ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

«ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ»

ΕΠΟ 10 • ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ • ΤΜΗΜΑ: ΘΕΣ1

2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ

«Ποιες συνθήκες πυροδότησαν τα μεταρρυθμιστικά κινήματα Προτεσταντών

και Καθολικών στην Ευρώπη κατά το 16 ο αιώνα; Ποια ήταν τα βασικά
χαρακτηριστικά των κινημάτων αυτών; Να περιγράψετε το κλίμα
μισαλλοδοξίας και συγκρούσεων που επικράτησε στην Ευρώπη κατά τον 16 ο
και 17ο αιώνα, ως συνέπεια της κρίσης της Μεταρρύθμισης.»

ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΥΡΙΛΛΙΔΗΣ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΔΡ.ΑΡΙΑΔΝΗ ΜΟΥΤΑΦΙΔΟΥ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: 2017 – 2018

ΣΥΝΟΛΟ ΛΕΞΕΩΝ: 2382

1
 Πίνακας περιεχομένων

Εισαγωγή 3
1. Η Ευρώπη υπό το πρίσμα του Καθολικισμού (16ος αιώνας) 4
Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες βρίσκεται η Ευρώπη στις αρχές του 16 ου
αιώνα 4
2.Τα μεταρρυθμιστικά και αντιμεταρρυθμιστικά κινήματα (16ος
αιώνας) 5
2.1 Το μεταρρυθμιστικό κίνημα 5
2.2 Το αντιμεταρρυθμιστικό κίνημα............................................................6
3.Συγκρούσεις του 16ου και 17ου αιώνα ως απόρροια των
θρησκευτικών κινημάτων 7
Συμπεράσματα - Επίλογος 8
Βιβλιογραφία 9

2
 Εισαγωγή
Οι εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 16ο και 17ο αιώνα είναι ραγδαίες. Η Προτεσταντική
Μεταρρύθμιση, η Καθολική Αντιμεταρρύθμιση και οι μεγάλες θρησκευτικές συγκρούσεις
αποτελούν γεγονότα που θα διαμορφώσουν νέες ισορροπίες δυνάμεων.
Θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τις συνθήκες δημιουργίας, τα χαρακτηριστικά αλλά και
την εξέλιξη των δύο αυτών κινημάτων καθώς και να ερμηνεύσουμε κάποια από τα αίτια που
οδήγησαν την Βόρεια κυρίως Ευρώπη σε μια ανάγκη θρησκευτικού και πολιτικού
διαχωρισμού από τον καθολικό νότο.
Οι συνέπειες της περιόδου αυτής θα πρέπει να λογίζονται ως σημαντικές στην γενικότερη
διαδικασία μετάβασης της Ευρώπης από το Μεσαίωνα στους Νέους Χρόνους. (Ράπτης, 2000:
143.)
Στο πρώτο κεφάλαιο θα αναλύσουμε τις γενικότερες συνθήκες κάτω από τις οποίες βρίσκεται
η Ευρώπη στις αρχές του 16ου αιώνα. Θα εξετάσουμε την θέση ισχύος που κατείχε η
Ρωμαιοκαθολική εκκλησία, αλλά και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει στην αυγή μιας νέας
εποχής. Επίσης θα αναλύσουμε τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν και ως αποτέλεσμα είχαν
την εκδήλωση του Μεταρρυθμιστικού κινήματος.
Στο δεύτερο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στα δύο κύρια ρεύματα που διαμορφώνονται, τις
συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτά δημιουργούνται και θα αναλύσουμε κάποια από τα
βασικά χαρακτηριστικά τους.
Στο τρίτο κεφάλαιο θα προσπαθήσουμε να αποδώσουμε το κλίμα μισαλλοδοξίας και
συγκρούσεων, που επικράτησε στην Ευρώπη καθ’ όλη την διάρκεια της εξέλιξης των δύο
κινημάτων, από την εκδήλωση του Μεταρρυθμιστικού κινήματος ως την αντίδραση από το
κίνημα των Αντιμεταρρυθμιστών. Συγκρούσεις που μετουσιώθηκαν σε μεγάλης κλίμακας
πολεμικές διενέξεις και στην ουσία διαμόρφωσαν νέες ισορροπίες δυνάμεων.

3
1. Η Ευρώπη υπό το πρίσμα του Καθολικισμού (16ος αιώνας)

Η Ευρώπη, η οποία ήδη από το τέλος του 15ου αιώνα βιώνει καθοριστικές αλλαγές
στους θεσμούς της κυρίως λόγω της Αναγέννησης, αλλά και των εξελίξεων στον τρόπο
σκέψης που αυτή προκάλεσε, όπως και της αρχής της εποχής των ανακαλύψεων, εισέρχεται
στον 16ο αιώνα με έναν αέρα ανανέωσης.
Η ρωμαιοκαθολική εκκλησία, ο πιο δυναμικός θεσμός της εποχής του μεσαίωνα, ήδη
από τον 15ο αιώνα βρίσκεται μπροστά σε νέα θεολογικά ερωτήματα που θέτονται στις
συνόδους της Κωνστάντιας (1414) και της Βασιλείας (1431) αλλά δεν αναγνωρίζονται από
τον πάπα. (Bernstein-Milza, 1997: 327.)
Η εκκλησία για ένα μεγάλο μέρος των πιστών της δεν προσφέρει πλέον λύσεις στις
θρησκευτικές ανησυχίες τους και αποτυγχάνει στο ποιμαντικό της έργο. Η διαφθορά που
σημειώνεται στους κύκλους των λειτουργών της προκαλεί το κοινό αίσθημα. Η ενδυνάμωση
της εξουσίας του πάπα αλλά και των επισκόπων προκαλεί ανησυχία στους ευγενείς αλλά και
δυσαρέσκεια στους πιστούς. Παρατηρούνται πολλαπλά φαινόμενα κατάχρησης όπως
κραιπάλη, ασέλγεια, παλλακεία και άφεση αμαρτιών με αντάλλαγμα οικονομικά οφέλη.
(Bernstein-Milza, 1997: 326-328.)
Πέραν των θρησκευτικών εξελίξεων οι πολιτικές εξελίξεις στις αρχές του 16ου αιώνα
είναι εξίσου σημαντικές. Παρατηρείται η ενδυνάμωση του θεσμού της απόλυτης μοναρχίας
παράλληλα με την ανάπτυξη μιας πρώιμης εθνικής συνείδησης. (Burns, 2006: 129.)
Η εκκλησία επίσης αυτήν την περίοδο είναι ουσιαστικά ο μεγαλύτερος
γαιοκτήμονας, έχοντας μια τεράστια περιουσία, την οποία συνεχώς ανατροφοδοτεί από τις
εισφορές και τους φόρους των πιστών. Η μη φορολόγηση της περιουσίας αυτής εντείνει το
πρόβλημα. (Ράπτης, 2000: 147.)
Τέλος η συνεχόμενη αποδόμηση της φεουδαρχικής τάξης (ιδιαίτερα στην Γερμανία)
και η σταδιακή άνοδος μιας νέας (αστικής) τάξης, κυρίως εμπόρων, δημιουργούν
αντιπαράθεση ανάμεσα στο κέρδος, στο οποίο αυτοί αποσκοπούν, και στα ήθη της
ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και τα συμφέροντα του κλήρου της. (Burns, 2006: 131.)
Όλες αυτές οι εξελίξεις προκαλούν ένα κλίμα θρησκευτικής ανησυχίας και βρίσκουν
την ρωμαιοκαθολική εκκλησία ανίκανη να αντιδράσει στα προβλήματα και τα ερωτήματα
πάσης φύσεως που τίθενται. Η αναποτελεσματική αντίδραση και η προβληματική
συμπεριφορά του κλήρου από τις αρχές του 16ου αιώνα έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία
των κατάλληλων συνθηκών για την εκδήλωση ενός μεταρρυθμιστικού κινήματος.

4
 2.Τα μεταρρυθμιστικά και αντιμεταρρυθμιστικά κινήματα
(16ος αιώνας)

2.1 Το μεταρρυθμιστικό κίνημα

Το μεταρρυθμιστικό κίνημα ή η Προτεσταντική επανάσταση (Burns, 2006: 121.)
θεωρείται αποτέλεσμα πολλαπλών αιτίων και όχι μόνο θρησκευτικής αντιπαράθεσης.
Παρόλο που οι αφορμές για την εκδήλωσή του ήταν θρησκευτικής φύσεως, δεν θα πρέπει να
παραβλέψουμε τα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα, που όχι μόνο συντέλεσαν στην
ραγδαία εξέλιξή του αλλά μαζί με το κίνημα διετέλεσαν προπομποί μεγάλων πολιτικών
αλλαγών σε όλη την Βόρεια Ευρώπη. (Burns, 2006: 120-122.)

Το μεταρρυθμιστικό κίνημα, που προέκυψε ως αποτέλεσμα των συνθηκών αυτών

που επικράτησαν στην Ευρώπη στις αρχές του 16ου αιώνα, δεν υπήρξε αρχικά ένα συμπαγές
επαναστατικό κίνημα, με καθορισμένους ηγέτες, συγκεκριμένους στόχους και συμπαγή
οργάνωση. Παρόλα αυτά η Γερμανία ως γεωγραφικός χώρος αποτέλεσε τον τόπο γέννησης
της μεταρρύθμισης λόγω των συνθηκών και των αντιθέσεων που εκεί ήταν εντονότερες.
(Ράπτης, 2000: 148.)
Ο Λούθηρος (1483-1546), υποκινούμενος από θρησκευτικά κυρίως ερωτήματα και
με αφορμή το μένος του για τα συγχωροχάρτια, γίνεται ο πρώτος και κύριος εκπρόσωπος της
μεταρρύθμισης συντάσσοντας τις διάσημες ενενήντα πέντε θέσεις. (Burns, 2006: 135.)
Αποτέλεσμα αυτού ήταν η ανάδειξη του Λούθηρου σε πνευματικό ηγέτη και ο αφορισμός
του από τον πάπα. Ο Λούθηρος στηριζόμενος πλέον από πολλούς ευγενείς όπως και από
μεγάλα πλήθη καταπιεσμένων πιστών, αφού παρουσιάστηκε ενώπιον της αυτοκρατορικής
δίαιτας της Βόρμης, βρίσκει στήριξη σε κύκλους ευγενών και πλουσίων της εποχής του και
συνεχίζει να αναδεικνύει το μεταρρυθμιστικό κίνημα. (Burns, 2006: 135.)
Το κίνημα καθώς εξαπλώνεται σταδιακά, μετατρέπεται σε μια άτυπη εκκλησία.
Συγγενείς ιδεολογικά θεολόγοι, όπως ο Ζβίγκλιος στην Ελβετία, δράττονται της ευκαιρίας
και αναπτύσσουν της δικές τους ιδέες. (Milza, 1997: 329-332.)
Στη Γαλλία, μετά από τις πρώτες θρησκευτικές διώξεις και ως αποτέλεσμα της
εξάπλωσης της μεταρρύθμισης, ως ηγετική μορφή αναδεικνύεται ο Ιωάννης Καλβίνος. Η
Καλβινιστική μεταρρύθμιση σαγηνεύει λόγω του ριζοσπαστικού χαρακτήρα της πλήθος
αστών, εμπόρων, ευγενών ακόμα και χωρικών, και εξαπλώνεται στις Κάτω Χώρες, την
Πολωνία και την Ουγγαρία.
Σημαντικός παράγοντας στην εξάπλωση του Προτεσταντισμού αποδείχθηκε και η
ανάγκη πολλών ηγεμόνων να δημεύσουν την εκκλησιαστική περιουσία με σκοπό την
αναχρηματοδότηση των στρατευμάτων τους και του βασιλείου τους. Τα βασίλεια της
Σουηδίας και της Δανίας μέσω των ηγεμόνων τους ασπάζονται την μεταρρύθμιση. (Hanks,
2008: 181.)
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του μεταρρυθμιστικού κινήματος είναι η
διευρυμένη απήχησή του, που εκδηλώνεται σχεδόν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Επιπλέον
το αρχικό κίνημα, όπως αυτό διαμορφώθηκε στην Γερμανία, παρασύρει στα βήματά του και
άλλα κινήματα ανά την Ευρώπη, τα οποία προσαρμόζουν τα χαρακτηριστικά τους ανάλογα
με τα κατά τόπους ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία. (Bernstein-Milza, 1997: 330-333.)
Το κίνημα ανέδειξε την σημασία της εκπαίδευσης ακόμα και για τα λαϊκά στρώματα
και προώθησε την αναλυτική ανάγνωση της Βίβλου σε ένα ευρύ κοινό. Ακόμα λόγω της

5
διαφορετικής προσέγγισης ως προς την καθημερινότητα των πιστών σε σχέση με την
καθολική εκκλησία, οι προτεστάντες αρχίζουν να αναπτύσσουν μεγαλύτερη προσωπική
ανεξαρτησία και ανεπτυγμένο επιχειρηματικό πνεύμα. (Ράπτης, 2000: 152.)

2.2 Το αντιμεταρρυθμιστικό κίνημα

Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία έχοντας αδιαμφισβήτητα στερεά θεμέλια σε όλη την

δυτική Ευρώπη, αλλά κυρίως στον νότο ήδη από την εποχή του Μεσαίωνα, αρχικώς δεν
θορυβείται από τις πρώτες αναταραχές. Άλλωστε στο παρελθόν είχε αντιμετωπίσει παρόμοια
αιρετικά κινήματα με μεγάλη επιτυχία, όπως αυτά του Γουίκλιφ και του Γιάν Χούς.
(Bernstein-Milza, 1997: 334.)
Ενδεικτικό της ανεπαρκούς και αργής αντίδρασης του παπισμού είναι ότι η πρώτη
προσπάθεια συντονισμένης αντίδρασης στο μεταρρυθμιστικό κίνημα γίνεται το 1534, με την
άνοδο του Παύλου του Γ΄, και δυο χρόνια αργότερα αποφασίζεται η ανάγκη σύγκλισης
συνόδου, η οποία όμως δεν συγκαλείται για τα επόμενα δέκα χρόνια.
Στο μεσοδιάστημα αυτό αποφασίζεται αρχικά σκληρή καταστολή της νέας αίρεσης
στα πρότυπα της ιεράς εξέτασης, στην συνέχεια με την πρωτοβουλία του αυτοκράτορα
Κουίντου γίνονται μεμονωμένες προσπάθειες συμβιβασμού (Ράτισμπον 1541), όλες όμως
αποτυγχάνουν. (Bernstein-Milza, 1997: 334.)
Παράλληλα ο πάπας εγκρίνει την ίδρυση νέων θρησκευτικών ταγμάτων. Ένα από αυτά,
το τάγμα των Ιησουιτών, γίνεται σταδιακά το αρτιότερο σε θέματα οργάνωσης και
στελέχωσης, με τα μέλη του να ορκίζονται την απόλυτη υποταγή στον πάπα, και να
ειδικεύονται στην θεολογία και το κήρυγμα.
Το 1545 το συμβούλιο του Τριδέντου συγκαλείται για πρώτη φορά, με σκοπό την
σταδιακή μεταρρύθμιση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, την λεγόμενη και
Αντιμεταρρύθμιση, ως πρακτική αλλά και πνευματική απάντηση στους προτεστάντες. Οι
αποφάσεις που παίρνονται στις ακόλουθες συνόδους είναι ιδιαίτερα σημαντικές και
αποφασιστικές, χωρίς συμβιβαστικά περιθώρια. (Ράπτης, 2000: 153.)
Τα αποτελέσματα των συνόδων αυτών χαρακτηρίζουν και διαμορφώνουν τον
καθολικισμό ως μια πειθαρχημένη, συμπαγή και άρτια οργανωμένη εκκλησία, και θέτουν
δυνατές βάσεις για την συνέχεια και εξέλιξη της Αντιμεταρρύθμισης. (Ράπτης, 2000: 154.)
Οι Ιησουίτες αναδεικνύονται σε ένα από τα βασικότερα όπλα της Αντιμεταρρύθμισης,
έχοντας σκληρή στρατιωτική οργάνωση αλλά και αξιοσημείωτη πνευματική-θεολογική
υπόσταση, ιδρύουν σχολεία, διδάσκουν σε πανεπιστήμια και οργανώνουν λαϊκά κηρύγματα.
Σταδιακά συγκεντρώνουν τεράστια δύναμη και επιρροή. (Hanks, 2008: 201.)
Τα πρώτα αποτελέσματα των αντιμεταρρυθμιστών είναι η σταθεροποίηση της
γεωγραφικής επέκτασης των μεταρρυθμιστών και η ενδυνάμωση της θρησκευτικής ενότητας
του Ευρωπαϊκού νότου. Βέβαια οι επιτυχίες της αντιμεταρρύθμισης αποφέρουν ως
αποτέλεσμα την δημιουργία μιας ενδιάμεσης γεωγραφικής ζώνης, όπου ούτε το καθολικό
ούτε το προτεσταντικό στοιχείο κυριαρχεί ως πλειοψηφία. Αυτό δημιουργεί και στα δύο
κινήματα ένα ισχυρό κίνητρο για περαιτέρω σύγκρουση. (Ράπτης, 2000: 155.)
Η Αντιμεταρρύθμιση ως απάντηση στους αιρετικούς χρησιμοποίησε την ιερά εξέταση,
τα θρησκευτικά τάγματα και τις εσωτερικές μεταρρυθμίσεις. Βασίστηκε ιδιαίτερα στους

6
Ιησουίτες αλλά και στους μονάρχες και την πολιτική ελίτ της νότιας Ευρώπης, και δεν
επεδίωξε συμβιβασμούς.

3. Συγκρούσεις του 16ου και 17ου αιώνα ως απόρροια των

θρησκευτικών κινημάτων
Οι πορείες των δυο κινημάτων (Μεταρρύθμισης και Αντιμεταρρύθμισης), έμελλε να
συγκλίνουν στα μέσα του 16ου αιώνα από πνευματικές σε πολεμικές. Το κλίμα μίσους και
φανατισμού, που επικράτησε εκατέρωθεν, εμποτιζόταν διαρκώς με πολιτικές και εθνικιστικές
διαμάχες που οδήγησαν αναμφισβήτητα τις αρχικές θρησκευτικές συγκρούσεις σε
οργανωμένες πολεμικές αναμετρήσεις, βάρβαρους διωγμούς, και σφαγές αμάχων.
Η πρώτη μεγάλης κλίμακας σύγκρουση που σημειώνεται είναι ο Σμαλκαλδικός
Πόλεμος (1546) στην Γερμανία, με τον Κάρολο τον Ε΄ να νικάει τους προτεστάντες αλλά να
μην καταφέρνει την υποταγή τους ακόμα και μετά την στρατιωτική του νίκη. Τελικά
επέρχεται συνθηκολόγηση με την θρησκευτική ειρήνη της Αυγούστας (1555). (Ράπτης, 2000:
156.)
Το 1540 ο πάπας εγκρίνει την ίδρυση του θρησκευτικού τάγματος των Ιησουιτών. Το
τάγμα αυτό δίνει μια νέα προοπτική στην Αντιμεταρρύθμιση και οδηγεί στην ουσία, μέσω
της αποτελεσματικής του δράσης, σε περεταίρω κλιμάκωση της σύγκρουσης.
Παράλληλα στην Γαλλία μια μειοψηφία καλβινιστών προτεσταντών, οι Ουγενότοι,
διώκονται σκληρά από τον Ερρίκο τον Β΄. Ως απάντηση οργανώνουν πολιτικό κόμμα, μετά
την αιματηρή δίωξή τους από μια ομάδα σκληροπυρηνικών καθολικών και η Γαλλία
οδηγείται σε οκτώ διαδοχικές εμφύλιες διαμάχες, αξιοσημείωτης βαρβαρότητας και
ενδεικτικές του κλίματος μισαλλοδοξίας και μη συμβιβασμού. Αυτές οδηγούν στο διάταγμα
της Νάντης (1598) που κλείνει αυτόν τον κύκλο συγκρούσεων στην Γαλλία. (Ράπτης, 2000:
158.)
Στις Κάτω Χώρες η Ισπανική κυριαρχία βρίσκεται υπό αμφισβήτηση κυρίως από
ομάδες μεταρρυθμιστών. Ο Φίλιππος ο Β΄, ως πιστός καθολικός μονάρχης, καταδιώκει τους
μεταρρυθμιστές με βάρβαρες τακτικές όπως η Ιερά Εξέταση. Η διαμάχη παίρνει και εδώ την
μορφή μακροχρόνιων πολεμικών συγκρούσεων, που λαμβάνουν τέλος στην αρχή του 17 ου
αιώνα, με την νίκη των μεταρρυθμιστών και την δημιουργία της ανεξάρτητης Ολλανδικής
Δημοκρατίας, ενώ οι νότιες επαρχίες παραμένουν υπό Ισπανικό έλεγχο.
Όλες αυτές οι πολεμικές διαμάχες προκαλούν ένα κλίμα θρησκευτικού μίσους ανάμεσα
στους πιστούς, όμως αυτό το κλίμα διαχέεται στην συνείδηση όλων και σαν αντιπαράθεση
εθνών και των συμφερόντων τους. Αυτό το γενικευμένο κλίμα οδηγεί τις μεγάλες δυνάμεις
της εποχής σε μια ολέθρια σύγκρουση, τον τριακονταετή πόλεμο (1618-1648). (Ράπτης,
2000: 156.)
Με την δημιουργία δύο μεγάλων συνασπισμών, της Προτεσταντικής Ένωσης και της
Καθολικής Λίγκας, στις αρχές του 17ου αιώνα και τις επιτυχίες ορισμένων
αντιμεταρρυθμιστών ηγεμόνων, όπως επίσης και διαφορές μεταξύ πολλών προτεσταντών
ομάδων, μπαίνουν τα θεμέλια για την μεγάλη αυτή σύγκρουση.
Ο έντονος θρησκευτικός ζήλος και οι μεγάλες πολιτικές προσδοκίες των
αντιμαχόμενων έκαναν τον τριακονταετή πόλεμο την χειρότερη θρησκευτική διαμάχη του
16ου-17ου αιώνα και την πιο ενδεικτική του κλίματος της εποχής της μεταρρύθμισης. (Burns,
2006: 156-158.)
Το αποτέλεσμα του αιματηρού αυτού πολέμου ήταν μια άτυπη ισοπαλία δυνάμεων.

7
Παρόλα αυτά το τέλος του πολέμου αυτού σηματοδοτεί και το σταδιακό τέλος των μεγάλων
θρησκευτικών διώξεων, διωγμών και πολέμων στην Δυτική Ευρώπη.

Επίλογος

Αναλύοντας τις συνθήκες που δημιούργησαν τα δύο αντιμαχόμενα κινήματα και τις
έντονες συγκρούσεις μεταξύ τους για σχεδόν ένα αιώνα, θα ήταν εύλογο να θεωρήσουμε ότι
μετά το πέρας των συγκρούσεων αυτών η Ευρώπη θα είχε δεχθεί ένα σημαντικό πλήγμα στην
προοπτική της. Παρόλο που οι συγκρούσεις συντέλεσαν στην δημιουργία εθνικών
ιδιαιτεροτήτων και στον πολιτικό κατακερματισμό της, συγχρόνως συνέβαλαν στην
ανάπτυξη μιας Ευρωπαϊκής ταυτότητας. (Berstein-Milza, 1997: 336.)
Το μεταρρυθμιστικό κίνημα παράλληλα με τα θρησκευτικά χαρακτηριστικά του,
προώθησε και κάποιες αξίες όπως αυτή του ατομικισμού, αλλά και της λαϊκής εκπαίδευσης,
που έως τότε φάνταζαν παράλογες. (Burns, 2006: 158-159.) Ακόμα και το
Αντιμεταρρυθμιστικό κίνημα, μέσω των Ιησουιτών, προώθησε την μαζική λαϊκή παιδεία.
Πολλές ήταν επίσης οι τάσεις που αναπτύχθηκαν μέσα από το κίνημα των
Μεταρρυθμιστών και συνέβαλαν ακόμα και στον περιορισμό του πολιτικού απολυταρχισμού.
Για παράδειγμα στην προτεσταντική Αγγλία του 17ου αιώνα εισήχθη το δημοκρατικό
σύστημα στην δομή της αγγλικανικής εκκλησίας, με πολλούς προτεστάντες να φτάνουν ως το
σημείο να υποστηρίζουν ότι ακόμα και ο χειρότερος άνθρωπος στην Αγγλία θα πρέπει να έχει
γνώμη στην εκλογή της κυβέρνησης που τον εκπροσωπεί. (Burns, 2006: 160.) Αποτέλεσμα
τέτοιων απόψεων ήταν στην ουσία οι πρώτες εκφράσεις δημοκρατικής σκέψης στην Ευρώπη
των νεότερων χρόνων.
Παρόλο που η θρησκευτική διαίρεση που προέκυψε στην Ευρώπη αυτήν την εποχή
διατηρείται μέχρι και τις μέρες μας, αυτή η διαίρεση έδωσε μέσα από τις πνευματικές
συγκρούσεις γόνιμους καρπούς στην εξέλιξη και των δύο αντιμαχόμενων εκκλησιών.
Η τεράστια περιουσία των καθολικών στην βόρεια Ευρώπη γίνεται καύσιμο στην μηχανή των
νέων ηγεμόνων και ο νέος τρόπος σκέψης των προτεσταντών σχετικά με την ηθική, την
εργασία και την υπακοή στους νόμους γίνονται η ατμομηχανή, για να μπορέσουν οι
αναζωογονημένες μοναρχίες του βορρά να μετεξελιχθούν, λόγω και της εποχής των μεγάλων
ανακαλύψεων, σε αποικιοκρατικές δυνάμεις ισάξιες με αυτές του καθολικού νότου.

8
 Βιβλιογραφία

Ράπτης, Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος Α΄, Πάτρα, ΕΑΠ 2000.

Wiesner Hanks, Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789, Ξιφαράς, 2008.

Berstein Serge-Milza Pierre, Από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία στα ευρωπαϊκά κράτη, 5ος-18ος
αιώνας, τόμ. Α΄, β΄ έκδ., Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997.

Βurns, Ε. Μ., Ευρωπαϊκή ιστορία. Ο δυτικός πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Επίκεντρο,

Θεσσαλονίκη 2006.