa hesablama zamanı
ehtiyat əmsallarıdır;
f-ştanqın təhlükəli en kəsiyinin sahəsidir.
Materialın hədd gərginliyinin müxtəlif asimmetrik sikllərində
eksperimental xarakterli qiymətlərini təyin etmək çətinlik törətdiyindən,
təcrübədə çox vaxt bu qiymətlər arasında sadələşmiş analitik asılılıqdan və
materialın statik möhkəmlik (  v və  z ) və davamlılıq (  w ) hədlərindən
istifadə olunur:
a) Conson-Qurman və Zoderberqin düsturu
5  2
 a
33 1  m 00 '  w
4 v 1
(X.33)
5  2
 a
33 1  m 00 '  w
4 s 1
b) Herber və Odinqin düsturu
< 5 2
29
 a
:1  33 m 00 7 w
: 4 v 1 7 (X.34)
; 8
 a
 w2 (  m '  a
c) Serensen—Kinasaşvili və Podzalonun düsturu
5 2 2
 a
 m ( 33 m ( 100 w
4 0 1
(X.35)
5 2 m 2
a
m ( 3 ( 10 w
3 q 0
4 1
burada  v və  z -materialın möhkəmlik və axıcılıq həddi;
 m və  a -gərginliyin orta hədd qiyməti və onun dəyişmə
amplitudunun həddi;
 0 və  q -dəyişən və asimmetrik tsikillərin hədd gərginliyi;
 w -materialın davamlılıq həddidir.

403
 (X.33—X.35) ifadələrindəki həddi gərginlik qiymətlərini laboratoriya
şəraitində asanlıqla təyin olunan davamlılıq həddi ilə (  w ) əvəz etdikdə
(X.31—X.32) düsturlarının praktik tətbiqini asanlaşdırmaq mümkündür.
Məsələn, ştanq pillələrinin ölçülərini təyin etmək üçün hesablama
tənliyi onların siklik möhkəmliyinə görə (X.33) və (X.35) düsturlarına
əsasən aşağıdakı şəkli alacaqdır:
 max '  a 'heddi  w
 max '  a #

kq kq
 w2
ya da  max '  a # 2 (X.36)
kq
və  a  = m #  a 'heddi  = max heddi
 w
kq kq
w
ya da  a  = max # (X.37)
kq
2 w 2 w
burada =
( 1 və ya =
( 1.
0 v
Ştanq kəmərini hesablamaqdan ötrü onların materialının yalnız
davamlılıq həddi (  w ) məlum olarsa, (X.36) tənliyindən istifadə edilir, həddi
gərginlik (  0 və  a ) haqqında əlavə məlumat olduqda isə (X.37)
tənliyindən də istifadə etmək olar.
Təsir edən qüvvənin qiymətini və onun təsiri nəticəsində ştanq
kəmərinin təhlükəli kəsiyində əmələ gələn gərgin1iyi həm eksperimental
yolla—dinamometrləmə ilə, həm də uyğun düsturla hesablamaq olar.
Birinci üsul işləyən quyuların yoxlama hesablamasını apardıqda, ikinci
usul isə yeni kəmər layihəsini hesabladıqda tətbiq edilir.
Ştanq kəmərində əmələ gələn qüvvələrin təyin edilməsi üçün daha
geniş tətbiq olunan düsturlar aşağıdakılardır:
Dərinlik nasos işinin elementar (statik) nəzəriyyə düsturu
5 s0 n 2 20
Pmax
Pm  Pş 3 1 
3
0 (X.38)
4 1800 1
5 2 2
$
Pmin
Pş 33 1 (
s0 n 0
0 (X.39)
4 1800 1
burada Pm—qaldırılan maye sütununun çəkisi, kq ilə;
$
Pş və Pş -ştanq kəmərinin havada və mayedə çəkisi kq ilə;

404
 s0 və n—balansir başlığının gediş yolu, m ilə və onun tam yırğalanma
sayıdır, dövr/dəq ilə.
Bu düsturların çıxarılışı aşağıdakı ehtimallara əsaslanmışdır:
a) cilalanmış pistonqolu sadə harmonik qanuna uyğun hərəkət edir;
b) kəmərin bütün en kəsiklərinin və maye sütununun hərəkəti, asqı
nöqtəsinin hərəkəti kimidir;
c) qurğunun yeraltı hissəsində kəmərin hərəkətinə müqavimət
göstərən qüvvələr yoxdur.
Dərinlik nasos qurğusu işinin nisbətən kiçik parametrlərində (X.39)
düsturu vasitəsilə P yükünü səhvsiz təyin etmək mümkündür.
A.S.Virnovskinin birinci düsturu
Pş
-0.5 F ( f    $ ' f .; (X.40)
5 ) 2 ' s0 20
3
Pa
3 0.50 F  m0  $f 0 H , (X.41)
4 2 g 1
burada Pş—sikl ərzində ştanq kəmərinə təsir edən yükün orta qiyməti, kq
ilə;
Pa—bir sikl ərzində yükün dəyişmə amplitudu, kq ilə;
F—plunjerin en kəsik sahəsi, m2 ilə;
f—ştanq kəmərinin en kəsik sahəsi, m2 ilə;
H—ştanq kəmərinin uzunluğu, m ilə;
 —çıxarılan mayenin həcm çəkisi, kq/m3 ilə;
3
 $ —ştanq materiallarının həcm çəkisi, kq/m ilə;
s0—mancanaq dəzgahının gediş yolu, m ilə;
) —çarxqolunun fırlanma bucaq sürəti, dövr/dəq ilə;
m0—mancanaq dəzgahının orta kinematik göstəricisi;
0 —təcrübə əmsalıdır.
Bu düsturlar yarımemprik mənada olub, həm öz strukturuna görə, həm
də burada düzəliş əmsallarının (m0, 0 ) olmasına görə elementar nəzəriyyə
düsturlarından bir qədər üstündur.
Bu əmsallarda aşağıdakı hallar nəzərə alınır:
a) mancanaq dəzgahı kinematikasının xüsusiyyətləri;
b) nasos qurğusunun dərinlik boyu müqavimət qüvvələri;
c) plunjerin silindr və mayenin nasos boruları içərisindəki hərəkət
sürətlərinin fərqi.
Ştanq kəmərini davamlılığa praktiki hesablama cəhətdən A.S.
Virnovskinin düsturu çox əhəmiyyətlidir. A.S.Virnovskinin son düsturu
1 D ) 2 s0
Pmax
Pm  Pş  
3d g

405
 ş a12) 2 ( s0 5 2 25  2
 a1 ( ' 0 ,3mPm  Pş  33 a1 ( ş 003 1 ( 0 Pş; (X.42)
s0 2g 4 s0 14 2 1
a2 ' D )2s 
Pmin
Pş $ ( a1 ( ' Pş (
3d g s0
(X.43)
a 22) 2' s0 5 2 25  2
( 33 a 2 ( ş 003 1 ( 0 Pş ,
2g 4 s0 14 21
burada Pmax və Pmin—kəmərə təsir edən maksimal və minimal
yüklərin qiymətləri, kq ilə;
Pm—nasos işləyən zaman plunjerin qaldırdığı maye sütununun
çəkisi, kq ilə;
Pş və P'ş—kəmərin havada və mayedə çəkisi, kq ilə;
D və d—nasosun plunjerinin və ştanqın diametrləri;
) və s0—çarxqolunun fırlanma bucaq sürəti, dövr/san ilə və
mancanaq dəzgahının gediş yolu, m ilə;
1 ,2 ,a1,a2 —mancanaq dəzgahının kinematikasından asılı olan
əmsallar;
m və  —plunjerin, ştanqın və borunun en kəsik sahələri
nisbətindən asılı olan əmsallar;
ş və g maye sütununun təsiri nəticəsində kəmərin statik
deformasiyası, m ilə və yerin cazibə qüvvəsi təcilidir, m/san2 ilə.
Bu düsturlar ştanqlarda qüvvələrin təyin edilməsi üçün hazırda ən
dəqiq düsturlardan sayılır.

Mədən şəraitində ştanq kəmərlərinin ölçülərini seçmək üçün

nomoqram və cədvəllər

Ştanq kəmərinin özlülüyə analitik hesablanması nisbətən mürəkkəb

olduğu üçün böyük əmək və çox vaxt tələb edir. Böyük dəqiqlik tələb
olunmayan hallarda, hesablama əməliyyatını asanlaşdırmaq və
sürətləndirmək məqsədilə Azərb. ETNÇİ-nin əməklaşı J.A.Qruzinov
tərəfindən ştanq kəmərlərinin hesablanmasının qrafik metodu işlənib
hazırlanmış və xüsusi nomoqramlar tərtib edilmişdir (200-cü şəkil).
Nomoqram düzbucaqlı koordinat sistemində qurulmuş bir neçə
nöqtələr (I və II) və xətt (III) sistemindən ibarətdir. Absis oxunda nasosun
buraxılma dərinliyi (L), ordinat oxunda isə buraxıla bilən gərginliklərin
qiyməti göstərilmişdir (Rp).
Qırıq xətlərlə birləşdirilmiş nöqtələr sistemi (I) hal-hazırda işlədilən
nasos və ştanqların diametrləri arasında mövcud olan bütün kombinasiyaları
göstərir (ifadə edir).
406
 Rp

95
120
15
.

3,00
14

3/8" 7/8"
7/8" 1"
5/8" 3/4"
13

70
2,40
12

11
1,80

56
10
1,50 C I
V III II L Pn max
9 3/4"
1,20
8
0,90
44

C d
7 18 18 d 3/4"
V
0,60 Pn max d

407
6 0,45
8
38

6 10 12 14 16 18

5 A
32

4
28

8 12 13 14 1500 16 17 18 19 200 21 22 23 24 2500 L

0 1 2 3 4 500 6 7 9 1000 11

200-cü şəkil. Nasos ştanaqları vkəmərinin seçilməsi üçün Y.A.Qruzinovun

nomoqramları
 Nasosların ölçüləri rəqəmlərlə işarə edilmişdir: 28, 32, 38, 44, 56, 70,
95 və 120 mm.
Ştanqların diametri düymə ilə göstərilmiş və qırıq xətlər üzərində
nizamla yerləşdirilmiş (yuxarıdan aşağı).
Qırıq xətlərlə birləşdirilmiş nöqtələr sistemi (II) mancanaq dəzgahının
enib-qalxma sayı ilə (n) gedişin uzunluğu (s0) arasındakı kombinasiyaları
göstərir.
Enib-qalxma sayı 6—18-ə qədər cüt ədədlər ilə, gedişin uzunluğu isə
0,45-dən 3,00 m-ə qədər (hər 0,3 m-dən bir) işarə edilmişdir.
Xətt dəstəsi isə (III) pilləli kəmərlərin hesablanması üçün köməkçi
sistemdir.
Kəmərlərin ölçülərini və konstruksiyalarını seçmək üçün nomoqram
üzrə aşağıdakı əməliyyatı aparmaq lazımdır:
a) hesab üçün qəbul edilmiş nasosun diametrinə (D) və kəmərin aşağı
pilləsinin diametrinə (d) müvafiq qövs sol koordinat başlanğıcı ilə düz xətlə
birləşdirilir;
b) mancanaq dəzgahının enib-qalxma sayına (p) və gediş
uzunluğuna (s) müvafiq nöqtə sağ koordinat başlanğıcı (2500) ilə
birləşdirilir.
c) absis oxuna paralel Rmax qiymətinə müvafiq üfiqi xətt çəkilir;
Rmax aşağıdakı düstur ilə hesablanır: İkipilləli kəmərlər üçün
Rmax

k1  k 2  ' L ; (X.44)

2 ( 1
Uçpilləli kəmərlər üçün
Rmax

k1  k 2  ' L , (X.45)

3 ( 1  2 
burada ki k2—D, d, 2500, ns0 xətlərinin absis oxu (OL) ilə əmələ gətirdikləri
bucaqların talksisləridir;
L — kəmərin buraxılma dərinliyi, km ilə;
1 -birinci və ikinci pillənin kəsik sahələrinin nisbəti aşağıdan yuxarı;
2 -II və III pillələrin en kəsik sahələrinin nisbəti (aşağıdan yuxarı).
ç) absis oxu (OL) üzərindəki nasosun buraxılma dərinliyinə (L)
müvafiq nöqtədən O-d1  xətti ilə görüşənədək perpendikulyar qaldırılır,
alınmış a nöqtəsindən Rmax xətti ilə hər hansı S nöqtəsində görüşən 2500-ns
düz xəttinə paralel xətt çəkilir;
d) S nöqtəsindən cd parçası qədər şaquli xətt endirilir (cd) parçasının
uzunluğu ordinat oxundan uyğun keçid xəttinə qədər olan məsafədir.

408
 42-ci cədvəl
Tipik konstruksiyalı ştanq kəmərlərinin texniki öl
Ştanq kəmərinin ölçüləri Kəmərin texniki
nasosun diametri, mm ilə

(uzunluğu və diametri) xarakteristikası

Nasosun Kəmər pillələrinin uzunluğu,

gərginlik, kQ/ mm2

Nasosun gediş yolu
kəmərin 1 metrinin
buraxılma % ilə

dəzgahın mksimal

qabliyyəti, kq ilə
dərinliyi, m ilə

itkisi, mm ilə
“Gətirilmiş “
çəkisi, kq ilə

yükqaldırma
karbonlu

lekirlən

/8``

/4``

/8``
1``
miş

5
SKN3-915 n=15 s=0,90m

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1100 100 1.76 3000 7.80 170
28 900 100 2.38 3000 5.50 110
1000 35 65 1.98 3000 5.40 140
980 100 1.76 3000 8.10 180
32 800 100 2.38 3000 5.70 100
950 38 62 2.00 3000 5.90 160
800 100 1.76 2700 8.00 180
38 750 100 2.38 3000 7.60 120
800 45 55 2.04 3000 6.00 160
700 100 1.76 2700 8.30 180
44 650 100 2.39 3000 6.40 120
700 52 48 2.08 3000 6.50 140
500 40 60 2.70 3000 4.00 90
500 100 2.38 3000 6.70 120
56 470 50 50 2.78 3000 5.20 100
350 100 3.19 3000 5.30 80
70
220 100 3.19 3000 5.40
95 200 100 4.10 3000 4.00

150 100 3.19 3000 5. 60

120 140 100 4.10 3000 4.00

409
 42-ci cədvəlin davamı

SKN5-1812 n=12 s=1,80m

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
28 1100 100 1.76 3100 8.70 190
1350 100 2.38 4600 8.70 200
1550 170 34 66 1.98 5000 9.40 350
32 950 100 1.76 3000 8.60 190
1200 100 2.38 4400 8.70 210
1400 160 37 63 1.98 5000 9.90 350
38 800 100 1.76 2800 8.70 180
1000 100 2.38 4200 8.70. 210
1100 1350 43 57 2.02 5000 10.50 400
1200 29 33 38 2.38 5000 8.10 300
44 800 1100 100 2.38 5000 10.90 330
900 1200 49 51 2.06 5000 11.00 440
1000 37 63 2.68 5000 8.00 250
1050 32 37 31 2.44 5000 8.00 310
56 600 850 100 2.38 5000 11.50 320
700 - 100 3.19 5000 8.20 170
780 - 47 53 2.76 5000 8.50 240
70 550 100 3.19 5000 8.60 170
520 47 53 3.62 5000 6.50
500 100 4.10 5000 6.60
95 360 100 3.19 5000 9.00 140
340 100 4.10 5000 7.00 160
120 240 100 3.19 5000 9.00 80
230 100 4.10 5000 7.00 60
SKİ 10-2115 n=15 s=2.10m
28 1300 1700 26 74 2.58 7000 1.060 250
1400 2000 22 25 53 2.23 7300 10.90 450
1600 2200 19 21 60 2.88 9500 10.50 330
32 1200 1600 27 73 2.60 6700 10.50 290
1300 1800 24 27 49 2.26 6700 10.40 400
1500 2000 20 22 58 2.90 9000 10.30 380
38 1000 1400 30 70 2.62 6700 10.80 310
1100 1500 26 30 44 2.32 6500 10.40 400
1250 1800 22 25 53 2.96 8800 10.70 470

410
 42-ci cədvəlin sonu

SKN 10-215 n=15 so=2,10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
44 850 1150 33 67 2.64 6300 1.050 35
900 1250 24 29 33 38 2.38 6600 10.60 450
1050 1500 27 49 3.02 8400 10.60 510
56 600 800 100 3.19 6200 10.70 120
650 850 41 59 2.70 6000 10.60 220
750 1000 33 67 3.50 8000 10.60 292
70 450 550 100 3.19 5500 10.20 160
550 700 41 59 3.56 7200 10.50 240
550 700 100 4.10 7800 10.60 220
95 300 370 100 3.19 5700 10.70 100
350 450 100 4.10 7300 10.80 180
120 230 300 100 4.10 7200 10.60
SKN 10-3012 n=12 so=3,00
28 1400 1800 26 74 2.58 7300 11.00 300
1500 2100 22 26 52 2.24 7500 11.30 440
1650 2300 19 21 60 2.88 10000 11.30 400
32 1250 1700 27 73 2.60 7400 11.30 350
1400 1900 20 24 27 49 2.28 7500 11.50 480
1550 2200 23 57 2.91 10000 11.50 500
38 1050 1450 31 69 2.63 7200 11.60 360
1100 1600 27 31 2.34 7000 11.60 480
1300 1850 22 25 53 42 296 9400 11.50 480
44 900 1200 34 66 2.66 6500 11.00 350
9500 1340 30 34 36 2.40 6600 11.20 460
1150 1550 24 27 49 3.00 8600 11.20 490
56 650 850 100 3.19 6500 11.30 240
700 900 42 58 2.72 6300 11.20 300
800 1100 33 67 3.48 8600 11.50 360
70 500 600 100 3.19 6000 11.00 200
600 800 42 58 3.57 8300 11.50 320
600 750 100 4.10 8200 11.30 240
95 300 400 100 3.19 6100 11.40
350 500 100 4.10 8200 11.60
120 250 4.10 7500 11.00

411
 v nöqtəsindən yenidən ORmax xəttini S nöqtəsində kəsmək şərtilə 2500-ns
xəttinə paralel xətt keçirilir. Bu əməliyyat 2500-ns xəttinə paralel növbəti
mail xətt parçası (cd) ordinat oxunun üzərinə düşənə qədər təkrar edilir.
Ştanq kəmərinin ölçülərini daha dəqiq seçmək üçün nomoqram və
(X.36) və (X.39) düsturları əsasında cədvəl düzəldilmişdir (42-ci cədvəl). Bu
cədvəl mədəndə düzəlmiş ən dəqiq cədvəllər kimi işlədilir.

Ştanqların istismarı, saxlanması və nəqlinin əsas qaydaları

Ən çətin şəraitdə tətbiq edilən nasos ştanqlarının uzun müddət

işləməsi, tez sıradan çıxmaması üçün bir sıra tələblərə riayət edilməlidir.
Onun üçün ştanq kəmərlərinin düzgün nəqlini, düzgün istismarını və yaxşı
saxlanmasını təmin etmək lazımdır. Hal-hazırda ştanqlar, ştanq hazırlayan
zavodlar tərəfindən həqiqi düz və qablaşdırılmış vəziyyətdə buraxılır.
Ştanqların nəqli və saxlanılması zamanı onların əzilməsinin və
zədələnməsinin qarşısını almaq üçün aşağıdakı şərtlərə əməl etmək lazımdır:
a) təzə ştanqları yükləyərkən və ya boşaldarkən üçdən az asqısı
olmayan xüsusi travesli krandan (yaxud avtokrandan) istifadə edilməlidir;
b) ştanqlar ehtiyatla döşəməyə endirilməlidir;
c) kran olmadıqda ştanqlar üfiqi müstəvi ilə 30°-dən çox bucaq təşkil
etməyən laylı altlıqlardan istifadə edərək ehtiyatla endirilməlidir;
ç) ştanqları bir yerdən başqa yerə daşıyarkən onların
əyilməməsi və sallanmaması üçün xüsusi nəqliyyat vəsaitlərindən istifadə
edilməlidir;
d) ştanqlarla bərabər başqa əşyalar daşınmamalıdır;
e) ştanqların yerə boşaldılmasına yol verməməli, onların saxlanılması
üçün xüsusi döşəmələr düzəldilməlidir.

Tələbatlar

Ştanqların istismarı zamanı aşağıdakı qaydalara riayət edilməlidir:

a) kəmər hesablamadan və ya cədvəldən tapılmış ştanqlardan təşkil
edilməli və bir kəmərdə müxtəlif markalı ştanqlardan istifadə olunmasına
yol verilməməlidir;
b) körpüdə ehtiyat üçün 3-4 təzə ştanq saxlanmalıdır;
c) ştanqları bir-birinə birləşdirdikdə onların möhkəm bağlanması üçün
ştanqın diametrindən asılı olaraq burucu momentin qiyməti aşağıdakı kimi
olmalıdır:
diametri 16 mm olan ştanqlar üçün 30 kQ.m;
„ „ 19 mm „ „ „ 47 kQ.m;
„ „ 22 mm „ „ „ 70 kQ.m;
„ „ 25 mm „ „ „ 107 kQ.m.

412
 d
D

L a
D

d
L
b
d
D

L
c

201-ci şəkil. Yönəldici muftalar:

a— Azərb. ETNÇİ-nin yeni növ yönəldici muftası;b—Qroznı tipli qummirlənmiş
mufta;c—qumlu quyularda tətbiq olunan ərsin

ç) burularaq bağlanan zaman çətinlik törədən ştanq və

muftalar səy ilə yaxşı təmizlənməli və diqqətlə yoxlanılmalıdır;
d) ştanqları açarkən muftalara açarla zərbə endirilməsinə yol
verməməli, çətin açılan ştanqları açmaq üçün uzun qollu açarlardan istifadə
edilməlidir.
Açılmış ştanqlar xüsusi lüstürdən asılmalı və ya yivlərinə qoruyucu
başlıqlar keçirilmək şərtilə körpüdə uzadılmalıdır;
e) elevatorla ştanq tutularkən ştanqın əyilməsinə yol verilməməlidir.
Əyilib tamamilə sıradan çıxmış ştanqların düzəldilib istifadə
edilməsinə yol verilməməlidir.

413
 Təzə ştanqlardan ibarət kəmər bir-iki dəfə qırıldıqda bütün kəməri
dəyişdirmək lazım deyildir, çünki bu cür qırılmalar bir neçə ştanqlarda olan
nöqsan nəticəsində və ya onların düzgün bağlanmaması nəticəsində əmələ
gələ bilər.
Əgər qısa müddətlərdə ştanqlar iki-üç dəfə qırılsa, kəməri yenisi ilə
dəyişmək lazımdır.
Plunjer hərəkət edən zaman ilişdikdə həmçinin ştanq kəmərinin aşağı
hissəsində qırılma baş verdikdə kəmərin aşağı hissəsini ağır ştanqlardan
təşkil etmək məsləhət görülür. Ştanq birləşmələrinin xidmət müddətini
artırmaq məqsədi ilə maili və ya çox əyilmiş quyularda xüsusi konstruksiyalı
muftalar işlədilməsi məsləhət görülür:
a) Azərb. ETNÇİ-nin yeni növ yönəldici muftaları (201-ci
a şəkli);
b) Qroz. ETNİ tipli qummirləşdirilmiş muftalar (201-ci b şəkli). Çox
qumlu əyri quyularda ayrı-ayrı birləşdirici muftalar əvəzinə kəmərin aşağı
hissəsində ərsin adlanan birləşdiricilərdən istifadə etmək lazımdır (201-ci c
şəkli).

§ 8. NASOS İSTİSMARINDA YERÜSTÜ AVADANLIQ

Dərinlik nasos istismarında yerüstü avadanlıq: mancanaq dəzgahı,

quyuağzı avadanlıq və atqı xəttindən ibarətdir.
Quyuağzı avadanlıq aşağıdakı qayda ilə yığılır: kəmər başlığı
flansının üstünə nasos boruları asılması üçün eyni diametrdə boru parçası
bağlanmış planşayba qoyulur. Boru parçasının muftasına keçirici nippel
burulub bərkidilmişdir. Nippelə isə kipgəc burulub bərkidilmiş üçboğaz
(troynik) bağlanmışdır.
Borularla yuxarı vurulan maye üçboğaza bağlanmış əksklapandan
keçib atqı xətti ilə trapa və ya konbayna gedir.
İstismar kəməri ilə nasos boruları arasına dolmuş neft qazı,
planşaybada olan xüsusi kanala birləşmiş kiçik boru xətti ilə ümumi qaz
trapına yığılır.
Kipgəcin içərisində yerləşmiş pardaxlanmış pistonqolu yuxarı-aşağı
hərəkət edərkən, vurulan mayenin bayıra fışqırması üçün kipgəclə pistonqolu
arasında rezin qat vardır. Təsvir olunan bu sadə kipgəc, pistonqolu sürəti
kiçik olan qurğularda işlədilir. Son illərdə Azərneft Birliyi mədənlərində
müasir konstruksiyalı SQN tipli kipgəcdən istifadə edilməyə başlanmışdır.

Mancanaq dəzgahları

Mancanaq dəzgahı elektrik mühərrikinin fırlanma hərəkətini

yırğalanma hərəkətinə çevirərək ştanq kəməri vasitəsilə plunjeri yuxarı və

414
aşağı hərəkət etdirir. Ümumiyyyətlə, dərinlik nasos qurğusunun parametrləri
bir-birindən çox asılıdır. Ona görə də nasosun işləmə rejiminin düzgün
qurulması üçün mancanaq dəzgahının uyğun parametrlərdə olub-olmadığını
bilmək mütləq lazımdır. 43-cü cədvəldə müasir mancanaq dəzgahlarının
texniki xüsusiyyətləri verilmişdir.
43-cü cədvəl

Mancanaq dəzkahlarının texniki xüsusiyyətləri

CKH10-3315

CKH10-3012
CKH3-1515

CKH5-3015
CKH2-615
Dəzgahın

tipi

Parametrlər
Dəzgahın başlığından asılan naksimal 2000 3000 5000 10.000 10.000
yük,
kq ilə
Ştanq asılan nöqtənin gediş yolu, mm 300 450.600 900.1200 1200 1200
ilə 450 750.900 1500.1800 1500 1800
600 1050.1200 2100.2400 1800 2400
1350.1500 2700.3000 2 00 3000
2400
2700
3000
3300
Dəzgahın başlığının dəqiqədə 4.5-15 4.7-15 4.7-15 4.7-15 6-12
yırğalanma sayı
Reudktorun aparılan valına buraxılan 250 650 2300 4000 5700
maksimal moment, kQ. m ilə
Dəzgahın mühərriklə ümumi çəkisi, m 2.0 4.5 11.2 12.5 22.0
ilə

Cədvəldə göstərilən dəzgahlardan başqa dərin və hasilatı çox olan

quyuları istismar etmək üçün gücləndirilmiş SKN10-4512 tipli dəzgahlar da
sınaqdan çıxarılmışdır. Bu dəzgahın gediş yolu 4500 mm qədər artırılmış və
gücünü artırmaq üçün iki reduktor qoyulmuşdur.
Bu dəzgah 3000 m dərinlikdən 43 mm nasosla gündə 30 m3-ə qədər
maye qaldıra bilir.
Azərb.NMAŞİ tərəfindən hal-hazırda daha güclü dəzgah— SKN10-
6010 sınaqdan keçirilir. Bu dəzgah 32 mm nasosa 6000 mm gediş yolu
verməklə, 3800 m dərinlikdən 18 m3 maye qaldırmalıdır.

415
 § 9. DƏRİNLİK NASOS QUYULARINDA TEXNOLOJİ REJİMİN
QURULMASI

Başqa üsullarla istismar edilən quyularda olduğu kimi dərinlik nasos

quyularının texnoloji rejimi də onun tədqiqat materiallarına əsasən
qurulmalıdır.
Bu kitabın II fəslində quyuların tədqiq edilmə üsulları və tədqiqat
nəticələrinin işlənməsi haqqında məlumat verilmişdir. İstismar üsulundan
asılı olaraq quyuların nümunə atqı üsulu ilə tədqiq edilmə texnikası bir-
birindən fərqlənir.
Dərinlik nasos quyusu nümunə atqı üsulu ilə tədqiq edildikdə nasosun
gediş yolunu və yırğalanma sayını dəyişməklə geniş intervalda müxtəlif
istismar rejimləri yaradılır.
Quyunun hasilatını daha geniş intervalda dəyişdirmək üçün nasosun
diametrini və buraxılma dərinliyini də dəyişdirmək olar. Lakin bu əməliyyatı
aparmaq üçün quyunun dayandırılması və əlavə vaxt tələb olunur. Ona görə
də tədqiqat zamanı nasosun diametri və buraxılma dərinliyi nadir hallarda
dəyişdirilir.
Quyunun rejimini dəyişdirdikdə qərarlaşmış hərəkətin yaranması üçün
quyu eyni yaradılmış rejimdə bir neçə vaxt işləməlidir. Həmin vaxtı (II.5)
düsturu ilə tapmaq olar.
Quyudibi təzyiqini ölçmək üçün MQL tipli dərinlik manometrlərindən
istifadə edilir. Dib təzyiqi qazın neftdə doyma təzyiqindən çox olduqda
dərinlik manometri nasosun qəbulunda qoyulur. Əks halda, yəni quyu
gövdəsində ikifazalı maye olduqda dərinlik manometrini istismar
horizontuna qədər buraxmaq lazımdır.
Dərinlik manometri tədqiqat dövründə quyuda olur və bütün
rejimlərdə dib təzyiqini yazır. Dib təzyiqinin dərinlik manometri ilə
ölçülməsi daha dəqiqdir. Lakin tədqiqat qurtardıqdan sonra nasos boruları
əlavə olaraq qaldırılıb-endirilməməsi üçün manometri quyuda saxlamaq
lazım gəlir. Ona görə də xüsusi hallarda və başqa üsullarla dib təzyiqinin
təyin edilməsi mümkün olmadıqda (misal üçün yüksək qaz amili olan
quyularda) nasos quyularında dib təzyiqi dərinlik manometrləri ilə ölçülür.
Neft mədənlərində çox vaxt dib təzyiqinin əvəzinə dinamiki səviyyə ölçülür,
sonra isə dib təzyiqi hesablanır. Bu məqsədlə əsas olaraq exolotdan istifadə
edilir (II fəsil). Dərinlik nasos quyusunu tədqiq etdikdə quyu məhsulunun
(neft, su, qaz və qumun faizi) atqı parametrlərindən (gediş yolu, yırğalanma
sayı), quyudibi təzyiqindən və depressiyadan asılılığı və lay təzyiqi müəyyən
edilir.
Texnoloji rejimi təyin etmək üçün əvvəlcə quyunun gündəlik hasilatı,
yaxud yol verilən dib təzyiqi müəyyən edilməlidir.

416
 Quyunun gündəlik hasilatını yaxud dib təzyiqini müəyyən etmək üçün
geoloji-texniki şərtləri, iqtisadi amilləri nəzərə almaq lazımdır. Təzə istismar
olunan laylarda quyunun hasilatı yaxud dib təzyiqi işlənmə layihəsində
verilir.
Quyunun məhsuldarlıq tənliyinə (II.67) əsasən gündəlik hasilat
verildikdə dib təzyiqini, dib təzyiqi verildikdə isə gündəlik hasilatı
hesablamaq olar.
Dib təzyiqini bilməklə nasosun buraxılma dərinliyini aşağıdakı düstur
ilə tapmaq olar:
Z
h g  h1 ,
burada hg—dinamik səviyyəyə qədər olan dərinlik (quyu ağzından);
h1—nasosun dinamik səviyyəyə görə dalma dərinliyidir.
Dib təzyiqi məlum olduqda dinamik səviyyəyə qədər olan dərinliyi
aşağıdakı düsturdan tapmaq olar:
pq ' 10
hg
H ( ,
 qar
burada H—quyunun dərinliyi;
pq —dib təzyiqi;
 qar -su-neft-qaz qarışığının orta xüsusi çəkisidir.
Nasosun dalma dərinliyi (h1) praktiki olaraq müəyyən edilir. Normal
şəraitdə işləyən quyularda h1=50 m, az məhsuldar dayaz quyularda h1=10—
20 m, çox qazlı quyularda isə h1=100—150 m götürülür.
Quyunun debitini və dib təzyiqini bildikdən sonra dərinlik nasos
qurğusunun düzgün atqı rejimini müəyyən etmək lazımdır.

Nasos qurğularının düzgün iş rejimi

Nasos qurğusunun düzgün iş rejimi, quyudan mayenin asanlıqla və az

xərclə çıxarılmasını təmin edən seçilmiş nasos qurğusu və onun
parametrlərindən çox asılıdır. Bu parametrlər quyunun debitindən, balansir
başlığına düşən yükdən, yırğalanma sayından, pardaxlanmış pistonqolunun
gediş yolundan və nasosun diametrindən ibarətdir. Göstərilən parametrlər də
bir neçə amillərdən: nasos ştanqları və borularının diametrindən, nasosun
buraxılma və dalma dərinliyindən, nasosdakı ara boşluğundan, silindrdəki
oymaqların sayından, mayenin xassələrindən və s-dən asılıdır. Bu amillərdən
ən əsası nasosun buraxılma dərinliyi və quyunun debitidir. Nasosun
buraxılma dərinliyinə görə vurma rejimi iki kateqoriyaya bölünür: 1)
buraxılma dərinliyi az olan nasos quyularında vurma rejimi; 2) buraxılma
dərinliyi böyük olan nasos quyularında vurma rejimi (1500 metrdən çox).

417
 Hər iki kateqoriyaya daxil olan quyular az və çox debitli ola bilər.
Vurma rejimlərini araşdırdıqda az və çox debitli quyular ayrılıqda nəzərdən
keçiriləcəkdir.
Vurma rejimini seçərkən birinci növbədə balansir başlığına düşən
maksimal yükü müəyyən etmək lazım gəlir. Yuxarıda nasos ştanqlarından
bəhs edərkən bu yükdən və onun hesablanmasından danışılmışdı və aydın
olmuşdu ki, maksimal yükün miqdarı və onun dəyişmə amplitudu eyni dərin-
likdə işləyən nasosların, birinci növbədə, nasosun diametrindən, yırğalanma
sayından və gediş yolundan asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, vurma rejiminin dərinlik nasosunun işlənmə
müddətinə çox təsiri vardır. Müəyyən edilmişdir ki, nasosun işlənmə
müddətini uzatmaq üçün nasosun plunjerinin diametrinin və gediş yolunun
mümkün qədər çox, yırğalanma sayının isə az götürülməsi əlverişlidir. Eyni
zamanda onu da bilmək lazımdır ki, nasosun diametrinin və gediş yolunun
böyük olması mancanaq dəzgahının ən qiymətli hissəsi sayılan reduktorun
tez işdən çıxmasına səbəb ola bilər. Çünki bu amillər reduktorun fırlanma
momentini həddindən artıq artıra bilər. Buna görə də fırlanma momentinin
qiyməti texnika elmləri namizədi R.A.Ramazanovun düsturu ilə
yoxlanmalıdır:
M max
30 s0  0 ,236 s0  pmax ( pmin , (X.46)
burada s0—pardaxlanmış sürgü qolunun gediş yolu, m ilə;
pmax və pmin-ştanqa düşən maksimal və minimum yükdür.
Bütün deyilənlər göstərir ki, vurma rejimini seçərkən bir-birinə zidd
olan təsirlər içərisində dəyişilən rejim parametrlərini dəfələrlə yoxlamaq
lazımdır.
Buraxılma dərinliyi az olan nasos quyularında vurma parametrlərini
seçərkən ştanqların işləmə şəraitini asanlaşdırmağı nəzərdə tutmaq lazımdır.
Buna görə də çox məhsul verən dayaz quyuda dəzgahın maksimal gediş
yoluna müvafiq kiçik diametrli nasosdan istifadə edilməsi daha əlverişlidir.
Tutaq ki, 500 m dərinlikdən gündə 230 m3 maye qaldırmaq lazımdır. Əgər
quyuda qurulmuş dəzgahın maksimal gediş yolu s0=3 m və yırğalanma sayı
n=12 isə onda nasosun diametrini aşağıdakı düstur ilə tapmaq olar:
Q
1440 ' Fn ' s0 ' n (X.47)
230
Fn

0 ,0056 m2 .
1440 ' 3 ' 12 ' 0.8
Yəni nasosun diametri
nd 2
Fn
0 ,0056 ;
4
0 ,0056 ' 4
d

0 ,085m;
&

418
 500

Dm -120

400

Bm - 120

300
Hasilat, m3/ gün ilə

DH - 95
DH - 120

DH -95
200
DH -95

BH - 70
S K N - 10 - 3 0 1 2
100
DH-35

DH-7 0

S K N 5- 1 8 1 2
CKH3 -9
15

CKH2-615 CKH - 165 C K Hi0 - 2115

0
500 1000 1500 2000 2500
Nasosun endirilmə dərinliyi

202-ci şəkil. An.N. Andoninın kiçik miqyaslı diaqramı

419
 125
DH=95

DH=70

100

DH=56
DH=65

DH=70
Hasilat,m3 gün ilə

75
DH=56

DH=70 DH=44
DH=56
50 SKN10-3012
DH=44
DH=38
DH=32
DH=58
DH=38
3 DH=44 SKN10-3012
Dm= 4
DH=28
25
DH=44 DH=38 DH=32
20 DM= 3 4
15 DM=55 DM=33 DH=32
DM=3 4 DM=3 4 DH=28
10 DH=44 DM=51 DM=32 DM=38 DH=28
5 DH=23: DM=5 8 CKN10-2115
DH=32
CKH2=515 AH=28 CKH3=915 CKN5-1812
0
500 1000 1500 2000 2500
Nasosun endirilməsi dərinliyi

202-cu şəkil. An.N. Andoninın böyük miqyaslı diaqramı

420
 d=85 mm olmalıdır.
Bu diametrdə nasos olmadığı üçün 93 mm nasosdan istifadə etmək
lazım gəlir. Buna görə də dəzgahın yırğalanma sayını yenidən hesablayaraq
n=1.0 olduğunu tapırıq.
Təzə nasosların verim əmsalı (  ) ilk istismar günləri ərzində 0,8-ə
çatır. Sonralar verim əmsalı azaldıqca yırğalanma sayını artırmaqla (n=11;
12) quyunun lazımi hasilatla işləməsinə nail olmaq mümkündur.
Ümumiyyətlə rejim parametrlərini asanlıqla tapmaq üçün An.N.Adonin
tərəfindən qurulmuş diaqramlardan (202 və 203-cü şəkillər) istifadə etmək
məsləhət görülür. Göstərilən diaqramlarda yırğalanma sayının seçilməsi
məsələsi aydın olmadığı üçün 44-cü cədvəldə verilmiş rəqəmlərdən istifadə
etmək lazımdır.
Böhran yırğalanma sayı elə bir rejimdir ki, bu zaman ştanqlara düşən
minimal yük sıfra bərabər olur, yəni dinamoqramın aşağı xətti sıfır xəttinə
söykənir. Əgər yırğalanma sayı cədvəldə göstəriləndən artıq olarsa,
ştanqların hər dəfə aşağı hərəkəti zamanı kanat asqısında boşalma əmələ
gəlir və nəticədə ştanqlarda zərbə yaranar. Cədvəldə verilən böhran
yırğalanma sayı və ya ona uyğun fırlanma bucağı A.S.Virnovskinin düsturu
ilə hesablanır:

44-cü cədvəl

Gediş yolu, Nasosların diametrinə müvafiq,

m ilə böhran, yırğalanma sayı
56 70 95
1.2 30 25 20
2,1 21 18 15
3.0 17 14,5 12,5
4,5 13,7 11,7 10,4
6,0 11,5 10 8,5

( A A2  4 Bt $
)bor
. (X.48)
2B
Buradan
1 D s0 ş
A
1 a2 ( ' t ; (X.49)
3 d g s0
və

421
 1 s 5 2ş 25  2
B
 22 0 33 a2 ( 03 1 ( 0t ,
s0 014 2 1
(X.50)
2 g4
burada t'—maye içərisində ştanqların hər metrinin çəkisi;
t-adi havada ştanqın hər metrinin çəkisi;
a2; 1 ,  2 -A.S.Virnovskinin kinematik əmsalları;
D, d—nasosun və ştanqın diametri;
s0—pardaxlanmış sürgüqolunun gediş yolu;
g—yerin cazibə qüvvəsinin təcili, m/san2 ilə;
ş —maye ağırlığı təsiri altında ştanqların uzanması;
tbor

, yəni tbor —nasos borusunun kəsiyinin metaldan olan
tbor  f ş
səthi;
fş—ştanqın kəsiyinin səthi.
Göstərilən düstur ilə hesablanmış rəqəmlər həqiqi böhran yırğalanma
sayından fərqlənir. Bunun da səbəbi sürtünmə qüvvəsinin nəzərə
alınmasındadır. Sonralar An. Adonin tərəfindən bir qədər təkmilləşdirilmiş
düstur təklif olunmuşdur:
2
(
h1 5 h
( 1 2
( A' e a 3
 A' e a 0 ( 4 Bt $
3 0
4 1
)boh
(X.51)
2B
burada e—natural loqorifmin əsası;
h—sürtünmə konstantı (ölçüsü (1/san-dir).
l-nasosun buraxılma dərinliyi;
a—ştanq metalında səs sürəti.
Hər iki düsturun analizi göstərir ki, böhran yırğalanma sayı əsasən
nasosun diametrindən və gediş yolundan asılıdır. Böhran yırğalanma sayı
ştanqların diametrindən az, nasosun buraxılma dərinliyindən isə çox asılıdır.
Dəzgahın yirğalanma sayını və onun gediş yolunu istənilən qədər
böyütmək olmur. Çünki hədsiz böyüdülən bu parametrlər bir tərəfdən
nasosun klapanlarının müntəzəm işləməsini (vaxtında açılıb bağlanmasını)
pozur və digər tərəfdən klapandan keçən mayenin sürtünmə qüvvəsinin art-
ması nəticəsində ştanqlar uzununa əyilir. Buna görə də sp-in 20 dən artıq
olmamasına çalışmaq lazımdır. Bundan başqa bəzən çox maye verən
quyularda sürətli vurma rejimində boru nasoslarının sorucu klapanı öz
yerindən qalxır və sorulan mayenin itkisinə səbəb olur. Bu halda
dinamoqramda dinamoqram quyruğu əmələ gəlir. Bəzən bu “quyruğu” səhv
olaraq qazın təsiri kimi qəbul edirlər.

422
 Bütün yuxarıda deyilənlərin qarşısını almaq üçün çox məhsul verən
quyularda sürətli rejim zamanı nasoslardakı vurucu və sorucu klapanların
yəhərlərinin iç diametrini mütləq genişləndirmək lazımdır. Bunun
nəticəsində sp=40 göturmək olar.
Çox məhsul verən quyularda vurma rejimini taparkən əsas məqsəd
ştanqların işləmə vəziyyətini asanlaşdırmaqdan ibarətdir. Az maye verən
quyularda vurma rejimini seçərkən yuxarıda bəhs olunan prinsipin tətbiqi
əlverişli deyil.
Nasosun uzun müddət işləməsi üçün şərait yaratmaq əsas məsələdir.
Məsələn, bir gün ərzində 12,5 m3 mayeni iki rejimlə almaq olar:
1-ci rejim. Nasosun diametri 32 mm; gediş yolu 0,9 m; yırğalanma
sayı 14 və ştanqın diametri 5/8".
2-ci rejim. Nasosun diametri 56 mm; gediş yolu 0,9 m; yırğalanma
sayı 6 və ştanqın diametri 3/4".
Hər iki rejimdə nə dəzgaha, nə də ştanqlara qeyri-adi güc düşmür.
Əgər nasosun məhsuldarlığına təsir edən bütün başqa amilləri eyni qəbul
etsək, onda yalnız yırğalanma sayı və diametrlərin dəyişməsinin nasosun
işləmə müddətinə olacaq təsirini Azərb.ETNÇİ düsturu ilə təyin etmək
mümkündur.
t2 D23

, (X.52)
t1 D13
burada t1-birinci rejimdə işləyən nasosun işləmə müddəti;
t2—ikinci rejimdə işləyən nasosun işləmə müddəti;
D1—birinci nasosun diametri;
D2—ikinci nasosun diametridir.
Əgər birinci nasosun işləmə müddətini t1=1 qəbul edərək qiymətini
(X.52) düsturunda yerinə yazsaq, ikinci nasosun işləmə müddətini tapmış
oluruq:
D23 563
t 2
t1
1'
2,3.
D13 323
Deməli, 56 mm nasos ikinci rejimdə birinci rejimdəkinə nisbətən 2,3
dəfə uzun müddət işləyə bilər.
Qeyd etməliyik ki, alınan üstünlük başqa mənfi cəhətlərin meydana
gəlməsinə səbəb olur. Məsələn, nasosun qiyməti, ştanqların qırılma sayı və
boruların diametri artır, dəzgah maksimal yük altında işləyir və s. Əgər
vurulan mayedə bir qədər qum varsa, göstərilən üstünlük öz əhəmiyyətini
itirir. Buna görə də rejim parametrlərini seçərkən bütün mədən təcrübəsini
nəzərə almaq lazımdır.
Böyük buraxılma dərinliyi olan nasos quyularının aşağıdakı
xüsusiyyəti vardır:

423
 Tarazl.düşən
9000

yük kqilə
8000 S=2,1m
o
So =3m
7000
S=1,2m
o
6000 S=1,5m
o
S=1,8m
5000 o

18 m
16 2,1 1 ,8mm
So=
Ştanqlardakı

=
So o=1,5 m
3m
kq/mm2 ilə
gərginlik

14 So= S
1,2
So=
12
10
8

60

m
m
2,1
1,8
50
3m

5m
S= o
S=
o
S=

1,
o

S=
o

2m
Veriş, m /gün ilə

40
1,
S=
o
3

30

20

10

0,17 0,34 0,50 0,68 0,84 m

1,0
0,8
Veriş əmsalı

0,6 S=3m
0,4 S=2,1m
S=1,8m
S=1,2m S=1,5m
0,2
Yırğalanma sayı
0
5 10 15 20 25

204-cü şəkil. 2000 m dərinlikdən 32 mm nasosla maye

çıxarma rejimləri

424
 Dərin quyularda yırğalanma sayından asılı olaraq mayenin qaldırılma
prosesi olduqca mürəkkəbdir. Məsələn, əgər 32 mm nasosun 2000 m
dərinlikdə 1,2; 1,5 və 1,8 m gediş yolu ilə qaldırıcı maye miqdarının
qrafikinə görə (204-cü şəklə bax) yırğalanma sayı 7-dən 10-a qədər
dəyişdirildikdə qaldırılan mayenin miqdarı dəyişmir, sonra isə, yəni
yirğalanma sayı 10-11-ə çatdıqdan sonra qaldırılan mayenin miqdarı kəskin
artmağa başlayır. Lakin gediş yolu 3 m olduqda isə qaldırılan mayenin
miqdarı gediş yolunun dəyişilməsindən asılı olaraq mülayim dəyişir.
st
Ümumiyyətlə nasosun məhsuldarlığının dəyişilməsi xüsusiyyəti
s0
nisbətindən asılıdır. Burada st -nasosun gediş yolunun itkisidir.

Bu itkini aşağıda göstərilən düstur ilə tapmaq olar:

PM ' h 53 1 1 20
st
 , (X.53)
E 34 f ş f bor 01
burada Pm—nasosun plunjerinin diameti üzrə sahədə olan maye sütununun
ağırlığı (dinamik səviyyədən quyunun ağzına qədər);
h—nasosun buraxılma dərinliyi, m ilə;
E = 2100000 kqs/sm2;
fş və fbor-ştanqın və borunun metal kəsiyinin sahəsi, sm2 ilə;
s0-pardaxlanmış sürgüqolunun gediş yoludur, m ilə; '

Əgər st <0,20 isə təcrübədə əyriləri dayaz quyulardakı kimi qəbul
s0
etmək olar.
Bəzi yirğalanma sayında məhsulun artmaması hadisəsi dərinlikdən də
asılıdır. Bu asılılığı təxminən aşağıda göstərilən düstur ilə təyin etmək olar:
R = 0,000021 n ' h. (X. 54)
Bu əmsalın qiyməti 0,3-dən 0,45-ə qədər olanda məhsul az, 0,5-dən
sonra isə kəskin şəkildə artmağa başlayır. Bunun səbəbi ondadır ki, ştanq və
maye kütləsinin ətaləti plunjerin gediş yolunu birinci halda azaldır, ikinci
halda isə çoxaldır.
Dərin quyularda da nasos quruluşunun rejim parametrlərini seçərkən
quyunun az və ya çox maye verməsini nəzərə almaq lazımdır.
Əlbəttə az maye verən dərin quyuları 28—32 mm nasoslarda 5—6
yirğalanma sayı və 1,5— 1,8 m gediş yolu rejimində istismar etmək əlverişli
olur. Onu da qeyd etməliyik ki, dərin quyularda nasos qurğusunun gediş
yolundakı itki, bəzən mancanaq dəzgahının gediş yolunun yarısına bərabər
olur. Buna görə də nəzəri hasilatı hesablayarkən bu məsələni nəzərə almaq
lazımdır.
425
 düşən yük,
9000 m ,5 m

kq. ilə
8000 =3 m s 0=2,1 s 0=1

Tarazl.
7000 s 0
6000
14 m

kq/mm ilə
m m
gərginliyi,
Ştanqların 12 s 0=3 =2,1 s 0=1,5
2
10 s0
8
6
70
60

50 3m
s0 =

m
Veriş, m3/gün ilə

40
2,1
s0 =

m
30
1,5
s0 =

20

10

0
0,16 0,32 0,5 0,67 0,87
1,2
Verliş əmsalı

1,0 , 1 m
2
0,8 s0=3 m s 0=
s0=1,5 m
0,6
0,4
Yırğalanma sayı
0,2
5 10 15 20 25

205-ci şəkil. 2000 m dərinlikdən 38 mm nasosla maye çıxarma rejimləri

426
 14 15 14
3 3 15
A 16 16
4 17 4 17
18 B 18
19 19
5 5
20 28
21 21
B 22
22 23
B 23 6
24
B 24 25
Q

S2
26
25
S1

Q Ğ
26
Ğ 27
D
S1

D 28

E
29
E T 30
30
Ə 31 Ə 31
J 32 J
33 32
Z Z 33
Ş
Ş 34
.
S1

Ş 34
Ş 35
Y 35
I 36 J
T 36
7
7
37
8 8 37
2 38
2 38
39
1 1
9 39
9
10
10
11
11
12 12
13
13
A B C D

206-cı şəkil. Hidravlik pistonlu QHI tipli nasosun prinsipial sxemi

427
 VII VII üzrə IV
19
20
15 9 23
18

22
17
8 VI -VI üzrə
10
V
16
I I
II II

11

7 21

III
14

4
6
1

2
3
5 12
V
VI

VII
VII
K

C
VI

13

II - II üzrə

207-ci şəkil. Quyuağzı başlıq

428
 %
zaman). Bundan sonra, 2 1 2 nasos-kompressor (3) kəmərinin aşağı ucuna
mufta ilə (4) birləşdirilən yəhər buraxılır.
%
21 nasos-kompressor kəmərinin yuxarı ucu, xüsusi başlıqda
2
%
bərkidilir (207-ci şəkil). Xüsusi başlıq quyunun ağzında quraşdırılır. 2 1 2
nasos-kompressor kəməri 4" kəmərə nisbətən elə yerdə bərkidilməlidir ki,
oturducu konusun deşiklərində yerləşən rezin manjetlər (12) həlqəvi fəzanı
hermetikləşdirsin. Yəhərin gövdəsi (5), daxili boru (6) və keçirici (7) onlarda
nasos-mühərrik aqreqatının yuxarı qovşaqlarının yerdəyişməsi üçündür.
Yəhərin konstruksiyası elədir ki, gövdə və daxili boru, en kəsikləri
bir-birilə əlaqədar olmayan Q və E uzununa kanalları əmələ gətirir. Aqreqat
yəhərdə yerləşən zaman onun manjet kipləşdirici qovşaqları (20, 22, 28 və
34), borunun gövdəsinin daxili səthi və keçirici ilə təmasda olacaqdır.
Nəticədə Q və E kanalları bir-birindən aralanacaq və Ş deşiyi E kanalını V
boşluğu ilə əlaqələndirəcəkdir.
Keçiriciyə (7), pəncərəsi (9) olan yəhərin aşağı gövdəsi (8)
birləşdirilmişdir.
Gövdənin içərisində (8), quyudan mayeni vurmaq üçün plunjer nasosu
yerləşdirilmişdir. Yəhər, oturducu halqa ilə (9) qurtarır. Oturducu halqanın
içəri konusuna nasos-mühərrik aqreqatının ucluğu (39) söykənmişdir.
%
Aqreqatı işə salmaq üçün 2 1 2 borularda əvvəlcədən əksklapan (11)
bağlanmalı və sonra maye doldurulmalıdır.
Nasos-mühərrik aqreqatı beş əsas qovşaqdan ibarətdir: qaldırma
qurğusu, kipləşdirmə qovşağı, mühərrik, zolotnik kamerası və nasos.
Bunlardan əlavə, aqreqatda nasosun plunjerini (36) mühərrikin pistonu
(25) ilə möhkəm birləşdirən pistonqolu (26) yerləşdirilmişdir.
Pistonqolunda (26) zolotnik möhkəm oturdulmuşdur. Pistonqolu, onda
yerləşən uzununa yarıqların hesabına (T və Ş) əsas zolotnikin avtomatik
yerdəyişməsini (aşağı və yuxarı hərəkətini) idarə edir.

2.Daldırma aqreqatının işi

Mühərrikin tam vahid siklində piston (25) və zolotnik (30) dörd

müxtəlif vəziyyət alır (196-cı a, b, c, ç şəkilləri).
Pistonun aşağı hərəkətində zolotnik aşağı vəziyyətdə yerləşir (206-cı a
şəkli). Pistonun aşağı gedişi qurtaran zaman, zolotnik avtomatik olaraq öz
yerini dəyişərək yuxarı vəziyyəti (b) alır. Bunun nəticəsində, pistonun
hərəkət istiqaməti dəyişəcəkdir. Piston yuxarı hərəkət edənə kimi zolotnik
yuxarı vəziyyətdə (c) dayanacaqdır. Pistonun yuxarı gedişi qurtaran kimi

430
zolotnik avtomatik olaraq aşağı vəziyyəti alacaq və piston yenidən aşağı
enməyə başlayacaqdır (ç).
Mühərrikin pistonunun a vəziyyətində işəsalıcı maye 21/2" boru
kəmərindən, A kamerindən, B kanalından, 11 və 1 deşiklərindən, Q
D
kanalından və IV deşikdən D boşluğuna daxil
olacaq, oradan isə V deşikdən, N boşluğundan, E
V Dş kanalından və Ş deşiyindən mühərrikin
pistonunun üstündə yerləşən V boşluğuna daxil
olacaqdır.
VI
Dz3
Piston aşağı hərəkət edərək D boşluğundan
mayeni sıxışdırıb V boşluğuna qovacaqdır.
Dz 2 Mühərrik pistonunun 208-ci şəkildə
J göstərilən vəziyyətində, pistonu aşağı hərəkət
Dz4 etdirən qüvvə (Rdn) aşağıdakı kimi ifadə edilir:

Dz1 K 5 &D 2 &Dş2 2

&Dd 2
Rdn
( ' pv  3 d ( 0p ,
4 3 4 4 0 d
30 4 1
Z (X.56)
burada Dş və Dd-mühərrikin pistonu və
33
pistonqolunun diametrləri;
A pd və pb-uyğun olaraq V və D
Kontrqayka
boşluqlarındakı təzyiqdir.
208-ci şəkil. Hidravlik A kamerasından D və V boşluqlarına
pistonlu aqreqatın daxil olan mayenin təzyiq duşküsünü nəzərə
zolotnik və zolotnik almasaq, o halda
qutusu pv
pd
pa
olar;
burada pa—A kamerasındakı təzyiqdir.
Bu halda
&Dş2
Rdn
( ' pa (X.57)
4
pistonun s1 qədər aşağı yerdəyişməsində, V həcmi vv , böyüyəcəkdir (206-
cı şəkil).
&Dd2
vv
' s1 .
4
5 &D 2 &Dş2 2
Eyni zamanda D həcmi vd
3 d ( 0 ' s qədər kiçiləcəkdir.
3 4 4 01
1
4

431
 vv > vd olduğundan, V kamerasına A kamerasından D boşluğundan
&Dş2
sıxışdırılmış mayedən əlavə, v
va ( vd
' s1 qədər hərəkətetdirici
4
maye də daxil olacaqdır.
Mühərrikin pistonunun bir aşağı gedişində, hərəkətetdirici mayenin
nəzəri sərfi
&Dş2
Qn
L (X.58)
4
olacaqdır.
Burada L — pistonun gediş uzunluğudur.
Nasosun plunjerinin (36) aşağı hərəkətində, sorucu klapan (39) bağlı
və vurucu klapan (37) açıq vəziyyətdə olur və buna görə də, plunjerin
altındakı boşluğa (y) dolacaq lay mayesi L boşluğuna sıxışdırılacaqdır.
Plunjerin s1 qədər aşağı yerdəyişməsində y boşluğunun həcmi
&Dn2
v y
' s1 qədər azalacaqdır (206-cı a, b şəkli).
4
Eyni zamanda L boşluğunun həcmi
5 &D 2 &Dş2 2
vl
3 n ( 0's (X.59)
3 4 4 0 1
4 1
qədər böyüyəcəkdir. vl ? v y olduğundan D boşluğundan sıxışdırılmış maye,
L boşluğunda yerləşə bilməyəcək və vn
v y ( vl qədər maye M
%
kamerasından sıxışdırılacaq, 2 1 2 ilə 4" borular arasındakı həlqəvi fəzaya
daxil olacaqdır.
&Dş2
vn
' s1
4
Plunjerin bir aşağı gediş müddətində nasosun nəzəri verimi
&Dş2
Wn
L
4
olacaqdır. Nasosun 208-ci şəkildə verilmiş vəziyyətində, pistonun aşağı
hərəkətində, zolotnikə təsir göstərən qüvvələr (Rzn) aşağıdakı kimi olacaqdır:
5 &Dz 2 &D 2 2 5 &Dz2 &Dz2 2
Rzn
( 3 3
(
ş 0
' pd ( 3 4
( 2 0p 
3 4 4 0 3 4 4 0 j
4 1 4 1
(X.60)
5 &Dz2 &Dz2 2 <5 2 2 2 5 2 29
0 ' p  :3 &Dz 4 ( &Dz1 0  3 &Dz1 ( &Dş 07 ' p ,
2
3 3
( 2

3 4 4 0 j :3 4 4 0 3 4 4 07
z
4 1 ;4 1 4 18

432
burada Dz1, Dz2, Dz3 və Dz4-zolotnik elementlərinin diametri;
pj-J həlqəvi kanatında təzyiq;
p-zolotnikin aşağı başlığının altında yerləşən z boşluğundakı təzyiq;
pj təzyiqi, J kanalı N kamerası ilə əlaqədar olduğuna görə pm
təzyiqinə bərabər olur.
pd=pl; pj=pl və pz=pm olduğundan
Rzn
(
& 2
4
 
Dz 3 ( Dş2  pa ( pm  (X.61)
olar.
Pistonun yuxarı hərəkətində, zolotnikə təsir göstərən qüvvə
Rz 6

& 2
4
 
Dz 4 ( Dz23  pa ( pm  (X.62)
olur.
Pistonun yuxarı vəziyyətində zolotnik, hərəkətetdirici mayenin yolunu
(D boşluğundan V boşluğuna keçən yolu) bağlayaraq, V boşluğunu 4" ilə
21/2" arasındakı həlqəvi fəza ilə əlaqələndirəcək.
Beləliklə, D boşluğunda olan təzyiq pa-ya bərabərləşəcək, V
boşluğunda olan təzyiq isə azalaraq pm-ə bərabər olacaqdır:
pv
pm ; pa
pd .
Bu halda
Rdv

& 2
4
 &

Dd ( Dş2 ' pa ( D42 ' pm
4
(X.63)
olar.
Pistonun yuxarı bir gedişində, hərəkətetdirici mayenin. nəzəri sərfi
Qv

& 2
4

Dd ( Dş2 ' L  (X.64)
olar.
Hərəkətetdirici maye aşağıdakı istiqamətdə hərəkət edəcəkdir; V
boşluğu, Ş deşiyi, E kanalı, İ kamerası V deşiyi, J kanalı, VI deşiyi, K kanalı,
L boşluğu VIII deşiyi, M kamerası, IX pəncərəsi və 4" ilə 21 /2" kəməri
arasındakı həlqəvi fəza.
Nasosun plunjerinin (36) yuxarı gedişində, vurucu klapan (37)
bağlanır və eyni zamanda sorucu klapan açılır. Plunjerin altındakı boşluq,
lay mayesi ilə dolmağa başlayacaq, nasosa daxil olan maye isə plunjerin
növbəti aşağı gedişində M kamerasına sıxışdırılaraq işlənmiş hərəkətetdirici
maye ilə qarışıb həlqəvi fəzaya daxil olacaqdır.
Plunjerin bir yuxarı gedişində, nasosun nəzəri verimi
Wv

& 2
4

Ddn ( Dş2 ' L  (X.65)
olacaqdır.
433
 Zolotnikin yuxarı vəziyyətindən aşağıya doğru yerdəyişməsində
(L qədər) Qz qədər hərəkətetdirici maye sərf olunur.
Qz

4

& 2

Dz 3 ( Dş2 ' L. (X.66)
Zolotnik aşağı vəziyyəti alaraq (206-cı şəkil) hərəkətetdirici
mayenin V boşluğuna daxil olmaq üçün V deşiyini açacaqdır və
mühərrikin bütün iş sikli yenidən təkrar olacaqdır.
Hidravlik pistonlu nasosların xarakteristikasının daha asan və tez 5
anlaşılması üçün kombinələşmiş nomoqramdan istifadə etmək daha
məqsədə uyğun olar.
7
Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasosları

Ştanqsız nasoslar içərisində öz xarakterinə, dalma dərinliyinə və

tətbiq sərhədinə görə ən çox intişar tapmış, mərkəzdənqaçma elektrik
dalma nasoslarıdır. Bu nasoslar, neft sənayesində 1929-cu ildən tətbiq
olunur. Bu qurğu, yer səthindən quyu dibinə verilən elektrik enerjisinin 1
səmərəli və effektiv paylanması problemini həll edir.
Bu nasos qurğusu aşağıdakı hissələrdən ibarətdir: çoxpilləli
mərkəzdənqaçma nasosu (209-cu şəkil), xüsusi konstruksiyalı elektrik 4
mühərriki (2) və mühərriklə nasos arasında qurulmuş „protektor" (3).
„Protektor" (kipgəc) quyudan çıxan mayeni mühərrikə keçməyə qoymur.
Laydan quyudibinə hərəkət edən maye, nasosun aşağı hissəsində
3
süzgəcə (4) daxil olur. Elektrik mühərriki və nasos hermetik polad və
köynəklərdə yerləşdirilmişdir. Aqreqatın ayrı-ayrı ünsürləri flanslarla
yığılmışdır.
Tam yığılmış aqreqat, nasos boruları ilə (5) quyuya, maye
səviyyəsi altına qaldırılır (buraxılır). Quyuya, nasos boruları ilə paralel
olaraq, elektrik enerjisini yer səthindən mühərrikə vermək üçün zirehli 2
kabel (6) buraxılır.
Adətən nasos mühərrikdən yuxarıda quraşdırılır. Müstəsna
hallarda, maye səviyyəsi aşağı olan quyularda nasos mühərrikdən
aşağıda qurula bilər. Bu isə mayenin quyudibindən yer səthinə vurulması
işini asanlaşdırır. Bu halda, mühərrik köynəklə mühafizə olunur. Elektrik
mühərriki (210-cu III şəkli) ikiqütblü, induksion tipli, üçfazalı, rotoru
qısaqapalı olan bir mühərrikdir. Mühərrikin işçi gərginliyi 325—1100 v- 209-cu şəkil.
a qədər dəyişir, gücü isə 17-200 a.q. qədərdir. Mühərrik valının dövrlər Mərkəzdənqaçm
sayı 3600 dövr/dəq ola bilər. a elektrik dalma
Şaquli val (3) üzərində quraşdırılmış içşi (1) və yönəldici (2) nasoslarının
çarxlardan ibarət olan nasos (210-cu 1 şəkli) mərkəzdənqaçma tiplidir. quruluş sxemi
Pillələrin sayı maye basqısından asılı olaraq 4-185 qədər qəbul oluna
bilər.
434
 6

1
3

4
4
3
3
5
1
5

1
2
2

6
2

4
6

II
5

I III

210-cu şəkil. Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasosları:

I - mərkəzdənqaçma nasos;II- protektor;III- mühərrik

435
 Protektor II. (210-cu II şəkli) elektrik mühərrikini quyudan çıxarılan
mayedən mühafizə etmək üçündür. Mühərrik və nasosun valı mufta
vasitəsilə „protektorun” valına birləşdirilir.
Elektrik mühərrikinə birləşdirilən kabel, neftə və suya davamlı
materialdan hazırlanır və mexaniki zərbədən mühafizə olunmaq üçün polad
zirehlə örtülür.
Kabel bir-birindən rezin örtüklə izolə olunmuş üç keçirici mis
damardan ibarətdir. Bu damarlar rezin örtük içərisində yerləşdirilmişdir. Mis
keçiricilərin en kəsiyi elektrik enerjisinin hansı dərinliyə verilməsindən və
mühərrikin gücundən asılı olaraq seçilir; adətən çox hallarda 35 mm2 qəbul
olunur. Kabelin 1 m-nin çəkisi 2,8 kq-dır. Bu aqreqatın da iş prinsipi adi
mərkəzdənqaçma nasosunun iş prinsipi kimidir. Mühərrikin valı fırlandıqda
nasosun valı, onunla bərabər işlək çarxlarda fırlanır.
Yerüstü avadanlıq kabel barabanından və işəsalma mexanizmindən
ibarətdir. Müasir konstruksiyalı Red nasosları aşağıdakı ölçülərdə hazırlanır
% %
(örtüyün bayır diametri üzrə): 5 1 2 ,6 5 8 və 85/8".
Red nasosunun ən kiçik xarici diametri 150 mm olur. Buna görə də
nasos azı 7" qoruyucu kəməri olan quyuya endirilə bilər.
Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasoslarının texniki xarakteristikası
45-ci cədvəldə verilmişdir.
Təcrübədən alınmış məlumatlara görə, bu nasoslar aşağıdakı şərtlərdə ən
effektiv işləyə bilər:

45-сı сədvəl

Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasoslarının texniki xarakteristikası

Xarici diametr, düymə ilə 4 1/2 5 1/4 7 1/4

İstismar kəmərinin
diemetri, düymə ilə 5 1 /2 6 5/8 9
Gücü a. q. ilə 1-45 5-97.5 20-200
Pillələrin sayı 10-285 4-193
Mayeni qalxma 300-2500 150-2300 150-2000
yüksəkliyi m ilə
Məhsuldarlıq, m/gün ilə 8-400 30-950 80-2400

a) aşağı səviyyəli və yüksək məhsuldarlıq əmsalı olan dərin

quyularda;
b) tam sulaşmış yüksək debitli, sürətlə istismar edilməsi lazım gələn
quyularda.
436
 Bu məqsəd üçün mühərrik-nasos müvəffəqiyyətlə Qazaxıstanneftdə,
Başneftdə, Qrozneftdə və Azərneftdə tətbiq edilmiş və yaxşı nətiсələr
alınmışdır.

46-cı сədvəl

Mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasoslarının texniki xarakteristikası

Nasoslar
EH-700

EH-250

EH-160

EH-180

EH-95

EH-70

EH-40
Göstəricilər

Kabellə birlikdə maksimal diametr, 149 və 142 və 136 və 134 132 132 112
mm ilə 141.5 139 133
Verim, m3/gün ilə 700 250 160 150 95 70 40
Mayenin yüksəkliyi, m ilə 300 800 800 800 800 1650 1000
Pillərin sayı 80 140 150 145 167 320 288
Tələb olunan gün, kvm ilə 46.5 44.3 25.6 28 18 28 10
F.İ.Ə 0.48 0.51 0.52 0.50 0.50 0.48 0.45
Dövrlər sayı, dövr/dəq ilə 2830 2830 2850 2850 2810 2810 2810
Diamert, mm ilə 1 24 119 114 114 109 109 92
Uzunluğu (elektrik mühərriki ilə
birlikdə), mm ilə 5330 5700 5130 3130 5740 10870 8180
Çəkisi (elektrik mühərriki 265 294 235 1506 295 438 271
olmadan), kq ilə

Red nasoslarının işlədilməsinə quyudibinin əyriliyi mane olmur.

Bu nasosların tətbiqini məhdudlaşdıran amillər aşağıdakılardır:
1. Çıxarılan mayedə çoxlu qum olması və nətiсədə nasosun işlək
hissələrinin tez yeyilib xarab olması.
2. Nasosun məhsuldarlığını azaldan yüksək qaz amili.
3. Qurğunun baha başa gəlməsi.
4. Lazımi avadanlıq tapılmadığına görə, nasosun ayrı-ayrı
hissələrinin çətinliklə təmir edilməsi.
Bu səbəblərə görə Red nasosları ABŞ mədənlərində çox az işlədilir.
ABŞ-da Red nasosları ilə bərabər müxtəlif pistonlu ştanqsız nasoslar
da tətbiq edilir.

437
 Hal-hazırda keçmiş SSRİ neft mədənlərində (əsasən Şərq
rayonlarında) çox intişar tapmış sovet konstruksiyalı mərkəzdənqaçma
elektrik dalma nasoslarının texniki xarakteristikası və əsas parametrləri 46-сı
сədvəldə verilmişdir.

Turbinli nasoslar

Nasos aqreqatlarını ən dərin quyularda səmərəli və effektlə işlətmək

üçün onları qaz və ya hidravlik turbinlərlə birləşdirib tətbiq etmək daha
əlverişlidir.
Aşağıda turbinli liftin (yivli nasosla qaz turbininin kombinasiyası)
kombinasiyası təsvir edilmişdir.
Turbinlər işləyən zaman onunla birlikdə vintli nasosun şneki də
fırlanır, bunun hesabına maye quyudan bir qədər nasos borularının içərisinə
qalxaсaqdır. İşlənmiş qaz, kanaldan keçərək nasos borularında maye ilə
qarışaraq onu (mayeni) yer səthinə qaldırır.
Aqreqat quyuya 21/2"—3" nasos-kompressor boruları və ya bəzi
hallarda pakerlə də buraxılır.
MNİ əməkdaşlarından A.P.Krılovun və Q.E.Topçiyevin
3
hesablamalarına görə 1000 m yüksəkliyə 100 m /gün mayeni qaldırmaq üçün
31,6 atm altında 8,7 m3/dəq işçi agenti sərf etmək lazımdır.
Əgər mayenin qalxma yüksəkliyini 2000 m-ə qədər artırıb nasosun
dalma dərinliyini 400 m-ə qədər çatdırmaqla yuxarıdakı qədər maye almaq
lazımdırsa, 65,4 ata altında 13,8 m3/dəq işçi agenti sərf edilməlidir.
Qurğunun ümumi f.i.ə 21-22%-dən yuxarı qalxmır. F.i.ə-ni yüksəltmək
üçün, nasosun dalma dərinliyini artırmaq lazımdır, bu da işçi təzyiqinin
artması ilə əlaqədardır. Buna görə də, bu aqreqatın sənaye tətbiqi
məhduddur.
Son zamanlarda mədənlərimizdə hidravlik turbinli nasosla,
mərkəzdənqaçma nasoslarının kombinə edilməsindən təşkil olunmuş turbinli
nasoslara rast gəlmək olur. Bu nasoslar dərin quyulardan müəyyən miqdarda
maye çıxarmaq üçün tətbiq edilir.
Bunların ilk sınaqları müsbət nəticələr vermiş və gələcəkdə tətbiq
olunması üçün geniş imkanlar yaranmışdır.

438
 ƏDƏBİYYAT

1. Абдуллаев М.А. Глубинные насосы. Азнефтеиздат, 1951.

2. Abdullayev M.Ə. Nasos istismarında yeraltı avadanlıq. Azərneftnəşr, 1952.
3. Абдуллаев М.А., Ольшванг Д.Е., Субботин М.А. Химические крепления
грунта призабойной зоны нефтяных скважин. Труды АзНИИ ДН, вып. 1,
Азнефтеиздат, 1954.
4. Алиев Ш.Н., Бадалян Г.А. О подвижности контуров нефтеносности.
Азнефтеиздат, 1956.
5. Аллахвердиев Т.А. Определение наиболее экономических сроков
продолжительности разработки морских залежей нефти. Азнефтеиздат, 1957.
6. Амбарцумян А.П., Гусейнов Г.П. Крючкина С.В., Листенгартен Б.М. Опыт
осуществления вторичных методов добычи нефти на площадях
месторождения НПУ «Лениннефть». Азернефтнешр,1958.
7. Амиров А.Д., Овнатанов С.Т., Саркисов И.Б. Капитальный ремонт нефтяных
и газовых скважин. Азнефтеиздат, 1956.
8. Амиров А.Д. НХ. № 9, 1959.
9. Амиров А.Д. Вопросы освоения и эксплуатации сверхглубоких скважин,
Азнефтеиздат, 1953.
10. Асадов И.М. Компрессорный способ добычи нефти и пути его улучшения.
Азнефтеиздат, 1951.
11. Апельцин И.Э. Подготовка воды для заводнения нефтяных пластов.
Азнефтеиздат, 1951.
12. Архангельский В.А. Движение газированных нефтей в системе скважина-
пласт. Азнефтеиздат, 1958.
13. Барышев В.М. Удельный расход воды и влияние на нефтеотдачу глинистых
фракций породы. Сб. Вторичные методы добычи нефти и методы
поддержания давления на промыслах СССР. Гостоптехиздат, 1950.
14. Баренблатт Г.И., Борисов Ю.П., Каменецкий С.Г., Крылов А.П. «Изв. АН
СССР» ОТН, № 11, 1957.
15. Баренблатт Г.И. «Изв. АН СССР.» ОТН, № 2, 1955.
16. Баренблатт Г.И. и Крылова А.П. «Изв. АН СССР» ОТН, № 2, 1955.
17. Баренблатт Г.И., Максимов В.А. «Изв. АН СССР» ОТН, № 7, 1958.
18. Богданов А.А. Электропогружные центробежные насосы, Гостоптехиздат,
1955.
19. Борисов Ю.П. Определение параметров пласта при исследовании скважин
на неустановившихся режимах с учетом продолжающегося притока жидкости.
Труды ВНИИ, вып. Х1Х. Гостоптехиздат, 1959.
20. Briksman A.A. və başqaları. Qazın çıxarılması və nəql edilməsi, Azərneftnəşr,
1956.
21. Vəlibəyov A.Ə., Əmirov Ə.C., Kozlov V.S. Neft quyularının yeraltı təmiri.
Azərneftnəşr, 1954.
22. Великовский А.С., Юшкин В.В. Газоконденсатные месторождения.
ГОСИНТИ, 1959.
23. Виноградов К.В., Агаев Ф.Т., Асадуллаева И.М. АНХ №12, 1959.

439
24. Вопросы эксплуатации нефтяных скважин. Труды ВНИИ, вып. 1.
Гостоптехиздат, 1947.
25. Вопросы разработки и эксплуатации нефтяных месторождений. Труды
ВНИИ, выпуск 11. Гостоптехиздат, 1952.
26. Вопросы гидродинамики нефтяного пласта. Труды ВНИИ, выпуск V1.
Гостоптехиздат, 1954.
27. Вопросы гидродинамики и термодинамики пласта. Труды ВНИИ, выпуск
V111. Гостоптехиздат, 1954.
28. Вопросы подземной гидродинамики и разработки нефтяных и газовых
месторождений. Труды ВНИИ, выпуск Х. Гостоптехиздат, 1957.
29. Вопросы подземной гидродинамики и разработки нефтяных и газовых
месторождений. Труды ВНИИ, выпуск Х11. Гостоптехиздат, 1958.
30. Вопросы техники добычи нефти. Труды ВНИИ, вып. Х111. Гостоптехиздат,
1958.
31. Вторичные методы добычи нефти и методы поддержания пластового
давления на промыслах СССР. Гостоптехиздат, 1955.
32. Гейман М.А., Уголев В.С., Шенаева В.И. НХ №9, 1959.
33. Газиев Г.Н., Корганов И.И. Эксплуатация нефтяных месторождений,
Азнефтеиздат, 1950.
34. Говорова Г.А., Амелин Н.Д. НХ № 5, 1954.
35. Гусейнов Г.А., Тагиров Г.А. АНХ № 5, 1957.
36. Временная инструкция по исследованию и установлению технологического
режима эксплуатационных нефтяных скважин. Гостоптехиздат, 1954.
37. Денисов Ф.И., Меликбеков А.С. АНХ №11, 1959.
38. Денисов Ф.И., Карапетов К.А., Меликбеков А.С. АНХ №9, 1957.
39. Дурмишян А.Г. Вопросы геологии, разведки и разработка
газоконденсатного месторождения Карадаг. Азернефтнешр, 1960.
40. Дахнов В.Н. Интерпретация результатов геофизических исследований
разрезов скважин. Гостоптехиздат, 1955.
41. Джонс Л.Д. Механика нефтяного пласта. Гостоптехиздат, 1947.
42. Добыча, транспорт и переработка природных газов. Труды ВНИИ ГАЗ, вып.
V. Гостоптехиздат, 1954.
43. Дьяков Д.И. Геотермия в нефтяной геологии. Гостоптехиздат, 1958.
44. Əhmədov H.Ə., Salayev S.H., Bağırzadə F.M. Azərbaycan neft və qaz
yataqlarının geologiyası, Azərneftnəşr, 1958.
45. Желтов Ю.П. Гидравлический разрыв пласта. Гостоптехиздат, 1957.
46. Жуков А.И. и др. Эксплуатация нефтяных месторождений. Гостоптехиздат,
1954.
47. Инструкция по применению гидравлического разрыва пластов в нефтяных и
нагнетательных скважинах. Азернефтнешр, 1959.
48. İskəndərov M.Ə. Neft yataqlarının işlənməsi. Azərneftnəşr, 1958.
49. İsmayılov Q.A., Məmmədov Ə.V., Salayev S.H. İzahlı neft geologiyasi lüğəti.
Azərneftnəşr, 1959.
50. Исследования в области физики пласта. Труды ВНИИ, вып. 111.
Гостоптехиздат, 1954.

440
51. Карапетов К.А., Дурмышьян А.Г. Борьба с песком в нефтяных скважинах.
Гостоптехиздат, 1958.
52. Заводнение нефтяных пластов в США. Гостоптехиздат, 1957.
53. Крылов А.П. НХ № 12, 1953.
54. Крылов А.П. и др. Научные основы разработки нефтяных месторождений.
Гостоптехиздат, 1949.
55. Крылов А.П. и др. Теоретические основы и проектирование разработки
нефтяных месторождений, 1959.
56. Лапук Б.Б. Теоретические основы разработки месторождений природных
газов. Гостоптехиздат, 1948.
57. Леверсон А.И. Геология нефти. Гостоптехиздат, 1958.
58. Лебедев С.А., Абдулин Ф.С., Юшин С.Ф. Исследование нагнетательных
скважин. Гостоптехиздат, 1956.
59. Ловлян С.А. Горбенко Л.А. Каплян Б.А. Торпедирование и перфорация
скважин. Гостоптехиздат, 1959.
60. Максимович Г.К. Гидравличесий разрыв нефтяных пластов. Гостоптехиздат,
1957.
61. Максимович Г.К. НХ № 4, 1954.
62. Максимов М.И. Обработка скважин соляной кислотой. Гостоптехиздат,
1945.
63. Мирчинк М.Ф. Современное состояние вопроса рациональной разработки
нефтяных залежей. Изд-во АН АзССР, 1956.
64. Mirzəcanzadə A.X., Seyidrza M.K., Şıxəliyev F.A. Gilli məhsulların fiziki
kimyası və hidravlikası, Azərneftnəşr, 1960.
65. Mirzəcanzadə A.X., İskəndərov M.A., Ağayev R.Q. və başqaları. Neft və qaz
yataqları istismarı və işlənməsinin nəzəri əsasları. Azərneftnəşr, 1960.
66. Мовсумзаде С.А., Виноградов К.В., Дадашзаде А.М., Агаев Ф.Т. АНХ №10,
1959.
67. Моррис Маскет. Физические основы технологии добычи нефти.
Гостоптехиздат,1953.
68. Мохауит Х.Х., Мецгер Х.А. Новый метод воздействия на призабойную зону
скважин. Гостоптехиздат, 1959.
69. Муравьев И.М. Крылов А.П. Эксплуатация нефтяных месторождений.
Гостоптехиздат, 1949.
70. Муравьев И.М., Андриасов Р.С. и др. Разработка нефтяных и газовых
месторождений. Гостоптехиздат, 1958.
71. Обработка призабойной зоны скважин. Труды ВНИИ, вып. XVI.
Гостоптехиздат, 1958.
72. Овнатанов Г.Т. Вскрытие пласта и основание скважин. Гостоптехиздат,
1959.
73. Овнатанов Г.Т. Форсированный отбор жидкости из сильно обводненных
пластов и скважин. Азнефтеиздат, 1954.
74. Ольшванг А.Е. Субботин М.А. АНХ № 4, 1955.
75. Опыт разработки нефтяных месторождений (труды Всесоюзного совещания
работников по добыче нефти). Гостоптехиздат, 1957.

441
76. Оркин К.Г., Кучинский П.К. Расчеты в технологии и технике добычи нефти.
Гостоптехиздат, 1959.
77. Пирвердян А.М., Адонин А.Н. Вопросы гидравлики и работоспособности
глубинного насоса. Азнефтеиздат, 1957.
78. Разработка нефтяных месторождений и подземная гидродинамика. Труды
ВНИИ, вып. XIX. Гостоптехиздат, 1959.
79. Разработка нефтяных месторождений и гидродинамики пласта. Труды
ВНИИ, вып. XXI. Гостоптехиздат, 1959.
80. Разработка газовых месторождений, транспорт и экономика природного
газа. Труды ВНИИ ГАЗ, вып. 11 (10). Гостоптехиздат, 1958.
81. Разработка нефтяных месторождений с забойным давлением ниже
давления насыщения. Труды ВНИИ, вып. XXV. Гостоптехиздат, 1959.
82. Salayev S.H. Neft yataqları necə tapılır və kəşf edilir. Azərneftnəşr, 1960.
83. Salayev S.H., Əliyev S.M. Struktur geologiya. Azərneft.
84. Smirnov A.S, Şirkovskiy A.İ. I hissə, Qazın çıxarılması və nəql edilməsi.
Azərneftnəşr, 1959.
85. Смирнов А.С. Технология углеводородных газов.
86. Справочник по добыче нефти, т.1. Гостоптехиздат, 1958.
87. Справочник по добыче нефти, т.11, Гостоптехиздат, 1959.
88. Справочник по добыче нефти, т. 111, Гостоптехиздат, 1960.
89.Триппито Дж. Л. Гидравлический разрыв пласта с помощью пресной
воды. Гостоптехиздат, 1958.
90. Требин Ф.А., Борисов Ю.П., Махарский Э.Д. НХ, №№8, 9, 1958.
91. Требин Ф.А., Щербак Г.В. НХ, №3, 1957.
92. Труды МНИ им. И.М. Губкина, вып. Х11, Гостоптехиздат, 1953.
93. Труды совещания по развитию научно-исследовательских работ,
Азнефтеиздат, 1953.
94. Тхостов Б.А. Начальные пластовые давления нефтяных и газовых
месторождений, Гостоптехиздат, 1960.
95. Щелкачев В.Н., Лапук Б.Б. Подземная гидравлика. Гостоптехиздат, 1949.
96. Щелкачев В.Н. Разработка нефтяных месторождений в США.
Гостоптехиздат, 1958.
97. Щелкачев В.Н. Разработка нефтеносных пластов при упругом режиме.
Гостоптехиздат, 1959.
98. Шапиро С.И., Аскерова Ф.К. Гидропоршневые бесштанговые глубинные
насосные установки. АзИНТИ, 1959.
99. Фаниев Р.Д. Эксплуатация нефтяных и газовых скважин. Гостоптехиздат,
1958.
100. Чарный И.А. Основы подземной гидравлики. Гостоптехиздат, 1956.
101. Физика и термодинамика пласта. Труды ВНИИ, вып. XV. Гостоптехиздат,
1958.
102. Чарный И.А., Умрихин И.Д. Об одном методе определения параметров
пластов по наблюдениям неустановившегося режима притока к скважинам.
Углетехиздат, 1957.
103. Христианович С.А., Желтов Ю.П., Баренблатт Г.И. НХ №1, 1957.
104. Эфишев А.Э. НХ №5, 1954.
105. Усачев П.М., Лесник Н.П., Овнатанов Г.Т. и др. НХ №5, 1958.
442
 Mündəricat.

Giriş................................................................................................................................3

I Fəsil. Neft yataqlarının işlənməsinin əsasları

§ 1. Neft yataqlarının işlənməsi haqqında əsas anlayışlar..............................................5

§ 2. Neft geologiyasına dair bəzi məlumat.....................................................................7
§ 3. Lay təzyiqi və temperaturu....................................................................................17
§ 4. Lay rejimləri..........................................................................................................23
§ 5. Layın neftvermə əmsalı və onun rejimdən asılılığı...............................................37

II Fəsil. Quyuların və layların tədqiqi

§ 1. Quyuların və layların tədqiqindən məqsəd............................................................42

§ 2. Dib təzyiqinin təyin edilməsi.................................................................................42
§ 3. Quyuların qərarlaşmış rejimdə tədqiq edilməsi.....................................................52
§ 4. Quyuların qərarlaşmamış rejimdə tədqiq edilməsi................................................63

III Fəsil. Neft və qaz yataqlarına süni təsir üsulları

§ 1. Süni təsir üsullarının növləri........................................... ......................................70

§ 2. Mayenin sürətlə çıxarılması.................................................................... ..............81
§ 3. Qalıq neftin alınması üçün tətbiq edilən başqa üsullar..........................................82
§ 4. Laya vurmaq üçün işlək agentin seçilmasi............................................................83
§ 5. Su və qazın vurulmasının texnoloji sxemi.............................................................86
§6. Su ilə təchizat mənbələri və yatağa vurmaq üçün suyun
hazırlanması...............................................................................................................88
§ 7. Quyudibi zonasına təsiretmə üsulları və vəzifəsi..................................................90
§ 8. Quyudibi zonasına təsir üsulları və onların tətbiqi texnologiyası.........................92
§ 9. Quyudibi zonasına digər təsir üsulları.................................................................115
§ 10. Quyudibi zonasına təsiretmə üsulları effektinin
qiymətləndirilməsi..............................................................................................118

IV Fəsil. Neft yataqlarının işlənməsinin layihələndirilməsi

§ 1. Səmərəli işləmə sisteminin kompleks üsulla layihələndirilməsi.........................121

§ 2. Lay haqqında geoloji-fiziki məlumat..................................................................126
§ 3. İşlənmə sisteminin sxemləşdirilməsi...................................................................134
§ 4. Su basqısı rejimlərində işləyən neft yataqlarında quyuların
yerləşdirilməsi..........................................................................................................138
§ 5. Sərt su basqısı rejimində quyuların debitinin hidrodinamik
hesablanması............................................................................................................145
§ 6. Elastik su basqısı rejimində hidrodinamik hesablamalar....................................156
§ 7. Laya su vurulduqda hidrodinamik hesablamalar................................................162
§ 8. Neft yataqlarının işlənmə müddətinin təyini.......................................................171

443
§ 9. Həll olmuş qaz və qarışıq rejimlərdə layların işlənməsi.....................................175
§ 10. Material balansı tənliyinin tətbiqi.....................................................................187
§11. Neft yataqlarının işlənmə sisteminin layihələndirilməsində aparılan iqtisadi
hesablamalar............................................................................................................189

V Fəsil. Qaz yataqlarının işlənməsinin əsasları

§ 1. Qaz yataqlarının səmərəli işlənməsi haqqında....................................................195

§ 2. Qaz yataqlarının rejimi və onun müəyyən edilməsi............................................198
§ 3. Qaz yatağında quyuların yerləşdirilməsi.............................................................201
§ 4. Qaz yataqlarının işlənmə sisteminin layihələndirilməsində
aparılan qaz-dinamik hesablamalar..........................................................................202

VI Fəsil. Qaz-kondensat yataqlarının işlənməsi və istismarı

§ 1. Qaz-kondensat yataqlarının xüsusiyyəti..............................................................215

§ 2. Qaz-kondensat yataqlarının işlənməsinin əsasları...............................................218
§ 3. Qaz-kondensat yataqlarının istismarı..................................................................224

VII Fəsil. Neft və qaz laylarının açılması və quyuların mənimsənilməsi..................226

§ 1. Yuma mayesinin seçilməsi..................................................................................227
§ 2. Qoruyucu kəmərin seçilməsi...............................................................................231
§ 3. Quyudibi avadanlığının tipi və konstruksiyası....................................................233
§ 4. Quyunu mənimsəmək üçün hazırlıq işləri...........................................................240
§ 5. Quyunu mənimsədikdə layın açılması.................................................................240
§ 6. Quyuların mənimsənilməsi və quyudibinə axının yaranması. ...........................253

VIII Fəsil. Quyuların fontan üsulu ilə istismarı.

§ 1. Quyuların fontan vurmasının əsasları..................................................................259

§ 2. Fontan quyusu qaldırıcısının seçilməsi...............................................................264
§ 3. Fontan quyusu iş rejiminin təmini və tənzimi.....................................................267
§ 4. Fontan quyusunun avadanlığı..............................................................................274
§ 5. Fontan quyusuna qulluq edilməsi........................................................................287
IX Fəsil. Quyuların kompressor üsulu ilə istismarı

§ 1. Qaz-hava qaldırıcıları..........................................................................................293
§ 2. Qaz-hava qaldırıcılarının hesablanması...............................................................295
§ 3. Kompressor quyusunun işə salınması, işəsalma
təzyiqinin hesablanması ............................................................................................300
§ 4. İşəsalma təzyiqinin aşağı salınması.....................................................................302
§ 5. Kompressor quyusu iş rejiminin təyini və tənzimi..............................................308
§ 6. Quyuların kompressor üsulu ilə istismarında işlədilən avadanlıq.....................312
§ 7. Kompressor quyusuna qulluq edilməsi................................................................315
§ 8. Kompressor quyularının vaxtaşırı və qarışıq üsul ilə istismarı............................316

444