Društveno uređenje kraljevine Vojislavljevića

Duklja/Zeta je imala specifičan privredni i društveni razvitak.

U unutrašnjosti zemlje su se formirali feudalni posjedi na kojima su se bavili poljoprivredom

i stočarstvom.

Gradsko stanovništvo Kotora, Bara, Budve, Ulcinja, Skadra imalo je poseban položaj jer je
bilo izuzeto iz administrativne podjele. Bavilo se pomorstvom, zanatstvom, trgovinom.
Stanovništvo gradova djelilo se na više i niže građanstvo, na čelu gradske uprave je bio prior.
Od malih gradova u zaleđu najduže se održao Danj preko kojeg je išao „zetski put“ koji je
povezivao Jadransko more sa zaleđem. Veći trgovački značaj imao je grad Sveti Srđ na lijevoj
obali Bojane.

Vladajuću klasu u zeti činili su vladar i feudalno plemstvo. Vladar je imao različita prava- bio
je vođa u ratu, sudija, prisvajao porez, štitio crkvene privilegije.

U hijerarhijskoj ljestvici Zete na čelu je stajao kralj, a u svakoj oblasti postavljan je ban koji je
bio u krvnom srodstvu sa kraljem. Župani su bili podređeni kralju i plaćali porez.

U zetskim izvorima često se koristi riječ „populus“ ( narod) čime se jasno razdvaja plemstvo
od naroda. Učešće naroda u društvenom životu je bilo izrazito u doba ratova i na saborima.
Jedini bespravni sloj u Zeti bili su robovi, koji su uglavnom nastajali od romanizovanog
stanovništva primorskih gradova.

Kulturno nasleđe kraljevine Vojislavljevića

Godine 1089. u vrijeme Bodina Vojislavllevića formira se Barska nadbiskupija. Tokom XII
vijeka to pravo je pokušavala da joj ospori Dubrovačka nadbiskupija. Spor je vođen i pomoću
niza falsifikovanih bula, koje su dolazile sa obje strane. Dubrovačka crkva je konačno dobila
spor 1149. za vrijeme kneza Radoslava. Barska crkva je ostala pod dubrovačkom jurisdikcijom
sve do 1199. kada je tadašnji kralj Zete , Nemanjin sin Vukan, uspio da joj ponovo izdejstvuje
samostalnost. Ovim činom sporovi nisu prestali već će se prenjeti i na naredni vijek, ali će iz
njih Bar izaći kao pobjednik.

Tokom IX vijeka nastali su brojni spomenici crkvene arhitekture-predromanička faza: crkva Sv

Tome-Prčanj, crkva Sv Jovana u Zatonu, Sv Marija u Duklji i crkva Sv Tripuna u Kotoru iz 809.
koju je sagradio kotoranin Andreaci i u nju smjestio mošti Sv Tripuna. Od X do XII vijeka
sagrađene su crkva sv Pavla kod Prčanja, crkva sv Tome kod Herceg Novog, crkva sv Đorđa u
Podgorici, crkva sv Đorđa i Teodora u starom Baru.
Od spomenika romaničke arhitekture ističu se katedrala sv Tripuna ( trobrodna bazilaika)
izgrađena na temeljima ranije crkve 1166. Godine i crkva sv Luke u Kotoru koju je sagradio
Mavro Kazafranka 1195. godine.

Romansko-gotskom stilu pripada i crkva sv Srđa i Vakha sagrađena tokom XI vijeka na obali
Bojane.

Najstarije srednjevjekovno književno dijelu potiče iz Kotora a riječ je o „ Andrijacijevoj

povelji“ iz 809. godine, dijelo kotoranina Andreacija Saracenisa.

Iz XII vijeka potiče Ljetopis popa Dukljanina, dijelo sveštenika iz Bara, značajan istorijski izvor
za istoriju sredneg vijeka u Crnoj Gori.

Društveno i kulturno nasleđe Zete u doba Nemanjića

U vladarskom rodu Nemanjića živjela je tradicija o njihovom porjeklu iz Duklje. U nekim

istorijskim izvorima tog perioda, Zeta se tretira kao Nemanjina djedovina, ali više njih
njegovo porijeklo veže za Srbiju. Zetom su upravljali budući vladari loze Nemanjića sa titulom
„mladog kralja“.

Na crkvenom polju Nemanjići su zaslužni za širenje pravoslavlja u Zeti. Nakon nastanka

Srpske arhiepiskopije 1219. Sava Nemanjić je osnovao dvije pravoslavne episkopije na
teritoriji Zete. U cilju suzbijanja katoličkog uticaja one su izgrađene na temeljima starih
benediktanskih manastira na Prevlaci kod Tivta i u Stonu. Obje su posvećene Sv Mihailu. Ove
episkopije su 1346. godine uzdignute na rang mitropolije. To su bili začeci zetske tj.
Crnogorske mitropolije čije je sjedište na Cetinju od 1484. godine.

Gradovi u zetskom primorju bili su od velike važnosti za nemanjićku državu. Oni su činili
okosnicu ekonomskog, privrednog i kulturnog života Srbije - Kotor, Budva, Bar, Ulcinj,
Skadar. Autonomija gradova se izražavala preko posebnih statuta. Po svom sadržaju značajni
su statuti Kotora, Budve, Ulcinja. Stanovništvo se u gradovima djelilo na gradsku vlastelu i
obične građane. Na čelu grada je bio knez.

Kotorski staut je sačuvan u redakcijskoj verziji nastaloj između 1372. I 1391. Statut Budve
potiče iz vremena cara Dušana. Oni tretiraju privatno pravnu problematiku, način uređenja
vlasti itd. Od svih primorskih gradova za Nemanjiće je najznačajniji bio Kotor, trgovački i
zanatski centar. Kotorski trgovci su trgovali po unutrašnjosti zemlje, njihovi pomorci su
trgovali Sredozemnim morem a pojedinci su obavljali i državne poslove na dvoru Nemanjića.
Sredinom XIV vijeka grad je kovao i svoj novac, srebrni floral.

Bar je bio značajan vjerski centar kao sjedište Barske nadbiskupije koja je imala jurisdikciju i
nad katoličkim stanovništvom u Srbiji.
Na primorju je najveća dobit države bila od trgovine solju, a trgovalo se s ribom, vinom,
poljoprivrednim proizvodima. Ekonomski život primorja je bio na mnogo većem nivou od
zaleđa.

Raško graditeljstvo predstavljaju crkva sv Petra u Bijelom Polju iz XII vijeka, Đurđevi stupovi
kod Berana- dijelo župana Prvoslava, manastir Uspenja Bogorodice u Morači iz XIII vijeka
zaslugom Stefana Nemanjića.

Miroslavljevo jevanđelje, iz XII vijeka, je pisano za zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana
Nemanje, a pisali su ga nepoznati pisar i Grigorije Dijak. Pisano je na pregamentu i sadrži tri
stotine minijatura i inicijala.

Privredne i kulturne prilike u zeti Balšića i Crnojevića

Balšići i Crnojevići su bili tipični predstavnici vlastele fudalizma koja se borila da uveća svoje
posjede i prihode. Privredno najaktivniji predjeli njihove države bili su primorski gradovi i
basen Skadarskog jezera. Na tim prostorima se sijalo žito, gajili su se vinogradi i maslinjaci. U
brdskim krajevima dominiralo je stočarstvo. Velike prihode su imali od ribolova, carina,
grbaljskih i ulcinjskih solana. Preko njihove teritorije prolazio je i trgovački put Via de Zenta
koji je spajao zetsko primorje sa Podunavljem. Đurađ I Balšić kovao je svoj novac dinar.

Centar privređivanja bili su gradovi na primorju. Utvrđenja u Gornjoj Zeti imali su isključivo
vojnički karakter – Medun, Podgorica, dok je Žabljak na Skadarskom jezeru bio prestonica
Crnojevića.

Specifičan vid privređivanja odvijao se na manastirskim posjedima i u brdskim predjelima.

Balšići i Crnojevići su manastirima i viđenijim članovima društvene zajednice davali određene
povlastice. Tako je nastajala i brojna vlastela.

Graditeljska umjetnost nastala u doba Balšića je nadogradnja dukljansko-zetskog perioda. U

prvom redu to su spomenici sakralne arhitekture koji su nastali na Skadarskom jezeru. Po
svojoj konstrukciji se posebno ističe manastir Sv. Marija na ostrvu Starčeva gorica u
Skadarskom jezeru. Sagradio ga je Đurađ I Balšić a u njemu je sahranjen štampar Božidar
Vuković Podgoričanin. Na ostrvu Gorici ( Beška) podignut je manastir posvećen Sv. Đorđu.
Pored manastira Đuđeva supruga, Jelena Balšić podigla je sebi manju zavjetnu crkvu u kojoj
je nastao Gorički zbornik. To je djelo koje je naručila Jelena Balšić za svoju crkvu i ono
predstavlja kompilaciju moralno-poučne crkvene literature.

Manastirski kompleks Prečista Krajinska sa hramom Uspenja Bogorodice, selo Ostros, potiče
još iz XI vijeka i pominje se u legendi o Vladimiru i Kosari. Balša III je obnovio taj manstir, koji
je neko vrijeme bio i sjedište Zetske mitropolije. Kao svoju zadužbinu podigao je crkvu
Bogorodičnu na skadarskom ostrvu Moračniku. Sv e crkve i manastiri Balšićkog perioda
predstavljaju spoj istočnih i zapadnih stilova i ne mogu se svrstati ni u jedan dotadašnji
graditeljski stil.

U doba Crnojevića više se grade utvrđenja za odbranu zbog nestabilnih političkih prilika. Tako
su podigli Žabljak Crnojevića, Đurđevac iznad Budve, Soko u Lješanskoj nahiji, Riječki grad
( Obod). Preko puta Žablaka na brijegu Komu sagradili su crkvu Uspenja Bogorodice. Njihovo
najmonumentalnije građevinsko dijelu su dvor i manastir na Cetinju.

Bogorodični manastir na Cetinju je sagradio Ivan Crnojević 1484. godine. Grafički crtež
manastira je prikazan u Oktoihu petoglasniku. U graditeljskoj formi manastira uočavaju se
tragovi humanizma i renesanse.

Krajem XVII vijeka srušili su ga Mlečani tokom Morejskog rata, da bi novi sagradio vladika
Danilo Petrović početkom XVIII vijeka.

Crnojevića štamparija predstavlja najveće kulturno dostignuće Đurađa Crnojevića. To je bila

prva ćirilična štampariaj među Južnim Slovenima. Na čelu štamparije stojao je monah.
Štamparija je radila od 1493. do 1496. godine. Prva štampana ćirilična knjiga izašla je iz
štampe 4. januara 1494. godine Oktoih prvoglasnik. Štampani su još Oktoih petoglasnik,
Psaltir, Trebnik, Četvorojevanđelje.

Tragovi humanizma i renesanse u srednjevjekovnoj Crnoj Gori

gotovo u isto vrijeme kada se u podlovćenskoj Crnoj Gori zavrašava kulturna epoha započeta
u vrijeme Crnojevića, jedan novi književni pokret u Boki Kotorskoj, koji su istoričari nazvali
„kotorskim humanističkim krugom“. Književno stvaralaštvo humanističkog pravca imalo je
početkom XVI vijeka predstavnike koji su značajem nadilazili okvire prostora u kome su
stvarali. Vijek kasnije, ovdje nastaju i djela barokne književnosti.

Pripadnost Mletačkoj republici učinila je Boku otvorenom za mnoge uticaje tadašnjeg

modernog hrišćanskog svijeta, dok su ga tradicija urbane kulture i kontinuitet institucija
učinili sposobnim da te uticaje prihvati. Veliku ulogu u tome odigrala je i katolička crkva.

Prvih godina XVI vijeka, Kotoranin Bernard Pima, plemićkog roda, stiče pjesnički ugled. Zatim
teološki stvaraoci Vicko i Dominik Buća.

Značajna književna ličnost Boke XVI vijeka je Ljudevit Pasković kojeg istoričari smatraju
najboljim renesansnim pjesnikom Kotora. Radi se o prvom piscu sa ovih prostora koji je
uvršten u inostrane antologije. Poznata mu je zbirka pjesama Carmina.
Značajan kotorski pjesnik bio je i Đorđe Bizanti čija je zbirka pjesama „Rime ambrose“
objavljena u Veneciji 1532. godine. Zatim Ivan Bono „zvijezda domovine“ i njegova pjesma
„Opis zaliva i grada Kotora“.

Kulturna djelatnost u vrijeme Petrovića

Godine 1496. počinje period turske vlasti u Crnoj Gori i sa tim nestaju tragovi
srednjevjekovne vlasti Crnojevića. U takvim okolnostima, u nedostatku domaćeg državnog
aparata, u kontinentalnim karjevima Crne Gore nastaje plemensko društvo. Plemena nastaju
po dva osnova: bratstva istog porijekla od zajedničkog pretka i zajednice bratstava različitog
porijekla sa zajedničkim staništima i pasištima. Plemena nastaju kroz jedan duži istorijski
proces tokom XV i XVI vijeka.

Usaglašavanje interesa plemena, koja su strogo držala do posebnosti i prestiža, bio je dug i
veoma složen proces. Česti međuplemenski sporovi oko teritorija, pasišta, vodopoja
završavali su svađama i sukobima. Svaki poginuli bratstvenik pri takvim razračunavanjima
smatran je žrtvom kaoja je obavezivala njegovu barću, rođake, bratstvenike i plemenike.
Osveta njegove krvi ubistvom ubice, njegovog rođaka, bratstvenika ili bilo kojeg plemenika
predstavljala je suštinu krvne osvete.

Tokom XVI, XVII i XVIII vijeka na prostoru Stare Crne Gore (Katunska, Lješanska, Riječka i
Crmnička nahija), Brda ( Piperi, Rovci, Moračani, Bratonožići, Kuči, Vasojevići, Bjelopavlići) i
istočne Hercegovine stvorene su osnove plemenskog duštva, koja preuzima ulogu nestale
državne organizacije. Na primorju tragove plemenske organizacije imamo u Paštrovićima i
Grblju.

Prve pomake na kulturnom polju u vrijeme vlasti dinastije Petrović zapažamo tek u XIX vijeku
i to najviše zaslugom Petra II. Do njegovog doba jedini trag kulturnog razvoja predstavljaju
vjerske škole pri manastirima. Njegoš 1834. Godine otvara prve osnovne škole u Crnoj Gori
na Cetinju i u Dobrskom selu. Pretpostavlja se da su bile trogodišnje škole, samo za mušku
djecu a učitelji su dolazili iz Boke ili Srbije. Izučavala se uglavnom gramatika, istorija Crne
Gore, crkvena istorija, narodne pjesme.

Njegova težnja ka širem kulturnom razvoju ogleda se i u tome što je kupio u Rusiji
štampariju, koje nije bilo od vremena Crnojevića. U njoj je štampan i prvi crnogorski almanah
Grlica 1835. godine. U njoj su štampane i knjige za potrebe školstva i crkve i Njegoševa dijela
Lijek jarosti turske i Pustinjak cetinjski.

Dalji razvoj školstva u Crnoj Gori nastavljen je u vrijeme knjaza Nikole:

-ministarstvo za prosvjetu i crkvene poslove formirano je 1882. godine,

-1900. godine u zemlji su radile 104 osnovne škole,

- 1869. otvorene su prve više škole na Cetinju, Bogoslovija i Đevojački institut. Pri tom treba i
napomenuti da među današnjim crnogorskim gradovima (koji tada nisu bili u sklopu Crne
Gore) najstariju školu ima Kotor- bila je to gramatikalna škola iz XIV vijeka,

-1880. otvorena je Gimnazija na Cetinju, 1893. Poljoprivredna škola u Podgorici, Gimnazija u

Podgorici 1907. itd.

Kulturne institucije:

-Cetinjska čitaonica 1868,

-Zetski dom 1888,

-Kraljevsko crnogorsko narodno pozorište 1910,

-Državna biblioteka i Muzej 1893.

Štampa: Glas crnogorca (1873-1915), Nevesinje, Onogošt, Ustavnost, Narodna misao,

Slobodna riječ, Cetinjski vjesnik, Dnevne novosti, književni list Crnogorka.
 Crna Gora u drugoj polovini XX vijeka

Ustav Narodne Republike Crne Gore donijet je 1946. godine čime je definisana kao narodna
republika u sklopu tadašnje Federativne narodne republike Jugoslavije.

Zaostala i privredno nerazvijena Crna Gora je dočekala kraj rata sa razorenom privredom i
infrastrukturom. U narednom periodu nove vlastu su uspjele probuditi entuzijazam kod
naroda kroz dobrovljne javne radove kojima je zemlja obnavljana.već 1947. Infrastruktura je
obnovljena a 1948. Puštena u promet pruga Nikšić-Podgorica sagrađena kroz dobrovoljne
omladinske akcije. Obnovljeni su stambeni objekti, javne zgrade, privredni objekti, škole,
čitaonice, biblioteke. Uporedo je vršena nacionalizacija imovine, proces koji je okončan 1948.
godine.

Apsolutni prioritet je davan razvoju industrije i rudarstva. Tokom šezdesetih godina izgrađeni
su svi kapitalni industrijski kapaciteti u oblasti energetike, proizvodnje teških mašina, aparata
za domaćinstvo.

Godine 1961. izgrađena je Jadranska magistrala, 1976. puštena u promet pruga Beograd-
Bar, osnovana Prekookeanska plovidba u Baru i Jugooceanija u Kotoru, aerodromi u Tivtu i
Podgorici. Država je ulagala i u razvoj turizma, prosperitetne privredne grane naročito na
primorju.

Stvaranje široke školske mreže i uvođenje obaveznog osmogodišnjeg školovanja uslovili su

znatno smanjenje broja nepismenih, sa 56% prije rata na 5,9% 1991. godine. Osnovane su i
prve visokoškolske ustanove. Godine 1947. počela je sa radom Viša pedagoška škola. Prvi
fakultet osnovan je 1960. Ekonomski, a 1974. otvoren je Univerzitet.

Na prostoru Crne Gore komunisti nisu imali ozbiljnijeg konkurenta, a broj članova partije
konstantno je rastao i uvjek bio iznad jugoslovenskog prosjeka u odnosu na broj stanovnika.

Opozicija nije ni mogla uzeti veći politički zalet jer su komunističke vlasti prema njima
preduzimale oštre mjere likvidacije svrstavajući ih sve u red kolaboraccionista tokom rata.

Sukob Jugoslavije sa Informbiroom dramatično se odrazio u Crnoj Gori. Ovaj događaj

uzrokovao je podjele i sukobe koji su bili primjetni na svim nivoima crnogorskoga društva.
Tradicionalna naklonjenost prema Rusiji i ubjeđenje u nepogrešivost sovjetskog rukovodstva
bili su glavni razlozi da jedan dio Crnogoraca podrži Rezoluciju Informbiroa. Među njima bilo
je i pojedinaca na visokim državnim položajima. Sve je rezultiralo čestim hapšenjima koja su
vršena na osnovu nepouzdanih prijava, pa su ljudi lišavani slobode iz ličnih i koristoljubivih
motiva pojedinaca iz UDBe i tužilaštva. Zbog podržavanja Rezolucije Iba u Crnoj Gori je od
1948. do 1954. uhapšeno i upućeno na izdržavanje kazen 2600 lica.
Slom SFRJ

Devedestih godina XX vijeka intezivira se proces raspada Jugoslavije. Na izborima održanim

1990. godine oživljava višestranački sistem a jedino u Srbiji i Crnoj Gori vladajuće partije
ostaju na vlasti. Dok su se ostale republike otcjepile Srbija i Crna Gora su 27. aprila 1992.
stvorile zajedničku državu pod imenom Savezna Republika Jugoslavija. Nakon toga usljedio je
građanski rat sve do 1995. godine.

Godine 2002. izvršena je promjena statusa SRJ i 2003. Proglašena Državna zajednica Srbije i
Crne Gore da bi 2006. nakon održanog referenduma došlo do obnavljanja nezavisnosti Crne
Gore.