Ο Φιμπονάτσι και τα κουνέλια του

Μιχάλης Α. Πόλης
Εκπαιδευτικός

Ο Λεονάρτο από τη Πίζα της Ιταλίας, γνωστός με την επωνυμία Fibonacci, έζησε στα
τέλη του 12ου ως τα μέσα του 13ου αιώνα. Ταξίδεψε σε όλη τη μεσόγειο και ήρθε σε
επαφή με Άραβες Μαθηματικούς που του δίδαξαν το αραβικό αριθμητικό σύστημα, το
όποιο εισήγαγε στην Ευρώπη με το βιβλίο του liber abaci που σημαίνει βιβλίο των
υπολογισμών.
Ο Λεονάρτο Fibonacci ήταν τόσο δημοφιλής για τη μαθηματική ιδιοφυία του, που ο
αυτοκράτορας Φρειδερίκος ο 2ος ταξίδεψε αυτοπροσώπως στην Πίζα για να το γνωρίσει
και να τον βάλει να αναμετρηθεί με δικούς του μαθηματικούς. Οι τελευταίοι του έθεσαν
δύσκολα προβλήματα, αυτός όμως ανταποκρίθηκε με επιτυχία.
Σήμερα ο Fibonacci είναι ιδιαίτερα γνωστός από την ομώνυμη ακολουθία. Τι είναι όμως
η ακολουθία Fibonacci ; Ποιο πρόβλημα απετέλεσε την αφετηρία για τη διατύπωση της
και ποια η σχέση της με τη χρυσή τομή; Τα ερωτήματα αυτά θα μας απασχολήσουν
κατωτέρω.

Το πρόβλημα της αναπαραγωγής των κουνελιών

Στο τρίτο μέρος του liber abaci εμφανίζεται το ακόλουθο πρόβλημα:.

Κάποιος απόκτησε ένα ζεύγος νεογέννητα κουνέλια. Το ζεύγος θα είναι ώριμο για
αναπαραγωγή σε ένα μήνα και ένα μήνα μετά την ωρίμανση του θα γεννήσει ένα νέο
ζευγάρι κουνέλια. Ακολούθως το αρχικό ζεύγος γεννά ένα επιπρόσθετο ζεύγος κάθε
μήνα. Τα θυγατρικά ζεύγη κουνελιών ακολουθούν την ίδια αναπαραγωγική πορεία με το
αρχικό ζεύγος, αφού μετά την ωρίμανση τους, επίσης γεννούν ένα ζεύγος μηνιαίως.

Πόσα ζευγάρια κουνέλια θα έχει ο άνθρωπος αυτός ένα χρόνο μετά;

Ας εξετάσουμε το πρόβλημα αυτό σταδιακά:

1. Σε ένα μήνα το νεογέννητο ζεύγος κουνελιών έχει ωριμάσει και είναι έτοιμο για
αναπαραγωγή, εξακολουθεί όμως να είναι το μοναδικό ζεύγος.

2. Δύο μήνες μετά έχουμε δύο ζεύγη κουνελιών, το αρχικό και ένα ζεύγος νεογέννητα
κουνέλια.

3. Τρεις μήνες μετά έχουμε τρία ζεύγη, εφόσον το αρχικό ζεύγος γεννά ξανά. Το δεύτερο
ζεύγος ωριμάζει.

4. Τέσσερις μήνες μετά τα ζευγάρια είναι πέντε, αφού γεννούν το αρχικό και το δεύτερο
ζευγάρι. Τώρα έχουμε τρία ζεύγη έτοιμα για αναπαραγωγή, εφόσον το τρίτο ζεύγος είναι
ενός μηνός.
5. Πέντε μήνες μετά έχουμε οκτώ ζεύγη, αφού έχουν γεννήσει τα τρία ζεύγη που ήταν
ώριμα πριν ένα μήνα. Τώρα τα ώριμα για πολλαπλασιασμό ζεύγη είναι πέντε.

6. Έξι μήνες μετά τα πέντε ώριμα ζεύγη γεννούν και τώρα έχουμε δεκατρία ζεύγη, από
τα οποία οκτώ ώριμα για αναπαραγωγή.

Παρατηρούμε ότι ο αριθμός των ζευγαριών κουνελιών κάθε μήνα ισούται με το

άθροισμα των ζευγαριών των δύο προηγούμενων μηνών. Η σημαντική αυτή
παρατήρηση μπορεί να μας βοηθήσει να συνεχίσουμε με απλές πράξεις την επίλυση του
προβλήματος:

7ος μήνας: 13 + 8 = 21 ζεύγη.

8ος μήνας: 21 + 13 = 34 ζεύγη.
9ος μήνας: 34 + 21 = 55 ζεύγη.
10ος μήνας: 55 +34 = 89 ζεύγη.
11ος μήνας: 89 + 55 = 144 ζεύγη.
Ένα χρόνο μετά: 144 + 89 = 233 ζεύγη.

Το πρόβλημα δεν θέλει απλώς να μας υποδείξει την αξιοσημείωτη γονιμότητα των
κουνελιών, αλλά να μας εισάγει στην αξιοπρόσεχτη ακολουθία αριθμών

0,1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233....

Με μαθηματικούς όρους η ακολουθία Fibonacci ορίζεται ως εξής:

Αν = Αν-1 + Αν-2 (1)

Με Α1 = 0 και Α2 = 1

Ακολουθία Fibonacci και χρυσή τομή

Πριν να προσδιορίσουμε τη σχέση της ακολουθίας Fibonacci με τη χρυσή τομή, θα

πρέπει να ορίσουμε τη δεύτερη. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι ο αρμονικότερος
τρόπος διαχωρισμού ενός ευθυγράμμου τμήματος ΑΒ = α σε δύο άνισα μέρη ήταν να
υπάρχει τέτοια αναλογία ανάμεσα τους, ώστε ο λόγος του μεγαλύτερου μέρους προς το
μικρότερο, να ισούται με το λόγο του συνολικού τμήματος προς το μικρότερο τμήμα.

Η χρυσή τομή λοιπόν είναι ο αριθμός που αναπαριστά αυτή την ιδανική αναλογία. Στα
Μαθηματικά συμβολίζεται με το γράμμα Φ, από το όνομα του αρχαίου γλύπτη Φειδία,
που την χρησιμοποιούσε στις αναλογίες των έργων του.

Έστω ΑΒ = α και Γ το σημείο της χρυσής τομής επί του ΑΒ τέτοιο ώστε ΑΓ > ΓΒ

Έστω ΑΓ = χ  ΓΒ = α – χ

Φ = ΑΓ/ΓΒ = ΑΒ/ΑΓ
 ΑΓ/ ΓΒ = ΑΒ/ ΑΓ

 χ / (α – χ ) = α / χ

 χ ² = α² - α χ

 χ ² + α χ - α² = 0 και χ = [- α ± α √ 5 ] / 2

Θέτοντας α = 1 έχουμε ΑΓ = (√ 5 - 1 ) / 2, ΓΒ = ( 3 - √ 5 ) / 2

Για να προσδιορίσουμε τον αριθμό της χρυσής τομής υπολογίζουμε το λόγο

ΑΓ/ΓΒ = Φ

Φ = (√ 5 - 1 ) / ( 3 - √ 5 )

 Φ = (√ 5 - 1 ) ( 3 + √ 5 ) / 4

 Φ = (1 + √ 5 ) / 2 = 1,618033989.....

Α Γ Β

ΑΓ = χ ΓΒ = α - χ

Ποια σχέση έχει όμως ο αριθμός Φ της χρυσής τομής με την ακολουθία Fibonacci; Ας
υπολογίσουμε τα πηλίκα των διαδοχικών όρων της ακολουθίας για να απαντήσουμε το
ερώτημα αυτό.

Α2 / Α1 = 1/1 = 1 Α8 / Α7 = 21/13 = 1,615384615...

Α3 / Α2 = 2/1 = 2 Α9 / Α8 = 34/21 = 1,619047619...

Α4 / Α3 = 3/2 = 1,5 Α10 / Α9 = 55/34 = 1,617647059...

Α5 / Α4 = 5/3 = 1,666... Α11 / Α10 = 89/55 = 1,618181818...

Α6 / Α5 = 8/5 = 1,6 Α12 / Α11 = 144/89 = 1,617977528...

Α7 / Α6 = 13/8 = 1,625 Α13 / Α12 = 233/144 = 1,618055556...

Παρατηρούμε ότι τα πηλίκα των διαδοχικών όρων της ακολουθίας συγκλίνουν συνεχώς
προς τον αριθμό Φ της χρυσής τομής. Τα πηλίκα άρτιας τάξεως προσεγγίζουν το Φ καθ’
υπερβολή, δηλαδή από τις μεγαλύτερες τιμές, ενώ τα πηλίκα περιττής τάξεως
προσεγγίζουν το Φ από τις μικρότερες τιμές.
Υπολογισμός του Lim ν →  Αν / Αν-1
Έχουμε δείξει ότι τα διαδοχικά πηλίκα Αν / Αν-1 συγκλίνουν. Θα δείξουμε πιο κάτω ότι ο
ακριβής αριθμός στον οποίο συγκλίνουν όταν ν →  είναι ο Φ = ½ (1 + √ 5 )

Απόδειξη

Έστω Αν = Αν-1 + Αν-2.

και Α1 = 0 και Α2 = 1

Να αποδειχθεί ότι Αν / Αν-1→ Φ όταν ν→ ∞

Αν = Αν-1 + Αν-2

 Αν / Αν-1 = 1 + (Αν-2 / Αν-1)

 Αν / Αν-1 = 1 + [1/(Αν-1 / Αν-2) ] (1)

Όταν ν → ∞ τότε ο λόγος Αν-1 / Αν-2 μπορεί να θεωρηθεί ισοδύναμος με το λόγο

Αν / Αν-1 αφού έχουμε κατ’ αρχήν δεχτεί τη σύγκλιση των διαδοχικών λόγων της ακολουθίας.

Έστω λοιπόν Lim ν →  (Αν / Αν-1 ) = Lim ν →  (Αν-1 / Αν-2) =Χ

Προφανώς η εξίσωση (1) μετασχηματίζεται σε

Χ = 1 + (1/Χ)

 Χ² = Χ +1

 Χ² - Χ -1 = 0 (2)

Επιλύουμε την εξίσωση (2) για να βρούμε το Lim ν →  (Αν / Αν-1 ). Πράγματι:

Χ = ½ (1  √ 5 )

Προφανώς το Lim ν →  (Αν / Αν-1 ) είναι η θετική ρίζα της εξίσωσης, αφού Α ν , Αν-1 ,
είναι θετικοί αριθμοί.

 Lim ν →  (Αν / Αν-1) = ½ (1 + √ 5 ) = Φ

Επίλογος

Έχουμε αποδείξει ότι τα διαδοχικά πηλίκα της ακολουθίας Fibonacci συγκλίνουν στον
αριθμό Φ της χρυσής τομής. Η ακολουθία Fibonacci και η χρυσή τομή έχουν πολλές
άλλες αξιοσημείωτες ιδιότητες με τις οποίες θα ασχοληθούμε σε επόμενα άρθρα.
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση μέρους ή του συνόλου του άρθρου αυτού με αναφορά στο
συγγραφέα και στην ιστοσελίδα που το φιλοξενεί.