1.

Φυσική και Βιολογικές Επιστήμες

Ελένη Καλδούδη, Χρήστος Ελευθεριάδης

C2952H4664O832N812S8Fe4 – αιμοσφαιρίνη. Κοντά στα 10 000 άτομα υδρογόνου, αζώτου, άνθρακα και
οξυγόνου, προσεκτικά οργανωμένα γύρω από 4 μόνο άτομα σιδήρου. Πάνω από 280 εκατομμύρια
μόρια αιμοσφαιρίνης σε ένα μόνο ερυθρό κύτταρο. Κάθε λεπτό της ώρας, 20 έως 30 τρισεκατομμύρια
(20-30x1012) ερυθρά κύτταρα μετακινούν 1 λίτρο οξυγόνο μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό… Το
φαινόμενο της ζωής!
Ακόμα και στο πιο απλό κύτταρο ένας μεγάλος αριθμός διαφορετικών μορίων οργανώνονται σε
περίπλοκες δομές και αλληλεπιδρούν για να δώσουν το φαινόμενο της ζωής. Τα μόρια της ζωής
μπορούμε να πούμε ότι είναι μικρά μόρια, όπως το νερό (που αποτελεί το 75-80% του βάρους του
ανθρώπινου οργανισμού) και μακρομόρια, όπως DNA, RNA, πρωτεΐνες, πολυσακχαρίτες κι άλλα
βιομόρια.
Οι βιολογικές επιστήμες είναι αυτές που ασχολούνται με τη μελέτη της έμβιας ύλης και του ανθρώπινου
οργανισμού. Μετά από μια αρχική περιπλάνηση στον εντοπισμό και την κατάταξη των ειδών και τη
μακροσκοπική μορφολογική περιγραφή των ειδών, η επιστήμη της Βιολογίας έστρεψε το ενδιαφέρον
της στην εσωτερική δομή των έμβιων οργανισμών και τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας τους.
Αμέσως έγινε φανερό ότι πολλά από τα προβλήματα της Βιολογίας είναι σε μεγάλο βαθμό φυσικά
προβλήματα, π.χ. η κυκλοφορία του αίματος, η λειτουργία των βαλβίδων, η πίεση, η ανταλλαγή αερίων,
η μετάδοση νευρικού σήματος, η λειτουργία της όρασης, της ακοής, κλπ. Ωστόσο, για τα θεμελιώδη
προβλήματα της Βιολογίας πρέπει να δούμε βαθύτερα. Κοινό σε όλα τα έμβια όντα ίσως δεν είναι το
νεύρο ή το μάτι, είναι όμως το κύτταρο, μέσα στο οποίο κρύβεται μια περίπλοκη χημική μηχανή, που
η βιοχημεία προσπαθεί να μελετήσει και να εξιχνιάσει. Μεγάλο μέρος των προβλημάτων της βιολογίας
σε αυτό το επίπεδο των μακρομορίων έχει να κάνει με την ιδιαίτερη μορφολογία τους και τις
αλληλεπιδράσεις τους.
Παράλληλα, η επιστήμη της Ιατρικής εμβαθύνει σε πρακτικές για τη διατήρηση και αποκατάσταση της
υγείας μέσω πρόληψης και θεραπείας της ασθένειας. Για να το πετύχει, χρειάζεται μια καλή γνώση της
εσωτερικής δομής και λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού, και συγκεκριμένα των επιμέρους
συστημάτων και οργάνων, των ιστών, ακόμα και των κυττάρων. Χρειάζεται επίσης τους τρόπους και
τις μεθόδους για να μελετά τη φυσιολογική λειτουργία τους και να αναγνωρίζει εγκαίρως, με ακρίβεια
και σωστά την παθολογία και την αιτία της. Χρειάζεται ακόμα και τα εργαλεία για να επέμβει και να
αποκαταστήσει τη φυσιολογική λειτουργία.
Η θεωρητική βάση για την κατανόηση αυτών των προβλημάτων είναι η θεμελιώδης παραδοχή πως όλα
αποτελούνται από άτομα, και πως όλα τελικά αναλύονται με βάση τις μικροσκοπικές δονήσεις και
κινήσεις ατόμων. Η βιολογική ύλη είναι ύλη, και οι βασικοί νόμοι για την οργάνωση της ύλης έρχονται
από τη φυσική. Η θεμελιώδης δομή της έμβιας ύλης, το κύτταρο, αποτελείται από κατά προσέγγιση
από΄5x106 έως 2x109 διαφορετικά μόρια, με διαστάσεις από ~1nm (π.χ. 0.3 nm για το μόριο του νερού)
μέχρι και αρκετά nm (π.χ. ~5nm διάμετρος για πρωτεΐνες όπως η αιμοσφαιρίνη, αλλά μέχρι και ~50
nm μήκος για πιο επιμήκεις όπως το ινωδογόνο). Το κάθε μόριο προκύπτει ως συνδυασμός 92
διαθέσιμων διαφορετικών στοιχείων. Για να κατανοήσουμε τη θεμελιώδη δομή της ύλης εφαλτήριο
είναι η ατομική θεωρία και η ακόμα πιο στοιχειώδης οργάνωση του κόσμου με βάση στοιχειώδη
σωματίδια και αλληλεπιδράσεις. Οι ιδιότητες και οι αλληλεπιδράσεις των χημικών στοιχείων και των
μορίων (δομική βιολογία) απαιτούν κατανόηση της κβαντικής συμπεριφοράς. Τέλος η στατιστική
ανάλυση πολύπλοκων μακροσκοπικών συστημάτων τροφοδοτεί τη μελέτη στατιστικών φαινόμενων
(συστημική βιολογία).
Σε πρώτο επίπεδο, οι βιολογικές επιστήμες καλούνται να απαντήσουν σε μια σειρά από ερωτήματα για
τις ιδιότητες, τη μορφή και τη λειτουργία μορίων, κυτταρικών δομών και κυττάρων. Σε ένα επόμενο
Η Φυσική της Ζωής

επίπεδο, ερωτήματα για την εσωτερική μορφολογία, την εν ζωή λειτουργία συστημάτων ενός
οργανισμού σε φυσιολογική κατάσταση, υπό επίδραση ουσιών, σε παθολογία, κατά την αντίδραση σε
θεραπεία. επόμενο επίπεδο. Εδώ η Φυσική δανείζει μια σειρά από φαινόμενα που δίνουν τη βάση για
τεχνικές μελέτης και ανάλυσης της έμβιας ύλης.
Η Φυσική έχει ως στόχο τη βαθύτερη κατανόηση της δομής και της λειτουργίας του κόσμου. Κύριο
χαρακτηριστικό της είναι η μεθοδολογία (Σχήμα 1-1). Ξεκινά από την ανάγκη για τη γνώση και
δημιουργεί επιμέρους θεωρίες με βάση εύλογα τεκμήρια και υποθέσεις. Ακολουθεί συστηματικός
πειραματικός έλεγχος και επανάληψη της διαδικασίας, δημιουργώντας έτσι επιμέρους επιστημονικές
αλήθειες, δηλαδή υποθέσεις που έχουν επιτυχώς ελεγχθεί με ικανό αριθμό ανεξάρτητων πειραμάτων
ώστε να αποτελέσουν θεωρίες της φυσικής. Αυτές με τη σειρά τους συνθέτουν μεγαλύτερες
επιστημονικές θεωρίες, που στη συνέχεια μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αναλύσουν νέα
προβλήματα. Ο μαθητής συνήθως γνωρίζει κυρίως το δεύτερο μέρος, την αναλυτική διαδικασία. Όμως
ο αυριανός ερευνητής θα πραγματοποιεί κυρίως το πρώτο, την έρευνα για τη συγκρότηση νέων
θεωριών και τον διεξοδικό τους έλεγχο με κατάλληλα πειράματα. Στα πλαίσια αυτού του βιβλίου, αλλά
και γενικότερα των περισσοτέρων μαθημάτων φυσικής, παρουσιάζεται κυρίως η αναλυτική κομψή
πορεία από τις γενικές αλήθειες προς την περιγραφή του μερικού. Ωστόσο, θα προσπαθήσουμε να
ενισχύσουμε την επαφή και την εμπειρία με την συνθετική πειραματική διαδικασία για την παραγωγή
νέας γνώσης.

ανάγκη γνώσης

επιμέρους υποθέσεις αναλυτική πορεία

και ‘κομψή’
διαδικασίας
επανάληψη

περιγραφή του μερικού

σύνθεση θεμελιώδους
πειραματικός έλεγχος επιστημονικής
‘αλήθειας’

επιμέρους ‘μικρές’
επιστημονικές
‘αλήθειες’ - θεωρίες

Σχήμα 1-1. Η μεθοδολογία της Φυσικής: η συνθετική πορεία της δημιουργίας νέας γνώσης μέσα
από διεξοδική παρατήρηση, θεωρητική προσέγγιση και συστηματικό πειραματικό έλεγχο και η
εφαρμογή της για την επίλυση προβλημάτων και περιγραφή φαινομένων.

Σε αυτή την πορεία, πρέπει κανείς να έχει υπόψη του ότι ή απόλυτη αλήθεια μάλλον είναι ουτοπία, οι
ανατροπές είναι συχνές και το πείραμα και η παρατήρηση αμείλικτα. O Enistein έλεγε ότι «κανένας
αριθμός πειραμάτων δεν μπορεί να αποδείξει πως οι απόψεις μου είναι σωστές – ένα και μόνο πείραμα
μπορεί να δείξει πως είναι λανθασμένες».
Στον αιώνα που μόλις πέρασε είχαμε την τελευταία μεγάλη “επανάσταση” στη Φυσική, με την
ανακάλυψη των φυσικών νόμων του μικρόκοσμου και των μεγάλων ταχυτήτων (σε αντιδιαστολή με
τον μακροσκοπικό κόσμο της δικής μας κλίμακας, με τις μεγάλες σχετικά αποστάσεις και τις μικρές
σχετικά ταχύτητες) την οποία θα δούμε αναλυτικότερα στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, κάτω από
τον τίτλο κβαντική ή σύγχρονη φυσική. Επιπλέον, οι εξελίξεις που συμβαίνουν σήμερα στη Φυσική,
μεταξύ άλλων, έχουν ως κέντρο τους τη φυσική πολύπλοκων συστημάτων, και την εκ βάθρων

2
Η Φυσική της Ζωής

αναθεώρηση της συμπεριφοράς τους. Ουσιαστικά αφορούν τη μελέτη της ίδιας της ζωής, των
πολύπλοκων έμβιων συστημάτων, ένα χώρο που ως τώρα δεν είχε καταφέρει να αγγίξει η Φυσική.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι η Φυσική δεν είναι μια απλή συλλογή νόμων, ούτε ένας κατάλογος
γεγονότων άσχετων μεταξύ τους. Οι φυσικές θεωρίες προσπαθούν να διαμορφώσουν μια εικόνα της
πραγματικότητας η οποία στην πορεία του χρόνου ανατρέπεται και αλλάζει. Η πορεία της Φυσικής
(αλλά και κάθε φυσικής επιστήμης) δεν είναι μια καθαρή γραμμή συνεχούς ανάπτυξης, ούτε και
φτιάχνεται από ένα μικρό αριθμό μεγαλοφυών επιστημόνων που συνηθίζουμε να αναφέρουμε ως τους
υπαίτιους της ανακάλυψης και επεξήγησης φαινομένων. Η Φυσική είναι μια δύσκολη όσο και όμορφη,
συλλογική προσπάθεια για την καλύτερη δυνατή προσέγγιση της δομής και της λειτουργίας του
κόσμου.
Νομίζω ότι δεν είναι δυνατό να διδαχθεί κανείς Φυσική και να θέλει να καταλάβει λίγο από τη μαγεία
της (όχι απλά τους τύπους και τους νόμους της), να προσδοκά να αφομοιώσει τον απαραίτητο εκείνο
τρόπο σκέψης που θα τον κάνει να μπορέσει να καταλάβει τα διάφορα κομμάτια της Φυσικής και να
τα χρησιμοποιήσει όπου χρειάζεται στη δική του αναζήτηση σε όποια άλλη επιστήμη, αν δε δει πρώτα
την πορεία της εξέλιξης των ιδεών της Φυσικής στο χρόνο. Δηλαδή, αν δεν συνειδητοποιήσει πρώτα
ότι οι ιδέες στη Φυσική όντως εξελίσσονται και μάλιστα συνεχώς, ότι δεν υπάρχει σταθερή και σίγουρη
γνώση, αλλά η άποψή μας για τον κόσμο συνεχώς αλλάζει και πλουτίζει ώστε να προσεγγίζει
περισσότερο προς την πραγματικότητα. Κι αν δεν συνειδητοποιήσει ότι αυτή η πορεία δεν είναι εύκολη
και αυθόρμητη, αλλά συχνά χρειάζεται επαναστάσεις, απαιτεί την αποδοχή εννοιών τελείως ξένων με
την κοσμοθεωρία και την ιδιοσυγκρασία της εκάστοτε κοινωνίας, και συχνά έρχεται σε σύγκρουση με
κοινωνικές αντιλήψεις και ομάδες.

Βασικές
Κεφ. 2: Εξέλιξη Ιδεών στη Κεφ. 3: Στοιχειώδη Σωμάτια
Έννοιες
Φυσική και Αλληλεπιδράσεις
Φυσικής

Η Ύλη Το φως

Κεφ. 4: Ο πυρήνας Κεφ. 8: Χαρακτηριστικά,

Παραγωγή, Αλληλεπίδραση
Το φως Κεφ. 5: Το άτομο
και η Ύλη
Κεφ. 9: Το φως ως κύμα
Κεφ. 6: Το μόριο

Κεφ. 7: Μακροσκοπική ύλη Κεφ. 10: Το φως ως ακτίνα

Μέθοδοι
Κεφ. 11 Κεφ. 12 Κεφ. 13
Μελέτης της
Φασματοσκοπία Απεικόνιση Υδροδυναμικές Μέθοδοι
Έμβιας Ύλης

Σχήμα 1-2. Οργάνωση του βιβλίου σε τρεις βασικές ενότητες. Η πρώτη αφορά βασικές έννοιες
Φυσικής. Ακολουθούν δύο κύριες ενότητες με την παρουσίαση της οργάνωσης της ύλης και τη
μελέτη φωτός. Τέλος παρουσιάζονται μερικές σημαντικές κατηγορίες μεθόδων μελέτης της έμβιας
ύλης.

Με μια τέτοια αναδρομή της εξέλιξης των εννοιών στη Φυσική ξεκινούμε στο Κεφάλαιο 2, που
προσπαθεί σε λίγες σελίδες να συνοψίσει τις βασικές αρχές της Φυσικής όπως τις ξέρουμε σήμερα
(Σχήμα 1-2). Το Κεφάλαιο 3 παρουσιάζει τη βασική οργάνωση του κόσμου με βάση τα στοιχειώδη

3
Η Φυσική της Ζωής

σωμάτια και τις τέσσερις βασικές αλληλεπιδράσεις. Μετά ακολουθεί μια σειρά από κεφάλαια που
εξετάζουν τη δομή της ύλης, ξεκινώντας από τον πυρήνα (Κεφάλαιο 4), στο άτομο (Κεφάλαιο 5) και
το μόριο (Κεφάλαιο 6), μέχρι τη μακροσκοπική ύλη ως πολύπλοκο σύστημα πολλών μορίων (Κεφάλαιο
7). Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται σχετικά ενδιαφέροντα φαινόμενα, όπως η ραδιενέργεια, η
ηλεκτρονιακή διαμόρφωση των ατόμων που καθορίζει και τη χημική τους συμπεριφορά, οι χημικοί
δεσμοί, οι διαμοριακές δυνάμεις και οι καταστάσεις της ύλης. Μια παράλληλη, ενότητα εξετάζει τη
φύση και τη συμπεριφορά του φωτός. Ξεκινούμε από τα χαρακτηριστικά του και τα φαινόμενα
παραγωγής και αλληλεπίδρασης με την ύλη (Κεφάλαιο 8) – εδώ αναφέρουμε ενδιαφέροντα φαινόμενα
όπως τη φωτοχημεία της όρασης και της φωτοσύνθεσης. Μετά εξετάζουμε το φως ως κύμα και
συζητούμε φαινόμενα περίθλασης και τη συνέπειά τους για το διακριτικό όριο των οπτικών οργάνων
(Κεφάλαιο 9). Τέλος, μελετούμε το φως ως μακροσκοπική γεωμετρική ακτίνα και βλέπουμε τη φυσική
της οπτικής του οφθαλμού και του μικροσκοπίου (Κεφάλαιο 8). Στην τελευταία ενότητα,
παρουσιάζονται συνοπτικά οι φυσικές αρχές για τρεις σημαντικές κατηγορίες εφαρμογής φυσικών
φαινομένων στη μελέτη της έμβιας ύλης: φασματοσκοπία για τον ποιοτικό και ποσοτικό προσδιορισμό
βιομορίων (Κεφάλαιο 11), απεικόνιση για τη μη επεμβατική εν ζωή μελέτη οργανισμών (Κεφάλαιο 12)
και μια σειρά από μέθοδοι για τη μελέτη μορίων και μικροοργανισμών μέσα από την κίνησή τους
(Κεφάλαιο 13).
Ο στόχος αυτού του βιβλίου είναι να γεφυρώσει το κενό ανάμεσα στη σχολική γνώση για τη Φυσική
και την προχωρημένη γνώση που γνωρίζει κανείς στη βιοφυσική, τη φυσικοχημεία και την ιατρική
φυσική.

Βιβλιογραφία
1. Asimov I, Το Χρονικό των Επιστημονικών Ανακαλύψεων, Μετάφραση: Γ. Μπαρουξής, Ν.
Σταματάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2004
2. Bianconi E. et al, An estimation of the number of cells in the human body, Annals of Human
Biology, vol.4(6), 463-472, 2013
3. Einstein A, Infled L, Η Εξέλιξη των Ιδεών στη Φυσική, Μετάφραση: Ε. Μπιτσάκη, Εκδόσεις
Δωδώνη, Αθήνα 1978.
4. Einstein Α, Ideas and Opinions, Crown Publishers Inc., New York, 1954, 1982.
5. Erickson HP, Size and Shape of Protein Molecules at the Nanometer Level Determined by
Sedimentation, Gel Filtration, and Electron Microscopy, Biol Proced Online, 11, 32-51, 2009
6. Hewitt PG, Οι Έννοιες της Φυσικής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2004
7. Lodish H, Berk A, Zipursky SL, et al. Molecular Cell Biology. 4th edition. New York: W. H.
Freeman; 2000. Section 1.2, The Molecules of Life. Available from:
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21473/
8. McLellan SA, Walsh TS, Oxygen Delivery and Haemoglobin, Continuing Education in
Anaesthesia, Critical Care and Pain, vol (4), 123-126, 2004.
9. Milo R, What is the total number of protein molecules per cell volume? A call to rethink some
published values, Bioessays. vol. 35(12), pp.1050-1055, 2013
10. Powers J, Φιλοσοφία και Νέα Φυσική, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2000
11. Οικονόμου ΕΝ, Η Φυσική Σήμερα, Τόμος Ι & ΙΙ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο,
2003