You are on page 1of 89
© Kichwa Shimita Yachakushunchik Andrés Quindi Pichasaca RAYMI 2018 Kichwa Shimita Yachakushunchik Andrés Quindi Pichasaca kulkikinara@yahoo.es andresquindi@gmail.com Impreso en Quilloac Aymuray 2018 Portada: Cafari Runakuna Mensaje inicial del kichwa Una de las conceptualizaciones mds significativas que me ha motivado para investigar y fortalecer la lengua kichwa, a pesar de tantas desventajas que fiene ante la lengua "oficial", es Ia siguiente: "En la lengua expresamos el alma y la filosofia de la cultura", frase que llevo siempre en el mds profundo de mi corazén para decirle que soy un descendiente de Ia cultura milenaria lena de mitos y encanios como es Ia cultura Canari - kichwa y estoy aqui para seguir adelante con la reconsiruccion y fortalecimiento de las diversas manifestaciones de la identidad expresada casi todas a través de la lengua. Nuestra aspiracién debe ser también el rescate de la lengua cafiari, Todas las experiencias vividas durante mi vida profesional, han sido los componentes motivadores para la produccion de este texto sencillo pero de mucha utilidad lingiifstica; el mismo que ha sido escrito con el afin de ofrecer a los lectores un inventario léxico de un verdadero reflejo de la lengua viva que se describe tal cudl es usada por los hablantes de nuestras comunidades, y que gracias a !a habilidad positiva de sus miembros, se ha resistido ala supremacia sociolingtifstica de las lenguas dominantes como el espariol, ocurrido durante el periodo de Ia invasion, colonizacién y evangelizacién, en casi todo el Abya-Yala, y por el momento que se consolida notablemente en los paises como: Venezuela, Colombia, Ecuador, Perit, Bolivia, Argentina y Chile. Diversos factores como el cambio de vida, el desarrollo tecnoldgico y el contacto cultural masivo, ha conlleoado a los hablantes del kichwa a incorporar léxicos y estructuras de otras lenguas en el kichwa 0 runa shimi, pienso que, en una iltima instancia, es hora de empezar a rescatar y recrear los cédigos lingtitsticos en sus diversos campos: fonético, morfoldgico, lexical, sintdctico, y semantico, aunque para adaptarles algunos elementos inexistentes en nuestra lengua, pero siempre considerando las imejores acciones de fortalecimiento y enriquecimiento sociolingtiistico. Segiin Chomsky, el inejor proceso para potencializar el cerebro humano es el manejo de dos 0 mas cddigos lingtiisticos, Por lo tanto, manejar 0 dominar una sola lengua es negar nuestra capacidad de pensar. KILLKAKUNA A Ch H (a) (cha) (ha) (i) K L ULU)|M (ka) (la) (Ila) (ma) N' N PR (na) (fia) (pa) (ra) S Sh TU (sa) (sha) (ta) (u) Y WwW (ya) (wa) En la escritura y pronunciacién de la lengua kichwa se presentan las siguientes explicaciones: La “H”, se pronuncia como la “J” aspirada. La “K”, reemplaza a las letras “C” (ka, ku en vez de ca, cu), “Q” (ki en vez de qui) y “G” (terminaciones -nka, -nki, -nku en vez de —nga, -ngui, ngu. La “SH” es una graffa propia del kichwa que permite realizar la serie silabica: sha, shi, shu. La “W”, reemplaza a la silaba “HU” (hua, hui. Las demas letras se pronuncian normalmente como en castellano. NAPAYKUNA (Saludos) ge TAPUY KUTICHIY Kanka (Kikinka) imashinallatak kanki/ Imashinalla/Imanalla. 1.Cémo estd usted? Nukaka may allimi kani Yo estoy muy bie! Nukaka al kani Yo estoy bien. Nukaka shinashinallami kani. Estoy més o menos bien. Nukaka lakillami kani. Estoy triste. Kanka ima shutitak kanki. iCémo te Hamas? Nukaka Kinara shutimi kani. Yo me llamo Kinara. Kanpa mamaka ima shutitak kan. 2Cémo se llama tu madre? Nukapa mamaka Magdalena shutim! Kan: Mi madre se llama Magdalena Kanpa taytaka ima shutitak kan. Como se llama tu padre? Nukapa taytaka Andrés shutimi kan. Mi padre se llama Andrés. Kanka maypitak kawsanki. {Donde vives? Mashna watatak charinki | ,Cuantos afios tienes? Nukaka Quilloae ayllullaktapimi kawsani. Vivo en la comuna Quilloac. Chunka kanchis watatami charini. Tengo diccisicte afios. Kanka maymantak rinki. Dénde vas? Nukaka Cajiar kitimanmi rini. Me voy al cantén Cafiar Alli tutamanta Alli tutamanta Alli puncha Buenos dias Alli puncha Buenos dias Alli chishi Buenas tardes__| Alli chishi Buenas tardes Alli tuta Buenas noches_| Alli tuta Buenas noches Ashtankama Hasta luego Ashtankama Hasta luego Kayakama Hasta mafiana__| Kayakama Hasta mafiana. Minchakama Hasta otro dia Minchakama Hasta otro dia Kaya minchakama Hasta pronto Kaya minchakama Hasta pronto % Las oraciones de la lengua kichwa preferentemente deben construirse con sujeto expreso o extradesinencial. YUPAYMANTA. (Numeracié6n) YUPAKUNA SHUTIKUNA 1 Shuk 2 Ishkay 3 Kimsa 4 Chusku/tawa 5 Pichka 6 Sukta 7 Kanchis 8 Pusal 9 Iskun 10 Chunka (CH) 100 Pasal (P) 1.000 Waranka —(W) 1.000.000 Hunu dy) YUPAYTA IMASHINA KILLKAKATINAMANTA H. Pp. | CH. | W. P. | CH. | SH. tN ft \ | | | 5 9 a Ng piehka | Chusku | sukta Iskun is kimsa pusak Pichka Chasku sukta iskun ishkay kimsa Hunu Pasak | chunka | waranka | pasak | chunka | PUS%& e Elcero, al igual que en espajiol no se leer4 en cualquier espacio que se encuentre. © Igualmente, el uno en diez, cien, mil y millén, no se leerd: en vez de shuk chunka se dira chunka; en vez de shuk pasak, pasak; en vez shuk waranka, waranka; en vez de shuk hunu, hunu PACHA RAKIRIYMANTA (Nociones del tiempo) Chawpi saylla Chawpi puncha = Medio dfa Chawpi tuta = Media noche Chawpi wata = Medio aio Chiniku = Minuto Chinilla Kay wata = Este afio Kay killa = Este mes Kay hunkay = Esta semana Kay puncha = Este di Kayna = Ayer Kayna pakari = Ayer al amanecer Kayna tutamanta = Ayer de mailana Kayna puncha = El dfa de ayer Kayna chishi = Ayer tarde Kayna tut noche de ayer Kaya = Mafiana Kaya pakari = Mafiana al amanecer Kaya puncha = El dia de maiiana Kaya tutamanta = Mafiana de manana Kaya chishi = Matiana tarde Kaya tuta = Mafiana noche Killa = Mes Kunan = Hoy Kunan pakari = Hoy al amanecer Kunan puncha = Hoy dia Hallmay pacha Pallay pacha Rupay pacha Sisay pacha Tamyay pacha Tarpuy /Yapuy pacha Kunan tutamanta = Hoy de mai Kunan chishi = Hoy tarde Kunan tnta = Hoy noche Mincha = Pasado maftana Mincha pakari = Proximo dia al amanecer Mincha puncha = Préximo dfa Mincha tutamanta = Préximo dia de maiiana Mincha chishi = Préximo dia de tarde Mincha tuta = Proximo dfa de noche Pacha = Tiempo/espacio Pachakutik = Tiémpo cicli kari = Amanecer Puncha = Dfa Saylla = Hora aut m Anveay st ico s Anteayer de Sarun chishi = Anteayer de tarde Sarun tuta = Anteayer de noche Shamuk = Futuro Shamuk killa = Préximo mes Shamuk hunkay = Proxima semana Shamuk pu Proximo dia Shamuk wata = Proximo afio Tuta = Noche Tutamanta = La manana Yallik = Pasado Yallik killa = Mes anterior ‘Yallik hunkay = Semana anterior Yallik puncha = Dfa anterior Yallik wata = Afio anterior Wata Ato Watapa | hatun pachakuna Tiempo de deshierbe/aporque Tiempo de cosecha Tiempo de verano Tiempo de florecimiento/Primavera Tiempo de invierno Tiempo de siembra/Otono HATUN RAYMIKUNA Kulla Raymi. eee eee Kapak Ray eevee Primera fiesta del afo ritual. Fiesta de celebracién de la fertilidad. Retorno del cuibibi y sus anuncios de la siembra. Toma de energfas de la Pachamama. Fiesta de inicio de crecimiento de la comunidad humana. Fiesta de agradecimiento y ofendas al simbolo de Ia fertilidad. Segunda fiesta del afio ritual. Toma del poder de liderazgo y la conexién césmica con Achamama. Toma de energias de Apu Tigsi Wiragocha. Homenaje a los que descubren su liderazgo y se incorporan como kapak. Agradecimientos y ofrendas a Apu Tigsi Wiragecha a través de sus representantes o Kapak Runakuna. Pawkar Raymi. Tercera fiesta del aiio riwal Celebraci6n de la plenitud de la relaci6n entre las personas y la Pachamama. Toma de energias de Pachamama Fiesta de compromiso de fortalecer la relacién con la Pachamama. Inti Raymi. eocene Ultima fiesta del afio ritual Fiesta de celebracién de la plenitud Toma de energias de Inti Yaya Fiesta de la cosecha a nivel material y espiritual. Fiesta de compromiso para un nuevo inicio Fiesta de agradecimientos y ofrendas a Inti Yaya CICLO AGRICOLA ¥ RITUAL ANDINO PACHA Equinocelo de septiemare : 3 3 coleticie de jamie equingecio oe marzo WATAPA KILLAKUNA (Significado etimolégico de los meses) Kulla (Planta verde) = Enero Sitwa (Imagen) Panchi (Capullo) = Febrero Karwa (Llovizna) Pawkar (Flores) = Marzo Kuski (Raices y tallos) = Septiembre Aytiwa (Primeros fratos) = Abril Wayru (Dado de hueso) = Octubre Aymuray (Regosijo) = Mayo Sasi (Dieia/Ayuno) = Novi Raymi (Fiesta) = Junio Kapak (Solemnidad)= Diciembre mibre, KULLA RAYML INTLRAYML KAPAK RAYMIL PAWKAR RAYMI HUNKAYPA PUNCHAKUNA Inti = Domingo Awaki/Killa = Lunes Awkarik/Atik Martes Chillay/Kuyllur Miércoles Kullka/Tlapa Jueves Chaska = Viernes Wacha/Kuychi Sabado PACHAMAMAPA NIPAKUNA Elementos de la naturaleza Achik = Claridad/luz Akapana = Uracdn Allpa = Tierra Awkayuk = Marte Chakana = Cruz del sur Champa = Terrufio Venus = Ciénega Hanan = Arriba Hanan pacha = Firmamanto Hawa = Arriba Huntu = Pozo Hutku = Hueco Ilapa = Rayo/relémpago Inti = Sol Izin = Llovizna Kaka = Pefia Kasa = Helada Kinray = Ladera Rincén/Esquina Lata Kuri = Oro Kuyllur = Estrella/Lucero Kuychi = Arco iris Larka = Asequia Llantu = Sombra Machay = Caverna Mayu = Rio Nasti = Meteorito Nina = Fuego Pacha = Tiempo/Fspacio Pachakamak = Creador/a Pachakutik = Retorno Pachamama = Naturaleza Pakcha = Cascada Pampa = Valle Pata = Colina/borde/Loma Pirwa = Planeta Pukru = Hondonada Pbuyu = Niebla Rasu = Nieve Rumi = Piedra Runtu = Granizo Rupay = Sacha = Monte, bosque Samay = Energia/Fuerza Titi = Plomo Tiyu = Arena Lodo/Arcilla Esmeralda Cerro = Abajo Urin pacha = Mundo interior Quebrada iento Wiwa = Animal Yaku = Agua Yunka = Zona tropical Yura = Arbol Zharu = Lastre AYLLUMANTA Achikmama = Madrina Achiktayta = Padrino Aparik (ayta = Pudrino, bautismo ‘Aparik mama= Madrina bautismo Apuk = Sefior Ayllu = Familia Churi = Hijo varén Hachi = Tfo Hancha = Sobrino/a Hatun tayta = Abuelo Hatun mama = Abuela Kachun = Nuera Kachun2 = Cuftada Kari = Hombre/Varén Kusa = Esposo/marido Mama = Madre/mama Mana warmiyuk = Soltero Mana kusayuk = Soltera La familia Markak mama=Madrina bautismo Naflan = Hermana de el Kari = Hombre/Vardn Kusa = esposo/marido Pani =Hermana de él Pasfia = Adolescente - femenino Runa = Ser humano, persona olitario/a, viudo/a Primo/a Hermano de ella Hija Wakcha = Huérfano/a, sin familia Wamra = Adolescente masculino Warmi 1 = Mujer Warmi 2 = Esposa Wawa = Nifio/a, infante, bebé Wawki = Hermano de él Wayna = Joven — varén Willka. = Nieto Yayatayta = Padre/Papd Nota.- Los términos churi y ushushi designan la relaci6n padre - hijo, mientras que, kari wawa y warmi wawa, la relaci6n ala madre - hija. RUNA UKKUPA PATMAKUNA Partes del cuerpo humano Akcha = cabcllo Anku = tendé6n, vena, nervio Ana = lunar Aycha = misculo, carne Chaki = pie Chanka = pierna Chunchulli = intestinos Chuchu Hayak = hiel, bilis Humpi = sudor Isma = eses fecales Ishpapuru = vejiga Ishpa = orina Kallu = lengua Kara = piel, cuero, pellejo Kasku = pecho Kashuk = axila Kimlla = pestafia Kipchan = higado Kiru = dentadura Kiya = pus Kunka = cuello Kunkuri = rodilla Kujia = moco escroto testiculono Maki = mano Millma = vello Mirka = Manchas de la cara Misha = verruga Muku = tobillo, articulacién Najiu chunchulli = Intestino delgado Nawi lulun= ojo, vista Nutku = cerebro, médula Paruk = pulmén Pupu = ombligo Puzun = estomago Raka = vagina Raku chunchulli = Intestino grueso. Rikra = brazo Rinri = oreja, ofdo Ruka = dedo Rum = rifién Sampi = Tobillo Siki = nalga, asiento Sunka = barba, bigote Shillu = ufia Shimi = boca Shunku = corazén Tunkuri = faringe Ullu = pene Washa vamama = placenta Wiki = ldgrima Wiksa = vientre, abdomen Yana shunku = Higado Yawar = sangre WASIPA KUSKAKUNA Py Partes de lacasa Achikkuk = foco Chakana.= escalera Chaskina uku = sala Kancha = patio Kata = techo Kururu = ovillo de hilo Kushni Iukshina = chiminea Huntu = Pozo Linchi= red Mikuna uku = comedor Muka = 6xido Nasti = cesta, canasto Nakcha = peine, peinilla Pampa = piso Pataku = mesa Patapata = las gradas Pichana = escoba Pukyu = pozo Punku = puerta Pufuna uku = dormitorio Rutuna hillay = las tijeras Samu =teja Sisapampa = Jardin Takarpu = estaca cimiento y ja, banco Tulu = bolso, funda Tuku = ventana Uksha = Paja Uku = cuarto, sala, oficina Usnu = vidrio Wankana = palanca Warkuna = Colgante Wasi ivienda Wasisiki = espacio tras la casa Wayunka = mazorcas atadas Wichkana = candado Yachana uku ala de estudios Yanuna uku = cocina Yawri =aguja YANUNA HILLAYKUNA Utensilios de la cocina Ashanka = Chakruna hillay = Batidora Chikta = Astilla Chiriyachik = Refrigerador Kallana = Tiesto Kapina hillay = Exprimidor Killinsa = Carbon Kusana hillay = Horno Kushni = Humo Llipta = Ceniza fina Manka = Olla Mawma = Céntaro Mukawa = Plato grande Mulu = Plato Nina = Fuego Nutuchina hillay = Licuadora Pataku = Mesa Pilchi = Vaso Pintu = Mantel Pitina = Cuchillo Shila = Jarro Shushuna = Cernidor Tiyarina = Silla Uchupa = ceniza Uchurumi = Piedra de moler aji Wallu = Vasija pequefia Wayrachina = Soplador Wishina = Cucharén Wishlla = Cuchara Yanta = Lefia Yanuna = hillay == Cocina “Tichawea Spemita Cfachabashanchth Hudios Qind Pehwaea 15 WIWAKUNA Animales WASI WIWAKUNA Animales domésticos Allku = Perro Kuzha = _ Nido Apyu = Caballo/yegua Kuy = Cuy Atallpa = Gallo/gallina Misi = Gato Chita = Chivo Pawshi = Pavo Chuchi = Pollo Ushu = Burro Kisha = Nido Wakra = = Toro/vaca Kuchi = Chancho Wallinku= Conejo Kulta = Pato Wiwika = Oveja Kukuya = Paloma MAPA WIWAKUNA Piki = Pulga Usa = Piojo Chuspi = Mosca Aya chuspi = Moseardén Arpa chuspi = Mosquito/anofeles Siya = Liendre liu = Nigua Kuyka = Tenia adios Qrind Pekwaca 16 Kren Mpermita fachabushunchth SACHA WIWAKUNA Animales silvestres Amaru = Boa Lluchunka = = Camar6n Anka = — Gavilin Palu Lagartija Afianku Hormiga Pafia irafa Anas Zorrillo Pillpintu Mariposa Atak Babosa Uchan Puerco espin Atuk Lobo Puma = Apankura= — Cangrejo Puku/kuskunku Challwa Pez, Ninakuru Charapa Tortuga acudtica | Sachawakra Chillik = Grillo Siku Chipu = Saltamontes Suksuk Chiu = Chirote Taruka Chugu = Canario Tumpiki Lechuza Ukumari Caracol Ullawanka Sapo, rana Uputinti Tguana Uturunku Armadillo Urpi Kachun = Escarabajo Uru Kinti Colibri, picaflor Wankana Kuzu Larva de insecto Waman Kushillu Mono Wakamaya Kurikinka = Curiquingue Yalus Kuru = Gusano Yamala Kuyka Lombriz Yawati Lumukuchi = Saino Yutu = Perdiz Lumucha = Guanta Kirwan Mpemita Afachabushunchth Hudios Qrind Pehawaea 17 MIKUNAKUNA Achukcha = Achoccha Api Colada/crema Aswa Shicha Aycha Carne Chanka = Morocho Chawar mishki = Pulcre Chibil Chibil Chilina Naranja Chillina Mandarina Chinzhi = Desayuno Chishi mikuna = Merienda Chiwilla Chukilu Chumal Inchik Kachi Kamcha Kinwa Kuta Lawa Lulun Lumu = Yuca Machka = Machka Makinchu = Queso/quesillo Manturu = Achiote Alimentos Mashwa Milluku Mishki Mishki kuta Muti Nufiu Pakay Palanta Palia Papa Paruk Puncha mikuna Purutu Rakacha Sapallu Sara Sara chanca Shunkulli Tanta Tashnu =T Tawri Uchu Uka Wayrunku mishki Zampu = Aguacate = Almuerzo Fréjol Zanahoria = zapallo Kirwan Mpemita Afachabushunchth Audios Bind Pchmaea 18 CHURANAKUNA Anaku = Bayeta, tela para envolver al bebé Chakilli = Calcetin Chuchulli = Sostén Chumpi = Faja Kunkalli = Bufanda Kushma = Tipo de poncho Liiklla = Reboso Makikara = Protector (brazo) Makiwatana = Manilla Maytu = Emboltura (bebe) Muchiku = = Sombrero Pachalli = Reboso grande Paychi = Arete Pintu = Pajiuelo Samarru = Zamarro Indumentaria Cafari Saya = Pollera Shikra = Bolso Shiwi = Aro Sikilli = Ropa interior Talpa = Blusa Tupu = Prendedor Ukuchurana = Camisa Ukunchi = Enagua Ushuta = Calzado Wallka = =Collar Wallkarina= Reboso pequefio Wara = Pantalon Washakara= Protector (espalda) Watu = Reata Yakaylla = Poncho “Tichawea Spemita Cfachabashanchth Mudie Brind Pekwaea 19 LLAMKAYPA HILLAYKUNA Herramientas de trabajo Kururu = Ovillo Hillay kuchuy Serrucho Hutkuna Barreta Ichu = Hoz Illapa Escopeta Lampa Pala Liachu = Azadén Llakllana Cepillo, azuela Llampuchik =Bailejo Makana Chicote Piruro Puchka Sawli < Sigsi Allana = Pico Takana Anku = Beta Tumi Antawaku Carretilla Waska Arma Arado Yawri = Aguja Awana = Telar Yapuy hillay = Yugo TAKINA HILLAYKUNA Instrumentos musicales Aspina = Termo Chilchil = Sonaja/campanilla Haylli = Himno Hazha = Mandibula Kaha = Tambor Kina = Quena Kipa = Caracol Liikilliki = Violin Pinkullu = Pingullo Runtadur = Rondador Wahayru = Tipo de quena Wankar = Bombo Wayrumpu= Bocina Kirwan Mpemita Afachabushunchth Stndecs Quins Pehasa0a 20 YACHAYPA HILLAYKUNA Utiles, materiales e infraestructura Armana uku Ishpana uku Kamu Killkanakaspi Killkanapirka Killkanapanka Nikirayana Panka = Pankachik Pataku Pichana Pushana uku Rikuchik Rirpu Sisapampa Shikra Shuyu = Tiyarina Tullpu Yachanawasi = Yachana uku Kamu wasi Nikirayana uku = Baio Servicios higiénicos Libro Esferogratico, lapiz, mareador Pizarra Cuaderno, cartilla, médulo de trabajo Computadora Hoja Impresora Mesa/eseritério Borrador/escoba Patio/cancha deporti va/estédio Planta administrativa Oficina Proyector Espejo Jardin Mochila Cartel/grafico Silla/banca Lapiz de color, pintura, acuarclas, t¢mperas Centro educativo Aula Biblioteca Sala o laboratério de computacién Hechaea Dpermita Cfachateeshanchih Audios Brin Pickwaea 21 LLAMKAYKUNAMANTA Profesiones/Ocupaciones Awak Awkak Antawa purichik Kamukamak Katuk Kaspi allichik Killkak Kullkikamak = Molincro Médico = Pastor Pushak Lider Purik Turista Riksichik = Guia/turista Sirak Costurero Takik Masico Tantarurak = Panadero Nota.- | se realiz: = Tejedor = Vendedor Carpintero Escritor = Economista Tarpuk = Apricultor Tushuk Danzante Tullpuk = Pintor Yachachik Profesor Yachakuk Estudiante Yanapak = Auxiliar Yanuk Cocinero Wasikamak Conserje Wasirurak = Albaiil S profesiones y ocupaciones en kichwa son designaciones que nto al hombre como a la mujer, mientras que en el espaiol, Kiehiea Hernia Yachabeshunchth Audios Qeindi Prchasaca 22. YURAPA PATMAKUNA Partes de la planta Anku = Bejuco Panka = Hoja Bucu = Hojas de choclo Sapi =Raiz Kara Vaina, corteza Sisa = Flor Kiki Formaci6n de choclo Tullu =Tallo Kullku = Tronco Shunku = Ndcleo/medula Mallki = Rama Yura yaku = Savia Yema de rbol KUSKAKUNAMANTA Lugares Anti Oriente Antisuyu Regi6n oriental 0 amaz6nica Ayllullakta Comuna/recinto Ayllullaktaku Sector Chinchay Norte Chinchaysuyu Regidn norte Kay Aqui Kay pacha = El miindo de aqui Kiti Canton Kitilli Parroquia Kulla = Sur Kullasuyu Regi6n de sur Kunti Occidente Kuntisuyu Regién costa 0 litoral Hanan Arriba, zona alta Hanan pacha El mundo de arriba o celestial Liakta Tierra, zona, lugar Mamallakta Pais/Estado Marka Provincia Puna Sierra o interandina Punasuyu Regi6n sierra o interandina Urin = Abajo, interior, zona baja Urin pacha El mundo interior Suyu = Region Hechaea Spirnita Ofachabershunchih hades Qeind Pehasaca 23 KICHWA RIMAY YACHAY SHUTIRANTIMANTA PRONOMBRES Runa Shatirantikona Nuka = Yo Kan = Ta Pay = El, Ella Nukanchik = Nosotros, Nosotras Kankuna = Vosotros, Vosotras Paykuna = Ellos, Ellas Kikinpayachik Shutirantikuna Nukapa = Mio, Mia Kanpa = Tuyo, Tuya Paypa = Suyo, Suya Nukanchikpa Kankunapa Paykunapa Rikuchik Shutirantikouna Nuestro, Nuestra Vuestro, Vuestra Suyo, Suya (de ellos, ellas) Kay = Kaykuna = Chay = Ese, Esa, Eso Chaykuna = Esos, Esas Hakay = Aquel, Aquella, Aquello Hakaykuna = Aquellos, Aquellas Tapuchik Shutirantikana Ima | Qué Pi * Quién Maykan = Cudl Pikuna = Quiénes Maykankuna = = Cudles Mashna = Cuanto/a Hechaea Spirnita Ofachabershunchih hadios Bend Pehasaca 24 SHUTILLIMANTA Adjetivos Adjetivos nominales Shuti shutillika shuk shuti kashpallatak shutilli tukushpa rikurikmi kan: shina: Rumi wasi Casa de piedra Kuri shunku = Corazén de oro Kaspi punku = Puerta de madera Allpa manka = Olla de barro Kaspi antawa = Carro de madera Atuk shunku =Corazén de lobo Millma muchiku = Sombrero de lana Kara usuta ‘apato de cuero Imashina Shutillikuna Adjetivos calificativos Alli = Bueno/excelente Asishkalla = Risuefio/a Ashnak Oloroso/hediondo/fétido Kari Varon/macho Karishina Mujer deshdbil en actividades culinarias Kamu Desabrido Kasilla = Tranquilo/a Kunuk Caliente Kushi Alegre Kichki Angosto Killa = Ocioso/perezoso Kinku Curvo/zigzaguearte Kita Arisco/a Kunuk = CaAlido/caliente Kuyaylla = Bello/hermoso/amable Kutu = Corto Chawa Crudo Challi Andariego Chamuk = Desabrido Hechaea Spirnita Ofachabershunchih Audios Quins Pichasaca 25, Charik/chayuk Chiki Chikta Chillpi Chiri Chulla = Chushak Chuya Chuzu = Ismu Ishpasiki Irki Hatun Hayak Hillu Hizi Huchayuk Llachapa Llampu Llashak Liki Liullu Lluki = Lhushti Mapa Millay = Mishki Misa Munzhi Murunku Muspa Mushuk Nafiu Nawsa Nutu Paki Pakra = Pankalla Patma = Rico Mala suerte Partido, rajado Partido Frio Impar Vacio Limpio, aguado Delgado Podrido/dafiado Que orina cada momento Débil/enfermizo Grande Amargo Goloso Risuefio Culpable Harapiento Liso Pesado Rasgado Tiemmo Izquierdo Pobre Sucio Malo/malvado Dulce Mezquino/miserable/tacafio Inquicto Colorido Tonto/sonso/inocente Nuevo Delgado Ciego Delgado Quebrado Calvo Liviano Parte/fraccion Hechaea Spirnita Ofachabershunchih Phndios Qeind Pehasaca 2% Paki = Roto/quebrado Paya = Viejo/a (cosa envejecida) Phimi Desbordado Pia = Tracundo/furioso Pizhu Desinflado Raku Grueso Ratak Flaco Rutushka ‘Trasquilado/cortado Rumilla Endurecido Sapalla Solo Sasa = dificil/complicado Sinchi Duro Sumak Hermoso/bonito/elegante Suni Largo/extendido Suchu = Cojo Shakra Aspero Shakshu Alabancioso Shayak Cuesta Shuwa Ladrén Shuyu = Sucio Talak Estémago vacio Tara Sucio Tullu Flaco Uki mugre Uchilla pequefio Upa Inocente/callado Wakcha = Pobre Waklli = Dafiado Winku = Torcido Wira = Gordo Los adjetivos calificativos en kichwa mantienen su estructura original, no es necesario que se adectien ni al nimero ni al género del sustantivo. Ademés, siempre van antes del sustantivo. Kichoea Spemita Ufachakashanchth adios Qrind Pehawaea 27 Tullpukuna Colores. S Imashina Shutillikuna Adjetivos calificativos Angas = Azul Puka Killu = Amarillo Sani Chawa ankas Celeste Suku Chawa killu Amarillo claro Waminsi Chawa Waylla = Verde claro Waylla Chiltu/kishpu Naranja Yana Maywa Morado Yanalla ankas Paku Café/Rubio Yurak Kay tullpukunaka imashina shutillikunallatakmi kan Yupay Shutillikuna Adjetivos Numerales Tukuy yupaykunata shuk shutiwan churakpika yupay shutillimi tukun Shuk ““& wawa Kimsa 999 kamu Pusak SSSSSSSS sisa Chanka SNOSO AQAA ictkanakaspi Hechaea Spirnita Ofachabershunchih Phadios Qeind Pehasaca 2B Nikichik Shutillikuna Adjetivoes Ordinales Nikichik shutillikunataka yupaykunapi -niki shimikuta _yapachishpami ruranchik, kutin katipika shutikunatami churanchik, shina: Cualquier numeral + -niki + nombre Shukniki churi Primer hijo Ishkayniki patay Segundo nivel Chunkaniki kallpak = Décimo atleta Ishkay chunkaniki wata = Vigécimo aniversario Zuyu Shutillikuna Adjetivos Indefinidos Tawka + shuti = varios, varias + nombre Achka + shui muchos, muchas + nombre Tukuy = + shoti todo, toda + nombre Ashalla + shuti poco + nombre Wakin + shoti algin, alguna + nombre Manapi + shuti = ningdn, ninguna + nombre Manaima + shui = nada + nombre Pocos animales Much: Varios niflos Algunas mujeres Toda la hieba Ashalla wiwa Achaka wasi Tawka kari wawa Wakin warmi Tukuy kiwa sf Ashalla Geo Gre Ge Goce wallinku Achka SiBS# 6Bie Se SRS GFEe BS gio ge ie Ee Bee ee Sie Se Se Sie SEie SFe Se Se BE Ee Se SS ontawa Rikuchik Shutillikuna Adjetivos Demostrativos Kay + Shuti = Este/esia estos/estas + Sustantivo Chay + — Shuti Ese/esa esos/esas + Sustantivo Hakay + Shuti_ = Aquel/aquella aquellos/aquellas + Sustantivo Kiehiea Hernia Yachabeshunchth Aadies Quint Pichasaca 29 Kay antawa = Este carro Kay antawakuna Estos carros Kay wasi = Esta casa Kay wasikuna Estas casas Chay yura = Ese drbol Chay yurakuna Esos drboles Chay sisa = Esa flor Chay sisakuna Esas flores Hakay urku Hakay kucha Aquellos cerros Aquellas lagunas Aquel cero —-Hakay urkukuma Aquella laguna Hakay kuchakuna Kikinpayachik Shutillikuna Adjetivos Posesivos 1. Shutirantikunapi —pa shimikuta churashpa. Nukapa + Shuti = Mi + Nombre Kanpa + Shuti Tu + Nombre Paypa + Shuti Su + Nombre Nukanchikpa + Shuti Nuestro, Nuestr + Nombre Kankunapa + Shuti Vuestro, Vuestra. + Nombre Paykunapa + Shuti = Su (de ellos, ellas) + Nombre Nukapa wasi = Mi casa Kanpa churi Tuhijo Kikinpa ushushi Su hija Paypa allpa Su tierra Nukanchikpa tayta Nuestro padre Kankunapa mama Vuestra madre Paykunapa kamu = Libro de ellos 2, Shutikunapi —pa shimikuta churashpa: Taytapa antawa = Carro de papa Wawkipa wasi Casa de mama Kari allkupa mikuna Comida de perro Yachachikpa kamu Libro del profesor Ecuador mamallaktapa haylli Himno Nacional del Ecuador Warmi wakrapa fiufiu Leche de vaca Kuchipa wira Manteca de chancho Warmi wawapa churana = Vestido de Ja nifia Hechaea Spirnita Ofachabershunchih hades Qeind Pehasaca 30 TUKUY SHUTILLIWAN YUYAYKI AWARIYMANTA SHUTILLI ADJETIVO SHUTI x NOMBRE i E , < Q > zg eB 2) 22) 32 8 oO Tt z= zo cz zy sg 2u

You might also like