UVOD

Metalurgija je umjetnost i nauka pravljenja metala i legura u obliku i sa svojstvima

podesnim za praktičnu upotrebu i imala je ključnu ulogu u razvoju ljudskog društva. U davna
vremena ljudi koji su iz neuglednog komada zemlje mogli napraviti sjajni metal smatrani su
čarobnjacima, i tako je bilo sve dok ljudi nisu stekli dovoljno znanja da na racionalan način
objasne ove procese.
Danas se na Metalurgiju gleda kao na podoblast šire naučne oblasti poznate kao
Nauka o materijalima koja obrađuje sve materijale (metale, keramiku staklo, organsku
plastiku, polimere, drvo, kamen) sa stanovišta odnosa mikrostruktura – svojstva materijala.
Kao grane Metalurgije navode se:
 Procesna metalurgija,
 Mehanička metalurgija, i
 Fizikalna metalurgija.
Fizikalna metalurgija objašnjava svojstva atomskom teorijom metala, kako bi se
razumjelo i poboljšalo mehaničko ponašanje metala u radnim uslovima, izbjegli kvarovi i
obezbijedila racionalna osnova tehničkog dizajna i efikasnosti i sigurnost upotrebe. U
uskoj vezi je sa formiranjem legura, livenjem, plastičnom preradom, korozijom.
Udžbenik Fizikalna metalurgija je prije svega namijenjen studentima treće godine
studija Materijali – smjer Metalni materijali i Metalurgija.
 ATOMI I ATOMSKO UREĐENJE

Fizikalna metalurgija svojstva metalnih materijala objašnjava atomskom teorijom,

odnosno atomskom građom metalnih materijala i hemijskim vezama preko kojih se formira
kristalna građa metalnih materijala.
Osnovni pojmovi o građi atoma, kao i o hemijskim vezama između atoma su dati u
udžbeniku Nauka o materijalima. U ovom poglavlju će se opširnije govoriti o hemijskim
vezama i njihovom značaju za kristalnu građu i svojstva metalnih materijala.

1.1 Međuatomske veze

Slika 1 - 1 Shematski prikaz ravnotežnog odnosa međuatomskih sila privlačenja i odbijanja [1]

Postoji beskonačan broj načina

na koji se atomi mogu međusobno
povezati, ali samo one veze koje vode
snižavanju energije sistema će opstati i
dovesti do formiranja grupa atoma
odnosno do kondenzovanih sistema
solidusa i likvidusa.
Postoje sile koje privlače i koje
odbijaju atome. Porijeklo privlačnih sila
zavisi od tipa veze koja postoji između dva
atoma i njihova veličina varira sa
međusobnom udaljenošću atoma, slika 1.1.
U slučaju preklapanja vanjskih ljuski dva
atoma preovladavaju sile odbijanja. Dakle,
rezultujuća sila između dva atoma je suma
sila privlačenja i odbijanja kao funkcija
međuatomskog rastojanja. Kada su ove
sile izjednačene nastupa stanje ravnoteže i
energija vezivanja dva atoma odgovara
energiji u tački minimuma funkcije, slika
1.1. Veličina energije vezivanja kao i
oblik krive energija – međuatomsko
rastojanje može varirati od materijala do
materijala ali obje varijable zavise od tipa
atomske veze.
Priroda atomskih sila ima
direktan utjecaj na tip kristalne strukture
u čvrstom stanju a time i na fizička
svojstva metalnih materijala. Temperatura
topljenja je vrlo koristan indikator jačine međuatomske veze, pa na primjer, kalaj ima
temperaturu topljenja od 232oC a volfram 3422oC.
 Slika 1- 2 Shematski prikaz a) metalne veze, b) jonske veze, c) kovalentne veze i d) van der Waalsove veze [2]

Kao što je to već opšte poznato međuatomske veze, slika 1.2, se dijele na primarne i
sekundardne. Primarnim vezama se smatraju: jonska, kovalentna i metalna a u sekundarne se
ubrajaju van der Waalsove veze. Međutim, za mnoga čvrsta tijela karakteristične su miješane
veze.
Karakteristika metalne veze je prostorna neusmjerenost i visoka mobilnost
elektrona, što je u direktnoj vezi sa svojstvima metalnih materijala kao što su duktilnost,
toplotna i električna provodnost, magnetizam, i sl., slika 1-2a.
Jonska veza je također neusmjerena, elektrostatička u svom karakteru i može biti
vrlo jaka, slika 1-2b. Primjer vrlo jake jonske veze je magnezijum oksid čija temperatura
topljenja iznosi 2930oC. Jonske strukture su izolatori sve do temperatura na kojima joni
dobiju dovoljno energije da povećaju svoju mobilnost.
Osnovna karakteristika kovalentne veze je zajednički par valentnih elektrona i
usmjerenost, slika 1-2c. Elektroni koji formiraju vezu su čvrsto vezani zbog čega su
kovalentne strukture generalno slabi provodnici električne struje, tj. ponašaju se kao
izolatori ili kao poluprovodnici, kao što je npr. silicijum. Dijamant, alotropska modifikacija
ugljika, je prototip kovalentne veze. Osnovne karakteristike dijamanta su visoka tvrdoća,
nizak koeficijent termičkog širenja i vrlo visoka temperatura topljenja od 3300 oC. Ugljik je
četverovalentan element sa elektronskom konfiguracijom 1s22s12p3. Vanjska ljuska ima četiri
elektrona koja se mogu upariti, što znači da svaki atom ugljika može formirati zajedničku
orbitalu sa četiri susjedna atoma ugljika. Za svaki atom ugljika u toj vezi ove četiri veze su
iste jačine i pod istim uglom od 109.5o, formirajući tako tetraedarsku simetriju.
Van der Waalsove veze su rezultat sila koje se razvijaju kada susjedni atomi ili grupe
atoma djeluju kao električni dipoli, slika 1.2d. Iako su ove veze puno slabije od prethodno
navedenih one imaju svoj praktični značaj, prevashodno za nemetalne materijale.
1.2 Međuatomske veze i nivoi energije
 Da bi kristalna struktura koja nastaje povezivanjem atoma bila stabilna srednja
vrijednost energije tako povezanih atoma mora biti niža od energije jednog atoma. U slučaju
metalne veze, energija slobodnih elektrona se distribuira u rasponu koji se povećava kako se
atomi povezuju formirajući metal, slika 1-3.
Slika 1 - 3 Širenje nivoa energije atoma u metalu [2] Ravnotežno rastojanje između
atoma u kristalnoj rešetki metala je ono za
koje bi daljne povećanje međuatomskog
rastojanja dovelo do porasta sila odbijanja
između pozitivnih jona na račun sila
privlačenja, a što bi bilo veće od pratećeg
smanjenja srednje vrijednosti energije
elektrona. Zbog toga slobodni elektroni u
metalnim strukturama zauzimaju serije
diskretnih energetskih nivoa u vrlo uskim
intervalima. Svaki atomski nivo se cijepa u
trake koje sadrže isti broj energetskih
nivoa. Svaki nivo mogu zauzeti samo dva
elektrona različitih spinova, tako da svaka
traka ima maksimalno 2N elektrona (N
broj atoma). U stanju najniže energije metala svi niži energetski nivoi su zauzeti.
Energetske praznine između nivoa nisu konstantne nego se smanjuju kako raste
energija nivoa. Ovo se obično izražava kao gustina elektronskih stanja N(E) u funkciji
energije (E). Količina N(E)dE daje broj energetskih nivoa u malim intervalima energije i za
slobodne elektrone to je parabolična funkcija energije, slika 1-4.

Slika 1 - 4 a) dijagram energija – gustina energetskih nivoa, b) popunjenost energetskih nivoa elektronima na
apsolutnoj nuli [2]

Elektroni sa nižeg nivoa mogu preći na više samo ako imaju dovoljno energije da
preskoče energetsku prazninu između nivoa. Energija traka je obično 5 ili 6 eV, što znači da
elektroni moraju dobiti značajnu energetsku pobudu da pređu na viši energetski nivo. Na
uobičajenim temperaturama elektroni ne bi dobili dovoljno energije za skok. Samo elektroni
sa energijama blizu vrhu energetske trake (Fermi nivo ili Fermi površina) mogu biti
pobuđeni. To znači da će samo mali broj slobodnih elektrona u metalu učestvovati u
termičkim procesima. Energija Fermijevog nivoa, EF, zavisi od broja elektrona po jedinici
volumena. Elektroni se kontinuirano kreću kroz strukturu sa energijom koja zavisi od nivoa
na kojem se elektron nalazi. Ovo kretanje elektrona se u kvantnoj mehanici poistovjećuje sa
talasom talasne dužine koju određuje energija elektrona shodno jednačini de Brolja,
 h
λ=
mv , gdje je h Plankova konstanta, m je masa i v je brzina elektrona. Što je veća
energija elektrona to je veći njegov momentum (mv) i prema tome manja talasna dužina.
Zbog talasne prirode kretanja elektrona, kretanje elektrona uzrokuje tzv. difrakcioni efekt,
što je osnova za ispitivanje kristalne strukture elektronskim mikroskopom.
1.3 Kristalne rešetke i strukture
Materijali u čvrstom stanju mogu se dijeliti na one koji imaju kristalnu građu,
odnosno one koji nemaju kristalnu građu, i na materijale koji imaju mješavinu ova dva tipa
građe. Kao osnova za ovakvu podjelu materijala koristi se koncept sređivanja. Na slici 1-5 je
predstavljeno dvodimenzionalno uređenje dva različita tipa atoma. Manji atomi se nalaze
unutar trouglaste grupe tri veća atoma. Ovakvo geometrijsko uređenje se naziva sređivanje
kratkog reda. S druge strane grupe većih atoma su pravilno međusobno uređene tako da se sa
sigurnošću može predvidjeti lokacija za bilo koji dodani atom. Ovakvo uređenje se naziva
uređenje dalekog reda.
Na
Slika 1 - 5 a) Kristalna građa, b ) amorfna građa [2] slici 1-5a su
oba reda
zastupljena,
dok na slici
1-5b
sređivanje
kratkog reda
je očito ali
nema
sređivanja
dalekog reda.
Ovakvo
uređenje
atoma je

karakteristično za amorfno stanje.

Osim par izuzetaka, koji mogu da formiraju metalna stakla, većina metala i legura
imaju kristalnu građu. Slika 1-6a pokazuje trodimenzionalnu kristalnu rešetku. Položaji
atoma su određeni presjecima tri familije paralenih linija koje se nalaze na jednakim
rastojanjima. Ose kristala (x, y, z) se sijeku pod uglom od 90 o. Familije paralelnih linija
formiraju osam manjih kubnih rešetki koje predstavljaju jedinične ćelije. Iz ove sheme
kristalne rešetke proizilazi da se geometrijske karakteristike cijelog kristala, koji može
sadržavati milione atoma, mogu izraziti preko veličine, oblika i atomskog uređenja
jedinične ćelije.
Mijenjanjem osnovnih parametara jedinične ćelije (uglovi između osa, međuatomsko
Slika 1- 6 Princip konstrukcije kristalne rešetke [3]
rastojanja) izvedeno je sedam osnovnih kristalnih sistema, a na osnovu pretpostavke da svaka
tačka prostorne rešetke mora imati identično okruženje Bravais je pokazao da je maksimalan
broj prostornih rešetki četrnaest, odnosno maksimalan broj jediničnih ćelija je četrnaest.
1.4 Kristalne ravni i pravci

Mjerenja vrijednosti mehaničkih i fizičkih svojstava materijala je pokazalo da

vrijednosti tih svojstava mogu zavisiti od pravca u kojem se mjere. Na osnovu toga se
materijali mogu dijeliti na izotropne i anizotropne. Izotropni materijali su oni materijali kod
kojih vrijednosti mjerenih svojstava ne zavise od pravca u kojem se mjere. Suprotno njima se
ponašaju anizotropni materijali. Na primjer vrijednost električne provodnosti će zavisiti od
pravca u kojem se mjeri odnosno zavisi od periodičnosti i pakovanja atoma u kristalnoj
rešetki. Zbog ove pojave važno je precizirati metod po kojem će se specificirati pravci i ravni
u kristalnoj rešetki.
Opšte prihvaćen način označavanja je sa
tri broja ili indeksa koji se koriste za definisanje
William Hallowes Miller položaja tačaka, pravaca i ravni. Ovu metodu
indeksa za određivanje položaja pravaca i ravni
je 1839. godine uveo britanski minerolog i
kristalograf William Miller.
Osnova za određivanje vrijednosti
indeksa je jedinična ćelija sa desno orijentisanim
koordinantnim sistemom koji se sastoji od tri ose
(x, y, i z) koje su smještene u jednom uglu i
podudaraju se sa ivicama jedinične ćelije, slika
1-6a.
Kristalografski pravci se definišu kao linija
između dvije tačke ili vektor. Postupak
06.04.1801. – 20.05. 1880. određivanja indeksa kristalnog pravca je
britanski mineralog i kristalograf slijedeći:
Naučna oblast: Mineralogija i 1. Kristalni pravac čiji se indeksi žele
Kristalografija odrediti se mora pozicionirati tako da
Poznat po metodu određivanja prolazi kroz koordinantni početak
položaja pravaca i ravni u koordinantnog sistema. Bilo koji vektor
kristalnoj rešetki, tzv. Milerovi se može translacijom pomjerati kroz
indeksi kristalnu rešetku a da se pri tome ništa ne
mijenja ukoliko se zadržava paralelnost.
2. Zatim se određuje dužina projekcije vektora na svakoj od tri ose (a, b, c)
3. Dobijena tri broja se množe ili dijele sa zajedničkim faktorom da bi se reducirale na
najmanji cio broj.
4. Dobijeni indeksi se pišu u uglastoj zagradi, bez međusobnog odvajanja zarezom
[uvw]. u, v i w su cijeli brojevi koji odgovaraju reduciranoj projekciji duž x, y i z ose.
Za neke kristalne strukture neparalelni pravci sa različitim indeksima su ekvivaletni, što znači
da je rastojanje atoma duž svakog pravca isto. Na primjer u kubnim kristalima pravci [100],
[010], [001], [ 1̄00 ], [0 1̄0 ], [00 1̄ ] su ekvivalentni, zbog čega se mogu grupisati u
familiju pravaca koja se označava <100>. Također, pravci u kubnim kristalima koji imaju iste
indekse bez obzira na predznak su ekvivalentni. Na primjer, pravac [123] je ekvivalentan
pravcu [ 2 1̄3 ]. Ovo pravilo ne važi za druge kristalne sisteme. U kristalima tetragonalne
simetrije [100] i [010] su ekvivalentni, dok pravci [100] i [001] nisu.
Za označavanje kristalografskih ravni koriste se mala zagrada i slova (hkl). Bilo koje
dvije ravni koje su međusobno paralelne su ekvivalentne i imaju iste indekse. Postupak
određivanje indeksa ravni je slijedeći:
1. Ako ravan prolazi kroz koordinantni početak, mora se konstruisati druga
paralena ravan unutar jedinične ćelije translacijom ili se mora odrediti novi
koordinantni početak na jednom od uglova jedinične ćelije.
2. U tom položaju ravan ili presjeca ili je paralelna sa nekom od tri ose, pa je
potrebno odrediti odsječke na koordinantnim osama. Ako je ravan paralelna
osi njen indeks za tu osu će biti nula.
3. Zatim se uzimaju recipročne vrijednosti odsječaka i ako je potrebno reduciraju
na najmanje cijele brojeve množenjem ili dijeljenjem sa zajedničkim
faktorom.
4. Dobijeni najmanji cijeli brojevi predstavljaju indekse ravni (hkl).

Slika 1- 7 Ravni niskih indeksa a) (100), b) (010), c) (111) [4]

Još jedna karakteristika kubnog sistema je da su ravni i pravci koji imaju iste
indekse normalni jedni na druge. Za ostale kristalne sisteme ne važi ovo pravilo.
1.5 Stereografska projekcija

Slika 1-8 Principi stereografske projekcije: a) pol ravni (111), b) ugao između dvije ravni, c)
stereografska projekcija polova ravni (111) i (001)

Kristalografiju najviše zanimaju ugaoni aspekti između ravni i pravaca. Da bi se

mogla izvršiti tačna mjerenja uglova između kristalnih ravni i pravaca koristi se
stereografska projekcija. Stereografska projekcija se vrlo često koristi za analizu
klizanja, dvojnikovanja, za rješavanje kristalografskih problema u toku
martenzitne transformacije. Poseban značaj stereografska projekcija ima za
prikazivanje usmjerene orijentacije – teksture polikristalnih materijala.
Stereografska projekcija se zasniva na sfernoj projekciji. Sferna projekcija se dobije
kada se u centar sfere postavi mali kristal tako da se njegov centar poklapa sa centrom sferne
projekcije, slika 1-8. Ako se kristalna ravan proširi do sferne projekcije na ovoj se dobija
krug koji predstavlja datu ravan. Svi krugovi na sferi projekcije čije ravni prolaze kroz njen
centar nazivaju se veliki krugovi a oni čije ravni ne prolaze kroz centar sfere nazivaju se
mali krugovi.
Prikazivanje većeg broja ravni na sfernoj projekciji nije pregledno, pa se ravni u tom
slučaju prikazuju tačkama prodora normala tih ravni kroz sferu. Tačke prodora nazivaju se
polovima, pol ravni (111) i (001), slika 1-8a i b. Pri tome uglovi između normala ostaju
jednaki kao i uglovi između njihovih ravni.
Projekcija polova ravni na ekvatorijalnu ravan je stereografska projekcija. Polovi
ravni sa „sjeverne“ polovine referentne sfere se projektuju na ekvatorijalnu ravan spajanjem
pola P sa „južnim“ polom S, slika 1-8c. Polovi sa „južne“ polovine referentne sfere
projektuju se na ekvatorijalnu ravan spajanjem polova sa sjevernim polom N.
 Slika 1-9a predstavlja stereografsku projekciju familije kubnih ravni {100}, {110} i
{111}. Ravni čiji se polovi nalaze na sjevernoj polovini referentne sfere na stereografskoj
projekciji su predstavljeni krugovima. Polovi ravni sa južne polovine referentne sfere su
predstavljeni tačkama.

1.6 K
r
i
s
t
Slika 1-9 a) Standardna stereografska projekcija (001), b) sferna projekcija a
l
n
e strukture
 Kristalna hemija ispituje primarne odnose između hemijskog sastava jednog spoja i
njegove stabilne kristalne strukture za date uslove okoline (pritisak, temperatura). Pri tome
su bitni slijedeći parametri: dužina i orijentacija veze, veličina i oblik u kristalnoj strukturi
postojećeg koordinacionog poliedra, raspodjela gustine elektrona između atoma i sl.

Cilj kristalne hemije je saznati zašto

određene hemijske veze posjeduju tačno
Victor Moritz Goldschmidt određenu kristalnu strukturu i kako

Linus Carl Pauling

27.01.1888. – 20.03.1947.
Mineralog

Naučna oblast: Mineralogija

28.02.1901 – 19.08.1994.
- Kristalna hemija
američki hemičar, biohemičar,
Poznat kao osnivač moderne
aktivista za mir, autor i edukator
geohemije i kristalne hemije.
Razvio Goldschmidtovu
Naučna oblast: Hemija –
klasifikaciju elemenata. Njegov
Biohemija
rad na izučavanju atomskog i
jonskog radijusa je bio od velike
Bio je jedan od najutjecajnijih
važnosti za kristalografiju i
hemičara u istoriji i smatra se
inspirisao je uvođenje Paulingovog
jednim od najvažnijih naučnika
kovalentnog, jonskog i van der
20. vijeka. Jedini naučnik koji je
Waalsovog radijusa.
dobio dvije Nobelove nagrade. Za
hemiju 1954. i za mir 1962.
makroskopska fizička svojstva zavise od toga. godine. Bio je među prvim
Utemeljivač moderne kristalne hemije je naučnicima koji su radili na polju
Goldschmidt, koji je razvio niz empirijskih kvantne hemije i molekularne
pravila za razumijevanje kristalnih struktura biologije.
zasnovanih na razumijevanju atomskog
rastojanja, sposobnosti polarizacije strukturnih
elemenata i hemijskog sastava (stehiometrija). Pauling je proširio ova pravila sa konceptom
valencije i elektronegativnosti atoma u strukturnim trakama. Laves je 1955. godine postavio
postulat “ispunjenih prostora”:
- prostorni princip: strukturni elementi se u kristalnoj strukturi uređuju tako da
je prostor nejefikasnije ispunjen (najgušće pakovanje)
- princip simetrije: uređenje strukturnih elemenata se pokorava maksimalnoj
simetriji
- princip uzajamnog djelovanja: uređenje nastaje tako da pojedinačni strukturni
elementi stoje u uzajamnom djelovanju sa što više drugih elemenata.
Oko 3/4 svih elemenata su metali. Atomski radijusi metala su reda veličine 0,25 nm i
jedan kubni milimetar metala sadrži oko 1020 atoma. Energija rešetke kristala je minimalna
kada rastojanje između susjednih atoma odgovara ravnotežnom rastojanju i kada to rastojanje
za dati tip veze predstavlja optimalnu koordinaciju. Geometrijski ovo u slučaju neusmjerene
veze znači najgušće pakovanje atoma predstavljenih u vidu sfera.
Postoje dva načina pakovanja sfera iste veličine tako da zauzmu minimalan volumen,
slike 1-10 i 1-11. VCK struktura je otvorenija, i iako se ne temelji na gustom pakovanju,
mnogi metali imaju VCK kristalnu građu. Preko 100 metalnih modifikacija kristališe u tri
najčešća tipa rešetke: W (VCK - ~30%), Cu (PCK – više od 30%) i Mg-tip (HGP - ~ 35%).
Preostala 1/4 se dijeli na preko dvanaest drugih tipova rešetke.
Da bi se u potpunosti specificirala kristalna struktura nekog metala, nije dovoljno
navesti tip kristalne rešetke nego je potrebno navesti i dimenzije jedinične ćelije. Za kubne
strukture za jediničnu ćeliju je dovoljno navesti dužinu stranice, a, slika 1-10b i 1-12b dok je
za heksagonalnu jediničnu ćeliju potrebno navesti parametre a i c, slika 1-11a.
Ako je heksagonalna struktura idealno pakovana odnos c/a je jednak 1,63. U slučaju
metala ovaj odnos nikada nije tačno 1,63. Za cink je taj odnos jednak 1,856 a za titan 1,587.
Što je ovaj odnos bliži jedinici, to HGP rešetka više sliči na PCK rešetku.

Slika 1-11 HGP rešetka [2]

Slika 1-10 PCK rešetka [2]

Slika 1-12 VCK rešetka [2]

 Slika 1-13 Slaganje atoma u HGP
rešetki

Slika 1-14 Slaganje atoma u PCK

Na osnovu parametara kristalne rešetke i rešetki
geometrije moguće je izračunati radijus atoma
a √2
metala. Za parametar a radijus atoma PCK rešetke je jednak 4 , a za VCK rešetku
a √3
4 .
Koordinacioni broj (KB) je važna karakteristika kristalne rešetke. Definiše broj
najbližih jednako udaljenih atoma oko bilo kojeg atoma u kristalnoj rešetki. Za VCK
rešetku KB je 8 a za PCK i HGP rešetke odnos c/a = 1,63 KB je 12.
Bazalna ravan (0001) HGP rešetke ima najgušće pakovanje atoma i isti raspored
atoma kao i najgušće pakovana ravan PCK rešetke. Ove dvije rešetke su primjer dva efikasna
načina gustog pakovanja sfera. Razlike su jedino u različitom slaganju slojeva atoma, slika 1-
13 i 1-14.
HGP kristalna rešetka se sastoji od slojeva gusto pakovanih atoma u sekvencama
ABABAB (ili ACACAC), a PCK rešetka od sekvenci ABCABCABC, tako da atomi u
četvrtom sloju leže direktno iznad onih u prvom sloju. Gustina pakovanja kristalne strukture
se može izraziti preko faktora atomskog pakovanja (FAP), koji daje volumni dio kristalne
rešetke zauzet atomima. Za VCK rešetku FAP je 0,68, a za PCK i HGP je 0,74.
Jedan te isti metal ili legura može imati različitu kristalnu strukturu za određene
temperaturne intervale. Ovaj fenomen je poznat kao alotropija. Najpoznatiji primjer takvog
ponašanja je je željezo, koji ima VCK rešetku do 911 oC, koja se iznad ove temperature
transformiše u PCK rešetku. PCK rešetka je stabilna do oko 1400oC, kada se ponovo
transformiše u VCK. Po polimorfnom preobražaju su poznati, također, Ti i Zr, kod kojih se
HGP rešetka transformiše u VCK na 882o, odnosno 815oC, pa kalaj koji se mijenja iz kubne u
tetragonalnu na 13,2o, i uranijum i platina. Plutonijum je specifičan po broju polimorfnih
preobražaja, šest, od sobne temperature do temperature topljenja (640oC).
Polimorfni preobražaji su uglavnom reverzibilni i praćeni su volumnim promjenama i
oslobađanjem/apsorpcijom toplotne energije. Prijelaz može bit nagao ali češće se odvija
polako.
1.6.1 Kristali sa jonskim tipom veze
Kristali sa jonskim tipom veze se formiraju kada je razlika elektronegativnosti
pripadajućih atoma velika. Prema Paulingu elektronegativnost je mjera sklonosti atoma u vezi
da privuku vezne elektrone. Veze između jona uvijek sadržavaju u različitoj mjeri i
kovalentni udio. Jonski karakter veze se može procijeniti iz razlike elektronegativnosti pri
čemu ako je ona  2,1 veza je  50% jonska.
Preovladavaju li veze preko neusmjerenih elektrostatičkih sila privlačenja formiraju
se koordinacione strukture sa maksimalnim koordinacionim brojem i gustinom pakovanja kao
što su alkalhalogenidi, fluorit, perawskit.

1.6.2 Dijamant i grafit

Ugljik se javlja u više oblika kao što su: dijamant, grafit ili strukture na bazi fulerena.
Dijamant je jedan od najtvrđih materijala široke primjene, uglavnom kao abrazivno sredstvo
ili alat za rezanje. Grafit se uglavnom koristi kao čvrsto mazivo i kao sredstvo za pisanje.
Danas se klasifikuje i kao vatrostalna keramika zbog njegove čvrstoće na visokim
temperaturama i izvrsne otpornosti termičkim šokovima.

Slika 1-16 Kristalna struktura grafita [3]

Slika 1-15 Kristalna rešetka dijamanta [3]

Kristalna struktura dijamanta se sastoji od dvije PCK rešetke umetnute jedna u drugu,
pri čemu je jedna od njih pomjerena duž dijagonale kocke druge, slika 1-15. Svaki atom
ugljika je kovalentno vezan sa četiri jednako udaljena susjedna atoma u pravilnoj
tetraedarskoj koordinaciji. Na primjer atom označen sa X se nalazi u centru šupljine koju
formiraju atomi 1, 2, 3 i 4. Postoji osam istih tetraedarskih mjesta X tipa.
Grafit ima manju gustinu i manje je stabilan od dijamanta, sa visoko anizotropnom
slojevitom strukturom, slika 1-16. Susjedni slojevi ABABAB sekvencama su uređeni u cik-
cak formi. Manje stabilna romboedarska ABCABCABC sekvenca je uočena u prirodnom
grafitu. Kovalentno vezani atomi ugljika su uređeni u slojevima heksagonalne simetrije na
međusobnom rastojanju od oko 0,335 nm. Ova udaljenost je relativno velika i sile veze
između slojeva su slabe, zbog čega slojevi mogu da se kližu jedan po drugom čime se i
objašnjava sposobnost podmazivanja grafita. Alternativno čvrsto mazivo MoS 2 ima sličnu
slojevitu strukturu.
 Pitanja i zadaci

1. Šta je predmet izučavanja Fizikalne metalurgije?

2. Kako je izvršena podjela međuatomskih veza?
3. Zašto su van der Waalsove veze sekundarne veze?
4. Međuatomsko rastojanje je rezultat čega?
5. Koja svojstva metalnih materijala su prevashodno uslovljena prirodom međuatomske
veze?
6. Objasnite vezu između prirode atomskih sila i tipa kristalne rešetke!
7. Navedite karakteristike metalne veze!
8. Kakav značaj ima stereografska projekcija?
9. Opišite postupak konstrukcije stereografske projekcije!
10. U čemu je razlika između sferne i stereografske projekcije?
11. Definišite pojmove „veliki“ i „mali“ krug na sfernoj projekciji!
12. Šta je pol sferne projekcije?
13. Šta izučava kristalna hemija?
14. Šta je postulat „ispunjenih prostora“?
15. Šta je koordinacioni broj?
16. Iz geometrije jediničnih kristalnih rešetki PK, VCK, PCK i HGP radijus atoma, r,
izraziti preko parametra datih kristalnih rešetki, a.
17. Koji su faktori koji određuju gustinu materijala?
18. U trodimenzionalnoj skici jedinične VCK rešetke skicirati ravni (100), (110), (111) i
(210).
19. U VCK Fe klizne ravni su ravni familije {110}. Skicirati atomsko uređenje u ovim
ravnima i označiti pravac klizanja <111>.
20. Cu ima PCK a Mg HGP rešetku. Izračunati volumen rešetke kojeg zauzimaju atomi
bakra, odnosno magnezijuma u procentima. Odrediti dimenzije jedinične kristalne
rešetke ova dva metala. Gustina Cu je 8,96 kg/m3 a Mg 1,74 kg/m3.