Stati 197 Acta onomastica XLVII

Halszka G ó r n y (Kraków)

STRUKTURA NAZW ULIC I PLACÓW RZESZOWA

Nazwy ulic i placów to kategoria onimiczna zdominowana współcześnie przez

nazwy konwencjonalne, to znaczy utworzone w wyniku powielenia wzorców
ustabilizowanych wcześniej w systemie. Zdaniem K. Handke1) onimy tego typu
pozbawione są motywacji realnoznaczeniowej, czyli rzeczywistego związku znacze-
niowego z obiektem2). Najbardziej produktywną, a jednocześnie najmłodszą warstwę
nazewniczą w obrębie plateonimii stanowią nazwy pamiątkowe, wybrane zwykle
decyzją władz miejskich z określonego zbioru nazw własnych. Status nazwy
pamiątkowej posiadają urbanonimy upamiętniające znane postaci Ŝycia publicznego
oraz zdarzenia dziejowe, organizacje, instytucje. Podobny charakter ma m.in. część
nazw derywowanych od toponimów. Pamiątkowe formacje nazewnicze tworzą serie
nazw kompleksowych, ułatwiających orientację w konkretnej przestrzeni miejskiej.
W literaturze onomastycznej dzisiejsze plateonimy traktowane są zwykle jako
composita złoŜone z członu określanego (utoŜsamiającego), który stanowi apelatyw
ulica, plac lub aleja3) oraz z członu określającego (odróŜniającego) formalnie w
postaci przymiotnika, rzeczownika, wyraŜenia przyimkowego, zestawienia lub
złoŜenia4). Omawiając typy strukturalne rzeszowskich urbanonimów, zwracam uwagę

1)
Por. m.in. K. Handke, Semantyczne i strukturalne typy nazw ulic Warszawy, Wrocław –
Warszawa – Kraków 1970; K. Handke, Polskie nazewnictwo miejskie, Warszawa 1992, s. 61
– 62; K. Handke, Nazewnictwo miejskie – składnik edukacji społecznej. In: R. Mrózek (ed.),
Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej, Katowice 2004, s. 90 – 93.
2)
Plateonimy pamiątkowe posiadają jednak znaczenie konotacyjne, wynikające m.in. z
odniesienia do konkretnego patrona. Świadczą równieŜ o wartościach uznawanych przez
twórców nazw, które niekiedy zaleŜą od aktualnej sytuacji politycznej (por. A. Cieślikowa, O
motywacji w onomastyce, Polonica 16, 1994, s. 193; A. Cieślikowa, Metody w
onomastycznych badaniach róŜnych kategorii nazw własnych, Onomastica 41, 1996, s. 14).
Kategoryzacja przez prototyp, rozwijana w ramach nurtu językoznawstwa kognitywnego,
pozwala zauwaŜyć w nazwach bez motywacji realistycznej udział swoiście rozumianego
“czynnika leksykalnego” (por. A. Myszka, Nazwy ulic i nazwy dróg jako znaki językowe (w
świetle teorii prototypów). In: M. Biolik (ed.), Metodologia badań onomastycznych, Olsztyn
2003, s. 324 – 331).
3)
W materiale źródłowym z XIX wieku równieŜ Gasse i Strasse.
4)
Por. m.in. K. Handke, Semantyczne …, o. c. w przyp. 1, s. 34; K. Handke, Polskie ..., o. c.
w przyp. 1, s. 53; E. Rzetelska-Feleszko, Nazwy miejskie (urbanonimia/urbonimia). In: E.
Rzetelska-Feleszko, A. Cieślikowa (ed.), Słowiańska onomastyka. Encyklopedia, Warszawa –
Kraków 2003, s. 296 – 297. Postać przymiotnika czy wyraŜenia przyimkowego nazwy własne
mogą mieć jedynie formalnie. Wszystkie nazwy własne naleŜy uznać za rzeczowniki. W
Acta onomastica XLVII 198 Stati

jedynie na człon określający struktury nazewniczej. Człon utoŜsamiający, podlegający

często elipsie, uzewnętrznia się przede wszystkim w opisie fleksyjno-składniowym,
który nie stanowi przedmiotu niniejszego artykułu. Nazwy ulic powstały w wyniku
nominacji odproprialnej oraz odapelatywnej, którym towarzyszyła bądź nie kreacja
formalnojęzykowa. W obrębie form utworzonych w wyniku transonimizacji moŜna
wyróŜnić zatem m.in. onimy równe motywującym je nazwom własnym oraz derywaty
słowotwórcze. Propria o podstawie apelatywnej powstały drogą przeniesienia nomina
appellativa do kategorii nazw własnych bez dodatkowych wykładników formalnych
lub dzięki procesom derywacyjnym.
Nazwy traktów komunikacyjnych Rzeszowa realizują zarówno schemat nazewni-
czy, jak i słowotwórczy o zasięgu ogólnokrajowym5). Pewną rolę w wyborze nazwy

przeciwieństwie do przymiotników nie mogą np. pełnić funkcji orzecznika (por. recenzję
A. Cieślikowej pracy W. E. Stałtmane, Onomasticzeskaja leksykografija, Moskwa 1989,
zamieszczoną w Onomasticach 36, 1991, s. 225 – 231).
5)
Por. m.in. A. Belchnerowska, Nazewnictwo miejskie Szczecina. In: M. Białoskórska i in.
(ed.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny I, Szczecin 1994, s. 167 –
170; M. Bugajski, Nazwy ulic jako znaki językowe. In: J. Puzynina i in. (ed.), Język a kultura,
t. 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, Wrocław 1991, s. 153 – 163; W. Dzikowski – D.
Kopertowska, Toponimia Kielc. Nazwy części miasta i obiektów fizjograficznych oraz nazwy
ulic i placów, Warszawa – Kraków 1976; U. Głowacka-Maksymiuk, Ulice Siedlec. Historia
patronów i zabytków, Siedlce 1997; K. Handke, Semantyczne …, o. c. w przyp. 1; K.
Handke, Polskie …, o. c. w przyp. 1; K. Handke, Nazewnictwo i społeczna przestrzeń miasta.
In: D. Bieńkowska (ed.), Wielkie miasto. Czynniki integrujące i dezintegrujące, Łódź 1995, s.
19 – 27; K. Handke, Nazwy dróg a nazwy ulic w polskim systemie nazewniczym cz. 1 i 2. In:
K. Handke (ed.), RozwaŜania i analizy językoznawcze, Warszawa 1997, s. 389 – 417;
przedruk z: Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 26, 1987, s. 13-27 i Studia z Filologii
Polskiej i Słowiańskiej 25, 1988, s. 5 – 16; K. Handke, Przemiany w polskim nazewnictwie
miejskim ostatniego półwiecza jako obraz działań pragmatycznych. In: K. Handke (ed.),
RozwaŜania i analizy językoznawcze, Warszawa 1997, s. 469 – 475; K. Handke,
Nazewnictwo miejskie. In: E. Rzetelska-Feleszko (ed.), Polskie nazwy własne. Encyklopedia,
Warszawa – Kraków 1998, s. 283 – 307; D. Kopertowska, Studium porównawcze nazw ulic i
placów Kielc, Radomia i Sandomierza, Onomastica 26, 1981, s. 83 – 101; D. Kopertowska,
Typy formalne nazw ulic i placów trzech miast małopolskich: Kielc, Radomia i Sandomierza,
Onomastica 28, 1983, s. 77 – 87; Cz. Kosyl, Modele onimiczne w nazewnictwie ulic. In: A.
Cieślikowa – B. Czopek-Kopciuch (eds.), Toponimia i oronimia, Kraków 2001, s. 49 – 57; E.
Kownacki, Społeczne i polityczne uwarunkowania nazewnictwa poznańskich ulic. In: Z.
Zagórski (ed.), Język a współczesne społeczeństwo polskie, Poznań 1994, s. 19 – 28; S.
Mikołajczak, O nazwach ulic Poznania. In: H. Zgółkowa (ed.), Język zwierciadłem kultury,
czyli nasza codzienna polszczyzna, Poznań 1988, s. 110 – 131; A. Myszka, o. c. w przyp. 2; J.
F. Nosowicz, Semantyczne typy nazw ulic województwa białostockiego. In: Z. Abramowicz
– L. Dacewicz (eds.), Nazewnictwo na pograniczach etniczno-językowych, Białystok 1999, s.
227 – 236; F. Nowak, Semantyczne i słowotwórcze typy nazw ulic Bydgoszczy. In: P. Odaloš
Stati 199 Acta onomastica XLVII

odgrywa specyfika miejsca. W materiale rzeszowskim dominują współcześnie, podob-

nie jak w pozostałych miastach Polski, nazwy konwencjonalne6). Onimy z motywacją
semantyczną, np. nazwy topograficzne i kulturowe, nie naleŜą do produktywnych.
Występujące obecnie najczęściej odantroponimiczne nazwy pamiątkowe, upamiętnia-
jące m.in. pisarzy i poetów, artystów, uczonych, wojskowych, duchownych, działaczy
politycznych, społecznych i kulturalnych, a takŜe wybitne jednostki związane z
Rzeszowem7), to przede wszystkim formy w gen. sg., np. Abrahamsberga, Asnyka,
Baczyńskiego, Bartosza, Dąbrówki, Harasymowicza, Hoffmanowej, Kiepury, Klonowi-
ca, Kochanowskiego, Korczaka, Kościuszki, Kozienia, Lecha, Łukasiewicza, Malczew-
skiego, Mickiewicza, Pułaskiego, Sienkiewicza, Stwosza, Styki, Szymanowskiego, To-
warnickiego, Wandy, Wierzynka, Zagłoby, oraz w gen. pl., np. Kossaków, aleja
Lubomirskich, Ossolińskich, Piastów, Śniadeckich. W wyniku derywacji fleksyjnej
powstały równieŜ niektóre plateonimy nawiązujące do wydarzeń historycznych (wo-
jen, powstań, walk narodowowyzwoleńczych), a takŜe do zasłuŜonych grup ludzi,
organizacji, instytucji, rocznic, np. aleja Niepodległości, aleja Solidarności, aleja
Wyzwolenia, plac Wolności (gen. sg.); Artylerzystów, Geodetów, Kosynierów,
Legionów, Lotników, Niepokonanych, Partyzantów, Saperów, Ułanów, Zwiadowców
(gen. pl.). Nazwy typu pamiątkowego, przede wszystkim te, które odwołują się do
semantyki apelatywnej, mają często formę zestawienia lub konstrukcji wieloskładni-
kowej8). Pierwszy człon dwu- lub wielowyrazowej nazwy własnej występuje w gen.
sg. lub pl., np. aleja Armii Krajowej, aleja Batalionów Chłopskich, aleja Powstańców
Warszawy, aleja śołnierzy i Armii Wojska Polskiego, Bohaterów Westerplatte, Bohate-
rów 10 Sudeckiej Dywizji Piechoty, Cytadeli Warszawskiej, Obrońców Helu,

– M. Majtán (eds.), Urbanonymá v kontexte histórie a súčasnosti, Banská Bystrica 1996, s.

219 – 227; M. Sagan, Tendencje nazewnicze w plateonimii najstarszej części Przemyśla (XV
– XX w.), Zeszyty Naukowe UJ 1226, Prace Językoznawcze 119, 1998, s. 93 – 110; E.
Supranowicz, Nazwy ulic Krakowa, Kraków 1995.
6)
Typy motywacyjne rzeszowskich nazw ulic i placów przedstawiłam w referacie wygłoszo-
nym na konferencji Słownictwo – frazeologia – stylistyka w Krakowie w 2005 roku (por. H.
Górny, Podstawy leksykalne w plateonimii Rzeszowa, w druku; tam równieŜ wykaz źródeł
nazw).
7)
Nazwy pamiątkowe istniały w nazewnictwie miejskim Rzeszowa juŜ pod koniec XIX i na
początku XX wieku. Plan miasta Rzeszowa z 1879 roku potwierdza istnienie nazwy
Gałęzowskiego. Szereg nazw typu pamiątkowego zawiera mapa miasta z 1919 roku, np.
Abrahamsberga, Fircowskiego, Króla Kazimierza, Matejki, Niemcewicza, Spytka Ligęzy,
Zbyszewskiego (por. AmRz, sygn. 1953, 2551).
8)
Swoiste zestawienia stanowiły równieŜ formy typu Boczna Fabrycznej, Boczna Granicznej,
Boczna Jasnej, Boczna Kasprzaka, Boczna Lubicz, Boczna Lwowskiej, Boczna Zwier-
zynieckiej zastąpione z czasem nazwami jednoczłonowymi (por. uchwały Miejskiej Rady
Narodowej w Rzeszowie nr XXVII/106/68 i XXI/75/72).
Acta onomastica XLVII 200 Stati

Obrońców Poczty Gdańskiej, Obrońców Stalingradu*9), plac Ofiar Getta, Wojska

Polskiego, por. 3 Maja, 8 Marca, 22 Lipca*, XXX-Lecia PRL. Jako specyficzne
zestawienia funkcjonują równieŜ niektóre nazwy upamiętniające znane postaci, a
zatem utworzone w wyniku transonimizacji, np. Króla Kazimierza, Królowej Jadwigi,
Królowej Marysieńki, Prymasa Tysiąclecia. Urbanonimy pamiątkowe takie, jak: Bole-
sława Chrobrego, Jerzego Grotowskiego, Aleksandra Jagiellończyka, Andrzeja Kmici-
a, Franciszka Kotuli, Kazimierza Odnowiciela, Wandy Siemaszkowej traktowa-ne są w
niektórych pracach z zakresu onomastyki równieŜ jako zestawienia10). UŜytkownicy
języka posługują się zwykle drugim członem nazwy, co z pewnością uwarunkowane
jest tendencją do ekonomii w potocznych zachowaniach językowych11).
We współczesnej przestrzeni miejskiej produktywne są równieŜ nazwy konwen-
cjonalne utworzone na wzór onimów ponowionych od nazw dróg prowadzących w
określonym kierunku. Plateonimy motywowane nazwami miejscowymi, a takŜe
nazwami krajów, regionów, gór, mórz, niemające topograficznego związku z nazywa-
nym obiektem, np. Bieszczadzka, Kurpiowska, Litewska, Mazowiecka, Podhalańska,
Pomorska, Poznańska, StrzyŜowska, Tarnowska, Wetlińska, Zakopiańska, a takŜe
nazwy kierunkowe z realną motywacją znaczeniową, stanowiące historyczną warstwę
nazewnictwa miejskiego, np. Głogowska*, Jasielska12), Krakowska, Lwowska,
Sandomierska*13), to nazwy z formantem -sk- (i wariantami). Plateonimy tego typu
mogły równieŜ powstać od przymiotników odmiejscowych, a zatem nie wiadomo, w
jakim planie nastąpiła derywacja, proprialnym czy apelatywnym. Onimy lokalizujące,
ponowione od nazw osad, przedmieść, dzielnic, na terenie których znajdowały lub
znajdują się ulice, to m.in. nazwy rzeczownikowe w nom. sg., np. plac Cyganówka
(por. Cyganówka), śabnik* (por. śabnik), por. teŜ Kłapkowa*//Kłapkowska* (por.
Kłapkówka), Przybyszowska* (por. Przybyszówka), Staroniwska (por. Staroniwa)14).

9)
Znak * przy nazwie ulicy oznacza, Ŝe dana nazwa nie istnieje obecnie lub nazywa inny niŜ
wcześniej obiekt przestrzeni miejskiej.
10)
Por. D. Kopertowska, Typy …, o. c. w przyp. 5, s. 78.
11)
Na tablicach informacyjnych istnieją zapisy samych nazwisk w odpowiedniej formie
fleksyjnej lub z dołączeniem imienia osoby, będącej patronem danej ulicy.
12)
Współcześnie występująca nazwa Jasielska nie pełni funkcji kierunkowej, lecz pamiątko-
wą.
13)
Nieistniejące współcześnie nazwy kierunkowe Głogowska i Sandomierska (późniejsza
nazwa ulicy Głogowskiej) zastąpiono nazwą Grunwaldzka, upamiętniającą rocznicę bitwy
pod Grunwaldem.
14)
Niektóre spośród omawianych nazw zostały zapisane w źródłach z I połowy XIX wieku w
obcej szacie graficznej i ortograficznej, por. Glogower Gasse, Krakauer Gasse, Lemberger
Strasse, Sandomier Gasse, por. teŜ Altstädter Ringplatz, Brückengasse, Grünne Gasse, Juden-
gasse, Neue Gasse, Neustädter Ringplatz, Rosen Gasse.
Stati 201 Acta onomastica XLVII

Wśród nazw kulturowych, motywowanych nazwami pobliskich obiektów

(budynków, instytucji itp.)15) lub określających funkcję miejsca, występują najczęściej
nazwy w formie przymiotnika, przewaŜnie z sufiksami -n- (-na, -ny), -ow- (-owa,
-owy), -sk- lub -’a, np. BoŜnicza, Browarna*, Ciepłownicza, Cegielniana, Cmentarna,
plac Dworcowy, Farna*, plac Farny, Folwarczna, Kościelna, Magazynowa,
Mostowa*, Rzeźnicza, Rzeźnicka, Torowa, Skarbowa, Sportowa, Szpitalna, Targowa,
plac Targowy, Zamkowa; Kurza* (odbywał się na niej handel ptactwem, zwłaszcza
kurami), plac Garncarski* (garncarze sprzedawali tam swój towar), plac Rybny*
(handlowano na nim rybami), plac Solny* (sprzedawano i kupowano na nim wyłącznie
sól). Spotyka się równieŜ nazwy rzeczownikowe w nom. sg., np. Dojazd*, Rynek, gen.
sg., np. Seniora, gen. pl., np. Kombatantów, oraz propria w formie zestawienia lub
konstrukcji wielowyrazowej, por. Dojazd Staroniwa16)//Dojazd Kolejowy*, Rynek
Główny*, Rynek Nowego Miasta*//Nowe Miasto//Rynek Nowomiejski*//Nowy Rynek*,
Rynek Stary*//Rynek Staromiejski. Niektóre onimy nazywające ten sam obiekt
występowały w kilku wariantach o róŜnej strukturze, np. Dojazd Staroniwa//Dojazd
Kolejowy*, Kolejowa//Kolei śelaznej*, Rynek Nowego Miasta*//Nowe Miasto//Rynek
Nowomiejski*//Nowy Rynek17).
Plateonimy nawiązujące do nazw klasztorów, a takŜe do wezwań kościołów
znajdujących się przy danej ulicy to nazwy jednowyrazowe z formantem -sk- (i
wariantami), np. Bernardyńska, Dominikańska, Pijarska*, Reformacka, a takŜe nazwy
mające postać wielowyrazowej struktury, np. plac Matki Boskiej Saletyńskiej, św.
Michała Archanioła.
Potwierdzenie w topografii miasta mają równieŜ nazwy charakteryzujące wygląd
ulicy, określające warunki fizjograficzne terenu, odległość od centrum, a takŜe usytuo-
wanie względem rzeki lub innego elementu topograficznego, np. Bulwarowa, Kaszta-
nowa, Morgowa, Piaskowa, Potokowa. Od przymiotnikowych wyrazów pospolitych
zostały utworzone nazwy Daleka, Kręta, Krótka, Krzywa, Odległa18), Szeroka*//Szyro-

15)
Plateonimy motywowane usytuowaniem względem danego obiektu znajdującego się przy
ulicy traktowane są w literaturze językoznawczej jako nazwy kulturowe lub topograficzne.
Nazwy związane z zabudową zaliczam do kulturowych. Informują o lokalizacji obiektów
przy danej ulicy lub określają kierunek, w jakim biegnie ulica (por. H. Górny, o. c. w przyp.
6, w druku).
16)
Drugi człon onimu Dojazd Staroniwa występuje w znaczeniu nazwy stacji PKP.
Współcześnie Staroniwa to jedna z dzielnic Rzeszowa.
17)
Formy wariantywne występują równieŜ wśród innych typów semantycznych rzeszowskich
ulic, np. Kłapkowa*//Kłapkowska* (por. Kłapkówka ‘część Rzeszowa’).
18)
Niektóre nazwy ulic Rzeszowa ilustrują opozycyjne wartościowanie nazw. Nacechowane
mniej pozytywnie są nazwy typu Dolna, Daleka, Odległa, Podmiejska, Zatylna, moŜe teŜ
Biegunowa, Zenitowa motywowane apelatywami lub wyraŜeniami przyimkowymi wskazują-
Acta onomastica XLVII 202 Stati

ka*, Zamknięta itp. Podobną strukturę mają propria Zielona, RóŜana//Rozanna*, funk-
cjonujące juŜ w najstarszej warstwie nazewniczej Rzeszowa. Nazwy motywowane
apelatywami rzeczownikowymi, niekiedy określeniami toponimicznymi, naleŜą do
rzadszych, np. Koło, Półkole*, Przesmyk19). Uwagę zwracają nazwy z formantem
-isko, np. Grodzisko, Stawisko. Nazwa Grodzisko, informująca pośrednio o istnieniu w
Rzeszowie grodu obronnego, motywowana była apelatywem gród lub grodzisko, a
zatem derywacja nastąpiła w planie apelatywnym bądź onomastycznym. Podstawę
formy Stawisko stanowił wyraz pospolity staw lub nazwa terenowa równobrzmiąca z
późniejszą nazwą ulicy. Procesy transonimizacyjne w obrębie urbanonimów topogra-
ficznych doprowadziły do powstania nazw przyimkowych, np. Nad Przyrwą, Za
Strugiem (zob. niŜej), sporadycznie rzeczownikowych typu Mikośka*//Mikoszka* (por.
Mikośka//Mikoszka ‘strumień opływający od północy Stare Miasto).
Rzeszowskie plateonimy w formie wyraŜenia przyimkowego, motywowane
leksyką apelatywną lub nazwami własnymi, to m.in. propria Ku Wisłoku* (por.
Wisłok), Na Skały, Na Stoku, Na Wzgórzu, Nad Przyrwą (por. Przyrwa), placyk Pod
BóŜnicą*, Pod Kasztanami, Przy Torze, Za Strugiem (por. Strug), por. teŜ Pod Dwie-
ma Pompami*20). Niektóre urbanonimy przyimkowe powstały w wyniku onimizacji od
tak samo brzmiących nazw w płaszczyźnie apelatywnej, czyli dzięki przekształceniom
apelatywnych wyraŜeń syntaktycznych w nazwy własne (np. stok → na stoku → ulica
Na Stoku, tor → przy torze → ulica Przy Torze). Podobny proces zachodził w
tworzeniu onimów od wyraŜeń przyimkowych z nazwą własną (np. rzeka Przyrwa →
nad Przyrwą → ulica Nad Przyrwą, rzeka Strug → za Strugiem → ulica Za Strugiem).
Przyimek ku określający kierunek, w jakim biegnie ulica, stanowił równieŜ element
konstrukcji deskrypcyjnych o funkcji topograficznej bądź kulturowej. Elipsa
wybranych członów oraz derywacja, zwykle sufiksalna, przyczyniły się do zmiany
niektórych opisów sytuacyjnych w nazwy własne ulic. Materiał źródłowy dotyczący
Rzeszowa potwierdza istnienie deskrypcji z imiesłowem na -ący lub -ąc, np. ulica ku
OO. Piarum Scholarum, ku Jezioru się ciągnąca 1708 (por. Pijarska*, później Pańska,
obecnie 3 Maja21)), ulica do kościoła św. Trójcy idąc 1744 (por. św. Trójcy*//Dreifal-
tigkeit Gasse*, obecnie Mickiewicza), ulica ku Nowemu Miastu idąc 1753 (por. Nowo-

cymi m.in. na znaczną odległość od centrum (por. binarne opozycje wartościujące: centrum –
peryferie, góra – dół, przód – tył, blisko – daleko).
19)
Por. teŜ nazwy Kępa, Opłotki, Widok, Zagajnik, Zbocze.
20)
Studnia miejska Dwie pompy znajdowała się przy ulicy Mickiewicza na Starym Mieście.
21)
Główną ulicę Rzeszowa przemianowano na 3 Maja w związku z przypadającą w 1891 r.
setną rocznicą uchwalenia konstytucji. Wcześniejsze nazwy to Pijarska, następnie Popijarska
(Expiaristengasse), później Pańska (Herrengasse). W okresie międzywojennym w powszech-
nym uŜyciu była nieoficjalna nazwa Paniaga.
Stati 203 Acta onomastica XLVII

miejska*//Neustädter Gasse*), a takŜe form w postaci grupy syntaktycznej, np. ulica

ku Woszczarni22) początek XVIII w. (por. Woskowa* /?/), ulica ku Murowanej
Bramie23), blisko fary 1739 (obecnie Grunwaldzka)24). Struktury z przyimkiem typu
śydowska za Rynkiem*, a takŜe Wola ku Krakowowi*//Wola za Bernardynami*//Wola
za klasztorem Bernardynów*, Wola ku Pobitnie* odnosiły się do obiektów określo-
nych później lub w tym samym czasie jako ulice śydowska*, Krakowska, Lwowska.
Nieistniejąca współcześnie nazwa wieloczłonowa Dojazd Do Rampy Wojskowej
w swojej strukturze zawierała przyimek informujący o lokalizacji ulicy.
WyraŜeniami przyimkowymi motywowane były takŜe jednoczłonowe onimy typu
NadbrzeŜna, Podmiejska, Zatylna*. Nazwy Podpromie, Podzamcze*, mające podobną
strukturę, powstały drogą substantywizacji z przekształcenia nazw przyimkowych
funkcjonujących w planie apelatywnym lub w wyniku przejścia nazw własnych
Podpromie, Podzamcze, istniejących w nazewnictwie miejskim Rzeszowa, do katego-
rii nazw ulic.
Mało produktywne nazwy w formie złoŜeń zostały utworzone w wyniku
adiektywizacji zestawień syntaktycznych, np. Nowomiejska (por. wyŜej, teŜ Nowe
Miasto25)), Nowowiejska. Nazwa Staromiejska powstała w wyniku derywacji nazwy
wsi Staromieście26).
Nazwy o charakterze pamiątkowym, pełniące funkcję symboliczną, a zatem niema-
jące bezpośredniego związku z nazywanym obiektem, to nie tylko onimy utworzone
od nazwisk patronów czy upamiętniające zdarzenia historyczne, ale równieŜ m.in.
nazwy przyrodnicze, motywowane leksemami ukazującymi np. relacje hiperonim
(drzewo, owoc, ptak itp.) i hiponimy (poszczególne nazwy gatunkowe)27). Propria tego
typu, powielające wcześniejsze modele onimiczne, powstały m.in. w wyniku
derywacji sufiksalnej, por. Bławatkowa, Brzozowa, Dębowa, Grabowa, Fiołkowa,
Irysowa, Krokusowa, Modrzewiowa, Rumiankowa, Słonecznikowa, Szarotkowa,
Truskawkowa, Winogronowa, Wrzosowa, Zawilcowa. Formę gen. sg. mają nazwy

22)
Woszczarnia, czyli zakład, w którym topiono wosk.
23)
Murowana Brama znajdowała się w miejscu skrzyŜowania obecnej ulicy Grunwaldzkiej z
ulicą Matejki (F. Błoński /ed./, Pięć wieków miasta Rzeszowa XIV – XVIII, Warszawa 1958).
24)
Por. F. Kotula, Tamten Rzeszów, czyli wędrówka po zakątkach i historii miasta, Rzeszów
1997, s. 142 – 145.
25)
Nowe Miasto (por. Nowy Rynek//Rynek Nowego Miasta//Rynek Nowomiejski) zostało
utworzone w II połowie XVII wieku nieopodal Starego Miasta dla ludności Ŝydowskiej.
Współczesna nazwa dzielnicy Nowe Miasto powstała niezaleŜnie od tak samo brzmiącej
nazwy istniejącej wcześniej w nazewnictwie miejskim Rzeszowa.
26)
Obecnie jest to nazwa dzielnicy Rzeszowa.
27)
Uzasadnienie w terenie miała m.in. nazwa Kasztanowa, którą w wyniku przemianowania
zastąpiono nazwą pamiątkową (por. aleja Lubomirskich).
Acta onomastica XLVII 204 Stati

Forsycji, Konwalii, Magnolii, Piwonii, Sasanki; Gołębia, Jaskółcza, Krucza, Łabędzia,

Orla, Ptasia, Sokola, Sowia, śurawia itp. W gen. pl. występują m.in. propria
Niezapominajek, Stokrotek.
Pozostałe nazwy, naleŜące do współczesnej warstwy nazewniczej w obrębie
omawianej subkategorii onimicznej, to nazwy motywowane apelatywami wskazujący-
mi na akustykę ulicy, usytuowanie na osi wertykalnej, właściwości wzrokowe i este-
tyczne kojarzące się z ulicą, funkcję ulicy w Ŝyciu gospodarczym miasta, nawierzchnię
i podłoŜe terenowe ulicy itp.28), np. Błękitna, Cicha, Ciasna, Cienista, Delikatna,
Dobra, Górna, Jasna, Ładna, Mała, Miodowa, Pogodna, Pospolita, Rados-na, Słodka,
Szara, Szczęśliwa, Średnia, Urocza, Wesoła, Zgodna, Zmienna, śyczliwa; Czerwcowa,
Letnia, Lipcowa, Jesienna, Zimowa; Miedziana, Złota, śelazna; Kamieniarska, Kowal-
ska, Masarska, Stolarska, Szewska; Bajkowa; Handlowa, Przemysłowa; Borowa,
Grzybowa, Gajowa, Gruntowa, śniwna, świrowa. Powstały one przede wszystkim
dzięki przeniesieniom z apelatywnej do proprialnej warstwy języka bez dodatkowych
wykładników formalnych. Część nazw być moŜe została utworzona w wyniku dery-
wacji sufiksalnej, która dokonała się w płaszczyźnie onimicznej (por. np. formy na
-owa i -ska). Niektóre spośród wymienionych nazw ulic były motywowane przymiot-
nikami jakościowymi, mogącymi pełnić funkcję orzecznika w planie apelatywnym.
Struktura słowotwórcza, a takŜe typy motywacyjne rzeszowskich urbanonimów
wpisują się w ogólnopolski schemat nazewniczy. Wśród nazw ulic i placów obecnie
dominują nazwy jednoczłonowe w nom. oraz w gen. sg. i pl. Konstrukcje wieloczło-
nowe, złoŜenia i formy z przyimkiem nie naleŜą do produktywnych. Część nazw
stanowią derywaty słowotwórcze powstałe w wyniku substantywizacji. Odwrotną
tendencję obserwuje się w odniesieniu do historycznej warstwy nazewnictwa
miejskiego, w której znacznie częściej występowały nazwy kilkuelementowe, niekiedy
z przyimkiem wyznaczającym relacje przestrzenne.

Wykaz skrótów:
AmRz – Akta miasta Rzeszowa
gen. – genetivus
i in. – i inni
itp. – i tym podobny
m.in. – między innymi
nom. – nominativus
np. – na przykład
pl. – pluralis
por. – porównaj

28)
Por. Cz. Kosyl, o. c. w przyp. 5, s. 52 – 56. Wśród wymienionych nazw występują formy z
jak i bez motywacji semantycznej.
Stati 205 Acta onomastica XLVII

sg. – singularis
sygn. – sygnatura
w. – wiek
zob. – zobacz

Summary

The Structure of the Street Names in Rzeszów

The article is focused on the word-formation structure and the types of motivation
of the Rzeszów street names. The majority of the analysed names is formed by one-
element names. The most frequent type of names is presented by deanthroponymical
commemorative names and by detoponymical names. However, some attention is
devoted also to the less productive types of street names.