Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

(sekvenca) nukleotida u molekuli DNA određuje slijed aminokiselina u proteinu. Pri tome
TRANSKRIPCIJA I TRANSLACIJA
se, naravno, jezik nukleotida mora prevesti (translatirati, engl. translate) u jezik

Opći plan građe svakog organizma zapisan je u njegovim genima, odnosno u aminokiselina.

molekuli DNA (Vježba 6). Geni sadrže upute za izgradnju bjelančevina, molekula koje Gen se definira kao osnovna jedinica nasljeđivanja, odsječak molekule DNA koji

određuju obilježja organizma. Protok informacija u stanici prikazan je na Slici 1. Dijelovi sadrži uputu, tj. kodira za sintezu specifičnog funkcionalnog produkta koji može biti ili

molekule DNA (geni) se prepisuju (transkribiraju) u RNA molekule, a one se prevode protein ili RNA. (Obratite pažnju da, iako će se u ovoj vježbi prvenstveno govoriti o

(translatiraju) u proteine, što nazivamo „centralnom dogmom“ molekularne biologije: tome da geni sadrže uputu za sintezu proteina, to nije uvijek slučaj, već oni mogu

DNA → RNA → proteini. kodirati i funkcionalne RNA molekule.) Eukariotski se geni, za razliku od prokariotskih,

sastoje od eksona i introna koji se međusobno izmjenjuju u lineranom slijedu DNA (Slika

4). Eksoni (kodirajuće regije) su nizovi nukleotida koji sadrže informaciju koja će kasnije

biti prevedena u aminokiselinsku sekvencu (protein), a introni su dijelovi gena koji se ne

prevode u protein (nekodirajuće regije). Općenito, količina intronske DNA uveliko

nadmašuje količinu eksonske DNA i, iako postoje brojne hipoteze, uloga introna,

Transkripcija Translacija nekodirajućih dijelova gena, još uvijek je nejasna.

Smatanje
polipeptidnog Ovdje valja naglasiti da geni, odnosno kodirajuće regije DNA, čine tek mali udio
lanca
genoma (genom predstavlja ukupnu DNA nekog organizma). Tek 2% ljudske DNA
DNA
RNA zauzimaju geni, a preostalih 98% čine tzv. nekodirajuće regije. Osim toga, što je
Protein
organizam složeniji, ima veći udio nekodirajuće DNA po genomu (tako bakterije, kao

relativno jednostavni organizmi, nemaju mnogo nekodirajuće DNA). Uloge nekodirajućih

regija su i danas većim dijelom nepoznate, ali se sve intenzivnije proučavaju i, između

Enzim alkohol- Proteini ostalog, smatra se da reguliraju aktivnost gena.

-dehidrogenaza određuju Tijekom embrionalnog razvitka dolazi do diferencijacije nediferenciranih stanica
značajke
organizma (tzv. pluripotentnih matičnih stanica) u specijalizirane stanice (primjerice, mišićne
Hormon inzulin
Strukturni stanice). To znači da, iako matična stanica sadrži sve gene, odnosno cjelokupnu genetsku
protein
kolagen uputu nekog organizma, u njoj je aktivan samo dio gena koji usmjerava diferencijaciju te

Slika 1. Prijenos informacije od gena do proteina. matične stanice u specijaliziranu. (Aktivni su oni geni koji se u određenom trenutku

prepisuju, odnosno prenose svoju uputu iz jezgre u citoplazmu.) Stoga su specijalizirane

I DNA i RNA i proteini su molekule koje nazivamo polimeri jer su izgrađene od
ponavljajućih jedinica (monomera). Kod nukleinskih kiselina, DNA i RNA, monomeri su
nukleotidi (vidi dalje u tekstu i Vježbu 6), a kod proteina aminokiseline (Slika 9). Slijed
stanice, iako imaju sve gene, procesom diferencijacije izgubile sposobnost aktivacije
nekih gena. Od onih gena koje takva specijalizirana stanica može aktivirati, dio gena je
konstantno aktivan (geni koji su potrebni za obavljanje osnovnih životnih funkcija, tzv.

Vježba br. 7 120 Vježba br. 7 121

Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

housekeeping geni), a dio gena aktivira po potrebi u određenom trenutku (primjerice, u RNA, Slika 3) i snRNA (male jezgrine ili engl. small nuclear RNA). mRNA je kopija

spomenutoj mišićnoj stanici, geni za proteine aktin i miozin). genske informacije iz DNA. Ona prenosi informaciju iz jezgre u citoplazmu, na mjesto

Da bi se sintetizirao potreban protein, potrebno je da se pripadajući gen prvo sinteze proteina. mRNA su heterogene po veličini i sekvenci. rRNA je građevna jedinica

prepiše u molekulu RNA, a nakon toga da se ona prevede u protein. Između transkripcije ribosoma, ključnih za sintezu proteina kod svih živih stanica. tRNA molekule (Slika 5)

i translacije u eukariotskim stanicama se odvija još jedan proces - procesiranje molekule povezuju jezik aminokiselina s informacijom u DNA. O njima će biti više riječi u opisu

RNA (modificiranje netom transkribirane RNA, Slika 4). Transkripcija i procesiranje procesa translacije. U snRNA spada niz malih RNA molekula koje se nalaze u jezgri.

RNA se u eukariotskoj stanici odvijaju u jezgri, a translacija na ribosomima u citoplazmi. Imaju ulogu u nizu važnih procesa, kao što su procesiranje mRNA i održavanje krajeva

kromosoma (telomera).

RIBONUKLEINSKA KISELINA (RNA)

Poput molekule DNA, RNA je linearna molekula građena od nukleotida povezanih PREPISIVANJE (TRANSKRIPCIJA)
fosfodiesterskom vezom te ima svoj 5' i 3' kraj (vidi Vježbu 6 i Sliku 2). Osnovne Tijekom transkripcije uz pomoć enzima RNA polimeraze nastaje mRNA. Budući
razlike od DNA su: su dva lanca DNA komplementarna (na mjestu gdje se u jednom lancu nalazi adenin, u
1. RNA je najčešće jednolančana molekula (iznimka: ponekad stvara vodikove veze drugom se nalazi timin, a gdje se u jednom lancu nalazi gvanin, u drugom se nalazi
između komplementarnih baza iste molekule – intramolekularno, Slika 6). citozin), nije svejedno koji lanac će se prepisati u mRNA. Uvijek se prepisuje jedan,
2. Umjesto timina, u molekuli točno određeni lanac dvolančane DNA molekule i on se stoga naziva lanac kalup (ili
5' kraj
Uracil RNA se nalazi nukleotid nekodirajuća DNA ili
uracil, koji se Kodirajuća DNA
transkribirajuća DNA ili
komplementarno sparuje s RNA nukleotidi
(-) lanac ili lanac
RNA
Adenin adeninom. polimeraza
orijentiran u smjeru 3'

3. Unutar RNA nukleotida se 5'). Drugi lanac DNA, koji
nalazi šećer riboza, ne služi kao kalup za
Citozin 3' kraj
umjesto deoksiriboze u sintezu mRNA, naziva se
molekuli DNA. kodirajuća ili
Glavne vrste RNA netranskribirajuća DNA
molekula su: mRNA (glasnička (ili (+) lanac ili lanac
ili engl. messenger RNA), rRNA orijentiran u smjeru 5'

Gvanin Smjer transkripcije
(ribosomska RNA), tRNA Nekodirajuća
3'). Valja zapamtiti da je
DNA (kalup)
(transportna ili engl. transfer mRNA koja nastaje
3' kraj
Novosintetizirana RNA

Slika 2. Građa molekule RNA.

Slika 3. Transkripcija.

Vježba br. 7 122 Vježba br. 7 123

Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

procesom transkripcije komplementarna kalupu (na mjestu gdje je u DNA bio adenin, u PROCESIRANJE PREKURSORSKE mRNA MOLEKULE
mRNA se nalazi uracil, a umjesto gvanina citozin, i obratno), a istovjetna kodirajućem
Kod eukariota nakon transkripcije, a prije translacije, dolazi do procesiranja
lancu, s tom razlikom da se u mRNA umjesto timina nalazi uracil (Slika 3).
(modificiranja) mRNA (Slika 4). Početna neprocesirana kopija gena kod eukariota,
Sinteza molekule mRNA prikazana je na Slici 3 i počinje vezanjem enzima RNA
nastala direktno na kalupu DNA, naziva se prekursorska mRNA (pre-mRNA ili primarni
polimeraze na DNA. Kako bi RNA polimeraza mogla prepoznati od kojeg mjesta treba
mRNA transkript). Iz nje procesiranjem nastaje zrela mRNA (Slika 4). I ovaj proces
početi transkripciju, tj. gdje se na dugim sekvencama DNA nalaze geni, u DNA postoje
se, poput transkripcije, odvija u jezgri.
posebne promotorske regije (promotori). To su posebni nizovi nukleotida u DNA koje

prepoznaje RNA polimeraza i koji se većinom nalaze u 5' smjeru ("uzvodno") od gena.

Tijekom transkripcije dolazi do odmatanja molekule DNA od histona upravo onog gena

koji se u datom trenutku treba prepisati (sjetite se puff-ova kod politenih kromosoma

stanica žljezdi slinovnica u ličinke vinske mušice; Vježba 6). Dva komplementarna lanca

se razdvoje i na taj način postanu dostupni RNA polimerazi (Slika 3). Ona katalizira

stvaranje vodikovih veza između baza kalupa i komplementarnih RNA nukleotida koji se

nalaze u okolnoj nukleoplazmi (sadržaj jezgre poput citosola unutar stanice; naziva se još

i karioplazma). Važno je naglasiti da se mRNA uvijek sintetizira u 5' → 3' smjeru (na

kalupu koji, zbog antiparalelnosti lanaca, ide u suprotnom smjeru: 3' → 5', Slika 3). Prvo

se stvaraju (slabe) vodikove veze između komplementarnih baza DNA i RNA, a zatim i

(jake) kovalentne veze između uzastopnih RNA nukleotida novonastajuće mRNA. Za te

procese potrebna je energija u obliku ATP-a. Kako mRNA molekula raste, vodikove veze

koje ju drže za kalup se kidaju i ponovo se spajaju 2 komplementarna lanca DNA. Kada
Slika 4. Od gena do proteina kod eukariota i prokariota. A) U eukariotskim stanicama
dođe do kraja gena, RNA polimeraza prestane s radom i mRNA se potpuno odvoji od prepisivanjem nastaje primarni transkript koji sadrži i kodirajuće (eksone) i
nekodirajuće sekvence (introne). Prije translacije, oba kraja primarnog transkripta se
DNA. Osnovne molekule potrebne za transkripciju nabrojane su u Tablici 1.
modificiraju, te se izrezuju introni. Tako nastala zrela mRNA se transportira iz
jezgre u citopazmu. B) Kod prokariota je čitavi proces mnogo jednostavniji. Budući da
Tablica 1. Neke molekule potrebne za odvijanje transkripcije. nema jezgre, transkripcija i translacija se odvijaju u istom prostoru – citoplazmi.

Molekula Svrha

Lanac DNA (kalup) Sadrži informaciju koja se treba prepisati u mRNA U sklopu procesiranja, pre-mRNA molekuli se dodaju određene molekule na oba
RNA nukleotidi Gradivne jedinice RNA molekule kraja, a određeni dijelovi se izrezuju (Slika 4). Na 5' kraj dodaje se tzv. 5' Cap (RNA

RNA polimeraza Enzim koji katalizira stvaranje mRNA Cap) koju čine modificirani nukleotidi. Oni štite mRNA od razgradnje i pomažu kod

ATP Daje energiju potrebnu za stvaranje kovalentnih veza između započinjanja translacije na ribosomima. Na 3' kraj dodaje se niz adenina (često i
RNA nukleotida
nekoliko stotina - poli-A kraj) koji štite mRNA od razgradnje i pomažu pri izlasku iz

Vježba br. 7 124 Vježba br. 7 125

Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

jezgre u citoplazmu. Tijekom mRNA procesiranja određene sekvence unutar pre-mRNA Tablica 2. Genetski kod prikazan kao mRNA kodoni. Start kodon zeleno; stop kodoni crveno. Puna
imena aminokiselina vidi na Slici 9.
se izrezuju uz pomoć skupine enzima koja se veže na pre-mRNA i naziva se spliceosom
Druga baza
(engl. splice – rezati, grč. soma – tijelo). Izrezani segmenti se nazivaju introni, a ostali U C A G
U UUU Phe (F) UCU Ser (S) UAU Tyr (Y) UGU Cys (C) U
eksoni. Nakon uklanjanja introna, eksoni (dijelovi koji sadrže informaciju za sintezu
UUC Phe (F) UCC Ser (S) UAC Tyr (Y) UGC Cys (C) C
proteina) se spajaju u zrelu mRNA koja izlazi iz jezgre kroz nuklearne pore (Slika 4). UUA Leu (L) UCA Ser (S) UAA - UGA - A
UUG Leu (L) UCG Ser (S) UAG - UGG Trp (W) G
Dakle, u zreloj mRNA se između 5' Cap i poli-A kraja nalazi tzv. kodirajuća
C CUU Leu (L) CCU Pro (P) CAU His (H) CGU Arg (R) U
regija, sastavljena od uzastopnih kodona koji nose informaciju za sintezu proteina. CUC Leu (L) CCC Pro (P) CAC His (H) CGC Arg (R) C
CUA Leu (L) CCA Pro (P) CAA Gln (Q) CGA Arg (R) A

Treća baza
Prva baza
Kodirajuća regija počinje start kodonom (5'-AUG-3'), a završava s jednim od stop CUG Leu (L) CCG Pro (P) CAG Gln (Q) CGG Arg (R) G
kodona (UAA, UAG ili UGA). A AUU Ile (I) ACU Thr (U) AAU Asn (N) AGU Ser (S) U
AUC Ile (I) ACC Thr (U) AAC Asn (N) AGC Ser (S) C
AUA Ile (I) ACA Thr (U) AAA Lys (K) AGA Arg (R) A
AUG Met (M) ACG Thr (U) AAG Lys (K) AGG Arg (R) G
GENETSKI KOD G GUU Val (V) GCU Ala (A) GAU Asp (D) GGU Gly (G) U
GUC Val (V) GCC Ala (A) GAC Asp (D) GGC Gly (G) C
Genetski kod je skup pravila prema kojima se poruka zapisana u DNA prevodi u GUA Val (V) GCA Ala (A) GAA Glu (E) GGA Gly (G) A
GUG Val (V) GCG Ala (A) GAG Glu (E) GGG Gly (G) G
aminokiseline koje grade proteine svih živih organizama. DNA je izgrađena od 4 različita

nukleotida, a proteini od 20 različitih aminokiselina. 60-tih godina 20. stoljeća je

otkriveno da svaku aminokiselinu kodira slijed od 3 nukleotida (triplet) u molekuli DNA

(genetski kod). Genetskom kodu komplementaran je triplet nukleotida na mRNA - kodon,

NEKOLIKO VAŽNIH PRAVILA...
a njemu je komplementaran triplet na tRNA - antikodon. U Tablici 2 dani su mRNA
Svaka dva lanca nukleinskih kiselina međusobno su komplementarna i
kodoni za svih 20 aminokiselina, te stop kodoni.
antiparalelna, kao što je detaljnije opisano u Vježbi 6. Antiparalelnost znači da je
Postoje 43 = 64 različite kombinacije od po tri nukleotida, a samo 20 različitih
jedan lanac usmjeren 5' → 3', a drugi, njemu komplementaran lanac, usmjeren je 3'
aminokiselina. Ovo je objašnjeno činjenicom da istu aminokiselinu može kodirati nekoliko
→ 5'. Ovo je uzrokovano molekularnim ustrojstvom nukleinskih kiselina, pa se bilo
različitih kodona i ta pojava se naziva degeneracija genetskog koda. Obično kodoni koji
koja dva lanca nukleinskih kiselina (DNA-DNA, RNA-DNA ili RNA-RNA) ne mogu
kodiraju istu aminokiselinu imaju prva dva nukleotida jednaka, a treći varira. Npr.
komplementarno povezati vodikovim vezama ako nisu antiparalelni.
tripleti GCA, GCU, GCG i GCC svi kodiraju aminokiselinu alanin (Ala). Jedna od
Prema konvenciji, nukleinske kiseline se pišu u 5' → 3' smjeru. Dakle, ukoliko
aminokiselina, metionin (određena tripletom ATG u DNA, a AUG u mRNA) ne služi samo
nije drugačije naglašeno, RNA triplet napisan kao «AUG» zapravo podrazumijeva da
kao građevna jedinica bjelančevina, već i kao startni signal koji označava početak
se radi o tripletu «5'-AUG-3'». Taj triplet je, imajući u vidu pravilo antiparalelnosti,
proteina. Dakle, za sve bjelančevine početni (START) kodon je AUG (u mRNA). On
komplementaran tripletu CAU (tj. 5'-CAU-3' = 3'-UAC-5') u RNA odnosno tripletu
kodira aminokiselinu metionin. Od 64 različita tripleta, 61 triplet kodira za različite
CAT (tj. 5'-CAT-3' = 3'-TAC-5') u DNA, a nije komplementaran npr. tripletu UAC ili
aminokiseline, a preostala tri tripleta, kodoni UAA, UAG i UGA su STOP kodoni. Oni ne
3'-CAT-5'.
kodiraju niti jednu aminokiselinu već označavaju kraj sinteze polipeptidnog lanca.

Vježba br. 7 126 Vježba br. 7 127

Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

PREVOĐENJE (TRANSLACIJA) Tablica 3. Neke molekule i strukture potrebne za odvijanje translacije.

Molekula ili struktura Svrha

Najkraće rečeno, translacija je proces u kojem se aminokiseline povezuju u
Ribosom Veže mRNA i tRNA; olakšava stvaranje peptidnih veza
polipeptidni lanac na temelju informacije zapisane u mRNA. Proces se naziva i između aminokiselina
prevođenje jer se jezik nukleotida «prevodi» u jezik aminokiselina. Translacija se odvija Aminokiseline Građevne jedinice proteina

na ribosomima u citoplazmi. Osnovne molekule i strukture potrebne za translaciju mRNA Sadrži informaciju za povezivanje aminokiselina u protein
navedene su u Tablici 3. Prije opisa samog procesa translacije, treba opisati građu i tRNA Donosi aminokiseline na ribosom prema redoslijedu
zapisanom na mRNA
funkciju ribosoma, te tRNA molekula (Slika 5).
Enzimi Vežu različite molekule na ribosome; vežu pripadajuće
aminokiseline na tRNA; iniciraju translaciju
ATP, GTP Daju energiju potrebnu za reakciju

Transportne RNA molekule (tRNA) su vrsta RNA molekula čija je uloga da

donose aminokiseline na ribosom redoslijedom kako je zapisano u mRNA. Na jednoj

strani tRNA molekule nalazi se antikodon - tri nesparena nukleotida komplementarna

kodonu u mRNA (Slika 5). U procesu translacije, antikodon se sparuje s kodonom po

principu komplementarnosti dušičnih baza. Na suprotanom kraju tRNA molekule veže se

pripadajuća aminokiselina (prema genetskom kodu prikazanom u Tablici 2). Tako tRNA

prikazana na Slici 5 nosi antikodon 5'-GAA-3' koji je komplementaran kodonu 5'-UUC-3'

i kodira za aminokiselinu fenilalanin (Phe, vidi Tablicu 2).

tRNA molekule povezuju jezik aminokiselina s informacijom u DNA. Možemo reći

da one dekodiraju informaciju sadržanu u DNA. tRNA molekule su dugačke između 75 i

95 parova baza. Na Slici 5 je prikazana opća građa tRNA molekula i, između ostalog,

vidljivo je da su u tRNA prisutne brojne intramolekularne vodikove veze (dvolančani

Slika 5. tRNA molekula.
dijelovi tRNA), te nekoliko jednolančanih petlji (engl. loops) od kojih jedna nosi
A) Shematski prikaz tRNA - struktura lista djeteline. Lanac tRNA sadrži komplementarne
dvolančane dijelove, te jednolančane dijelove ili petlje (prikazane narančasto, plavo i žuto). antikodon.
Antikodon je slijed od tri nukleotida komplementarna kodonu na mRNA. Aminokiselina koja
odgovara paru kodon-antikodon nalazi se na 3' kraju tRNA molekule. tRNA sadrži
neuobičajene dušične baze poput pseudouridina, Ψ.
Ribosom (Slika 6) je stanična struktura (nije organel jer nije obavijen staničnom
B) i C) Trodimenzionalni prikaz tRNA molekule, dobiven kristalografskom analizom.
D) Linearni slijed nukleotida tRNA. membranom!) koja se sastoji od dvije podjedinice – velike i male. Obje su građene od

rRNA i proteina. Prokariotski i eukariotski ribosomi se razlikuju po veličini (Slika 6).

Velika i mala podjedinica su razdvojene kad ribosom nije u funkciji, a spajaju se

nakon dolaska mRNA koja «sjeda» u žlijeb između dvaju podjedinica. Uloga ribosoma je

Vježba br. 7 128 Vježba br. 7 129

Praktikum iz Biologije I
da se na njemu ostvari pravilna orijentacija molekula koje se koriste u sintezi proteina i
da olakša stvaranje peptidne veze između aminokiselina.
Slika 6. Razlike u građi prokariotskog i eukariotskog ribosoma. S je oznaka za svedberg (vidi
Vježbu 4).
Na ribosomu se nalaze 3 vezna mjesta na koja se vežu tRNA molekule:
• Na A mjesto se veže aminoacil-tRNA (tRNA na koju je vezana
aminokiselina).
• Na P mjestu se nalazi peptidil-tRNA (tRNA na koju je vezano nekoliko
aminokiselina povezanih peptidnim vezama).
• tRNA koja je u procesu translacije predala aminokiselinu premješta se na E
mjesto (prema engl. exit – izlaz).
Proces translacije započinje vezanjem aminoacil-tRNA, mRNA i obje podjedinice
ribosoma, a odvija na sljedeći način:
1. Prva dva kodona mRNA, start kodon (5'-AUG-3') i prvi sljedeći kodon, zauzmu P i
A mjesto na ribosomu. (Primijetite da, iako kasnije u procesu translacije na P
mjestu sjede peptidil-tRNA, u ovom prvom koraku ovdje se nalazi aminoacil-
Vježba br. 7 130
Praktikum iz Biologije I
tRNA). Prva aminoacil-tRNA, u početku sinteze svakog polipeptida, nosi
aminokiselinu metionin i antikodon 5'-CAU-3', koji je komplementaran start
kodonu 5'-AUG-3' na mRNA.
2. Sljedeća aminoacil-tRNA sjeda na A mjesto. Njezin antikodon se veže s kodonom,
a njezina aminokiselina dođe u blizinu metionina.
3. Između dvije aminokiseline se, uz utrošak energije, stvori kovalentna (peptidna)
veza.
4. Ribosom se pomakne za jedan kodon u 3' smjeru niz mRNA («nizvodno»). To
pomicanje ribosoma se naziva translokacija. Na taj način prva tRNA ode na E
mjesto i ostane bez svoje aminokiseline, a druga tRNA sad nosi dipeptid i sjedne
na P mjesto. A mjesto ostane prazno za sljedeću aminoacil-tRNA.
5. Proces se ponavlja, kodon za kodonom, kao što je prikazano na Slici 7, a polipeptid
raste. (Obratite pažnju da na Slici 7 nisu prikazani gore opisani koraci 1-4 prema
kojima se odvija sam početak translacije, već kasniji dijelovi procesa –
produživanje polipeptidnog lanca.)
6. Proces translacije završava kada na A mjesto ribosoma dođe jedan od stop-
kodona (UAA, UAG ili UGA). U stanici ne postoji tRNA s antikodonom
komplementarnim stop kodonu i stoga se proces translacije završava. Polipeptidni
lanac se odvaja od peptidil-tRNA, tRNA i mRNA se odvajaju od ribosoma, a sam
ribosom se razdvaja na dvije podjedinice.
Ukratko, tijekom procesa translacije na ribosomu se sintetizira protein prema
uputi u mRNA. Dodaje se jedna po jedna aminokiselina, odnosno ribosom se pomiče po
mRNA za po jedan kodon, i tako raste polipeptid. Kako određeni kodon dođe na ribosom,
on se privremeno, vodikovim vezama i po principu komplementarnosti dušičnih baza, veže
s antikodonom na tRNA. Aminokiselina te tRNA na taj način dođe u blizinu prethodne
aminokiseline i između njih nastaje peptidna veza.
Jedna mRNA se obično prepisuje na mnogo ribosoma istovremeno, pa paralelno
nastaje mnogo istovrsnih polipeptidnih lanaca. Takva nakupina ribosoma se naziva
poliribosom ili polisom (Slika 8).
Vježba br. 7 131
Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

Slika 8. Polisom. a) Shematski prikaz; b) Elektronska mikrofotografija.

RAZLIKE U TRANSKRIPCIJI I TRANSLACIJI IZMEĐU

PROKARIOTA I EUKARIOTA

Do sada je u tekstu najvećim dijelom opisivano kako se procesi transkripcije i

translacije odvijaju kod eukariota. Naravno, budući da se o radi o fundamentalnim

životnim procesima, oni se odvijaju i kod prokariota, uz određene razlike koje su

Slika 7. Translacija. navedene u Tablici 4.

Nove aminokiseline se dodaju na kraj Tablica 4. Glavne razlike u transkripciji i translaciji između prokariota i eukariota.
polipeptidnog lanca prema
komplementarnom sparivanju kodona na Prokarioti Eukarioti
mRNA i antikodona na tRNA. Tijekom Transkripcija i procesiranje se
Mjesto odvijanja
sinteze proteina ciklus od 3 koraka Svi procesi se odvijaju u citoplazmi odvijaju u jezgri, a translacija u
procesa
prikazan na slici uzastopno se ponavlja. citoplazmi
U Koraku 1 na prazno A mjesto Transkripcija i translacija se često
Transkripcija i translacija su
ribosoma veže se aminoacil-tRNA. U Vrijeme odvijanja odvijaju istovremeno (dok još traje
vremenski (i prostorno)
Koraku 2 stvara se peptidna veza, a u procesa transkripcija određene mRNA, njezin
odvojene
Koraku 3 dolazi do pomaka male početni dio se već translatira)
ribosomske podjedinice za 3 nukleotida Geni Ne sadrže introne Sadrže eksone i introne
i izbacivanja prazne tRNA molekule s E Često je policistronska - sadrži Uvijek je monocistronska –
mjesta. Nakon toga se ciklus ponavlja. informaciju za translaciju više različitih sadrži informaciju za
Vidljivo je da se mRNA prevodi u mRNA
proteina odnosno prepisana je sa više gena translaciju samo jednog
smjeru 5' → 3', a protein nastaje u odjednom proteina
smjeru N kraj → C kraj (vidi
Ne postoji (geni najčešće ne sadrže
objašnjenje dalje u tekstu). Rastući
Procesiranje introne, a njihove mRNA nakon Postoji (dodavanje 5' Cap i poli-
polipeptidni lanac je tijekom cijelog
mRNA transkripcije ne zahtijevaju dodatne A kraja, izrezivanje introna)
procesa translacije preko tRNA
modifikacije)
molekule vezan na P mjesto ribosoma.
Veličina ribosoma 70S 80S
Prva aminokiselina
N-formil metionin Metionin
polipeptida

Vježba br. 7 132 Vježba br. 7 133

Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

Zadatak 1: Sinteza proteina. 1.d) Navedena su tri odsječka (fragmenta) istog gena. Odredite njihov redoslijed (koji

1.a) Tablicu zalijepite u bilježnicu i popunite! Pri rješavanju zadatka uzmite u obzir je prvi, koji drugi, a koji treći?) te slijed aminokiselina nastalog peptida.

degeneraciju genetskog koda, odnosno navedite sve moguće triplete koji kodiraju DNA fragment 1: 5' TTAAAAATACGC 3'

određenu aminokiselinu. DNA fragment 2: 3' TTTAAAGGCCGG 5'

DNA fragment 3: 5' CCCCCGGCACAT 3'

Kodirajuća
DNA

BJELANČEVINE (PROTEINI)
Nekodirajuća
DNA Bjelančevine (proteini) su složeni organski spojevi sastavljeni od L-aminokiselina.

Sve bjelančevine živih bića, od bakterije do čovjeka, sastavljene su od istog skupa od 20

aminokiselina. Aminokiseline imaju dvije funkcionalne skupine: karboksilnu (-COOH) i

mRNA A U G U A A
amino skupinu (-NH2). U svih aminokiselina nađenih u bjelančevinama amino skupina je

vezana na α-ugljik, pa stoga aminokiseline koje grade bjelančevine nazivamo α-

aminokiselinama. (α-ugljik je prvi ugljikov atom u molekuli na koji je vezana funkcionalna

tRNA X
skupina.) Aminokiseline se međusobno razlikuju po bočnim ograncima (radikalima ili R

Aminokiseline Met Gly Cys Lys Tyr His Val Trp X skupinama, Slika 9). Uobičajene kratice koje se koriste za nazive svake aminokiseline

navedene su na Slici 9 i u Tablici 2.

1.b) Na sljedećem lancu DNA: U bjelančevinama se α-karboksilna skupina jedne aminokiseline veže na α-amino
3' ...TACCGAGTAC... 5' skupinu druge aminokiseline peptidnom vezom uz izdvajanje molekule vode (Slika 10).
Konstruirajte: Peptidne veze povezuju mnoge aminokiseline u nerazgranati polipeptidni lanac koji ima
a) komplementarni lanac DNA svoj amino- (N) i karboksilni- (C) kraj (terminus). Pri translaciji, proteini se sintetiziraju
b) mRNA od N prema C kraju (-NH2 skupina aminokiseline vezane na aminoacil-tRNA smještenu na

A mjesto ribosoma napada –COOH skupinu na peptidil-tRNA, koja se nalazi na P mjestu i

1.c) Naveden je sljedeći lanac mRNA molekule: sadržava zadnju aminokiselinu rastućeg polipeptidnog lanca; Slika 7). Hidrolizom
AUGAUUCUCCUUCUUUACAGGCGGCAUACCUGA bjelančevina kiselinama, lužinama ili različitim proteolitičkim enzimima peptidna veza
Konstruirajte: puca i kao konačni produkt nastaje smjesa aminokiselina.
a) kodirajuću DNA molekulu

b) komplementarni lanac DNA molekule

c) slijed aminokiselina proteina

d) slijed antikodona na tRNA

Vježba br. 7 134 Vježba br. 7 135

Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

ploča. U α-uzvojnici vodikove veze stvaraju se između kisika iz karboksilne skupine

jedne peptidne veze i vodika iz amino skupine udaljenog četiri peptidne veze, dok u

β-nabranoj ploči vodikove veze nastaju između najbližih amino i karboksilnih skupina

susjednih lanaca.

3. Tercijarna struktura je prostorni odnos u linearnom slijedu međusobno vrlo

udaljenih bočnih ogranaka. Veze između bočnih ogranaka mogu biti kovalentne

(disulfidni mostovi) i nekovalentne (ionske i vodikove veze, van der Waalsove

privlačne sile te hidrofobne interakcije između nepolarnih bočnih ogranaka).

4. Bjelančevine koje sadrže više od jednog polipeptidnog lanca imaju kvartarnu

strukturu koja opisuje međusobni odnos pojedinih lanaca.

Slika 10. Nastajanje peptidne veze.

Mnoge se bjelančevine sastoje od jednog polipeptidnog lanca, ali neke sadrže dva
Slika 9. Aminokiseline.
ili više lanaca koji po sastavu aminokiselina mogu biti jednaki ili različiti. Primarnu,

sekundarnu i tercijarnu strukturu imaju svi proteini, a kvartarnu samo oni koji su građeni
Kod bjelančevina postoje četiri strukturne razine (Slika 11):
od više od jednog polipeptidnog lanca. Primjer takvog proteina je hemoglobin, protein
1. Primarna struktura je slijed aminokiselina.
koji se nalazi u eritrocitima i uloga mu je prijenos kisika.
2. Sekundarna struktura nastaje kao posljedica stvaranja vodikovih veza između
Bjelančevine imaju velik broj različitih funkcija. Kao strukturni proteini, one su
amino (N-H) i karboksilnih (C=O) skupina u peptidnim vezama koje su u linearnom
najvažniji polimeri koji sudjeluju u izgradnji stanica. Tako je citoskelet (Vježba 4),
slijedu međusobno blizu. Primjeri sekundarne strukture su α-uzvojnica i β-nabrana

Vježba br. 7 136 Vježba br. 7 137

Praktikum iz Biologije I
PRIMARNA
STRUKTURA
Linearni slijed aminokiselina.
aminokiseline
SEKUNDARNA STRUKTURA
β-nabrana ploča Nastaje uslijed stvaranja vodikovih
α-uzvojnica
veza između amino i karboksilnih
skupina u peptidnim vezama koje su
međusobno blizu.
β-nabrana ploča TERCIJARNA STRUKTURA
Nastaje uslijed stvaranja različitih
veza između bočnih ogranaka
α-uzvojnica međusobno udaljenih aminokiselina.
KVARTARNA STRUKTURA
Proteini koji se sastoje od više od
jednog aminokiselinskog lanca.
Slika 11. Strukturne razine proteina.
glavna unutarstanična strukturna komponenta stanice, izgrađen od bjelančevina. Osim
toga, dio bjelančevina je koloidno dispergiran u stanici. Brojne bjelančevine
predstavljaju važne pričuvne tvari (pričuvni ili rezervni proteini) koje u određenim
uvjetima mogu formirati kristale (npr. aleuronska zrnca u sjemenkama ricinusa). Enzimi
su proteini koji privremeno vežu druge molekule (supstrate), te ubrzavaju njihovu
pretvorbu u produkte. Na taj način oni kataliziraju kemijske reakcije pri čemu sami
ostaju nepromijenjeni. Tako enzimi, ubrzavajući kemijske reakcije koje bi se pri
normalnim fiziološkim uvjetima odvijale presporo, omogućavaju stanici da obavlja
Vježba br. 7 138
Praktikum iz Biologije I
mnoštvo različitih zadaća. Osim toga, proteini imaju ulogu u prijenosu malih molekula
(primjerice prijenos kisika uz pomoć hemoglobina), komunikaciji između stanica
(proteinski hormoni) i obrani organizma od infekcija (npr. protutijela).
Mnogi stanični proteini osim proteinskog dijela sadrže i druge sastojke
(konjugirani proteini ili proteidi): lipoproteini sadrže lipide, glikoproteini šećere,
kromoproteini bojila, fosfoproteini fosfatnu skupinu, a nukleoproteini nukleinske
kiseline.
REAKCIJE ZA DOKAZIVANJE BJELANČEVINA
Za dokazivanje bjelančevina koristi se više reakcija koje se mogu podijeliti u
dvije velike skupine:
1. Reakcije taloženja. Kao što i samo ime govori, u ovim reakcijama dolazi do stvaranja
taloga. U kemijskom smislu, taloženje znači stvaranje čestica krute tvari u
tekućini koje se ne moraju nužno (odmah) istaložiti na dnu, pa se i zamućenje
tekućine naziva taloženjem. Reakcije taloženja izvode se dodavanjem raznih
reagensa, između ostalog solima lakih metala, solima teških metala (primjerice
otopinom CuSO4 pri čemu bakar s proteinom tvori bakreni proteinat), mineralnim
kiselinama, alkoholom, alkaloidnim reagensima i zagrijavanjem. Pod alkaloidnim
reagensima podrazumijevaju se slabe neorganske i organske kiseline s
kompleksnim anionima (primjerice trikloroctena kiselina) koje s organskim bazama
daju netopive soli. (Bjelančevine spadaju u organske baze.)
2. Reakcije bojenja dokazuju prisutnost određenih funkcionalnih skupina u
bjelančevinama koje s određenim reagensima daju karakterističnu boju.
Najpoznatije su sljedeće:
• Biuretskom reakcijom mogu se dokazati sve bjelančevine jer reakcija ovisi o
prisutnosti peptidnih veza (-CO-NH-). Pozitivnu reakciju daju polipeptidi od
tripeptida nadalje (dakle, molekule koje sadrže dvije ili više peptidnih veza).
Biuretska reakcija je dobila ime po kondenzacijskom produktu dviju molekula
uree, biuretu, koji također daje pozitivnu reakciju. Ova reakcija izvodi se tako da
Vježba br. 7 139
Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

se alkalnoj otopini bjelančevina dodaje minimalna količina razrijeđene otopine tvari su najčešće ugljikohidrati (npr. škrob u sjemenkama graha, Vježba 5) i masti (npr. u

bakar(II)-sulfata, pri čemu se pojavljuje ružičasto-ljubičasto obojenje. sjemenkama bundeve), a ponekad se kao rezervne tvari mogu naći i bjelančevine. Takav

• Ksantoproteinska reakcija je karakteristična za bjelančevine koje sadrže primjer su sjemenke ricinusa koje osim ulja sadrže i proteine u tzv. aleuronskim

aromatske aminokiseline (fenilalanin, tirozin i triptofan; vidi Sliku 9). Djelovanjem zrncima. Ona nastaju dehidracijom vakuola u kojima se nalaze pričuvne bjelančevine,

koncentrirane nitratne kiseline na bjelančevine dolazi do nitriranja aromatskih smjesa albumina i globulina.

jezgara, pri čemu nastaju žuto obojeni aromatski spojevi. Dodatkom amonijaka Oljuštite jednu sjemenku ricinusa (Slika 12) i očistite jednu sjemenku kikirikija

žuto obojenje prelazi u narančasto. (budite oprezni sa sjemenkama ricinusa – one su otrovne zbog prisutnosti lektina ricina

• Millonova reakcija je karakteristična za aminokiselinu tirozin (dakle, daje D). Što sitnije nasjeckajte endosperm sjemenki (hranjivo staničje sjemenke, bijele

pozitivnu reakciju na bjelančevine koje sadrže tirozin). Sastoji se u zagrijavanju boje). Podijelite nasjeckana tkiva u tri skupine na Petrijevoj zdjelici te napravite

bjelančevina s Millonovom otopinom (otopina živinog nitrata i živinog nitrita u sljedeće probe:

nitratnoj kiselini). Ukoliko ispitivana bjelančevina sadrži tirozin, pojavit će se a) Biuretska reakcija: Navlažite komadić endosperma koncentriranom otopinom

ciglasto-crveni talog koji nastaje djelovanjem žive na bjelančevine. kalijeve lužine i dodajte nekoliko kapi 0,25 % otopine bakar(II)-sulfata. Ostavite

da tkivo odstoji nekoliko minuta.

b) Ksantoproteinska reakcija: Ovu reakciju izvodite u digestoru. Na endosperm

Zadatak 2: Dokazivanje bjelančevina u biljnom materijalu.
kapnite kap koncentrirane nitratne kiseline. Pustite da tkivo odstoji 2-3 minute i
Biljni materijal:
uočite primarnu promjenu boje.
• sjemenke ricinusa (Ricinus communis), Slika 12
c) Millonova reakcija: Kapnite malo Millonovog reagensa na usitnjeni endosperm.
• sjemenke kikirikija (Arachis hypogaea)
Ostavite da tkivo odstoji nekoliko minuta.
Reagensi:

• kalijev hidroksid (KOH, konc.) Nacrtajte opažene promjene za sve tri reakcije i oba uzorka biljnog tkiva.

• 0,25%-tna otopina bakrenog sulfata (CuSO4) Objasnite što smo dokazali kojom reakcijom!

• nitratna kiselina (HNO3, konc.)

• Millonov reagens (otopina Hg(NO3)2 i Hg(NO2)2 u Slika 12. Sjemenke ricinusa

(Ricinus communis). Zadatak 3: Dokazivanje bjelančevina u životinjskom materijalu.
HNO3)
Kao što je detaljno objašnjeno u Vježbi 2, krv je gusta tekućina koja predstavlja
Pribor:
specijalni oblik vezivnog tkiva u kojemu je međustanična tvar tekuća i histološki
• britvica
homogena pa stanice nemaju stalan položaj. Krv se sastoji od tekućeg dijela, krvne
• Petrijeve zdjelice
plazme, i krvnih stanica (eritrociti – crvene krvne stanice i leukociti – bijele krvne
• iglica
stanice). Krvna plazma čini veći dio krvi (oko 55%). Sadrži više od 90% vode, a ostalo su
Postupak:
bjelančevine (70 g/L) i soli. Bjelančevine plazme dijele se u tri glavne skupine:
Sjemenke biljaka sadrže spremišne tvari potrebne za razvoj mlade biljke. Te

Vježba br. 7 140 Vježba br. 7 141

Praktikum iz Biologije I Praktikum iz Biologije I

• albumini (45 g/L) - reguliraju koloidno-osmotski tlak uzorcima i komentirajte dobivene rezultate!

• globulini (25 g/L) - α- i β-globulini transportiraju druge tvari u plazmi, a ϒ-globulini

IZVORI SLIKA
(imunoglobulini) sudjeluju u obrani organizma

• fibrinogen (3 g/L) - sudjeluje u procesu zgrušavanja krvi tako da se u prisustvu Slika 1. Sama sam složila sliku od elemenata s mreže.

trombina pretvara u netopljiv fibrin iz kojeg se onda stvara krvni ugrušak. Trombin Slika 2. Preuzeta sa: http://www.mathcell.ru/show_topic_en.php?file=rna

se može inaktivirati heparinom ili hirudinom i tada ne dolazi do grušanja krvi, Slika 3. Preuzeta iz knjige „Biology“ 6th ed. Campbell Reece

odnosno krvna plazma ostaje tekuća. Krvna plazma kojoj je odstranjen fibrinogen Slika 4. Preuzeta iz knjige «Molecular Biology of the Cell» by Alberts Bruce, Johnson

zove se krvni serum. Alexander, Lewis Julian, Raff Martin, Roberts Keith and Walter Peter - Garland

Životinjski materijal: Science, New York, USA (2002) (4th edition)

• krvna plazma Slika 5. Preuzeta iz knjige «Molecular Biology of the Cell» by Alberts Bruce, Johnson

• krvni serum Alexander, Lewis Julian, Raff Martin, Roberts Keith and Walter Peter - Garland

• otopina bjelanjka kokošjeg jajeta (protein ovalbumin) u 1% -tnoj otopini natrij- Science, New York, USA (2002) (4th edition)

klorida (NaCl) Slika 6. Preuzeta sa: «Interactive Concepts in Biochemistry» by Rodney Boyer,

Reagensi: Copyright 2002, John Wiley & Sons Publishers, Inc. (2nd edition)

• konc. trikloroctena kiselina http://www.wiley.com/legacy/college/boyer/0470003790/index.htm

• 5% -tna otopina natrij-hidroksida (NaOH) Slika 7. Preuzeta iz knjige «Molecular Biology of the Cell» by Alberts Bruce, Johnson

• koncentrirana otopina bakar (II)-sulfata (CuSO4) Alexander, Lewis Julian, Raff Martin, Roberts Keith and Walter Peter - Garland

• 0,25% otopina bakar (II)-sulfata (CuSO4) Science, New York, USA (2002) (4th edition)

Pribor: Slika 8. Preuzeta iz knjige „Biology“ 6th ed. Campbell Reece

• stalak s epruvetama Slika 9. Preuzeta iz knjige „Biochemistry“ by Trudy McKee abd James R. McKee, WCB –

• kapaljke Wm. C. Brown Publishers , USA, 1996, The McGraw-Hill Companies

Postupak: Slika 10. Preuzeta sa stranice

a) U uzorak krvne plazme, seruma i otopine bjelanjka kapaljkom dodajte nekoliko http://www.rothamsted.bbsrc.ac.uk/notebook/courses/guide/aa.htm

kapi trikloroctene kiseline. Slika 11. Preuzeta sa stranice http://www.biologyexams4u.com/2011/10/protein-

b) U uzorak krvne plazme, seruma i otopine bjelanjka kapaljkom dodajte nekoliko structure.html#.VFJyZ2d3CgM

kapi koncentrirane otopine CuSO4. Slika 12. Preuzeta sa stranice flickr.com/photos/42613470@N00/2408486755/

c) U uzorak krvne plazme, seruma i otopine bjelanjka dodajte 10 kapi 5% NaOH.

Zatim dodajte nekoliko kapi 0,25% CuSO4.

Nacrtajte i objasnite opažene promjene u svim uzorcima. Kojim reakcijama ste

dokazali proteine u zadacima a), b) i c)? Usporedite količinu proteina u različitim

Vježba br. 7 142 Vježba br. 7 143