2

Γεωργίου Π. Δεμερτζή

Εις Ενθύμιον
Στρατιωτικά ενθυμήματα
1913 - 1916

Επιμέλεια έκδοσης:
Γεώργιος Αναγνώστου-Στάθης Ασημάκης

Αράχoβα 2015
 3

Τίτλος: Εις Ενθύμιον

Στρατιωτικά ενθυμήματα 1913-1916

Συγγραφέας:
Γεώργιος Π. Δεμερτζής

Επιμέλεια έκδοσης:
Γεώργιος Αναγνώστου - Στάθης Ασημάκης

Επιμέλεια εξωφύλλου:
Δήμητρα Καρλή - Στάθης Ασημάκης

Εκδότης:
“Ερωτόκριτος Μαραγκουδάκης, Βιβλιοχαρτοπωλείο”
Κολοκοτρώνη 10, 351 00 Λαμία.

Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία:
“ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΑΒΕΕ” Γραφικές Τέχνες, Βριλησσού 80 Αθήνα, 114
76, tel.210-6466086, Πολύγωνο Αττικής. url: www.alphabet.gr.

Οι φωτογραφίες προέρχονται από το Αρχείο του Πολεμικού

Μουσείου Αθηνών.

© Copyright: Γεώργιος Αναγνώστου

Κισσάβου & Δημητριάδος, 351 00 Λαμία

ISBN: 978-618-82039-0-7

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική

ή περιληπτική με οποιοδήποτε τρόπο: μηχανικό, ηλεκτρονικό,
φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς προηγούμενη έγγραφη εξουσιοδότηση
του κατόχου του Ημερολογίου.
4

Αφιερώνεται,
στη μνήμη του Γεωργίου Π. Δεμερτζή,
συγγραφέα του παρόντος, καθώς και στη
μνήμη όλων των Αραχοβιτών που έλαβαν
μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους, για
μια Ελλάδα ελεύθερη και ισχυρή μέσα
στην Κοινωνία των Εθνών.
 5

Ο Γεώργιος Π. Δεμερτζής
σε μεγάλη ηλικία.
6

[...]
Τελείωσεν ο πόλεμος, υπέγραψαν ειρήνη.
Με δυο πολέμους θαυμαστούς επάνω στο κανόνι.

Και έπαυσαν τα πάθη μας του κόσμου τα μαράζια,

κι έφυγαν οι λεβέντες μας και πάνε στα σπιτάκια.

Και τώρα σεις να τους δεχθείτ’ με στήθη ανοιγμένα.

Λεβέντες μας και νικητάς, παιδιά ανδρειωμένα.

Διότι δείξαν θαυμασμόν, μεγάλην δε ανδρείαν

Εις δυο πολέμους ένδοξους, υπέμειναν θυσίαν.

Και όλα τα υπέμειναν, όλα για την Πατρίδα.

Στους υποδούλους αδερφούς, δώσαμ’ την ’ λευθερίαν.
[...]

Εν Μπεκλεμέ τη 29-10-1913
Δεμερτζής Γεώργιος
στρατιώτης Πεζικού
Θέατρο Επιχειρήσεων Α΄ & Β΄ Βαλκανικών Πολέμων
7
8

Περιεχόμενα
Περιεχόμενα .................................................................................................... 8

Πρόλογος........................................................................................................ 10

Κατατοπιστικό σημείωμα ..................................................................... 14

Εισαγωγή ........................................................................................................ 22

Σύντομο ιστορικό πλαίσιο

Ελλάδα και Βαλκανικοί Πόλεμοι ...................................................... 32
1. Το κίνημα στο Γουδί - Πρώτη περίοδος του Βενιζέλου. 32
2. Περίοδος Βαλκανικών Πολέμων .................................................. 35
2.1 Το Διεθνές περιβάλλον................................................................... 35
2.2 Ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος ............................................................. 38
2.3 Ο Β΄ Βαλκανικός πόλεμος ............................................................ 43
2.4. Επίλογος ................................................................................................ 45

Στρατιωτικά Ενθυμήματα
1913 - 1916 .................................................................................................... 50
‘‘Ιστορία του Βουλγαρικού Πολέμου” ........................................... 52

Άσματα ηρωϊκά και στρατιωτικά ποιήματα ............................ 146

Αυθεντικό κείμενο
Γεωργίου Π. Δεμερτζή .......................................................................... 172

Βιβλιογραφία............................................................................................ 235
 9

Έλληνας μαχητής των Βαλκανικών πολέμων.

10

Πρόλογος

Αρκετά χρόνια πριν, μαθητής του Λυκείου, βρισκόμουν

για διακοπές στην Αράχοβα. Μια τυχαία εξερεύνηση στο
παλιό ξύλινο ντουλάπι της γιαγιάς, στάθηκε η αιτία να
βρεθούν στα χέρια μου δυο παλιά κιτρινισμένα βιβλιαράκια,
γεμάτα υγρασία.
Ήσαν τα γραπτά του παππού μου, Γιώργη Π. Δεμερτζή,
ενθυμήματα της περιόδου του Ελληνοβουλγαρικού
Πολέμου (1913) και της λοιπής στρατιωτικής του θητείας στο
στρατόπεδο της Κοζάνης.
Τα σημειωματάρια αυτά, βλέποντας το ενδιαφέρον που
έδειξα, μού τα εμπιστεύτηκε η γιαγιά μου η Στυλιανή.
Γρήγορα, εκτίμησα την αξία τους και θεώρησα χρέος μου
απέναντι στον παππού να προσπαθήσω για την έκδοση του
πολύτιμου αυτού υλικού, το οποίο μας άφησε ως κειμήλιο.
Είναι ίσως το ελάχιστο, που μπορούμε να κάνουμε για
όλους αυτούς που σύμφωνα με τον ποιητή :
[…]
Ποτέ από χρέος μη κινούντες .
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις-
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία .
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι - κι όταν
είναι πτωχοί, παλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε .
πάντοτε την αλήθειαν ομιλούντες-
πλήν, χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.
[…]
***
Ο Γεώργιος Π. Δεμερτζής γεννήθηκε στην Αράχοβα, το
1891, και πέθανε σ’ αυτή, το 1971. Παντρεύτηκε τη
Στυλιανή, το γένος Θωμοζαχαριά, με την οποία απέκτησε
 11

τρία παιδιά: τον Παναγιώτη, το Θωμά και την Ευμορφία.

Πήρε μέρος στο Β΄ Βαλκανικό πόλεμο, τη Μικρασιατική
εκστρατεία και το εκστρατευτικό σώμα στην Κριμαία.
Τιμήθηκε με μετάλλιο για τη συμμετοχή του στον
Ελληνοβουλγαρικό πόλεμο, αλλά και το Μεγαλόσταυρο του
Αγίου Γεωργίου, για ηρωική πράξη του στην εκστρατεία της
Κριμαίας.
Άνθρωπος της γης, νοιάστηκε για τα κτήματά του στην
Αράχοβα, τις ελιές και τα αμπέλια του. Έτσι, αν και υπήρξαν
επανειλημμένες προτάσεις για να παραμείνει στο στρατό με
λαμπρές προοπτικές, τον ίδιο-όπως εκμυστηρευόταν
αργότερα-δεν τον ένοιαζε. Έλεγε σε όσους επέμεναν: «Πίσω
έχω αφήσει γυναίκα, ελιές και αμπέλια».
Πράος και αγαπητός, με το χαμόγελο στα χείλη, σε καλές
και κακές στιγμές, ξεχώριζε στην καθημερινότητα της μικρής
κοινωνίας της Αράχοβας, την οποία υπεραγαπούσε και
συχνά τόνιζε ότι θα γίνει: «Μικρό Παρίσι».
Η συνεχής ενασχόλησή του με τη γη, του είχε χαρίσει τις
απαραίτητες ισορροπίες, ενώ η μόρφωσή του - είχε φοιτήσει
στο Σχολαρχείο - και η απλότητά του, του έδινε τη
δυνατότητα, με τις ιστορίες που αγαπούσε να διηγείται, να
είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος σε φιλικές παρέες.
Όλες οι καταγραφές του βρίσκονται σε δυο
σημειωματάρια. Το ένα (το βασικό), είναι διαστάσεων 18 cm
χ 13,5 cm και καλύπτει συνολικά διακόσιες σαράντα (240)
σελίδες.
Το δεύτερο σημειωματάριο που επιγράφεται: “Βιβλιάριον
Λοχίου”, είναι διαστάσεων 23 cm x 18 cm, και κάλυπτε
συνολικά τουλάχιστον σαράντα οκτώ (48) σελίδες. Η γραφή
είναι καλλιγραφική και έχει χρησιμοποιηθεί πένα.
Το όλο κείμενο, προκειμένου να παρουσιαστεί πιο
εύκολα, αναδιαρθρώθηκε, ώστε οι υπάρχουσες εγγραφές να
12

αποκτήσουν χρονολογική σειρά.

Μέσα σ’ αυτό το μεγάλο χρονικό διάστημα που
μεσολάβησε έως σήμερα, όπως είναι φυσικό, υπήρξαν και
κάποιες φθορές στα εν λόγω σημειωματάρια (αποσπάσεις
ορισμένων σελίδων ευτυχώς λίγων), οι οποίες όμως δεν
επηρεάζουν την ενότητα του όλου έργου.
***
Στην αρχή του παρόντος βιβλίου, μετά τον Πρόλογο και το
σχετικό Κατατοπιστικό Σημείωμα, υπάρχει η Εισαγωγή από
την κ. Βασιλική Λάζου, Δρ. Ιστορίας Παντείου
Πανεπιστημίου, η οποία βρήκε το κείμενο του υπόψη
Ημερολογίου πολύ ενδιαφέρον και μάλιστα το θεωρεί ως
μια σημαντική πηγή αναφορικά με τα γεγονότα εκείνης της
εποχής. Γι’ αυτή της τη συμετοχή, την ευχαριστώ πολύ.
Ακολουθεί ένα σύντομο ιστορικό πλαίσιο εκείνης της
κρίσιμης περιόδου, έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να
έχει μια καλύτερη κατανόηση στις αναφορές του
Ημερολογίου, και τέλος γίνεται η παρουσίαση του
διασωθέντος αυθεντικού κειμένου.
Αρχικά, έγινε η σκέψη να εκδοθεί το παρόν από το Δήμο
Αράχοβας. Τούτο όμως δεν κατέστη, τελικώς, εφικτό. Οι
προσπάθειες συνεχίστηκαν και αργότερα υπήρξε εμπλοκή
του κ. Στάθη Ασημάκη, με καταγωγή από την Αράχοβα, ο
οποίος έχει εκδόσει βιβλία με θέματα από τη γενέτειρά του.
Ενδιαφέρθηκε από την πρώτη στιγμή για την έκδοσή του
Ημερολογίου, ενώ βοήθησε, αφιλοκερδώς, στην τελική
διαμόρφωση του εν λόγω ημερολογίου ως βιβλίου και γι’
αυτό ιδιαιτέρως τον ευχαριστώ. Επίσης, ευχαριστώ την κα
Δήμητρα Καρλή, υπάλληλο του Πολεμικού Μουσείου
Αθηνών, για τη δημιουργία, αφιλοκερδώς, του πράγματι
καλαίσθητου εξώφυλλου του παρόντος βιβλίου.
***
 13

Είναι σημαντικό, ότι η παρούσα έκδοση έρχεται, χωρίς

ιδαίτερα μεγάλη καθυστέρηση, μετά τον εορτασμό των
εκατό (100) χρόνων από τη νίκη των Ελλήνων κατά των
Βουλγάρων στο Β΄ Βαλκανικό πόλεμο. Έτσι, τιμάται κατά
κάποιο τρόπο η συνεισφορά και όλων των Αραχοβιτών
στους Βαλκανικούς πολέμους, οι περισσότεροι των οποίων
αναφέρονται στο παρόν έργο.
Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω τη μητέρα μου, τον αδελφό
μου και τα ξαδέλφια μου, που βοήθησαν με κάθε πρόσφορο
τρόπο ο καθένας τους, ώστε να γίνει δυνατή η παρούσα
έκδοση και να έλθει στο φως το Ημερολόγιο του
αγαπημένου μας παππού, Γεώργιου Π. Δεμερτζή.
Λαμία, 31-5-2015
Γεώργιος Αναγνώστου

Ιωάννης Σ. Πλήτσος,
Αραχοβίτης.
Έπεσε υπέρ πατρίδος στη μάχη της Τζουμαγιάς.
14

Κατατοπιστικό σημείωμα

Τα ενθυμήματα 1913-1916 του Γεωργίου Π. Δεμερτζή

είναι καταγραφές που ο ίδιος αποτύπωσε στα δυο
σημειωματάριά του, το έτος 1914 (κυρίως) και το 1915 και
1916 (δευτερευόντως), όταν υπηρετούσε το υπόλοιπο της
στρατιωτικής του θητείας στο στρατόπεδο της Κοζάνης, μετά
τη λήξη του Ελληνοβουλγαρικού πολέμου (1913), στον οποίο
έλαβε μέρος ως απλός στρατιώτης.
Οι εν λόγω καταγραφές είναι τριών ειδών ήτοι:
• Κυρίως ενθυμήματα που αφορούν τον Ελληνοβουλγαρικό
πόλεμο, από την ημέρα της κατάταξής του στο στράτευμα,
τη συμμετοχή του στον εν λόγω πόλεμο, την περίοδο της
στρατιωτικής του θητείας στη Μακεδονία αμέσως μετά τον
πόλεμο προτού φτάσει στο στρατόπεδο της Κοζάνης, και
τέλος τις πρώτες λίγες μέρες μετά την άφιξή του στην
Κοζάνη (δηλαδή το διάστημα από 12-1-1914 έως και 26-1-
2014).
Τα εν λόγω ενθυμήματα, προφανώς, στηρίχθηκαν σε
σημειώσεις του, τις οποίες θα πρέπει να κρατούσε
προχείρως αλλά τακτικώς, εν είδει ημερολογίου, όταν
εύρισκε λίγο ελεύθερο χρόνο, καθόλη τη διάρκεια των
πολεμικών επιχειρήσεων και μετακινήσεών του. Υπό την
έννοια αυτή τα υπόψη ενθύματα μπορούν να θεωρηθούν,
τελικώς, ημερολόγιο εκστρατείας.
• Ημερολογιακές καταγραφές (“ἐν τῷ γεννᾶσθαι”), που
αφορούν την πρώτη περίοδο της παραμονής του στο
στρατόπεδο της Κοζάνης.
Αυτές πρέπει να άρχισαν, όταν τελείωσε η καθαρογραφή
των ενθυμημάτων του στο πρώτο του Σημειωματάριο, το
οποίο εικάζεται ότι αγόρασε στην Κοζάνη σε κάποια έξοδό
του στην πόλη.
 15

Η ημερομηνία που αρχίζουν αυτές οι δεύτερες καταγραφές

του μάλλον πρέπει να ήταν η 27η Ιανουαρίου 1914. Αυτό
προκύπτει από τα εξής στοιχεία:
Από την αρχή των ενθυμημάτων (ήτοι από την
ημερομηνία που αναφέρεται στο χρόνο κατά τον οποίο η
αρμόδια στρατιωτική επιτροπή συνήλθε στο Δήμο
Αράχοβας, όπου κληρώθηκε ο ίδιος για το στρατό ως
πεζικάριος), μέχρι και την 26η Ιανουαρίου 1914, η γραφή του
είναι ιδιαίτερα σταθερή, καλλιγραφική και ομοιόμορφη με
το ίδιο μελάνι, πράγμα που δείχνει καθαρογραφή κειμένου
εξ αντιγραφής από άλλα παλιότερα σημειώματά του.
Μετά την 27η Ιανουαρίου 1914, οι καταγραφές του, αν και
παραμένουν καλλιγραφικές, εν τούτοις έχουν ποικιλία
μορφής που δείχνει ότι γράφονται σε διαφορετικές μέρες,
και ότι κάθε φορά ο συγγραφέας διαθέτει διαφορετικό
ελεύθερο χρόνο και έχει διαφορετική διάθεση. Έτσι, μερικές
είναι πιο προσεγμένες, ενώ άλλες είναι πιο βιαστικές και με
διαφορετικό μελάνι.
Οι ημερολογιακές καταγραφές του τελειώνουν στις 31
Αυγούστου 1914, όταν νιώθει ότι η στρατιωτική του ζωή δεν
παρουσιάζει πια κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον και επομένως
η συνεχιζόμενη ρουτίνα του στρατού δεν τον εμπνέει πλέον
για τη συνέχιση ημερολογίου.
Ένας άλλος λόγος είναι η πολιτική κατάσταση της
περιόδου εκείνης που είχε διολισθίσει στα δύσβατα και
σκοτεινά μονοπάτια του Εθνικού Διχασμού και είχε
συμπαρασύρει, αργότερα και το στράτευμα. Επομένως, θα
ήταν επικίνδυνο για τον ίδιο να καταγράφει και να
αποκαλύπτει τις δικές του προσωπικές απόψεις, για τα
πράγματα που συνέβαιναν γύρω του, τα οποία για πολύ
μεγάλο διάστημα ήσαν πολύ ρευστά και πολύ δύσκολα για
όλους αλλά και για τον καθένα ξεχωριστά.
16

• Ποιητικές και στρατιωτικές καταγραφές.

Ο Γεώργιος Π. Δεμερτζής είχε βρει από ενωρίς και μια άλλη
συγγραφική διέξοδο. Αυτή που τον οδήγησε:
α)στη συλλογή πολεμικών - ηρωϊκών ασμάτων,
β)στη συγγραφή δικών του αυτοσχέδιων ποιημάτων
(δίστιχων), μέσα από τα οποία εκφράζει τα συναισθήματά
του, τα βασανά του, τη νοσταλγία του για την ιδιαίτερή του
πατρίδα και τους δικούς του,
γ)στην καταγραφή (ονομαστική), σε πίνακες, βαθμοφόρων
και μη, που υπηρέτησαν μαζί του, καθώς και λοιπών
στοιχείων, όπως: Θέματα (ερωτήσεις - απαντήσεις) γραπτών
εξετάσεων για δεκανείς ή λοχίες την εποχή εκείνη, ένα
ντοκουμέντο αναφοράς εφοδεύοντος Υπαξιωματικού του
Φρουραρχείου Κοζάνης. Ακόμα δίνει το κόστος του
στρατιωτικού ιματισμού ενός στρατευμένου, και τέλος σε
μια αναλυτική κατάσταση, παρουσιάζει το πόσα ξόδεψε από
τα τέλη Δεκεμβρίου του 1914 μέχρι τα τέλη Μαΐου του
1915, λες και θα έκανε οικονομικό απολογισμό των
προσωπικών του εξόδων την περίοδο εκείνη.
***
Όσον αφορά τα “Άσματα ηρωϊκά και στρατιωτικά
ποιήματα” του Γ. Π. Δεμερτζή, αυτά μπορούμε να τα
θεωρήσουμε ότι αποτελούν ένα ουσιαστικό συμπλήρωμα
του ημερολογίου του. Γράφτηκαν σε διάφορες χρονικές
περιόδους της στρατιωτικής του θητείας και αποτελούνται
από ποικίλες καταγραφές, όπως ποιήματα δικής του
έμπνευσης και γραφής, ποιήματα που κυκλοφορούσαν
εκείνη την εποχή, και ορισμένα εξ αυτών τα τραγουδούσαν
στο στρατό.
Τα δικά του ποιήματα είναι πέντε (5) τον αριθμό. Είναι
γραμμένα σε δεκαπεντασύλλαβα παροξύτονα δίστιχα,
ομοιοκατάληκτα, ιαμβικού μέτρου. Σε αυτά εκφράζει
 17

ελεύθερα τα συναισθήματά του, τα παράπονά του, την

περηφάνια του για τη συμμετοχή του στο νικηφόρο, για τα
ελληνικά όπλα, Ελληνοβουλγαρικό πόλεμο, καθώς και τις
αγωνίες του για το πότε θα απολυθεί και θα γυρίσει στο
χωριό του κοντά στους δικούς του.
Ενώ οι ημερολογιακές του καταγραφές ήσαν αυστηρά
περιγραφικές και πληροφοριακές, χωρίς να αφήνει εκεί
καθόλου τα συναισθήματά του να τον παρασύρουν, στα
ποιήματά του ξεδιπλώνει τα συναισθήματά του, και έτσι
εκτονώνει τις στενοχώριες του από την πολύχρονη
παραμονή του στο στρατό, αρχικά ως κληρωτός στρατιώτης
και αργότερα ως έφεδρος δεκανέας και λοχίας.
Το πρώτο ποίημά του το έγραψε στις 22/10/1913, όταν
βρισκόταν με τη Μονάδα του (10ος Λόχος, 19ου Συντάγματος,
7ης Μεραρχίας ) στο Σαρί Σαμπάν (Χρυσούπολη Καβάλας).
Αποτελείται από 21 δίστιχα, στα οποία περιγράφει τις
αναμνήσεις του από τη συμμετοχή του στον
Ελληνοβουλγαρικό πολέμο, τον οποίο βίωσε μαχόμενος
στην πρώτη γραμμή του Μετώπου. Έχει γραφτεί με τρόπο
που να απευθύνεται στους γονείς και συγγενείς του, στους
φίλους και συγχωριανούς του και γενικότερα στον καθένα,
ο οποίος δεν έζησε από κοντά τον φονικό αυτό πόλεμο, και
διηγείται τους κινδύνους, τις κακουχίες του πολέμου αυτού,
αλλά και τη δόξα που στεφάνωσε τα ελληνικά όπλα μέσα
από τις απανωτές νίκες των Ελλήνων κατά των Βουλγάρων.
Το δεύτερο ποίημα το έγραψε την ίδια μέρα που έγραψε
και το πρώτο, δηλαδή στις 22/10/1913. Φαίνεται, εκείνη τη
μέρα ήταν συναισθηματικά ιδαίτερα φορτισμένος, παρότι
δεν το εκφράζει με την αντίστοιχη καταγραφή του, της
22/10/1913, στο ημερολόγιό του.
Αποτελείται από οκτώ (8) δίστιχα, στα οποία εκφράζει το
παράπονό του προς τους οικείους του και φίλους του στο
18

χωριό, που δεν του γράφουν τακτικά γράμματα και νιώθει

έτσι πιο έντονα τα βάσανα της στρατιωτικής του θητείας,
μετά μάλιστα και από τη συμμετοχή του στον φονικότατο
αυτό πόλεμο.
Το τρίτο του ποίημα το έγραψε επτά(7) μέρες αργότερα,
δηλαδή στις 29/10/1913, όταν βρισκόταν με τη Μονάδα του
στο Μπεκλεμέ (Διαλεκτό Χρυσούπολης). Αποτελείται από 13
δίστιχα. Στα πρώτα δίστιχα εκφράζει πάλι το παράπονό του,
που δεν του γράφουν γράμματα οι οικείοι και γνωστοί του.
Μόνο που στη συνέχεια γίνεται πιο σαφής σε ποιους
απευθύνει το παραπονό του. Είναι ο πατέρας του, ο θείος
του και η αγαπημένη του.
Στα τελευταία δίστιχα, προειδοποιεί νοερά τους
συγχωριανούς του να μην αδιαφορήσουν και να
υποδεχτούν, όπως πρέπει τους νικητές, ώστε να μην
νιώσουν παραπονεμένοι. Φαίνεται, είχαν αρχίσει να
απολύονται οι παλιές σειρές και επέστρεφαν στις πατρίδες
τους. Συγκεκριμένα, γράφει σ’ ένα από αυτά τα δίστιχα :
“Και τώρα σεις να τους δεχθείτ’ με στήθη ανοιγμένα.
Λεβέντες μας και νικητάς, παιδιά ανδρειωμένα.”
Το τέταρτο ποίημά του είναι το πιο εκτεταμένο, αφού
αποτελείται από 32 δίστιχα. Γράφτηκε, κατά την παραμονή
του στην Κοζάνη, ίσως σταδιακά στο διάστημα από 12-1-
1914 έως 4-10-1915. Σ’ αυτό εκφράζει τα συναισθήματα
αναλόγως του πώς εξελίσσεται η θητεία του και στη
συνέχεια η εφεδρεία του.
Μνημονεύει τις μεγάλες γιορτές, κατά τη διάρκεια των
οποίων νιώθει πιο έντονα την έλλειψη των δικών του
ανθρώπων, και εκφράζει την αισιοδοξία του, όταν πλησιάζει
ο καιρός να απολυθεί. Όμως, στη συνέχεια, η νέα
επιστράτευση τον εγκλωβίζει στο στρατό, οπότε παροτρύνει
πάλι τους δικούς του να μην τον ξεχνούν και να του
 19

γράφουν.
Το πέμπτο ποίημά του αποτελείται από 17 δίστιχα.
Γράφτηκε, στο διάστημα από 12-4-1916 έως 22-12-1916,
όταν βρισκόταν στην Μπεσόσνιτσα και στην Μπάνιτσα της
Μακεδονίας.
Σ’ αυτό νοερά δίνει ο ίδιος κουράγιο στους δικούς του, οι
οποίοι ίσως είχαν αρχίσει να ανησυχούν για την
παρατεταμένη θητεία/εφεδρεία του (διάνυε ήδη το
τέταρτο έτος στο στρατό). Ο ίδιος φαίνεται πιο αισιόδοξος,
ίσως γιατί πίστευε μέσα του ότι σύντομα θα απολυόταν.
Εκτός από τα δικά του ποιήματα καταγράφει και τα
“ηρωϊκά” ποιήματα της εποχής του, έτσι για ενθύμιον του
πολέμου και γενικώς της θητείας - εφεδρείας του. Αυτά τα
ποιήματα - τραγούδια, για μας σήμερα, έχουν ιδιαίτερο
ενδιαφέρον, διότι μαθαίνουμε πώς εκφραζόταν το ηρωϊκό
πνεύμα των Ελλήνων της εποχής των Βαλκανικών πολέμων.
Είναι αυτά που ξεσήκωναν τον αγνό πατριωτισμό λαού
και στρατού και “μεθούσαν” την ελληνική νεολαία, ώστε να
ξεπεράσει τον εαυτό της και να προβεί σε ηρωϊκές πράξεις,
προκειμένου το όνειρο της απελευθέρωσης των υπόδουλων
αδελφών Ελλήνων της Ηπείρου, Μακεδονίας και Θράκης να
γίνει πραγματικότητα.
Διαβάζοντας τους παρακάτω τίτλους: “Κάτω στο
Σαραντάπορον κάτω στην Αλασσώνα...”, “Τι θέλουσιν οι
Βούλγαροι εις την Μακεδονίαν;...” , “Χαρά σε ακείνονε το
νιό,...”, “Κοιμούμαι μ’ ένα όνειρον, ξυπνώ με μιαν ελπίδα,...”
, “Έλα δόξα, πάλιν έλα, στον αρχαίον σου βωμό,...”, “Με το
σπαθί στο χέρι και πίστην στο Θεό,...”, “Γιγαντομάχοι
φτερωτοί, δαφνοστεφανωμένοι,...”, “Ξυπνάτε όλ’ οι
αγωνισταί, άνδρες μας παινεμένοι,...”, “Από το μνήμ’
αγωνιστού που ’ναι στο μονοπάτι,...”, “Εις την Μικρά Ασία ο
Άρης μας καλεί,...”, “Κινούν τα ηρωϊκά μας θωρηκτά,...”,
20

“Όλα τ’ άρμενα 'ρμενίζουν,...” “Ακούς Αβέρωφ πώς βογγά

και η θάλασσα μουγκρίζει,...”, “Είμαι ο ναύτης του Αιγαίου
κρεβάτι έχω τα πλατιά νερά,...”, “Όπου πρασινίζουν
κάμποι...”, “Τώρα που η γαλανή σημαία μας εις την
Μακεδονίαν κυματίζει...”, “Χαίρε Έλλην Βασιλεύ, Μεγάλε
Στρατηλάτη,...”, έχεις την εντύπωση ότι ο Γ. Π. Δεμερτζής
κατόρθωσε, εκ των ενόντων, να δομήσει μια
αντιπροσωπευτική και επιτυχημένη Ανθολογία ηρωικών
ποιημάτων - ασμάτων των Βαλκανικών πολέμων.
Αυτό το πρόχειρο Ανθολόγιο πολεμικής ποίησης της
εποχής των Βαλκανικών Πολέμων καθώς και τα στρατιωτικά
στοιχεία προσωπικού κλπ. που συγκέντρωσε, ως ενθύμιον
πολέμου, μπορούν να ονομαστούν “συλλεκτικές”
καταγραφές και είναι για μας σήμερα πολύτιμες, διότι
εκφράζουν μια ηρωική και ιστορική εποχή για την πατρίδα
μας.
Στάθης Ασημάκης
Αραχοβίτες στους Βαλκανικούς Πολέμους.
21
22

Εισαγωγή

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-1913 έχουν εξαιρετική

σημασία για την ιστορία του 20ου αιώνα της
Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Απότοκοι του διπλωματικού
ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων για την κυριαρχία
στα οθωμανικά εδάφη, της σταδιακής παρακμής της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της ανάδυσης των
εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων των λαών της
Βαλκανικής είχαν μακροπρόθεσμες συνέπειες, που
επηρέασαν τις πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και
πολιτισμικές εξελίξεις της περιοχής για πολλές δεκαετίες.
Δημιουργώντας τις συνθήκες για περαιτέρω εδαφικές
προσαρτήσεις σε βάρος των γειτόνων τους και κυρίως σε
βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα βαλκανικά κράτη
επιχείρησαν να εδραιώσουν την ύπαρξή τους στοχεύοντας
στη δημιουργία νέων εδαφικών και πληθυσμιακών
δεδομένων.
Οι εθνικές τους διεκδικήσεις στηρίζονταν σε
εθνογραφικές, γεωπολιτικές και οικονομικές
πραγματικότητες καθώς και σε ιστορικά και πολιτισμικά
δίκαια και διαμόρφωσαν τις πολιτικές τους μέχρι την έκρηξη
του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Οι συνέπειες των Βαλκανικών Πολέμων για την Ελλάδα
ήσαν καταλυτικές. Το ελληνικό κράτος διπλασιάστηκε σε
έκταση και πληθυσμό, που δημιούργησε καλύτερες
προϋποθέσεις για κοινωνική, πολιτική και οικονομική
ανάπτυξη. Ταυτόχρονα, άλλαξε ριζικά η δομή του
πληθυσμού. Μεγάλος αριθμός ατόμων μετακινήθηκε, ενώ η
ενσωμάτωση της Θεσαλονίκης και της Μακεδονίας έκανε το
ελληνικό κράτος πολυεθνικό και αύξησε το ποσοστό της
αστικοποίησης, καθώς στα όριά του συμπεριλήφθησαν
 23

μουσουλμανικοί και εβραϊκοί πληθυσμοί, αστοί και εργάτες.

Για την Ελλάδα η πολεμική περιπέτεια και η επιδίωξη του
Μεγαλοϊδεατικού οράματος συνεχίστηκε μια δεκαετία μετά
τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων με τη συμμετοχή της
χώρας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Μικρασιατική
εκστρατεία και την τραγική για τον ελληνισμό κατάληξή της.
***
Μέσα σε αυτό το ταραγμένο πλαίσιο των πρώτων
δεκαετιών του 20ου αιώνα κινείται το ημερολόγιο του
Γεωργίου Δεμερτζή. Παρά τις ενστάσεις, που κατά καιρούς
διατυπώθηκαν για την εγκυρότητα και τη δυνατότητα
αξιοποίησης του ημερολογιακού πληροφοριακού υλικού, τα
ημερολόγια αποτελούν μια σπουδαία ιστορική πηγή.
Η ημερολογιακή γραφή ξεκινά από την ανάγκη του
συγγραφέα να αποτυπώσει γραπτά τις σκέψεις του και να
μοιραστεί τους προβληματισμούς του. Συνιστά ένα τρόπο
προσέγγισης υπαρκτών περιστατικών, μια γνήσια έκφανση
των προσωπικών συναισθημάτων του ημερολογιογράφου.
Μέσα από τα πολεμικά ημερολόγια, ειδικότερα,
αναδεικνύονται οι εμπειρίες και τα βιώματα στρατιωτών.
Λαμβάνουν υπόσταση και λόγο όσοι αγωνίστηκαν, όσοι
έδωσαν αθόρυβα τον αγώνα της καθημερινότητας και της
επιβίωσης σε συνθήκες στέρησης και αναταραχής. Χωρίς να
εστιάζουν στο γεγονός αυτό καθ' εαυτό τα πολεμικά
ημερολόγια αποτελούν ένα χώρο καταγραφής της δράσης
του εγγράματου, καταγόμενου από αγροτική ή μικροαστική
οικογένεια στρατιώτη, μια πρόσθετη απόδειξη του
πατριωτισμού του, μια αποτύπωση και ένα μέσο
περιγραφής των εθνικών αγώνων.
Εκτός από την ανάδειξη του βιώματος, τα πολεμικά
ημερολόγια συνιστούν μια σημαντική μαρτυρία για τους
εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες, καθώς προβάλλουν τη
24

στρατιωτική και πολιτική ζωή ενός κράτους σε συνεχή

πολεμικό αναβρασμό από το 1897 έως το 1922.
Αν και τα ημερολόγια είναι προσωπικά, το προσωπικό
στοιχείο περιορίζεται σημαντικά και στη θέση του
αναδεικνύεται η συλλογικότητα. Μέσα από τις
επαναλαμβανόμενες περιγραφές μαχών, πορειών,
συγκρούσεων για την κατάληψη υψωμάτων αναδεικνύονται
όχι μόνο η ατομική συνεισφορά στην εθνική υπόθεση, αλλά
και η συλλογική μνήμη των θυσιών.
Ο πόλεμος επαναπροσεγγίζεται μέσα από τη ματιά και το
προσωπικό βίωμα του απλού στρατιώτη με ζωντάνια,
αμεσότητα και αυθορμητισμό. Ενίοτε αυτή η προσέγγιση
ανατρέπει βεβαιότητες για ένα γεγονός και αναδεικνύει
πτυχές, που είτε παρέμειναν στην αφάνεια είτε
παραποιήθηκαν υπό το πρίσμα του παρόντος. Παράλληλα,
τα πολεμικά ημερολόγια δεν φέρνουν στο φως μόνο τις
συνθήκες διεξαγωγής ενός συγκεκριμένου πολέμου, αλλά
αναδεικνύουν τον πολιτισμό ενός λαού και μιας εποχής.
Τα πολεμικά ημερολόγια συνιστούν επομένως μια
πολύτιμη ιστορική πηγή. Ο βαθμός αξιοπιστίας τους βέβαια
ποικίλλει. Το ήθος και η πρόθεση του συγγραφέα, ο χρόνος
καταγραφής της εμπειρίας και η πιστότητα ή ακόμα
γνησιότητα της εγγραφής αποτελούν σημαντικά κριτήρια,
που επηρεάζουν την αξιοπιστία του. Όπως σε κάθε ιστορική
πηγή είναι απαραίτητη η διασταύρωσή τους με άλλα
κριτήρια.
Τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί οι εκδόσεις
ημερολογίων, που αναφέρονται σε διάφορες περιόδους της
νεοελληνικής ιστορίας από τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του
1897, το Μακεδονικό αγώνα, των Βαλκανικών και των δυο
Παγκόσμιων πολέμων.
Κάνοντας μια αναδρομή στο ελληνικό ημερολόγιο,
 25

ειδικότερα για τους Βαλκανικούς πολέμους παρατηρούμε

ότι έχει σημαντική εκδοτική παρουσία 1. Με ευκαιρία τη
συμπλήρωση 80 χρόνων από τη λήξη των Βαλκανικών
πολέμων, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο
(Ε.Λ.Ι.Α.) δημοσίευσε ένα μεγάλο σώμα ημερολογίων.
Στον τόμο: “Ημερολόγια και γράμματα από το Μέτωπο,
1912-1913”, σε επιμέλεια της Λύντια Τρίχα δημοσιεύονται
οκτώ από τα ανέκδοτα σωζόμενα ημερολόγια και γράμματα,
που γράφτηκαν στο Μέτωπο των Βαλκανικών πολέμων, από
επώνυμους και μη 2. Μελετώντας τα ημερολόγια αυτά σε
συνδυασμό με την αλληλογραφία των πολέμων ο
αναγνώστης μπορεί να αναπλάσει την καθημερινότητα των
Βαλκανικών πολέμων.
Στην ημερολογιακή εκδοτική παραγωγή για τους
Βαλκανικούς πολέμους ανήκει και το βιβλίο του Μιλτιάδη
Σταμούλη: “Φύρδην - Μίγδην”, στο οποίο ανάμεσα σε
αναμνήσεις από μια μακρά περίοδο πολεμικών αναταραχών
περιλαμβάνεται ένα ημερολόγιο από τη Σηλυβρία, το οποίο
καλύπτει το χρονικό διάστημα δυο μηνών από τον Οκτώβριο
έως το Δεκέμβριο του 1912 3. Στον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο
αναφέρεται το ημερολόγιο του οπλίτη του Πυροβολικού της

1
Τα στοιχεία που ακολουθούν, σχετικά με την εκδοτική παραγωγή Ημερολογίων
για τους Βαλκανικούς πολέμους, αντλήθηκαν από το βιβλίο της Ελένης Κ.
Δημητρίου: “Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος ως προσωπικόν βίωμα. Ημερολόγια
Ελλήνων Στρατιωτών”, Αθήναι: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων,
2011, σ. 63 - 65.

2
Λύντια Τρίχα (επιμ.) “Ημερολόγια και Γράμματα από το Μέτωπο, Βαλκανικοί
Πόλεμοι 1912-1913”, Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α.,1993.

3
Μ. Α. Σταμούλης, “Φύρδην-Μίγδην, Σελίδες Ημερολογίου από την Σηλυβρίαν.
Αναμνήσεις από όσα ενθυμούμαι. Μερικές σκέψεις. Διάφορα 1912 - 1959”,
Αθήνα 1959.
26

V Μεραρχίας Ισίδωρου Φραγκίσκου 4. Ο Φίλιππος

Δραγούμης στο δημοσιευμένο ημερολόγιό του καταγράφει
από τη θέση του στο κρυπτογραφικό τμήμα του Επιτελείου
τη διάσταση απόψεων, που υπήρχε ανάμεσα στο Στρατηγείο
και την Κυβέρνηση 5.
Στη δημοσιευμένη ημερολογιακή καταγραφή ανήκουν και
τα ημερολόγια του Μ. Ζωρογιαννίδη, του Διοικητή
Πυροβολαρχίας Νικολάου Πετιμεζά, του καταγόμενου από
την Κύπρο Εμ. Εμμανουήλ, ο οποίος συμμετείχε, εθελοντικά,
στις μάχες στην περιοχή του Παγγαίου έως τον τραυματισμό
του στην Τζουμαγιά, ο οποίος παρά τις μονολεκτικές
περιγραφές του δίνει χαρακτηριστικές λεπτομέρειες για τη
ζωή των στρατιωτών στα έμπεδα και τον ενθουσιασμό, πριν
από την έναρξη του πολέμου 6. Σε αυτές τις ημερολογιακές
καταγραφές έρχεται να προστεθεί το ημερολόγιο του
Γεώργιου Δεμερτζή. Πρόκειται, για ένα προσωπικό
ημερολόγιο με την έννοια ότι αφορά την καθημερινή ή
τακτική καταγραφή των σκέψεων και βιωμάτων του
συντάκτη του. Παράλληλα αποτελεί ένα πολεμικό
4
Ισίδωρος Α. Φραγκίσκος, “Πολεμικόν Ημερολόγιον οπλίτου της Vης Μεραρχίας
κατά τον ελληνοτουρκικόν πόλεμον 1912-1913”, Αλεξάνδρεια 1914.

5
Φίλιππος Δραγούμης, “Ημερολόγιο Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913”, Ι.
Μαζαράης - Αινειάν” (επιμ.) Αθήνα, Εκδόσεις Δωδώνη,1988.

6
Κ. Ζωρογιαννίδης: “Ημερολόγιο πορειών και πολεμικών επιχειρήσεων 1912-
1913”, Μ. Ζωρογιαννίδης, Μ. Δαλμάτης (επιμ.), Θεσσαλονίκη 1975 και Νικόλαος
Πετιμεζάς: “Ημερολόγιον εκστρατείας 1912-1913”, Α. Φωτοπούλου (επιμ.),
Αθήναι, Παγκαλαβρυτινή Ένωσις, 1981 και Εμμανουήλ Μ. Εμμανουήλ:
“Ημερολόγιον ή Πολεμικαί Σελίδαι. Το ημερολόγιο ενός Κύπριου εθελοντή του
ελληνοβουλγαρικού πολέμου 1913”, Π. Παπαπολυβίου (επιμ.), Σ. Ιωαννίδης
(προλ.), Θεσσαλονίκη, Γερμανός 1996 και Διονύσιος Λιβιεράτος: “ Ώρες μάχης:
Ημερολόγιο 23 - 2 ως 5 - 10 - 1913”, Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική,1991 και
Πίνδαρος - Δημήτριος Ανδρουλής, Έλλη Ανδρουλή: “Το ημερολόγιον ενός
στρατιώτου: Ο ελληνοβουλγαρικός πόλεμος του 1913” , Αθήνα, Μακρής,1971.
 27

ημερολόγιο καθώς ο Δεμερτζής καταγράφει την εμπειρία της

πολεμικής του εμπλοκής κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών
πολέμων και της στρατιωτικής του θητείας κατά τη διάρκεια
των μηνών που ακολούθησαν.
Ο Γεώργιος Δεμερτζής ήταν κληρωτός της κλάσης 1912.
Υπηρέτησε 23 μήνες ως οπλίτης, ως Δεκανέας και Λοχίας
του ελληνικού στρατού σε διάφορα Συντάγματα από τις 20
Απριλίου 1913 έως το Νοέμβριο του 1915. Στο ημερολόγιό
του, στο οποίο δίνει τον τίτλο: “Ιστορία του Βουλγαρικού
Πολέμου” καταγράφει εμπειρίες του από τον πρώτο και
κυρίως από το δεύτερο Βαλκανικό πόλεμο και από την
παραμονή του Συντάγματός του στην Καβάλα, και στη
Δυτική Μακεδονία, την Κοζάνη: “Εις ενθύμιον των
κακουχιών και ταλαιπωρειών της διετούς θητείας ” του.
Ο Γιώργος Δεμερτζής υπηρέτησε άλλες δυο φορές την
πατρίδα του. Συμμετείχε στο ελληνικό εκστρατευτικό σώμα
στην Ουκρανία, όπου για ηρωική του πράξη τιμήθηκε με το
Μεγαλόσταυρο του Αγίου Γεωργίου, και στη Μικρασιατική
εκστρατεία. Το ημερολόγιο του Δεμερτζή αρχίζει με την
κατάταξή του του συγγραφέα στο Πεζικό, στις 21 Απριλίου
1913, την αποστολή του στην Αθήνα, στη συνέχεια στη
Θεσσαλονίκη και από κει στην πρώτη γραμμή του Μετώπου
στις 18 Ιουνίου 1913.
Ο Δεμερτζής συμμετείχε στις μάχες που έδωσε το 2ο
Σύνταγμα Πεζικού έως την 1η Αυγούστου 1913, την
“παρέλασιν σημαίας και ανάγνωσης του διαγγέλματος του
Βασιλέως και της ελληνοβουλγαρικής ειρήνης”. Όταν
τελειώνει ο πόλεμος εκθέτει την καθημερινότητα της
στρατιωτικής του θητείας στις πόλεις της Μακεδονίας
(Σέρρες, Καβάλα, Κοζάνη) έως την αποστράτευσή του.
Στο πρώτο μέρος του ημερολογίου, που αφορά στις
στρατιωτικές επιχειρήσεις του Β' Βαλκανικού πολέμου, οι
28

καταγραφές είναι σύντομες και λιτές, ενώ απουσιάζει η

χρήση επιθέτων ή σύνθετων εκφραστικών μέσων. Δεν
λείπουν και οι στερεοτυπικές εκφράσεις, όπως η αναφορά
του “αποτεφρομένου υπό των απίστων Βουλγάρων Δοξάτο”
ή “του ηρωϊκού Ταγματάρχη Βελισσαρίου”. Οι αντίξοες
συνθήκες του πολέμου περιορίζουν την περιγραφή των
γεγονότων ή των καθημερινών συνθηκών. Ωστόσο, ο
συγγραφέας δεν παραλείπει μικρές και ασήμαντες
λεπτομέρειες, που αποτελούν την καθημερινή
πραγματικότητα της ζωής στην πρώτη γραμμή του πολέμου,
όπως το περιστατικό με έναν ασβό, που τυχαία βρέθηκε στο
στρατόπεδο: “Μίαν εκ των δύο ημερών έτυχε εκεί όπου
καθαρίζαμεν, έτυχε να πέσει ένας ασβός και από τας φωνάς
των φαντάρων και τα ξύλα όπου επήγαμεν διά τον ασβόν,
εδείλιασε ο ασβός, και μετά παρέλευσιν ημίσιας ώρας
επιάσαμεν τον ασβόν, όστις αναγκασθείς εδάγκασε έναν
Υποδεκανέαν εις το χέρι και από τον θυμόν, τού βάρεσε με
μίαν κλαδευτήραν και τον εφόνευσε.”
Οι καιρικές συνθήκες, η ποιότητα του συσσιτίου,
ζητήματα φαινομενικά απλά, που επηρεάζουν ωστόσο το
ηθικό και τη μαχητικότητα, αναφέρονται με μεγάλη
συχνότητα: “Υποφέραμεν εκ πείνης ένεκα της μεγάλης
καταδιώξεως του εχθρού. Ετρώγαμεν άωρα αχλάδια και
κορόμηλα.” Και σε άλλο σημείο: “ Υποφέραμεν εκ της
δίψης. Επίναμεν από ένα ποτάμι όπου ήσαν φονευμένοι
πολλοί εχθροί” αναφέρει χαρακτηριστικά το καλοκαίρι του
1913.
Όταν τελειώνουν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις, οι
περιγραφές γίνονται μακροσκελέστατες, όπως οι σκηνές της
ειρηνικής ζωής στο φυλάκιο στο Σταθμό του Γιαννίκιοϊ, όπου
ο Γ. Δεμερτζής υπηρέτησε ως φρουρός της σιδηροδρομικής
γραμμής μακριά από κακουχίες και αγγαρείες του πολέμου:
 29

“Εις τα φυλάκια εμείναμεν ημέρας 20. Περάσαμεν ζωήν

χαριτωμένη.” Έντονα αναδεικνύεται από το ημερολόγιο η
αίσθηση του ανήκειν σε μια τοπική κοινότητα. Ο σύνδεσμος
με τους στρατιώτες της ιδίας ηλικίας, “τα πατριωτάκια”, από
την πόλη του και τα γύρω χωριά είναι ισχυρός. Ο
ημερολογιογράφος αναφέρει ονομαστικά όσους συντοπίτες
του συνάντησε και στο τέλος του έργου του περιλαμβάνει
ένα πίνακα με ονόματα όλων όσων υπηρέτησαν μαζί του.
Οι καταγραφές του Δεμερτζή περιέχουν, επιπρόσθετα,
πλούσια ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία από τα μέρη, στα
οποία πολέμησε ή στρατοπέδευσε. Κυρίαρχη θέση κρατούν
και οι χοροί της ιδιαίτερης του πατρίδας: “Κάθε βράδυ
μαζευόμεθα όλοι οι στρατιώται και αρχίζαμεν χορόν και οι
πολίται ήρχοντο και εκάθηντο και εκοίταζον πώς χορεύομαι,
εχαίροντο δε και αυτοί”.
Με κάθε ευκαιρία στήνονταν παραδοσιακοί χοροί και
τραγούδια με τη συνοδεία οργάνων (κλαρίνου, νταουλιού):
“Ήλθεν η χαρμόσυνος είδησις των καλουμένων 2 ηλικιών εκ
των Νέων Χωρών της Ελλάδος. Όλοι εχορεύαμεν εντός της
αυλής του Στρατώνος, πρώτον τραγουδώντες και κατόπιν το
έλεγον τα κλαρίνα.” Οι στρατιώτες ήσαν νέοι, που ήθελαν
να χαρούν τη ζωή. Όταν τελειώνουν οι πολεμικές
περιπέτειες, βρίσκουν τον χρόνο να διασκεδάσουν.
“Επαίρναμεν άδεια και πηγαίναμεν εντός της πόλεως
Σερρών. Και διακεδάζαμεν, ήσαν πάντα ευθυνά...”
σημειώνει ο ημερολογιογράφος.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι ο ταξιδιωτικός
χαρακτήρας του ημερολογίου. Η μεταφορά στα σύνορα για
τις ανάγκες του πολέμου αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία
γνωριμίας με άλλους τόπους. Οι νέοι της εποχής, ανάμεσά
τους και ο Δεμερτζής, είχαν την ευκαιρία να παρακάμψουν
δυσκολίες και ελλείψεις στις συγκοινωνίες και να έρθουν σε
30

επαφή με νέους τόπους, νέα ήθη σε περιοχές που μόλις

είχαν απελευθερωθεί από τους Τούρκους.
Ο πόλεμος αποτελεί γι’ αυτούς ένα ταξίδι εθνικής
αυτογνωσίας καθώς τους δίνεται η δυνατότητα να
σφυρηλατίσουν εκ νέου την κοινή τους ιστορία.
Αναφέρουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: “Εις
Σιάτισταν ευρίσκεται Γυμνάσιον έχον 6 τάξεις, δαπάναις
ομογενών, Τραμπάντζιον ονομαζόμενον εκ του ονόματος των
ομογενών. Ευρίσκεται δε εις την Άνω χώραν αριστερά της
Νέας Εκκλησίας και δεξιά της Μητροπόλεως. Αντίκρυ έχει το
Δημοτικόν Σχολείον. Εις το Γυμνάσιον τροφοδοτούνται οι
ξένοι μαθηταί εκ του Σχολείου, αφού πληρώνουσιν κατ’ έτος
18 λίρες έκαστος. Εις την Κάτω χώραν ευρίσκεται
Παρθεναγωγείον, δαπάναις αδερφών Τοσίτσια. Η χώρα η
Άνω εκ της Κάτω απέχει 5-6 λεπτά. Υπάρχουσιν δε επί των
δυο Χωρών 2 μεγάλα Καμπαναργιά έχοντα, και τα δυο,
ώρας. Το κλίμα της Σιάτιστας είναι εύκρατον και υγιεινόν ο
δε τόπος εύφορος. Παράγει δε οίνον εξαίρετον και έχει
πολλά πρόβατα, ο δε κόσμος ξενιτεύεται.”
Τα γραφεία επίσης της Μεραρχίας στην Κοζάνη
περιγράφονται με λεπτομέρεια. Το ίδιο και ο εορτασμός της
25ης Μαρτίου, η παρέλαση, ο στολισμός, η υποδοχή λαού
στον απελευθερωτή ελληνικό στρατό: “το δε πλήθος
εζητωκραύγαζεν υπέρ των ελευθερωτών”. Αλλά και ο
απολογισμός των εκδηλώσεων: “έμεινεν ευχαριστημένος
πας ο λαός”. Η ενθουσιώδης αυτή υποδοχή του ελληνικού
στρατού από τον ντόπιο πληθυσμό είναι ένα μοτίβο, που
κυριαρχεί στο ημερολόγιο: “μας υποδέχθησαν οι κάτοικοι
ζητωκραυγάζοντες υπέρ του ελληνικού στρατού”, “μας
υποδέχθησαν οι κάτοικοι εγκαρδίως”, ή στην Καβάλα: “Μας
υποδέχθησαν οι κάτοικοι εγκαρδίως. Είχον όλα τα παιδιά της
πόλεως οι διδάσκαλοι και με σημαίας ελληνικάς βαστώντα
 31

εις τας χείρας των ομοίως και οι διδασκάλισσαι και οι

κάτοικοι ζητωκραυγάζοντες υπέρ του ελληνικού στρατού.”
και αλλού: “Οι κάτοικοι πλήρεις ζήλου και χαράς εκοίταζον
ζητωκραυγάζοντες υπέρ του ελληνικού στρατού”. Έκδηλα
είναι τα συναισθήματα χαράς και υπερηφάνειας του
Δεμερτζή και των συμπολεμιστών του, που συμμετέχουν
στην εθνική αυτή έξαρση. Με λεπτομέρειες παρουσιάζεται
και η υποδοχή του βασιλιά σε πόλεις της απελευθερωμένης
από τον ελληνικό στρατό Δυτικής Μακεδονίας.
Ένα άλλο ζήτημα που επανέρχεται συχνά στο ημερολόγιο
είναι η πιστή εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων
(Χριστούγεννα 1913): “Δειλινόν εξομολόγησις. 24,
μεταλάβαμεν των Θείων αχράντων μυστηρίων. 25, νύκτα
επήγαμεν εις την εκκλησίαν. Έλαβεν μέρος εις την
λειτουργίαν ο Μητροπολίτης Ξάνθης με 2 Διάκους και 3
ιερείς. Καθήσαμεν μέχρι τέλους της λειτουργίας ” ή το
Πάσχα 1914 στην Κοζάνη όπου όλοι οι στρατιώτες
παρακολουθούν τη Θεία Λειτουργία και συμμετέχουν στο
στολισμό της εκκλησίας.
Μπορούμε να φανταστούμε την ιδιαίτερη σημασία και τη
συναισθηματική φόρτιση των συμμετεχόντων καθώς ήταν το
πρώτο Πάσχα, που εορταζόταν ελεύθερα στις υπό
χριστιανική διοίκηση πλέον περιοχές των Νέων Χωρών.
Πολλά στοιχεία μπορεί να ανακαλύψει ακόμα ο ιστορικός
ερευνητής και ο αναγνώστης στο έργο του
ημερολογιογράφου. Η άποψή μας είναι ότι το πολεμικό
ημερολόγιο του Γιώργου Δεμερτζή αποτελεί μια σημαντική
ιστορική πηγή, ένα πολύτιμο κομμάτι στο ψηφιδωτό της
γνώσης μας για τη βιωμένη εμπειρία του Έλληνα στρατιώτη
κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων.
Βασιλική Λάζου
Δρ. Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου
32

Σύντομο ιστορικό πλαίσιο

Ελλάδα και Βαλκανικοί Πόλεμοι

1. Το κίνημα στο Γουδί - Πρώτη περίοδος του

Βενιζέλου.

Η πολιτική ιστορία της νεότερης Ελλάδος - του 20ου αιώνα

- ξεκινά, ουσιαστικά, το 1909 με το κίνημα του
“Στρατιωτικού Συνδέσμου”, στο Γουδί. Οι εξελίξεις μετά τη
συγκρότηση του “Στρατιωτικού Συνδέσμου”, στον οποίο
μετείχαν νέοι αξιωματικοί, είχε ως αποτέλεσμα να
παραμεριστούν τα μέχρι τότε κόμματα, που ονομάσθηκαν
απαξιωτικά «παλαιά», και να οδηγηθούν νέες κοινωνικές
δυνάμεις στην ανάληψη της εξουσίας, με εκφραστή τον
Ελευθέριο Βενιζέλο.
Σημαντικά γεγονότα στην εξέλιξη αυτή υπήρξαν:
• Η αναθεώρηση του Συντάγματος του 1911 σε βάρος
της ιδιοκτησίας, που άνοιξε το δρόμο για την αναγκαστική
απαλλοτρίωση και τη διανομή των τσιφλικιών.
• Η ανατροπή μιας κρατικοδίαιτης αστικής τάξης και η
επικράτηση μιας άλλης με επικεφαλής επιχειρηματίες.
• Η ανασυγκρότηση της χώρας και η αναδιοργάνωση
των ενόπλων δυνάμεων, ύστερα μάλιστα από τον
ταπεινωτικό πόλεμο του 1897.
Όταν ο Βενιζέλος πάτησε στην Αττική γη, σύμφωνα με τον
αντιβενιζελικό αρθρογράφο κ. Βλάχο: «Το ελληνικό κράτος
κατέκειτο ως άμαξα με θρυμματισμένους τροχούς», ο νέος
όμως ηνίοχος το μετέβαλε αμέσως σε «εύτολμον άρμα».
Στην επιτυχημένη τούτη αλλαγή συνέβαλε αποφασιστικά η
πολιτική του Βενιζέλου, η οποία διαπνεόταν από μια
καινούρια πολιτική φιλοσοφία, σωστά αρθρωμένη και
 33

συνεπή, ρεαλιστική και στοχοθετημένη. Αυτή η πολιτική της

πρώτης περιόδου συνίστατο στη δημιουργία ενός
αφατρίαστου και μη υποταγμένου σε τοπικά ή κομματικά
συμφέροντα, κράτους δικαίου, κράτους με εκσυγχρονισμένη
διοικητική μηχανή, προωθημένες κοινωνικές και οικονομικές
λειτουργίες, ενιαία συνολική αντίληψη των εθνικών
ζητημάτων με ευρύτερο στόχο τη λειτουργική, οικονομική
και πολιτιστική ενσωμάτωση στη Δύση, μιας
αστικοποιημένης και γεωγραφικά διευρυμένης Ελλάδας.
Μέχρι τότε, υπήρχε η αντίληψη ότι το κράτος ανήκε όχι
στους Έλληνες, αλλά στις πολιτικές πελατείες των εκάστοτε
κυβερνητών. Αντίθετος σε αυτή την αντίληψη ο Βενιζέλος
προσπάθησε να σφυρηλατήσει την εθνική ενότητα μέσα από
μια πρακτική σύνθεσης, οργάνωσης, εναρμόνισης των
μερικών συμφερόντων και αναγωγής των σε ένα ευρύτερο
συμφέρον, που δεν θα έκανε κομματικές ή τοπικιστικές
διακρίσεις.
Τελικός στόχος της ενωτικής και εκσυγχρονιστικής
φιλοσοφίας του Βενιζέλου υπήρξε η δημιουργία ενός
κράτους γεωγραφικά διευρυμένου στο βαθμό, που θα του
επέτρεπε η οικονομική του επιβίωση, με εκσυγχρονισμένους
και δυτικοποιημένους πολιτικούς θεσμούς και με
λειτουργίες, που θα επέτρεπαν την ενσωμάτωσή του στον
ευρύτερο δυτικο - ανεπτυγμένο κόσμο. Όλα τα μέτρα που
πάρθηκαν ήταν προπαρασκευαστικά για την ιδεολογική και
στρατιωτική προπαρασκευή της χώρας, για το μεγάλο
απελευθερωτικό άλμα, αλλά και τη διπλωματική
προσέγγιση αυτού του έργου.
Με στόχο την αποθάρρυνση και εκτόνωση κάθε
κοινωνικής διεκδίκησης, η παραδοσιακή πολιτική ολιγαρχία
χρησιμοποιούσε τη Μεγάλη Ιδέα ως ένα εθνικισμό
συμβόλων, οραμάτων και άυλων στόχων (Κόκκινη Μηλιά,
34

μαρμαρωμένος βασιλιάς, εξαδάκτυλος Κωνσταντίνος,

Βυζαντινή Αυτοκρατορία κλπ.).
Αντίθετα, στο βενιζελικό κράτος ο Μεγαλοϊδεατισμός,
αποκτά συγκεκριμένο περιεχόμενο. Σύμφωνα με αυτό,
στοχεύει να διασφαλίσει μέσα από την προσάρτηση
περιοχών, όπου υπάρχει αντίστοιχη εθνολογική βάση, το
αναγκαίο για την οικονομική απογείωση του ελληνισμού
χωρικό πλαίσιο, και συνακόλουθα τις προϋποθέσεις για τη
γενικότερη δυτικοποίηση της ελληνικής πολιτείας και
κοινωνίας.
Σε ομιλία του, στις 10 Οκτωβρίου το 1910, ο Βενιζέλος
επισημαίνει: « Δημαγωγούντες εκάστοτε τον ελληνικό λαό
και καπηλευόμενοι τον πατριωτισμόν, δια να παραστήσωμεν
εις αυτόν ότι είναι λαός περιούσιος, ο οποίος δεν ομοιάζει με
κανέναν άλλον πεπολιτισμένον λαόν, κατηντήσαμεν να
πείσωμεν αυτόν ότι εις τον αγώνα της αμίλλης δεν έχει
ανάγκην, όπως επικρατήση, να μεταχειρισθή τα ίδια όπλα,
τα οποία μεταχειρίζονται οι άλλοι λαοί. Κατορθώσαμεν να
τον πείσωμεν ότι δεν έχει ανάγκην οργανώσεως εσωτερικής
και ότι δεν είχεν ανάγκην ευνομίας πολιτικής…».
Εν κατακλείδι, μπορούμε να σημειώσουμε ότι το
ανορθωτικό και αναγεννητικό έργο της κυβέρνησης
Βενιζέλου σε όλους του τομείς, δημιούργησε όλες εκείνες τις
προϋποθέσεις, ώστε ο ελληνικός λαός ενωμένος, να
καταφέρει να αντιμετωπίσει νικηφόρα την περίοδο των
Βαλκανικών πολέμων, ενώ η χώρα ξεφεύγοντας από
στρεβλά πρότυπα, κατάφερε να αποκτήσει δομές, οι οποίες
την έκαναν να πλησιάσει περισσότερο τις δυτικές κοινωνίες.
 35

2. Περίοδος Βαλκανικών Πολέμων

2.1 Το Διεθνές περιβάλλον.
Την πολιτική της ειρήνης διεκήρυξε, δημόσια, ο
Ελευθέριος Βενιζέλος από το βήμα της προεκλογικής
συγκέντρωσης στη Λάρισα, στις 10 Νοεμβρίου 1910. Όμως,
δημόσια διακήρυξε και την πρόθεσή του για φιλικές
σχέσεις, όχι μόνο με την Τουρκία αλλά και τα κράτη των
Βαλκανίων. Η τελευταία του αυτή πρόθεση, δηλαδή σχέσεις
με τις βαλκανικές χώρες, αποτύπωνε στροφή της ελληνικής
εξωτερικής πολιτικής. Την ανάγκη αυτή κατέστησε
επιβεβλημένη η στρατιωτική ήττα του 1897, αλλά και η
αυξημένη στρατιωτική παρουσία της Βουλγαρίας και η
ανακήρυξή της σε ανεξάρτητο κράτος το 1908.
Ο Βενιζέλος υποστήριξε: «Η Ελλάς δεν ήτο σε θέση, μόνη
αυτή εναντίον των διδαγμάτων της ιστορίας, εναντίον της
πείρας όλων των άλλων κρατών να αξιοί ότι θα ήτο εις θέσιν
να υπερασπίσει μόνη της εις πάσαν περίστασιν τα δίκαια
της χώρας, ώστε να μην προστρέξει εις το σύστημα του
συνεταιρισμού των εθνικών συμφερόντων, επί τη βάσει του
οποίου πλείονα κράτη συμπράττουσι προς υπεράσπισιν
ορισμένων σκοπών της εσωτερικής πολιτικής αυτών είτε και
γενικώτερον όλων των σκοπών της εξωτερικής πολιτικής».
Η κρίση του 1908, που ξεκίνησε τον Ιούλιο με την
καθεστωτική αλλαγή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία,
αποδυνάμωσε αντί να ενισχύσει την κεντρική εξουσία και
κατέληξε στην ανεξαρτησία της Βουλγαρίας και την
προσάρτηση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης από την
Αυστροουγγαρία. Το γεγονός αυτό φανέρωνε ότι η
Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν δυνατόν να αντισταθεί
σε φυγόκεντρες εθνικές διεκδικήσεις και επεκτατικά σχέδια
των Μεγάλων Δυνάμεων.
36

Έτσι, ο Βενιζέλος συνάπτει δάνειο, ενώ ταυτόχρονα

γίνεται μετάκληση ξένων αποστολών για την εκπαίδευση και
οργάνωση του στρατού και του στόλου, και ξεκινά πολιτική
προσέγγισης με την Βουλγαρία. Κι ενώ υπήρχε πρόβλημα
για το Βούλγαρο Πρωθυπουργό, που πρόβαλε ως αιτιάσεις
ότι η Ελλάδα ήταν στρατιωτικά απαράσκευη και έτοιμη να
εμπλακεί σε πόλεμο εξ αιτίας της Κρήτης, το Ανατολικό
ζήτημα προκάλεσε νέα κρίση τον Σεπτέμβριο του 1911 με
την εμπλοκή της Ιταλίας. Προκειμένου να εξασφαλίσει
επιρροή στη Μεσόγειο, η κυβέρνηση του Τζιοβάνι Τζιλόττι
κήρυξε τον πόλεμο κατά της Πύλης αποβιβάζοντας
στρατεύματα στην Βόρειο Αφρική, σε περιοχή που ανήκε
στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Με αφορμή για το πώς θα αντιδρούσε η Πύλη, ο
Βενιζέλος πρόσφερε τη βοήθεια της Ελλάδας σε περίπτωση
τουρκικής απειλής στη Βουλγαρία, ζητώντας να πράξει και
αυτή το ίδιο, εάν η Τουρκία επετίθετο στην Ελλάδα. Από την
άλλη πλευρά κύριο μέλημα του Βενιζέλου ήταν να πείσει τις
Μεγάλες Δυνάμεις και τη Βουλγαρία ότι ήλεγχε τους
επαναστάτες Κρήτες και ότι δεν επρόκειτο να
διακινδυνεύσει τις καλές σχέσεις με την Τουρκία
προκαλώντας πόλεμο.
H στάση του Βενιζέλου σε σχέση με τους χειρισμούς του
στο Κρητικό ζήτημα στόχευαν να αποφύγει την επερχόμενη
σύρραξη, μέχρι να βελτιωθούν τα οικονομικά της χώρας και
ολοκληρώσει τους στρατιωτικούς και ναυτικούς κυρίως
εξοπλισμούς, αλλά και να συγκροτήσει το πλέγμα των
βαλκανικών συμμαχιών, που είχε κατά νου πριν το
ξέσπασμα του πολέμου. Η σαρωτική επιτυχία του Βενιζέλου
στις εκλογές του 1912, θεωρήθηκε επιδοκιμασία της
Κυβέρνησης και του Πρωθυπουργού.
Έτσι, μετά από τη σθεναρή στάση του Βενιζέλου απέναντι
 37

στους συμπατριώτες του και τη συμφωνία ότι οι

μεταρρυθμίσεις, που θα διεκδικούσαν οι Μεγάλες Δυνάμεις
από την Πύλη, θα γίνονταν ύστερα από συμφωνία των δυο
κυβερνήσεων (Ελλάδας - Βουλγαρίας) και θα αφορούσαν το
σύνολο της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, αλλά και ο
εντυπωσιασμός των Βούλγαρων Αξιωματικών από τα
στρατιωτικά γυμνάσια των Ελλήνων, έφερε το ποθητό
αποτέλεσμα, που ήταν η υπογραφή συνθήκης συμμαχίας
ανάμεσα στην Ελλάδα και την Βουλγαρία. Έτσι, οι δυο αυτές
χώρες αναλάμβαναν να υποστηρίξουν η μια την άλλη σε
περίπτωση επίθεσης από την Τουρκία.
Το καλοκαίρι του 1912 στα Βαλκάνια οι Αλβανοί
βρίσκονταν σε εξέγερση, η κυβερνητική κρίση έχει
παραλύσει την οθωμανική διοίκηση και το στρατό, ενώ οι
σφαγές στα Κότσανα του Κοσυφοπεδίου όξυναν τα
πνεύματα στα γειτονικά κράτη της Σερβίας, του
Μαυροβουνίου και της Βουλγαρίας.
Ο Βενιζέλος, που έβλεπε τη θύελλα να πλησιάζει,
κατέβαλε προσπάθειες να αποκτήσει το ναυτικό τα πλοία
και τη διοίκηση που χρειαζόταν, ενώ αποθάρρυνε
κατηγορηματικά τους νησιώτες (Δωδεκάνησα, Σάμος, Χίος,
Κρήτη) προσπαθώντας να τους πείσει ότι η ρύθμιση του
ζητήματος θα είναι συνολική. Οι πολεμικοί στόχοι της
Ελλάδας ήσαν σαφείς και προσδιόρισαν τις πολιτικές
κινήσεις και τις στρατιωτικές προτεραιότητες: ένωση της
Ελλάδας με την Κρήτη, κυριαρχία στο Αιγαίο και επέκταση
πρώτα στη Μακεδονία και κατάληψη της Ηπείρου.
Στο μεταξύ, το Μαυροβούνιο είχε εξασφαλίσει τη
βουλγαρική συναίνεση να δοθεί τελεσίγραφο στην Πύλη και
να ακολουθήσει κήρυξη πολέμου. Όμως και η Βουλγαρία
αναζητούσε πρόσχημα για την έναρξη πολέμου. Στην
κατεύθυνση αυτή βοήθησε, ύστερα από συμφωνία όλων
38

των Βαλκανικών κρατών, να ζητηθεί σειρά αιτημάτων για

την τύχη των Χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας και να δοθεί προθεσμία στην Πύλη μετά την
εξάντληση, της οποίας θα κήρυτταν τον πόλεμο.
Μπροστά στις βουλγαρικές πιέσεις, ο Βενιζέλος κήρυξε
επιστράτευση στις 18 Σεπτεμβρίου, επιλέγοντας τη
συμμετοχή στον πόλεμο. Ο ίδιος ανέλυε στη Βουλή την αιτία
της απόφασης ως εξής:
«Η ουδετερότης θα έφερνε εις τέλειαν έκπτωσιν του
Ελληνισμού εν τη Ανατολή. Η ουδετερότης θα έφερεν εις εν
εκ των δυο αποτελεσμάτων, είτε νίκη των συμμάχων κατά
της Τουρκίας, είτε νίκην της Τουρκίας κατά των συμμάχων,
αφού ως τα πράγματα απέδειξαν, τρίτον τι δεν εμεσολάβει,
ήτοι επέμβασις ενεργός των Δυνάμεων προς πρόληψιν της
συγκρούσεως».

2.2 Ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος

Ο πόλεμος εξ αρχής αποδείχτηκε καθαρά βαλκανική
υπόθεση. Η απόφαση της Ελλάδος να αποκτήσει τον έλεγχο
της Κρήτης, χώρο ελέγχου των Μεγάλων Δυνάμεων
απαιτούσε τολμηρούς χειρισμούς.
Ο Βενιζέλος επιλέγοντας την τακτική του αιφνιδιασμού
χρησιμοποίησε τις υπηρεσίες του Παύλου Κουντουριώτη.
Έτσι, τρεις ημέρες μετά την κήρυξη του πολέμου, στις 8
Οκτωβρίου δημιουργεί ναυτική βάση στο Μούδρο της
Λήμνου που κατέλαβε.
Ο τουρκικός στόλος αδυνατούσε να βγει από τα
Δαρδανέλια, όμως η δυσαρέσκεια της Μεγάλης Βρετανίας,
για την παρουσία του ελληνικού στόλου έξω από τα
Δαρδανέλια, δεν μπορούσε να ανατρέψει τετελεσμένα
γεγονότα.
Οι δυνάμεις των Σέρβων από βορειοδυτικά, των
 39

Βουλγάρων από βορειανατολικά και των Ελλήνων από τα

νότια προχωρούσαν ταχύτατα καταλαμβάνοντας τα εδάφη
της Μακεδονίας από τον οθωμανικό στρατό, που
οπισθοχωρούσε σε όλα τα μέτωπα. Ταυτόχρονα, ο
βουλγαρικός στρατός προήλαυνε προς τη Θράκη απειλώντας
την ίδια την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, για να
σταματήσει στη Τσατάλτζα. Των ελληνικών δυνάμεων ηγείτο
ο βασιλιάς Κωσταντίνος. Αν και είχε απομακρυνθεί μετά το
κίνημα στο Γουδί, ο Βενιζέλος τον επανέφερε
αναγνωρίζοντας ότι ήταν θεληματικός και μπορούσε να
επιβληθεί.
Από την αρχή του πολέμου ο ελληνικός στρατός είχε
λάβει εντολή να προχωρήσει προς τη Θεσσαλονίκη.
Ελασσόνα (6 Οκτωβρίου), Σαραντάπορο (9-10 Οκτωβρίου),
Κοζάνη (12 Οκτωβρίου) ήσαν οι πρώτοι σταθμοί στην πορεία
του. Μετά την Κοζάνη, ο Διάδοχος έλαβε απόφαση να
προχωρήσει προς Μοναστήριον. Με τηλεγράφημά του ο
Βενιζέλος τον αναγκάζει να προχωρήσει προς τη
Θεσσαλονίκη. Θα υποστηρίξει, αργότερα: «Απηγόρευσα εις
τον Διάδοχο να προβή εις Μοναστήριον και του είπα να
βαδίση προς Θεσσαλονίκη, διότι δεν είχομεν να κάμωμεν με
ένα εχθρόν, διότι διεξήγομεν πόλεμον τρεις σύμμαχοι, ήσαν
δε ενδεχόμενοι έριδες περί της μερίδος την οποίαν θα
ελάμβανον έκαστος και είχομεν πάντα λόγον να
καταλάβομεν πρώτοι τη Θεσσαλονίκη».
Μετά τη μάχη των Γιαννιτσών (19-20 Οκτωβρίου) ο
Βενιζέλος πιέζει το Διάδοχο να μη χρονοτριβεί. Στις 24-25
Οκτωβρίου, τα στρατεύματα πέρασαν τον Αξιό ποταμό, ενώ
η παράδοση της Θεσσαλονίκης στις ελληνικές αρχές και η
είσοδος του ελληνικού στρατού έγινε στις 26 Οκτωβρίου,
λίγες ώρες πριν την άφιξη των Βουλγάρων.
Ενώ ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος ξεκίνησε ως μια καθαρά
40

βαλκανική υπόθεση, οι νέες εξελίξεις απειλούσαν τις

ισορροπίες των Μεγάλων Δυνάμεων στην περιοχή πάνω
στην οποία βασιζόταν η Ευρωπαϊκή Συμφωνία.
Τα βαλκανικά κράτη, αν και είχαν κερδίσει τον πόλεμο
έπρεπε να επεξεργαστούν τις μεταπολεμικές ισορροπίες και
να διαπραγματευτούν με την Πύλη αλλά και μεταξύ τους,
ώστε να συμβιβάσουν τις απαιτήσεις τους προς τις
απαιτήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Έτσι αποφασίστηκε να
γίνει η διάσκεψη ειρήνης των εμπολέμων.
Τα ζητήματα ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος, που
αφορούσαν την Ελλάδα, ήσαν κυρίως το ζήτημα των νησιών
του Αιγαίου και το ζήτημα των ορίων της Ηπείρου. Η
καθυστέρηση των επιχειρήσεων για την κατάληψη των
Ιωαννίνων, αλλά και η ανάγκη παρουσίας του στόλου στα
Δαρδανέλια ήσαν οι λόγοι που ανάγκασαν το Βενιζέλο να
μην υπογράψει με την Τουρκία τη συνθήκη ανακωχής, που
υπέγραψαν οι σύμμαχοι πριν τις ειρηνευτικές
διαπραγματεύσεις στο Λονδίνο.
Η ρευστότητα της διεθνούς σκηνής δεν επέτρεπε στις
Μεγάλες Δυνάμεις να αναλάβουν δεσμεύσεις για τα
ζητήματα της Ελλάδος. Μετά την επιστροφή του από το
Λονδίνο του Βενιζέλου, στις αρχές Ιανουαρίου του 1913,
εντάθηκαν οι επιχειρήσεις στην Ήπειρο, που
ολοκληρώθηκαν το Φεβρουάριο, με την παράδοση της
πόλης των Ιωαννίνων στους Έλληνες.
Ο Βενιζέλος έδωσε αυστηρή εντολή στον Κωσταντίνο να
μην υπερβεί τη γραμμή των διεκδικήσεων και να μην
εισέλθει στον Αυλώνα. Μετά την ολοκλήρωση των
επιχειρήσεων, δυο Μεραρχίες, που είχαν διατεθεί στην
Ήπειρο, μεταφέρονταν στη Μακεδονία όπου η συμβίωση με
τους συμμάχους ενέπνεε ιδιαίτερη ανησυχία.
Μετά το ναυάγιο της Διάσκεψης του Λονδίνου η Πύλη
 41

ζήτησε τη μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων, για να

ξαναρχίσουν οι διαπραγματεύσεις.
Ο Βενιζέλος χρονοτριβούσε και παρέτεινε τις
διαπραγματεύσεις, αφενός για να εξασφαλίσει τις
καλύτερες ρυθμίσεις για τα ζητήματα της Ηπείρου και του
Αιγαίου και αφετέρου να εξασφαλίσει χρόνο, για να
συγκεντρώσει τις απαιτούμενες στρατιωτικές δυνάμεις στη
Μακεδονία, πριν οι Βούλγαροι μεταφέρουν πρόσθετες
δυνάμεις από το μέτωπο της Θράκης προς τις θέσεις που
κατείχαν απέναντι στους Έλληνες.
Η Διάσκεψη, όπως ήταν διχασμένη, δεν μπορούσε να
ικανοποιήσει τις ελληνικές αξιώσεις, εξ αιτίας των
αντιδράσεων της Ιταλίας και Αυστροουγγαρίας. Μοναδική
εξαίρεση ήταν η Γαλλία, η οποία έβλεπε την Ελλάδα ως
έρεισμα απέναντι στην επεκτατικότητα της Ιταλίας και
Αυστροουγγαρίας. Τελικά, η Ελλάδα αναγκάστηκε να
υπογράψει, στις 17 Μαΐου, συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία.
Με τη συνθήκη αυτή τερματιζόταν η εμπόλεμη
κατάσταση με την Τουρκία, η οποία παραχωρούσε την
Κρήτη και άφηνε στις Μεγάλες Δυνάμεις τον προσδιορισμό
του καθεστώτος των νησιών του Αιγαίου και των νοτίων
συνόρων του αλβανικού κράτους. Η διαδικασία για την
ειρήνη, μπορεί να μην ήταν η καλύτερη εξέλιξη για την
Ελλάδα, όμως υπαγορευόταν από σκοπιμότητες, όπως ήταν
η επιδείνωση των σχέσεων με τη Βουλγαρία. Στο μεταξύ, ο
Βενιζέλος, αφού δεν είχε καταφέρει να εξασφαλίσει
συμφωνία διανομής εδαφών πριν τον πόλεμο, προσπάθησε
να εξασφαλίσει ένα διακανονισμό μετά τις πρώτες
στρατιωτικές επιτυχίες.
Στις προθέσεις του ήταν η διατήρηση της βαλκανικής
συμμαχίας, ενώ είχε προτείνει στους συμμάχους ως όριο της
ελληνικής διεκδίκησης το Αιγαίο ανατολικά της Καβάλας,
42

κατά μήκος του Νέστου ποταμού, την κορυφογραμμή του

Μπέλες μεταξύ των ποταμών Στρυμώνα και Αξιού, τις λίμνες
Πρέσπες, Οχρίδα μέχρι τον κόλπο του Αυλώνα στην
Αδριατική.
Οι ελληνικές θέσεις απορρίφθηκαν από τη βουλγαρική
ηγεσία, η οποία υποστήριξε ότι, εφ όσον η Ελλάδα
αποκτούσε την Κρήτη και τα Νησιά του Αιγαίου, η
Μακεδονία ανήκε στην Βουλγαρία. Έτσι, αν οι διεκδικήσεις
των συμμάχων έμοιαζαν αγεφύρωτες μετά την κατάληψη
της Θεσσαλονίκης και την παράδοση της πόλης στους
΄Ελληνες, η συνεννόηση, γινόταν ακόμη δυσκολότερη. Σε
συνάντησή του ο Βενιζέλος με τον Πρόεδρο της Βουλής της
Βουλγαρίας Ντάνεφ εισέπραξε την άρνησή του να δεχτεί ότι
η Θεσσαλονίκη ανήκε στην Ελλάδα. Μετά από την εξέλιξη
αυτή, ο Βενιζέλος στράφηκε σε αναζήτηση συνεννόησης με
τη Σερβία.
Την περίοδο των ελληνοσερβικών διαβουλεύσεων
σημειώθηκαν σοβαρότατες συγκρούσεις στην περιοχή του
Παγγαίου. Υπό το κράτος της διαφαινόμενης απειλής ο
Βενιζέλος επειγόταν να εξασφαλίσει τη σερβική υποστήριξη.
Ο όρος, που έθεταν οι Σέρβοι, ήταν η στρατιωτική
συνδρομή σε περίπτωση προσβολής μιας τρίτης δύναμης, η
οποία δεν κατονομαζόταν και η οποία στη συγκεκριμένη
περίπτωση ήταν η Αυστροουγγαρία. Αν και ο Κωνσταντίνος
είχε αντιρρήσεις υπερίσχυσε η απόφαση του Βενιζέλου. Αν η
Σερβία προκαλούσε πόλεμο, η Ελλάδα δεν είχε υποχρέωση
συνδρομής. Εάν η Αυστρία ήταν το επιτιθέμενο κράτος, ήταν
βέβαιο ότι θα αναμειγνυόταν η Ρωσία και θα ακολουθούσε
ευρωπαϊκός πόλεμος. Έτσι, ενώ ο πόλεμος με την Αυστρία
ήταν ανύπαρκτος, ο κίνδυνος από τη βουλγαρική
επιθετικότητα ήταν περισσότερο από ποτέ υπαρκτός.
Η διάθεση του στρατεύματος ήταν έντονα
 43

αντιβουλγαρική εξ αιτίας της αίσθησης αδικίας που υπήρχε

για την πρόθεση υπαγωγής ελληνικών πληθυσμών στη
βουλγαρική κατοχή και την απώλεια της Θεσσαλονίκης. Ο
Ντάνεφ, που αντικατέστησε τον Γκέσωφ στην εξουσία, για
να δημιουργήσει τετελεσμένα γεγονότα ενόψει της
επιδιαιτησίας στην Πετρούπολη, για τα ζητήματα που
απασχολούσαν τις βαλκανικές χώρες, εξαπέλυσε
αιφνιδιαστική επίθεση στις ελληνικές και σερβικές θέσεις.
Μετά τον πρώτο αιφνιδιασμό και την άρνηση του Ντάνεφ
να αναγνωρίσει την βουλγαρική ευθύνη για το επεισόδιο, ο
Βενιζέλος και ο Πάσιτς αποφάσισαν από κοινού ότι παρ’ όλο
που η Βουλγαρία δεν είχε κηρύξει πόλεμο να ξεκινήσουν οι
επιχειρήσεις. Ο Βενιζέλος ακύρωσε το ταξίδι του στην
Πετρούπολη και έδωσε διαταγή για άμεση έναρξη της
αντεπίθεσης.

2.3 Ο Β' Βαλκανικός πόλεμος

Η ελληνική επίθεση ξεκίνησε το πρωί της 19ης Ιουνίου ενώ
η από κοινού κήρυξη πολέμου με τη Σερβία έγινε στις 22.
Στις 21, ο Βενιζέλος εξέθετε τους λόγους του πολέμου ως
εξής:
«Αγωνιζόμεθα ουχί δια να κατακτήσωμεν ξένας χώρας,
ουχί δια να αρπάξωμεν τα ανήκοντα εις άλλους. Έχομεν την
συναίσθησιν ότι αγωνιζόμεθα, ίνα αποκτήσωμεν ό,τι ανήκει
εις ημάς, χωρίς να επωφεληθώμεν εκείνου, όπερ ανήκει εις
άλλους. Δεν ζητούμεν να εγκαθιδρύσωμεν εν τη Ελληνική
χερσονήσω, ηγεμονίαν Ελληνικήν. Το Ελληνικό έθνος ζητεί
και αξιοί μετά των συμμάχων, όπως εν τη Ελληνική
Χερσονήσω αποκατασταθή αληθής ισορροπία, επί τη βάσει
των αρχών της εθνογραφίας, συνδυαζομένης αναγκαίως
προς τας περιστάσεις τας γεωγραφικάς.»
Ο Β΄ Βαλκανικός πολέμος σε αντίθεση με τον πρώτο,
44

χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερη σκληρότητα, τις σοβαρές

απώλειες και το μεγάλο μίσος για τον εχθρό. Οι μάχες
διεξάγονται με πείσμα και απώλειες. Η υποχώρηση των
βουλγαρικών στρατευμάτων συνοδευόταν από εμπρησμούς
και πράξεις εκδίκησης προς τους αμάχους, κάτι που ήταν
σχεδόν άγνωστο στον πρώτο πόλεμο. Μετά και την είσοδο
της Ρουμανίας και της Τουρκίας στον πόλεμο ο βουλγαρικός
στρατός υποχωρεί σε όλα τα μέτωπα. Στις 29 Ιουνίου έπεσε
η Δοϊράνη, στις 27 τα ελληνικά στρατεύματα μπήκαν στην
Καβάλα, στις 28 ακολούθησε η πτώση των Σερρών, την 1η
Ιουλίου η πτώση της Δράμας. Η εξέλιξη αυτή ανάγκασε τον
Ντάνεφ να ζητήσει από τον πρωθυπουργό της Ρωσίας
διαπραγματεύσεις με τους εμπόλεμους για τη λήξη του
πολέμου.
Το Συνέδριο αποφασίστηκε να γίνει στο Βουκουρέστι.
Ενόψει του Συνεδρίου υπήρξε συνάντηση του Βενιζέλου με
τον Κωνσταντίνο. Εκεί διαπιστώθηκε διαφορά απόψεων. Για
τον Κωνσταντίνο, ο χαρακτήρας του πολέμου ήταν
απελευθερωτικός και σκοπός του η ολοκληρωτική
καταστροφή της Βουλγαρίας. Για τον Βενιζέλο σκοπός του
πολέμου ήταν η αποκατάσταση της ειρήνης. Έτσι πρότεινε
και επέβαλε στον Κωνσταντίνο να δεχτεί την υπογραφή
ανακωχής και τη διεκδίκηση ενός ορίου στον ποταμό Νέστο.
Οι αντιπροσωπείες των εμπολέμων συγκεντρώθηκαν στο
Βουκουρέστι όπου οι αντιπροσωπείες της Σερβίας, της
Ρουμανίας και του Μαυροβουνίου συμφώνησαν αμέσως με
τους ηττημένους Βουλγάρους. Το μόνο πρόβλημα
δημιουργήθηκε με την παραχώρηση ή μη της Καβάλας στους
Έλληνες.
Η παρέμβαση του Κάιζερ, ύστερα από συνεννόηση του
Βενιζέλου με τον Κωνσταντίνο στο περιθώριο της σύσκεψης,
έφερε αποτέλεσμα. Έτσι, ο Βενιζέλος βασιζόμενος στο
 45

πλεονέκτημα της κατοχής πρότεινε στους εκπροσώπους των

Δυνάμεων να δηλώσουν ότι ανεξάρτητα από την απόφαση
της Διάσκεψης για το θέμα της Καβάλας θα μπορούσαν να
αναθεωρήσουν αυτή την απόφαση που θα ελάμβαναν.
Ο ίδιος γνώριζε ότι με τη δήλωση αυτή η Βουλγαρία δεν
θα δυσκολευόταν να υποχωρήσει, ενώ οι Δυνάμεις δεν
επιθυμούσαν την αναθεώρηση της συνθήκης ειρήνης. Έτσι,
στις 28 Ιουλίου υπογράφτηκε η συνθήκη του
Βουκουρεστίου, που καθόριζε τα σύνορα της Ελλάδος στη
Μακεδονία. Οι Δυνάμεις δεν ανέλαβαν καμιά απόφαση
διαφοροποίησης ακόμα κι όταν η Αυστρία ζήτησε την
επιστροφή της Καβάλας και εδαφών (που είχαν
παραχωρηθεί στην Σερβία), στη Βουλγαρία.
Η συνθήκη του Βουκουρεστίου σφράγισε με επιτυχία τις
πολεμικές προσπάθειες των ελληνικών όπλων, ενώ λίγο
αργότερα στις 29 Αυγούστου κλείνοντας η Πρεσβευτική
Διάσκεψη του Λονδίνου, πήρε την απόφαση για τα νησιά
του Αιγαίου και την Κρήτη. Σύμφωνα με αυτή, υπό
ορισμένες προϋποθέσεις, που θα εξασφάλιζαν την
ουδετερότητά τους, θα περιέρχονταν στην Ελλάδα με
εξαίρεση την Ίμβρο και την Τένεδο.

2.4. Επίλογος
Οι δυο Βαλκανικοί πόλεμοι είχαν διεξαχθεί χωρίς την
ανάμειξη, και μάλιστα παρά την αντίθεση, των Μεγάλων
Δυνάμεων. Οι ενδοβαλκανικοί εδαφικοί διακανονισμοί είχαν
ρυθμιστεί χωρίς την ανάμειξή τους. Ωστόσο, σε ορισμένα
κύρια ζητήματα, τα βαλκανικά κράτη αναγκάστηκαν να
δεχτούν τη ρύθμιση των Μεγάλων.
Στα ζητήματα των νησιών του Αιγαίου και των συνόρων
της Ηπείρου με την Αλβανία, ο Βενιζέλος δεν είχε
δυνατότητα ανάμειξης στις ευρωπαϊκές αποφάσεις, είχε
46

όμως υποβάλει υπόμνημα με τις ελληνικές επιδιώξεις από

τις 24 Ιανουαρίου 1913, που αποτελούσε βάση των
ελληνικών διεκδικήσεων.
Ο πρωταρχικός στόχος της Ελλάδας επιτεύχθηκε μετά
από μόλις τρεις εβδομάδες εχθροπραξιών, με την κατάληψη
της Θεσσαλονίκης στις 26 Οκτωβρίου 1912. Εύκολα, επίσης,
καταλήφθηκαν τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Αντίθετα,
απαίτησε πολύμηνη και επίπονη πολιορκία η κατάληψη των
Ιωαννίνων, στις 21 Φεβρουαρίου 1913.
Το οικονομικό κόστος ανήλθε στο ποσό των 411.485.000
δρχ. Ακόμη θα πρέπει να προστεθεί το ποσό των
280.000.000 δρχ. ως παράπλευρες δαπάνες, ενώ το δημόσιο
χρέος της χώρας αυξήθηκε κατά 755.000.000 δρχ. Το
ελληνικό κράτος προέβη σε δάνειο ύψους 500.000.000 δρχ.
με πολύ ευνοϊκούς όρους, κάτι που υποδήλωνε τις
προσδοκίες των Ευρωπαίων για το μέλλον του ελληνικού
κράτους.
Η σύγκρουση και η αντικατάσταση το Διοικητή της
Τράπεζας με νομοθετική ρύθμιση την περίοδο των
Βαλκανικών πολέμων ήταν μια κίνηση επιβεβλημένη, ώστε
σε κρίσιμες για το κράτος στιγμές να μη βρίσκονται
εκτεθειμένοι στους εκβιασμούς και στην αντιπολιτευτική
διάθεση του Διοικητή της Εθνικής Τράπεζας. Την επομένη
της σύναψης της συνθήκης του Βουκουρεστίου, οι Έλληνες
αντιμετώπιζαν με αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση το μέλλον
της χώρας στο νέο πολιτικό και στρατιωτικό πλαίσιο, που
είχαν διαμορφώσει οι δυο διαδοχικοί Βαλκανικοί πόλεμοι.
Η Ελλάδα όχι μόνο είχε διπλασιαστεί σε έκταση και
πληθυσμό, αλλά διέθετε γεωγραφικά, οικονομικά και
κοινωνικά χαρακτηριστικά, τα οποία αφενός αποτελούσαν
νέες ευκαιρίες ανάπτυξης, αφετέρου επιδείνωναν ορισμένα
προβλήματα του παρελθόντος και γεννούσαν νέα.
 47

Για πρώτη φορά η Ελλάδα γειτνίαζε στα βόρεια σύνορά

της όχι με μια μεγάλη και παρακμάζουσα Οθωμανική
Αυτοκρατορία, αλλά με δυο εθνικά κράτη, τη Σερβία και τη
Βουλγαρία. Η ανάληψη της διακυβέρνησης από το Βενιζέλο
και η ανάληψη μιας σειράς πρωτοβουλιών υπήρξε ο
καταλύτης, για να αλλάξουν τα δεδομένα και να αποκτήσει η
Ελλάδα το νέο της πρόσωπο. Στην προσπάθειά του να
σφυρηλατήσει την εθνική ενότητα, δεν δίστασε να αναθέσει
στο Διάδοχο Κωνσταντίνο την αρχιστρατηγία του στρατού, ο
οποίος είχε απομακρυνθεί εξ αιτίας της στάσης του στον
πόλεμο του 1897. Δυστυχώς, η ανταπόκριση του
Κωνσταντίνου δεν υπήρξε ανάλογη απέναντι στο Βενιζέλο.
Στη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού πολέμου ο Κωνσταντίνος
ως Αρχιστράτηγος υπαγόταν στο Βενιζέλο ως υπουργός
Στρατιωτικών. Αυτό δεν τον εμπόδισε να αγνοήσει για ένα
διάστημα τις εντολές του Βενιζέλου, τον Οκτώβριο του 1912,
με κίνδυνο να καταλάβουν τη Θεσσαλονίκη πρώτοι οι
Βούλγαροι, δημιουργώντας τετελεσμένο γεγονός, που θα
ήταν αδύνατο να ανατραπεί.
Στο τηλεγράφημα του ο Βενιζέλος επεσήμανε στον
Κωνσταντίνο. «Τα στρατιωτικά ζητήματα είναι κατ’ εξοχήν
πολιτικά ζητήματα…Απηγόρευσα λοιπόν εις τον Διάδοχον να
προβή εις Μοναστήριον και του είπα να βαδίση προς
Θεσσαλονίκην, διότι δεν είχομεν να κάμωμεν με ένα εχθρόν,
διότι διεξήγομεν πόλεμον τρεις σύμμαχοι, ήσαν δε
ενδεχόμεναι έριδες περί της μερίδος την οποίαν θα
ελαμβάνομεν έκαστος και είχομεν πάντα λόγον να
καταλάβωμεν πρώτοι τη Θεσσαλονίκη».
Στη διάρκεια του Β΄ Βαλκανικού πολέμου, παρά τη γνώμη
του Βενιζέλου ο Κωνσταντίνος επέμεινε στην άσκοπη
παράταση των εχθροπραξιών εκθέτοντας τον εξαντλημένο
στρατό στον κίνδυνο καταστροφής. Φοβήθηκε και
48

υπαναχώρησε μόλις την τελευταία στιγμή, στις 16 Ιουλίου

1913, επιτρέποντας στο Βενιζέλο να αποσοβήσει επιδέξια
τον κίνδυνο με την άμεση σύναψη ανακωχής. Έτσι, όμως,
διασώθηκε και η εικόνα του Κωνσταντίνου ως νικηφόρου
«Στρατηλάτη».
Στην παλαιά Ελλάδα, αυτήν από την οποία προέρχονταν
οι στρατευμένοι, που πήραν μέρος στους πολέμους, υπήρξε
μια μοναρχική και στρατοκρατική αντίληψη, η οποία
καλλιεργήθηκε είτε με την προσπάθεια παρομοίωσης του
Κωνσταντίνου ως τάχα άμεσου διάδοχου του τελευταίου
Παλαιολόγου, είτε με ενέργειες του ιδίου, όταν ο στρατός
και ο στόλος εκπροσωπήθηκαν με διαταγή του ως
συλλογικοί «νονοί» στη βάπτιση της κόρης του, Αικατερίνης,
την 1η Ιουνίου 1913, γεγονός που του έδωσε το προσωνύμιο
«κουμπάρος».
Με την άνοδο του Κωνσταντίνου στο θρόνο
αναθάρρησαν οι παλαιοπολιτικοί αντίπαλοι του Βενιζέλου,
για τους οποίους ο Βασιλιάς έγινε πόλος συσπείρωσης. Έτσι,
μαζί του συντάχθηκαν κάθε λογής συντηρητικές και
αντιδραστικές δυνάμεις, που ήθελαν να ακυρώσουν τις
αλλαγές, που μεσολάβησαν από το 1909. Γεγονός που θα
οδηγούσε, αργότερα, τη χώρα στον εθνικό διχασμό.
Οι Βαλκανικοί πόλεμοι υπήρξαν το μεγαλύτερο πολεμικό
επίτευγμα του νεοελληνικού κράτους. Με σχετικά μικρό
ανθρώπινο υλικό και κόστος, σε διάστημα μόλις δέκα μηνών
και με την προσάρτηση των Νέων Χωρών (Μακεδονία,
Ήπειρο, Κρήτη, Χίο, Λέσβο, Λήμνο, Σάμο, Ικαρία κλπ)
διπλασίασε σχεδόν το έδαφος και τον πληθυσμό του!
Μετά την επιστροφή του από το Βουκουρέστι ο Βενιζέλος
αναφέρθηκε στις προοπτικές της Ελλάδος μετά τους
Βαλκανικούς πολέμους ως εξής:
«Κύριοι, το έργον το οποίον ευρίσκεται προ ημών ακόμα
 49

είναι μέγα…Το έργον τούτο μέλλει συντελεσθή μετά πλήρους

επιτυχίας…Ου μόνον η στρατιωτική αυτής σύνταξης, αλλά
και η όλη οργάνωσις και η ανάπτυξις των πόρων αυτής και η
ακμή των επιστημών και η ακμή των τεχνών θέλει έλθει να
επιβραβεύση τους πολεμικούς ημών αγώνας, όπως τούτο
πάντοτε παρετηρήθη εις πάσαν ανάλογον πολιτικήν
σταδιοδρομίαν».
50

Στρατιωτικά Ενθυμήματα
1913 - 1916
του
Γεωργίου Π. Δεμερτζή
Λοχία Πεζικού
 51

Γεώργιος Π. Δεμερτζής
Λοχίας Πεζικού
Φωτογραφία σταλμένη στις 2-4-1921 από τη Μικρά Ασία(!), στην αρραβωνιαστικιά
και μετέπειτα σύζυγό του Στυλιανή Θ. Θωμοζαχαριά.
52

‘‘Ιστορία του Βουλγαρικού Πολέμου”

Στις 14 Ιουνίου 1912, κληρώσαμεν 39 παιδιά. Ήλθεν η

Επιτροπή εις την Δημαρχίαν. Εκλήρωσα και έτυχα τον
αριθμό δεκαεννέα (19). Κατετάχθην εις το Πεζικόν ως
διαθέσιμος, ως μόνος υιός.
Ήτο δια να μας καλέσουν την πρώτη (1η) Οκτωβρίου, αλλ'
ένεκα του κηρυχθησομένου ελληνοτουρκικού πολέμου μας
έβαλον δια τας 11 Οκτωβρίου, κατόπιν δια τας 20
Νοεμβρίου, κατόπιν την 1η Ιανουαρίου 1913.
Κατόπιν, ήλθεν διαταγή και εκάλεσαν το εν τρίτον (1/3) του
ολικού αριθμού και τους τελειοφοίτους του Γυμνασίου την
12η Ιανουαρίου 1913. Δια δε τους υπολοίπους μας εκάλεσαν
την 20η Απριλίου 1913.
Εις τας 19 Απριλίου εφύγαμεν εκ της γλυκιάς πατρίδος τα
2/3 της απογραφής του 1912. Ήμεθα δε οι εξής πατριώται:
Γραντζιώτης Νικόλαος του Θωμά, Γραντζιώτης Ανδρέας του
Βελισαρίου, Γαμβρούλης Θεμιστοκλής του Κομνά, Δεμερτζής
Γεώργιος του Παναγιώτου, Κοτοπούλης Κωνσταντίνος του
Αθανασίου, Μπακούρος Δημήτριος του Νικολάου, Πέρβελης
Δημήτριος του Παναγιώτου, Σύρος Ιωάννης του Ανδρέου,
Ράπτης Γεώργιος του Θεοδώρου, Φαρμάκης Ανδρέας του
Ιωάννου, Παπανικολάου Παναγιώτης του Ευσταθίου,
Μπακάλης Θεόδωρος του Ευσταθίου, Ζαβαλέξης Ευστάθιος
του Νικολάου, Χονδροκώστας Κώστας του Χρήστου, Χαρίτος
Ανδρέας του Δημητρίου.
Ήλθαμεν εις την Λαμίαν εις τας 6 μ.μ. Την επομένην, 20,
επήγαμεν εις το Στρατολογικόν Γραφείον να καταταχθώμεν,
αλλ’ επειδή ήμεθα πολλοί δεν επρόφθασαν να μας
κατατάξουν.
Την επομένην, 21, μας κατέταξαν και το βράδυ μάς όρκισαν.
 53

Κατετάχθην εις το Πεζικόν διαθέσιμος εξαμηνίτης 7, ως μόνος

υιός.
Την επομένην, 22, μας διέταξαν και επήγαμεν εις τον
Σιδηροδρομικόν Σταθμόν να πάμε δι’ Αθήνας. Αλλ’ επειδή
ήτο διαταγή να φύγουν οι προσκολημένοι ασθενείς και
τραυματίαι δια τα Σώματά των, εμείναμεν.
Το εσπέρας αντάμωσα τον Ευστάθιον Τίμβαν εξ Αγόργιανης.
Την επομένην, 23, όταν εξημέρωσεν, και η μνήμη του και
ενδόξου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του τροπαιοφόρου,
ήλθαμεν όλοι εις τον Σταθμόν του Σιδηροδρόμου και
εμβήκαμεν μέσα το πρωί εις τας 8 π.μ. και ξεκινήσαμεν δι’
Αθήνας, την ημέραν έβρεχεν.
Το βράδυ, εις τας 7, εφθάσαμεν εις Αθήνας, μας επήραν οι
συνοδεύοντές μας αξιωματικοί και μας επήγαν εις τα
Παραπήγματα 8 εις το Σύνταγμα, και μας είπον να πάμε την
επομένην το βράδυ.
Επήγαμεν και εκοιμήθημεν εις ξενοδοχείον όλα τα παιδιά,
διότι δεν ηύραμεν τον Ευστάθιο Μαυρόπουλον.
Το πρωί, επαρουσιάσθημεν πάλιν εις το Σύνταγμα και μας
έστειλαν εις το Ζάπειον.
Εκεί μας κατεχώρησαν εις Λόχους, με έβαλον εις τον 12ον
Λόχον, εδρεύοντα εις το Πολύγωνον εντός των Στρατώνων
του Ιππικού.

7
Η αναφορά στην αρχή του ημερολογίου: “Κατετάχθην εις το Πεζικόν
διαθέσιμος εξαμηνίτης, ως μόνος υιός” μοιάζει σαν ειρωνική προτύπωση της
τύχης του, αναφορικά με τη στρατιωτική του υπηρεσία προς την Πατρίδα.
Έτσι όπως εξελίχθησαν στη συνέχεια τα πράγματα για το γράφοντα, αυτός
παρέμενε στο στρατό όχι έξι μήνες, αλλά… έξι χρόνια(!) αφού έλαβε μέρος και
στη Μικρασιατική εκστρατεία.
8
Παραπήγματα γενικώς είναι πρόχειρες ξύλινες κατασκευές για στέγαση
ανθρώπων. Τα αναφερόμενα Παραπήγματα, στο Σύνταγμα, θα ήσαν πρόχειρες
στρατιωτικές εγκαταστάσεις την εποχή εκείνη.
54

Το βράδυ ήλθεν ο Στάθης [Μαυρόπουλος] και με επήρεν και

εκοιμήθημεν εις το σπίτι όπου είχεν ενοικιάσει του
Ανδρέου.Την επομένην, 25, μόλις εξημέρωσεν, επήγα εις τον
Λόχον μου. Μας ένδυσαν τα στρατιωτικά ρούχα, μας έκοψαν
τα μαλλιά, μας κατεχώρησαν εις Διμοιρίας και εις
Ενωμοτίας. Έτυχα εγώ εις την 2α Ενωμοτίαν.
Λοχαγόν είχαμεν έφεδρον Υπολοχαγόν Καριώτην
Κωνσταντίνον ονομαζόμενον, Επιλοχίαν Κατσούλην
Δημήτριον, Λοχίαν, εκτελούντα χρέη Επιλοχίου. Δεκανέαν
Ενωμοτάρχην Σπηλιωτόπουλον, έφεδρον - πληγωμένος εκ
του ελληνοτουρκικού πολέμου - και Υποδεκανέαν Τζώρτζην.
Eις τας 20 Μαΐου ήλθεν ο πατήρ μου, εκάθησεν 5 - 6 ημέρας,
κατόπιν έφυγεν. Εγυμνάσθημεν μέχρι τας 25 Μαΐου.
Κατόπιν, ήλθεν διαταγή να φύγει δια το Σύνταγμα όπου
ανήκει καθείς. Ετοιμάσθημεν προς αναχώρησιν εις τας 28.
Έμεινα εγώ.
Με παρέλευσιν επτά ημερών ήλθεν διαταγή να στείλει και
άλλην αποστολήν. Εις τας 2 Ιουνίου ήλθον και τα
πατριωτάκια της απογραφής 1913. Ήσαν δε οι εξής 9:
Ανδρέου Νικόλαος του Ευσταθίου, Γκίκας Λουκάς του
Ευσταθίου, Αγγελής Γεώργιος του Χρήστου, Κλεφτάκης
Ευστάθιος του Ιωάννου, Μάγος Νικόλαος του Ιωάννου,
Μπεζεντές Γεώργιος του Κωνσταντίνου, Οικονόμου
Γεώργιος του Ανδρέου, Ζωίτσης Αθανάσιος του Ευσταθίου.
Ζωίτσης Δήμος του Γεωργίου, Γιαννακόπουλος Δημήτριος
του Γιαννάκου Κόκκινου, Πέρβελης Λάμπρος του
Τριανταφύλλου, Χαντζόπουλος Λουκάς του Νικολάου,
Σαπούς Γεώργιος του Νικολάου, Δημητρέλλος Γεώργιος του

9
Η καταγραφή των συγχωριανών του Αραχοβιτών, σε όποιες στρατιωτικές
μονάδες τους συναντά γίνεται, ανελλιπώς και συστηματικά, θέλοντας έτσι να
μνημειώσει τη συμμετοχή τους στον κρίσιμο αυτό εθνικό αγώνα.
 55

Αναχώρηση για το Βαλκανικό Μέτωπο.

Νικολάου, Στεφανόπουλος Νικόλαος του Ιωάννου, Πλήτσος

Γεώργιος του Παναγιώτου, Παπανικολάου Γεώργιος του
Λεωνίδα.
Το εσπέρας της 2 Ιουνίου είχα άδειαν διανυκτερεύσεως και
φάγαμεν μαζί και διασκεδάσαμεν. Το βράδυ μάλιστα
εκοιμήθημεν εις την κάμαραν του Στάθη. Και ο
Μελισσαράκος Μίλιος.
Το πρωί, μόλις έφεξε, εξυπνήσαμεν, αποχαιρετήθημεν και
ετοιμάσθημεν. Εις τας 10 π.μ. ξεκινήσαμεν από τον Λόχον
και επήγαμεν εις το Σύνταγμα.
Μας επιθεώρησεν ο εντού (;) και εις τας 2 εμβήκαμεν εις τον
Σιδηρόδρομον και ήλθαμεν εις τον Πειραιά, όπου
εβαρκαρίσθημεν εις το ατμόπλοιον “Δημήτριος Άνδρος” εις
τας 5 ½, 3 Ιουνίου.
56

Εις τας 6, εφύγαμεν εκ Πειραιώς και εφθάσαμεν εις

Θεσσαλονίκην εις τας 8 π.μ., 5 Ιουνίου.
Ξεβαρκαρίσθημεν και μείναμεν εις την παραλίαν μέχρι τας
12 π.μ. ένθα αντάμωσα τον Γεώργιον Οικονόμου ή Λιόλιον
εθνοφρουρόν 10. Εις τας 12 π.μ. μας επήραν οι Αξιωματικοί
και διήλθαμεν την οδόν του Λευκού Πύργου. Όταν
εφθάσαμεν εις τον Λευκόν Πύργον εμείναμεν ημίσιαν ώραν.
Κατόπιν, προχωρήσαμεν και εβγήκαμεν έξω της πόλεως και
βαδίσαμεν εις ένα χωρι[ου]δάκι ένθα και
εδιανυκτερεύσαμεν εντός των αντισκήνων.
Την επομένην, ήτοι 6, μόλις εξημέρωσεν, εκινήσαμεν εκ του
χωρίου και το γεύμα εφθάσαμεν εις την εφοδιοπομπήν.
Εύρον εκεί τον Νικόλαον Παπαθανασίου εκ Βελίτσης και
Παναγιώτην Βέτταν εκ Κολοπετινίτσας.
Εμείναμεν εκεί 1 ώραν. Κατόπιν, ξεκινήσαμεν και μετά
πολλών βασάνων εφθάσαμεν εις Λαγκαδίκια εις το
Σύνταγμα ημών, ώραν 6 μ.μ.
Μόλις μας επαράδωσεν ο Ανθυπολοχαγός εις τον
Συνταγματάρχην κύριον Οικονομίδην Αλκιβιάδην, μας
έβαλαν εις την γραμμήν και μας εμβολίασαν εις το χέρι διά
το χολερικόν νόσημα.
Κατόπιν του εμβολιασμού μας εχώρισαν εις Λόχους. Ήμεθα
δε οι νέοι 50, και εγώ έτυχα να υπάγω εις τον 4ον Λόχον, 3ην
Διμοιρίαν, 12ην Ενωμοτίαν ένθα ήτο και ο εξάδελφός μου
Παναγιώτης και ο Γαμβρούλης Θεμιστοκλής και Δημήτριος
Πρωτοπαπάς.
Αντάμωσα όλους τους πατριώτας και τους φίλους μου.
Αντάμωσα τον Δημήτριον Οικονόμου [από] Δαδίον.
Εμέναμεν εις Λαγκαδίκι εις τα αντίσκηνα. Γυμνάσια κάναμεν

10
Εθνοφρουρός: ένοπλος πολίτης για τήρηση της τάξης σε έκτακτες περιπτώσεις.
 57

Προετοιμασία για εξόρμηση.

μόνον αι μικραί ηλικίαι.

Πηγαίναμεν και εις τα προχώματα και εκγυμναζόμεθα, πως
θα προφυλαττόμεθα από τον εχθρόν και πως θα
σκοπεύαμεν.
Επήγαμεν 2 ημέρας κατά σειράν και καθαρίζαμεν τα
δενδρύλλια, τους θάμνους εκ του κάμπου, διά να είναι
ορατόν το μέρος όπου ήθελεν έλθει ο εχθρός.
Μίαν εκ των δύο ημερών έτυχε εκεί όπου καθαρίζαμεν,
έτυχε να πέσει ένας ασβός και από τας φωνάς των
φαντάρων και τα ξύλα όπου επήγαμεν διά τον ασβόν,
εδείλιασε ο ασβός, και μετά παρέλευσιν ημίσιας ώρας
επιάσαμεν τον ασβόν, όστις αναγκασθείς εδάγκασε έναν
Υποδεκανέαν εις το χέρι και από τον θυμόν του τον βάρεσε
με μίαν κλαδευτήραν και τον εφόνευσε.
58

Τα προχώματα 11 ημών ήσαν τόσον τεχνικά όσον δεν έπαιρνε

άλλο, να μπαίνει μέσα ο στρατιώτης και να πολεμά ορθίως
και αμέσως να κρύβεται από όπισθεν των προχωμάτων, έως
500 μέτρα ήτο το μέρος τοιούτον, δια τα πυροβολεία, όπου
ήσαν τα πυροβόλα.
Ήσαν δε τοιαύτα τα οχυρώματα τεχνικά και οχυρά, έλεγον
ότι 150 χιλιάδες στρατός έπρεπε να χαθεί και πάλιν να μη
πέσουν-οχυρότερα ακόμη και από τα της Τσατάλτζας 12.
Εις τας 18 Ιουνίου, διετάχθημεν και χαλάσαμεν τα αντίσκηνα
και τα επήραμε όλα μαζί μας. Και επήγαμεν εις τα
προχώματα και μας εδίδασκον οι Αξιωματικοί μας πως
πρέπει να σκοπεύομεν και να προφυλαττόμεθα.
Εις τας 2 μ.μ. είδαμεν και ήρχοντο οι στρατιώται του 4ου
Συντάγματος και οι κάτοικοι των χωρίων, ερχόμενοι
φοβισμένοι εκ των Βουλγάρων. Οι δε στρατιώται του 4ου
Συντάγματος είχον διαταχθεί να οπισθοχωρήσουν.
Ήλθεν διαταγή εις το 2ο Σύνταγμα να περάσομεν τον
ποταμόν και να βαδίσομεν προς τα εμπρός. Αμέσως,
ξεκινήσαμεν και ήλθαμεν και κατασκηνώσαμεν εις
χωρι[ου]δάκι λεγόμενον Προφήτης Ηλίας, ένθα αντάμωσα
τον Σιμαρέσην Γεώργιον και Κολόβαρην Γεώργιον του
Μηχανικού 13 , ένθα διανυκτερεύσαντες επί των αντισκήνων.
Το πρωί, μόλις έφεξεν, ετοιμάσθημεν και αναχωρήσαμεν
προς τα εμπρός, 19 [Ιουνίου], και εφτάσαμεν το δειλινό εις

11
Το Πρόχωμα είναι οχυρωματικό έργο, που κατασκευάζεται με συσσώρευση
χώματος και προεξέχει από το έδαφος, για να προστατεύονται πίσω από αυτό, οι
μαχητές από τα εχθρικά πυρά.

12
Η Τσατάλτζα είναι το σημερινό χωριό Χωριστή Δράμας.
13
Το Μηχανικό είναι το στρατιωτικό εκείνο τμήμα που έχει καθήκον για την
κατασκευή και αποκατάσταση συγκοινωνιακών, οχυρωματικών ή άλλων έργων.
 59

Ελληνική επίθεση.

υδρόμυλον ένθα μείναμεν ημίσιαν ώραν. Κατόπιν,

ξεκινήσαμεν δια Βισόκαν. Μόλις ξεκινήσαμεν, αμέσως
ηκούσαμεν πυροβολισμούς, είχον πιασθεί αι
εμπροσθοφυλακαί.
Μόλις εφτάσαμεν προς τα δεξιά της Βισόκας μάς έβαζε το
[...] με 2 συντρόφους, ον οδήγησα εις τον Ταγματάρχην μας.
Καταδιώξαμεν τον εχθρόν μέχρι βαθείας νυκτός ένθα
εκυριεύσαμεν 8 πυροβόλα και πολλούς αιχμαλώτους. Το
εσπέρας διανυκτερεύσαμεν εις τα πυροβόλα όπου
επήραμεν, άνωθεν του καιομένου χωρίου Πέροβα 14. Εκεί
εφύλαξα με εφ' όπλου λόγχην καθώς και όλη η Διμοιρία.
Την επομένην, 20 Ιουνίου, μόλις εξημέρωσεν αμέσως κατά
διαταγήν του Λοχαγού μας να έβγει Ημιδιμοιρία προς
ανίχνευσιν του χωρίου. Ένθα εβγήκεν η ιδικήν μας και έτυχα
και εγώ. Επήγαμεν λοιπόν και ηύραμεν δύο, οι οποίοι μας
έφυγον και τους πυροβολήσαμεν και πληγώσαμεν τον ένα

14
Πέροβα (Μπέροβα) είναι ο σημερινός Βερτίσκος του Ν. Θεσσαλονίκης.
60

και τον επιάσαμεν, ο δε έτερος μάς έφυγεν. Κατόπιν,

επήγαμεν εις το μέρος όπου έμενεν το Τάγμα μας και
καθήσαμεν, έως τας 8 ½ . Είχεν δε ο εχθρός αφήσει μαζί με
τα πυροβόλα και τας σκηνάς των και πολλά λάφυρα.
Εις τας 8 ½ μ.μ. ξεκινήσαμεν διά Λαχανά 15, όπου ηκούετο ο
κρότος των πυροβόλων.
Είχον δε ετοιμάσει αμαξιτήν 16 οδόν, και καθ’ οδόν έφεραν 2
βλητοφόρα 17 και 1 πυροβόλον δι’ ενίσχυσιν και επειδή
ενικήθησαν, μη δυνάμενοι να τα πάρουν οπίσω, τα
εγκατέλειπον εν τοις αγροίς αντεστραμμένα. Καθ’ οδόν είχον
σκορπίσει και πολλά πυρομαχικά.
Εφθάσαμεν το γεύμα πλησίον του Λαχανά, εμείναμεν
όπισθεν δύο κορυφογραμμών και διετάχθημεν μόλις αρχίσει
15
Στην περιοχή του Λαχανά, όπου βρισκόταν το ομώνυμο χωριό με 730
κατοίκους και ανήκε στον Λαγκαδά, διεξήχθη μια από τις σκληρότερες μάχες του
ελληνοβουλγαρικού πολέμου γνωστή ως μάχη Κιλκίς - Λαχανά, η οποία διήρκεσε
τρεις ημέρες, 19 - 21 Ιουλίου 1913, στην οποία χρησιμοποιήθηκαν 4 Μεραρχίες.
Τα ελληνικά τμήματα απώθησαν τις βουλγαρικές προφυλακές από το πρωί της
19ης Ιουνίου. Το βράδυ της ίδιας μέρας οι ελληνικές Μεραρχίες είχαν καταλάβει
το ύψωμα Γερμανικό, το χωριό Όσσα και την περιοχή Σκεπαστού.Το πρωί της
επομένης εξαπολύθηκε η κύρια ελληνική επίθεση. Καθόλη τη διάρκεια της
η η
μάχης, οι 11 και 6 Μεραρχίες προσπάθησαν με σκληρότατους αγώνες να
πλησιάσουν σε απόσταση εφόδου την κύρια βουλγαρική τοποθεσία. Τα πυρά
όμως της βουλγαρικής πλευράς υπήρξαν φονικότατα, καθώς η περιοχή ήταν
εντελώς ακάλυπτη και ευνοούσε την άριστη παρατήρηση για τον αμυνόμενο με
εκτεταμένα πεδία βολής. Παρόλα αυτά, η 7η Μεραρχία συνέχισε επιτυχώς την
προέλαση και εισήλθε στη Νιγρίτα. Στις 21 Ιουνίου, το μεσημέρι, το ελληνικό
πεζικό έφτασε σε απόσταση εφόδου και εξαπέλυσε γενική εφόρμηση δια της
λόγχης. Στις 16.00 μ.μ. ο ελληνικός στρατός εισήλθε στο Λαχανά καταδιώκοντας
τα υποχωρούντα βουλγαρικά τμήματα μέχρι τα τελευταία υψώματα προς την
πλευρά της κοιλάδας του Στρυμώνα.
16
Αμαξιτή οδός είναι δρόμος κατάλληλος για τροχοφόρα. Στην προκειμένη
περίπτωση, οι Βούλγαροι είχον κάνει καλή προετοιμασία, προκειμένου να
προσεγγίσουν στην περιοχή του Λαχανά βαριά πυροβόλα όπλα.

17
Το Βλητοφόρο ήταν πυροβόλο όπλο που έριχνε βλήματα.
 61

Μεταδίδοντας διαταγές.

πυρ το Πυροβολικόν μας, τότε και ημείς να ξεκινήσομεν.

Μόλις ετοποθετήθησαν αι δυο ορειναί Πυροβολαρχίαι και
αμέσως άρχισαν πυρ ταχύ.
Αμέσως, το Σύνταγμά μας επροχώρησεν καθ’ όλον το
Μέτωπον και ήρχοντο αι εχθρικαί οβίδες, αλλ’ ημείς με
μεγάλην ταχύτητα αποφεύγαμεν αυτών.
Μόλις επλησίασεν η εμπροσθοφυλακή από αποστάσεως
600 μέτρων άρχισαν πυρ.
Το ιδικόν μας Τάγμα ήτο εφεδρία του Συντάγματος.
Εφτάσαμεν εις το ρεύμα όπου ηθέλαμεν να προχωρήσομεν
εις την κορυφογραμμήν κατά την ώραν 5 μ.μ. και μας
ήρχοντο τα βλήματα του εχθρού.
Προχωρήσαμεν να φτάσομεν πλησίον της πρώτης γραμμής.
Περάσαμεν από ένα χέρομα 18 όπου μας είδεν ο εχθρός και
18
Χέρομα είναι η ρεματιά, η χαράδρα (στην αραχοβίτικη διάλεκτο). Προέρχεται
από την αρχαιοελληνική λέξη χηραμός = χάσμα, ρωγμή, κοίλωμα.
62

ήρχισαν πυρά ταχέα, ήρχοντο δε τα βλήματα ωσάν χαλάζι.

Μόλις διήλθαμεν το χέρομα, χωρίς βλάβην, εφτάσαμεν εκεί
όπου ήτο διαταγή να μείνομεν. Εχωρίσθη ο Λόχος μας κατά
Διμοιρίαν και περιμέναμεν διαταγήν. Μάχη εγένετο
τρομερά. Το εχθρικόν Πυροβολικόν έβαζε εις όλα τα μέρη
και τα ρεύματα. Έβαζε κατά του Πυροβολικού μας,
εφεδρείας, Μεταγωγικών μέχρι βαθείας νυκτός.
Οι τραυματιοφορείς έφερον εκ του πεδίου της μάχης
νεκρούς και τους έθαπτον. Η 4η Διμοιρία διετάχθη να
αλλάξει Μέτωπον όπισθεν 20 μέτρα και όλοι επήγαν πλην
δυο, οι οποίοι έμειναν και συνομιλούσαν. Ήλθεν μια εχθρική
σφαίρα, η οποία διήλθεν εκ του στόματος ενός και εβγήκεν
εις τον λαιμόν του και έμεινεν νεκρός. Μόλις ενύκτωσεν,
έπαυσεν η μάχη και διετάχθη η Διμοιρία μας να φυλάξει
προφυλακάς και διπλοσκοποί 19. Αμέσως, επήγαμεν και
αναλάβαμεν την υπηρεσίαν φυλάξαντες την νύκτα, χωρίς να
μας κάμουν αιφνιδιασμόν. Το πρωί της επομένης, 21,
ημέρας Παρασκευής αμέσως μας αντικατέστησαν και
άρχισεν η μάχη. Εις τας 6 διαταχθέντες να αλλάξομεν θέσεις
από Ανατολάς προς Δυσμάς, όπως προφυλαχθώμεν εκ του
εχθρικού πυρός εις χάνδακαν. Αμέσως, ξεκινήσαμεν και κατ’
άνδρα και μόλις μας αντιλήφθησαν οι εχθροί μάς έβαλον
πυρά ταχέα, ήρχοντο δε αι σφαίραι ωσάν χάλαζα.

19
Διπλοσκοπούς έχουμε όταν υπάρχει ανάγκη για αυξημένη ασφάλεια ενός
χώρου, οπότε η επιτήρηση του χώρου αυτού γίνεται από δυο σκοπούς εκ των
οποίων ο ένας είναι μετακινούμενος.
 63

Το ελληνικό Πυροβολικό σε δράση.

Διήλθαμεν το εχθρικόν πυρ, χωρίς να φονευθεί ουδείς.

Ήλθαμεν εντός της χαράδρας. Δεξιά του 2ου Συντάγματος
ευρίσκετο το 5ο Σύνταγμα και προς τ’ αριστερά μας το 4ο
Σύνταγμα. Αλλά το 2ο ήτο πλησιέστερον προς τον εχθρόν,
διότι το έφερεν το έδαφος έτσι.
Η μάχη εξακολουθεί πεισματώδης του 5ου Συντάγματος
οπισθοχωρήσαντος, διότι τους έβαλεν ο εχθρός εκ δυο
μερών. Επέρασεν εχθρικόν αεροπλάνον και εκοίταξε τας
ημετέρας δυνάμεις, πυροβολήσαντες αυτό, αλλ’ οὐδεμίαν
ζημία ἔφερεν. Αφού είδεν ο Μέραρχός μας ότι ουδέν γίνεται
άνευ επιθέσεως, και αφού έλαβον και εχθρικόν
τηλεγράφημα λέγον ούτως, ότι εις τας 3 μ.μ. επρόκειτο να
κάμουν επίθεσιν, αμέσως έστειλεν έγγραφα εις τους
64

Αεροπλάνο στους Βαλκανικούς πολέμους.

Συνταγματάρχας, όπως αποστείλωσιν εις τους αξιωματικούς

των εγγράφως, εις τας 3 [μ.μ.] να γίνει η επίθεσις.
Εις τας 2 μ.μ. ήλθεν διαταγή, όπως αποθέσωμεν τους
γυλιούς 20 μας και αμέσως αποθέσαμεν.
Ελάβαμεν μαζί μας μόνον το αντίσκηνον και την χλαίνην 21,
το σακίδιον και τας μπαλάσκας 22. Και διετάχθη ο Λόχος μας
να μείνει αμυντικός, να βοηθήσει την προέλασιν των
ημετέρων.

20
Γυλιός είναι το στρατιωτικό σακκίδιο, που προσαρμόζεται στους ώμους των
στρατιωτών και περιέχει τα προσωπικά τους είδη.
21
Χλαίνη είναι το εξωτερικό χοντρό στρατιωτικό ένδυμα, που είναι κατάλληλο
για χειμερινές συνθήκες.

22
Μπαλάσκες είναι οι θήκες φυσιγγίων, που φέρει πάνω του κάθε ένοπλος
στρατιώτης.
 65

Εις τας 3 μ.μ. ήρχισεν πεισματώδης μάχη. Εβάλαμεν ημείς

πυρά ταχέα από 600 μέτρων.
Τα πυροβόλα έβαζον πυρά ομαδόν, τα μάνλιχερ 23 τα
πολυβόλα έβαζον πυρά ταχέα.
Αι σάλπιγγες κτυπούσαν “προχωρείτε - προχωρείτε”. Τό 5ο
Σύνταγμα ήτο δεξιά μας, αριστερά μας ήτο το 4ο Σύνταγμα.
Ο Μέραρχός μας ιδών ότι εκινδύνευε το 4ο Σύνταγμα
έστειλεν να έλθει 1 Τάγμα του 5ου Συντάγματος, το οποίον
είχεν διαταχθεί να μείνει ως εφεδρεία του Συντάγματος.
Αλλ’ επειδή είδεν ο Συνταγματάρχης του 5ου Συντάγματος,
[ότι] είχεν πλησιάσει πάρα πολύ, έθεσεν και το εφεδρικόν
τάγμα εις την γραμμήν.
Διατάσσει ο Μέραρχος να βγάλει από την γραμμήν της
μάχης το 1ο Τάγμα και να ενισχύσει το 4ο Σύντ[αγμα].
Αμέσως να έβγει το 1ο Τάγμα και ούτως έγινεν.
Μόλις είδον οι Βούλγαροι ότι οπισθοχωρούν οι ημέτεροι,
αμέσως τους επιτέθησαν και τους ηνάγκασαν να
οπισθοχωρήσουν, αφήσαντες πολλούς νεκρούς και
αιχμαλώτους.
Ενισχυθέντος του 4ου Συντάγματος επροχώρησεν. Τα πυρά
ημών και των πυροβόλων και πολυβόλων, η ευστοχία και η
επίθεσις του 4ου και 2ου Συντ[άγματος] [τους] ηνάγκασαν να
εγκαταλείψουν τα οχυρώματα και να τραπούν εις φυγήν.
Αμέσως ημείς καταδιώκοντες αυτούς.
Τό 5ο Σύνταγμα ακόμη δεν τους είχε νικήσει και μόλις η

23
Το Μάνλιχερ υπήρξε ένας τύπος επαναληπτικού τυφεκίου με περιστροφικό
γεμιστήρα, που παρήχθη από τη Steyer – Mannlicher, για τον Ελληνικό στρατό
και αργότερα χρησιμοποιήθηκε και από το στρατό της Αυστρο-Ουγγαρίας.
Το Μάνλιχερ αποτέλεσε το βασικό όπλο των Ελλήνων κατά τους Βαλκανικούς
πολέμους του 1912-1913. Στα 1914, όταν διεκόπη απότομα η εξαγωγή όπλων
από την Αυστρο-Ουγγαρία προς την Ελλάδα, η χώρα μας διέθετε στο οπλοστάσιό
της 190.096 τυφέκια και αραβίδες Μάνλιχερ.
66

αριστερά πτέρυξ κατετρόπωσεν τους εχθρούς, αμέσως τη

βοηθεία του 2ου Συντ[άγματος] τους ηναγκάσαμεν να
εγκαταλείψουν τας θέσεις των και να τραπούν εις φυγήν.
Καταδιώξαντες μέχρι βαθείας νυκτός.
Μόλις τους εβγάλαμεν εκ των οχυρωμάτων και
επροχωρήσαμεν έως 500 μέτρα δεξιά, έβγαλεν αγγαρείαν ο
Λόχος μας και έτυχα και εγώ να πάμε να πάρομεν χλαίνας
και κουβέρτας από εκεί όπου είχαμεν αποθέσει. Είχαμεν ως
επικεφαλής τον Λοχίαν Κρίτσαν Χρ. Είχον αφήσει αγγαρεία
κάθε Λόχος να χώσουν τους νεκρούς.
Μόλις εφθάσαμεν εις το μέρος όπου είχαμεν παραταχθεί,
και είχεν το 4ο Σύνταγμα διπλοσκοπούς φυλάττοντες τα
αποθεσμένα πράγματα. Ήσαν πλήθος νεκρών και
τραυματιών, και ο Ανθυπίατρος του 4ου Συντάγματος με τους
νοσοκόμους, νοσηλεύων τους τραυματίας μας, επήρεν και
μας έδωκεν φέρετρα και μεταφέραμεν τραυματίας εις τον
Δημόσιον δρόμον, και αμέσως τα αυτοκίνητα ήρχοντο και
τους έπαιρνον και τους έφερον εις τα Νοσοκομεία
Θεσσαλονίκης.
Μόλις τους επήγαμεν 3 - 4 ενύκτωσεν και δεν ήσαν άλλοι
τραυματίαι, έφυγα ώραν 7 ½ μ.μ. και μετά ημίσιαν ώρα
εύρον τον Λόχον μου περιπλανόμενους εντός ρευμάτων και
δασών. Μόλις έφτασα εις τον Λόχον είχεν συναχθεί όλον το
2ο Σύνταγμα και κάμαμεν Μέτωπον διά χωρίον Λαχανά.
Εφθάσαμεν εις Λαχανά εις τας 9 μ.μ. Είχον δε βάλει φωτιά οι
ημέτεροι εις αχυρώνες και εκαίοντο όλην την νύκτα. Εις τας
11 μ.μ. εβγήκαμεν δεξιά του χωρίου ένθα αποθέσαμεν και
εδιανυκτερεύσαμεν. Την επομένην, 22, εμείναμεν όλην την
ημέραν. 23, την 10ην π.μ. ξεκινήσαμεν εκ Λαχανά και
ήλθαμεν και κατευλίσθημεν εις Χαγιακλί 24.

24
Χαγιακλί (Χαϊδαρλί) είναι το σημερινό χωριό Βαπτιστής του Ν. Κιλκίς.
 67

Θάλαμος τραυματιών των Βαλκανικών Πολέμων.

24, καταυλισμός εκεί. Βάλει το Πυροβολικόν προς εκτόπησιν

των περιπόλων των Βουλγάρων.
Την επομένην, 25η , πορεία από της 7 π.μ. μέχρι της 5 μ.μ.
ένθα εφθάσαμεν εις τι χωρίον Νταφερλί 25 ένθα
διανυκτερεύσαμεν.
Την επομένην, ήτοι 26, αναχωρήσαμεν εκ του καταυλισμού
εις τας 7 π.μ. πορεία μέχρι της 12 π.μ. βαλλόμενοι εκ των
εχθρικών τοπομαχικών πυροβόλων 26. Εμείναμεν εις τον
κάμπον εις βάλτον όλην την ημέραν, ζέστη ανυπόφορος.
Το εσπέρας εφύλαξα διπλοσκοπός. Την επομένην, 27, βάλλει
ημέτερον Πυροβολικόν μέχρι 2 μ.μ. Οπισθοχώρησεν εχθρός,

25
Νταφερλί (Ντζαφερλί), χωριό στην περιοχή Σιδηροκάστρου με 40 κατοίκους το
1913. Είναι η σημερινή Ζεύγελη Βουλγαρίας.

26
Τοπομαχικά πυροβόλα ήσαν τα βαριά και μεγάλα πυροβόλα, που
τοποθετούνταν σε οχυρές θέσεις.
68

εκδιώξαντες αυτόν [δυο] (2) Τάγματα Ευζώνων και ο

ατρόμητος αρχηγός αυτών Βελισσαρίου 27.
Και ο ατρόμητος Λοχαγός του Πυροβολικού Ταβουλάρης με
1 ορειβατικόν πυρόβολον και τους πυροβολητάς του το
έφερον εις το όρος την νύκτα της 26ης . Το πρωί της 27ης,
μόλις έφεξε, ο εχθρός ετοιμάζετο. Αμέσως, αρχίζει πυρά
ταχέα ο Ταβουλάρης εις τα τοπομαχικά των, βουλώνει το εν.
Άρχισαν πυρά ταχέα και οι εις ακροβολισμόν
ευρισκόμενοι εύζωνοι και τους ηνάγκασαν να τραπούν εις
φυγήν 25.000 εχθροί, όπου ήσαν οχυρωμένοι εις τα
απόρθητα Στενά του Δεμίρ Ισάρ 28, εγκαταλείψαντες τα
τοπομαχικά των και πολλά λάφυρα εις τας χείρας των
νικητών.

27
Ο Ιωάννης Βελισσαρίου (Κύμη Ευβοίας 26 Νοεμβρίου 1861 - Κρέσνα 12
Ιουλίου 1913) ήταν στρατιωτικός του Ελληνικού στρατού, ήρωας των Βαλκανικών
πολέμων. Διακρίθηκε στη μάχη για την κατάληψη των Ιωαννίνων και στη Μάχη
της Κρέσνας, όπου σκοτώθηκε.
Κατά τη διάρκεια της μάχης για την κατάληψη του υψώματος 1378, στο οποίο
είχαν εγκατασταθεί αμυντικά οι βουλγαρικές δυνάμεις, ο Βελισσαρίου και οι
άνδρες του (Εύζωνοι) αντιμετώπισαν ισχυρή αντίσταση, ενώ οι απώλειες των
ελληνικών δυνάμεων ήσαν μεγάλες.
Στην πιο κρίσιμη στιγμή της μάχης (και αφού προηγουμένως είχε πολεμήσει με
πέτρες και βράχους τους Βουλγάρους λόγω έλλειψης πυρομαχικών) ο
Βελισσαρίου σηκώθηκε όρθιος και κραδαίνοντας το περίστροφό του φώναξε,
ώστε να ακουστεί από όλους: “ Όποιος θέλει τη νίκη ή αλλιώς το θάνατο ας με
ακολουθήσει”. Και πρώτος άρχισε να τρέχει προς τον εχθρό. Πίσω του
συνεπαρμένοι από τον ηρωϊσμό του διοικητή τους όρμησαν οι εύζωνοί του.
Κάποια στιγμή τραυματισμένος έπεσε στο έδαφος. Μεταφέρθηκε σε ορεινό
χειρουργείο όπου άφησε την τελευταία του πνοή.
Στο συλληπητήριο τηλεγράφημα, που συνέταξε και έστειλε ο Βασιλιάς στη
γυναίκα του Βελισσαρίου, έγραψε: “Χαιρετίζω τον ήρωα των ηρώων”.
28
Δεμίρ Ισάρ: Περιοχή οχυρωματική των Βουλγάρων στα 1913, που σήμερα
βρίσκεται το Σιδηρόκαστρο του Ν. Σερρών.
 69

Προώθηση δυνάμεων για την απελευθέρωση του Σιδηροκάστρου

(Δεμίρ Ισάρ).

Εις τας 2 μ.μ. οπισθοχωρήσαντος του εχθρού τους

κυνηγήσαμεν μέχρι τας 7μ.μ. και κατασκηνώσαμεν εις τι
μέρος του Στρυμώνος, εις βουλγαρικόν χωρι[ου]δάκι,
ψήνοντες όλοι σφακτά.
Την επομένην, 28, ώραν 6 π.μ. ξεκινήσαμεν εκ του
καταυλισμού και μετά 12 ωρών πορείαν εφθάσαμεν εις
χωρίον Μετνιάβον 29 πλησίον του Πετρίτς 30 βαδίζοντες
αριστερά του ποταμού Στρυμώνος ένεκα της εκρήξεως της
σιδηράς γεφύρας υπό των εχθρών. 29 του αυτού μηνός,
καταυλισμός όλην την ημέραν εις ίδιον μέρος.

29
Μετνιάβο: Χωριό που βρίσκεται στη Βουλγαρία.

30
Πετρίτς(Πετρίτσι): Χωριό της Βουλγαρίας. Οι Έλληνες κάτοικοί του
μετεγκαταστάθηκαν το 1913 στην περιοχή των Σερρών, που ονομάστηκε Νέο
Πετρίτσι.
70

Την επομένην, ήτοι 30, διετάχθη ημέτερος Λόχος ήτοι 4ος ,

προς κατασκευήν γεφύρας εις παραπόταμον Στρυμώνος
ένθα την κατασκευάσαμεν, αγγαρεία των χωρικών.
Υποφέραμεν εκ πείνης ένεκα της μεγάλης καταδιώξεως του
εχθρού. Ετρώγαμεν άωρα αχλάδια και κορόμηλα. Την
επομένην ημέραν, ήτοι 1 Ιουλίου, διετάχθη να διέλθει το 2ο
Σύνταγμα εκ της γεφύρας της κατασκευασθείσης εξ ημών
του 4ου Λόχου μείναντος τελευταίου.
Αντάμωσα όλους τους πατριώτας τους ευρισκομένους εν τω
2ω Συντάγματι. Μάλιστα, ο κύριος Λοχαγός Πετσίκας,
Υπολοχαγός, μάς ενεθάρρυνε και μας είπεν ότι ούτος ο μην
είναι ο ενδοξότερος όλων των μηνών και θα τελειώσουν,
πιστεύω, βοηθεία του Θεού τα βάσανά μας.
Αναχωρήσαμεν εκ της γεφύρας και μετά πεντάωρον πορείαν
συναντήσαμεν το Ευζωνικόν το υπό του αειμνήστου
Βελισσαρίου. Αντάμωσα τον Θεοχάρην Κόρακαν
υγειαίνοντα, διανυκτερεύσαντες εκεί. Την επομένην, ήτοι 2,
ξεκινήσαμεν εκ του καταυλισμού εις τας 7 ½ π.μ. πορεία
μέχρι 11 ½ π.μ. φθάσαντες εις χωρίον καϊμένον, λεγόμενον
Λιβούνοβον 31 , το είχον κάψει οι Βούλγαροι, ένθα
κατασκηνώσαμεν όλη η Μεραρχία μαζί με τα Πυροβολικά
της.
Την επομένην μείναμεν εις ίδιον μέρος, 3. Υποφέραμεν εκ
της δίψης, επίναμεν από ένα ποτάμι όπου ήσαν φονευμένοι
πολλοί εχθροί. Μάλιστα, μας έδωκαν εις όλους καταυχένια 32
31
Λιβούνοβο: Χωριό που σήμερα βρίσκεται στην Βουλγαρία στην περιοχή του
Σαντάνσκι.

32
Το καταυχένιο ήταν ειδικό εξάρτημα (προέκταση) του πηλικίου - τα κράνη δεν
ήταν συνηθισμένα στους Βαλκανικούς πολέμους - που κάλυπτε το πίσω μέρος
της κεφαλής του στρατιώτη μέχρι και τον αυχένα, προκειμένου να μην
ταλαιπωρείται αυτός από το καύμα του ηλίου σε περιπτώσεις που πολεμούσε ή
βρισκόταν σε πορεία με κατεύθυνση ανατολική, κάτω από μεγάλες
θερμοκρασίες, τις μεσημεριανές και απογευματινές ώρες.
 71

Οι Βαλκανομάχοι μας, όταν δεν πολεμούσαν...

δια την ζέστην.

Την επομένην, ήτοι 4, αναχωρήσαμεν εκ του χωρίου, με επ’
ώμου και τραγουδώντες, την 6η π.μ. πορεία μέχρι της 9ης
π.μ. ένθα κατασκηνώσαμεν εις ποταμόν πλησίον του χωρίου
Βοζνίζου 33 .
Επλύναμεν τα ρούχα μας εις τον ποταμόν με νερόν κρύον
και χωρίς σαπούνι και μόλις τα στεγνώναμεν, τα
εψειρίζαμεν.
Την επομένην, ήτοι 5, μείναμεν εις ίδιον μέρος ένθα ήλθον
οι κληρωτοί του 1913. Ήλθον εις τας 5 μ.μ. ημέραν
Παρασκευήν, μάλιστα την ώραν όπου ήρχοντο, έριπτε ψιλή
βροχή. Αμέσως τους εκαταχώρησαν εις Λόχους και έτυχε να
έλθουν όλοι οι πατριώται μου εις τον ιδικόν μας Λόχον.
Ήσαν δε οι εξής: Ανδρέου Νικόλαος, Αγγελής Γεώργιος,

33
Βοζνίζου: Χωριό που βρίσκεται σήμερα στη Βουλγαρία.
72

Δημητρέλλος Γεώργιος, Ζωίτσης Αθανάσιος, Οικονόμου

Γεώργιος, Μάγος Νικόλαος, Μπεζεντές Γεώργιος, Πέρβελης
Λάμπρος, Παπανικολάου Γεώρ., Στεφανόπουλος Νικόλαος,
Σαπούς Γεώργ., Πλήτσος Γεώργιος και Χαντζόπουλος
Λουκάς.
Το εσπέρας εμείναμεν μαζί. Την επομένην, ήτοι 6, εις τας 7
κάμαμεν γυμνάσια όλον το Σύνταγμα μέχρι 10 π.μ. Κατόπιν,
ετοιμάσθημεν και εις τας 12 π.μ. ξεκινήσαμεν δια Στενά
Κρέσνης βαλόμενοι υπό εχθρικού Πυροβολικού.
Ημείς βαδίζαμεν δεξιά του Στρυμώνος και της αμαξιτής
οδού. Αριστερά εβάδιζε η Δευτέρα Μεραρχία και το
Πυροβολικόν μας εβάδιζε δεξιά του ποταμού εις την
αμαξιτήν οδόν, συγκείμενον εξ εκατόν είκοσι πεδινών
πυροβόλων.
Ήρχισε η μάχη από της 1 μ.μ. μέχρι 7 ½ μ.μ. Ημείς
προχωρούσαμεν βαλόμενοι υπό πεδινών και ορειβατικών
εχθρικών πυροβόλων, ζημία ασήμαντος. Την νύκτα
διανυκτερεύσαμεν εις χέρομα, φθάσαντες την 9η μ.μ.
Την επομένην, 7, ξεκινήσαμεν εκ του χερόματος εις τας 8
π.μ., και μετά πεισματώδους μάχης ενικήσαμεν τους
εχθρούς, εξαναγκάσαντες αυτούς να τραπούν εις φυγήν.
Επήραμεν ένα βλητοφόρον και καταλάβαμεν χωρίον
Μπελίσκον 34, ένθα εθεώμεθα την μονομαχίαν Πυροβολικού
με Πυροβολικόν και την ευστοχίαν του ημετέρου και την
κατατρόπωσιν του εχθρικού και την κατασύντριψιν της
γεφύρας των Στενών της Κρέσνης 35 υπό των εχθρών, δια να

34
Μπελίσκο:Χωριό της Βουλγαρίας.
35
Κρέσνα: Τα στενά της Κρέσνας βρίσκονται στη Βουλγαρία. Το 1913, ο
Ελληνικός στρατός προελαύνοντας σε βουλγαρικό έδαφος συνάντησε το
σημαντικότερο φυσικό εμπόδιο πριν τη Σόφια. Τα κατέλαβε ύστερα από
τριήμερη σκληρή μάχη (8-11 Ιουλίου 1913).
 73

Ψείρες, ο άλλος εχθρός.

προφθάσουν να φύγουν, μήπως τους συλλάβομεν ζώντας.

Το εσπέρας, διανυκτερεύσαμεν εις χέρομα. Την επομένην, 8,
ξεκινήσαμεν εκ του καταυλισμού την 7 ½ π.μ.
Όλη η Μεραρχία μας εβάδισε προς τα Στενά της Κρέσνης.
Αλλ’ επειδή ήτο καϊμένη η γέφυρα και επειδή έβαζε ο
εχθρός, φοβούμενος μήπως κατασκευάσομεν την γέφυραν,
ηναγκάσθημεν να προφυλαχθώμεν εις το όρος. Και διετάχθη
το Μηχανικόν να κατασκευάσει οδόν εντός του βουνού,
όπως τεθεί 1 Πυροβολαρχία και υποστηρίξει την προέλασιν.
Πριν ακόμη τοποθετηθεί η ημετέρα Πυροβολαρχία,
διετάχθημεν να προχωρήσομεν βαλόμενοι υπό του εχθρικού
Πυροβολικού. Καθώς και ούτως επράξαμεν, μόλις
βαδίσαμεν έως 1 ώραν άρχισεν και το ιδικόν μας
Πυροβολικόν και υπεστήριξε την προέλασιν.
Και μετά 10[ωρον] πορείαν και πόλεμον εφθάσαμεν εις
χωρίον Γιανίκι. Μάλιστα, ήλθον και 2 πατριώται και
74

ανταμώσαμεν. Μάλιστα, έμειναν και το εσπέρας εις ημάς.

Ήσαν δε οι εξής: Κομνάς Γαμβρούλης και Δημήτριος Σιδηράς
ή Κοκκώνης.
Το εσπέρας διανυκτερεύσαμεν εις ένα λόφον, μεμονωμένος
ο ημέτερος Λόχος, φονεύσαντες ένα Βούλγαρον όπου είχεν
85 δραχμάς. Το εσπέρας, η Διμοιρία μας ήτο Υπηρεσία εις
προφυλακάς όπου είχαμεν τον Κων. Ανδρέου, όστις την
νύκτα ήτο να φυλάξει διπλοσκοπός, αλλ’ εκ του φόβου του
εδήλωσεν ασθένειαν. Και το πρωί, εις τας 3 - 4, ήτο σκοπός
των όπλων ο Ιωάννης Παπούλιας και ιδών μιαν λεύκαν όπου
εκινείτο και εκ του φόβου του ειπών ότι ήτο Βούλγαρος
εφώναξε: “εις τα όπλα”.
Την επομένην, ήτοι 9, εμείναμεν μέχρι τας 10 π.μ. ένεκα της
αργοπορήσεως των μεταγωγικών μας. Εις τας 10[π.μ]
ξεκινήσαμεν εκ του λόφου προς την Ανατολήν, φθάσαντες
εις τι μέρος ένθα κατασκηνώσαμεν, λεγόμενον
Διαβολόρευμα. Εμείναμεν εκεί μαγειρεύοντες κολοκύθια με
τυρόν.
Την επομένην, ήτοι 10, εμείναμεν εις ίδιον μέρος.
Έσφαξαν σφακτά και διαμοίρασαν εις τους στρατιώτας
ωμάς τας μερίδας. Την επομένην, ήτοι 11, το πρωί εις τας 6
π.μ. ξεκινήσαμεν και κατέβημεν κάτω εις τον δρόμον όπου
εμείναμεν το γεύμα 2 ώρας εις τα αμπέλια.
Εκεί επήρα και άρβυλα.Το δειλινόν εις τας 3 μ.μ.
ξεκινήσαμεν διά Στενά Κρέσνης, προηγουμένου του
Πυροβολικού, διανυκτερεύσαντες εντός των Στενών. Την
επομένην, ήτοι 12, μόλις εγλυκοχάραζε ξεκινήσαμεν εκ των
Στενών και πριν χαράξει ακόμη εβγήκαμεν έξω των Στενών,
 75

Λίγη ανάπαυλα των εύστοχων πυροβολητών μας.

αριστερά του Στρυμώνος εις χωρίον Κπούπνικ 36 ένθα

εβλήθημεν υπό εχθρικών οβίδων. Μάλιστα, εκτύπησαν 4 - 5
και τον Λοχίαν μας Ευθ. Μοσκαχλαϊδήν.
Διετάχθημεν και προχωρήσαμεν με το όπλον εις χείρας και
εφθάσαμεν εις τους πρόποδας ενός υψώματος ένθα
εμείναμεν.
Το δειλινό, εις τας 2, έριψεν χιόνι εις το όρος Άρβηλον 37 , εις
ημάς δε ήλθεν δρόλαψ. Διανυκτεύσαμεν εκεί.
Την νύκτα, ημέτεροι έκαμαν έφοδον ένθα προχωρήσαν
πάρα πολύ.

36
Κπούπνιτσε (Κνούπνιτς): Χωριό στην περιοχή Σιδηροκάστρου με πληθυσμό 870
ατόμων το 1913. Σήμερα ανήκει στην Βουλγαρία.

37
Πρέπει να εννοούσε το βουνό Όρβηλος, που βρίσκεται στα σύνορα των Ν.
Σερρών - Δράμας, και εκτείνεται και μέσα στο βουλγαρικό έδαφος.
76

Το 5ο Σύνταγμα ετέθη μεταξύ δύο πυρών, και ηναγκάσθη να

τραπεί εις φυγήν. Εις τας 12 μ.μ. μας έφερον άρτον, διότι
την ημέραν δεν ημπορούσαν να περάσουν των Στενών εκ
των εχθρικών τοπομαχικών.
Την επομένην, ήτοι 13, εις τας 4 π.μ. ήλθεν αγγελιοφόρος
φέρων άγγελμα ότι επιάσθη το 3ο Τάγμα υπό των εχθρών,
αιχμάλωτοι. Αμέσως, ξεκινήσαμεν με ένα θυμόν να πάμε να
ελευθερώσομεν τα ’δέλφια μας.
Βαλόμενοι υπό του εχθρικού Πυροβολικού, εφθάσαμεν εις
το μέρος όπου οπισθοχωρούσεν το 5ο Σύνταγμα. Μάλιστα,
επυροβόλησαν οι ημέτεροι αξιωματικοί τους αξιωματικούς
του 5ου Συντάγματος, όπως μείνουν και ενθαρρυνθούν και
δεν οπισθοχωρήσουν, αλλ’ επήγαν εις μάτην πάντα τα μέσα.
Έφευγον ατάκτως.
Ιδών αριστερά μας η 2η Μεραρχία ότι οπισθοχώρουν και
νομίσασα ότι μας έκαμαν έφοδον οι εχθροί, μας έβαλε με τα
πυροβόλα. Κατόπιν εννόησαν ότι κτυπούν ημάς, έστειλαν
αγγελιοφόρον Λοχίαν και ειδοποιήθησαν δια της σημαίας
και έτσι έπαυσαν. Το 3ο Τάγμα όπου μας είπον είχε πιασθεί
αιχμάλωτον ήτο ψευδή[ς] η αγγελία.
Εφθάσαμεν εις την κορυφογραμμήν όπου ήτο η γραμμή της
μάχης, αλλ’ οι εχθροί οπισθοχώρουν κανονικά.
Μόλις ξεκινήσαμεν εκ της κορυφογραμμής να κατέβομεν εις
το ρεύμα διά να καταλάβομεν την άλλην κορυφήν ήσαν 20
εχθροί και μας ρίπτουν 2 παταργιές όπου εφονεύθη εις (1)
και 4 επληγώθησαν.
Κατόπιν, εφθάσαμεν εις το μέρος όπου είχεν οπισθοχωρήσει
το 5ο Σύνταγμα.
Εκεί, είδαμεν πολλούς φονευμένους και πληγωμένους.
Ετέθησαν αι 3 Διμοιρίαι εις μάχην, ημετέρα Διμοιρία έμεινε
αγγαρεία να μαζεύσει τους πληγωμένους και φονευμένους
και τα φυσίγγια.
 77

Πυρ εκ του μακρόθεν.

Μόλις ετελειώσαμεν και ημείς, ετέθημεν εις γραμμήν και

ερίπταμεν πυρά ομαδόν από 1.400 μέτρων εις τους ιλάτας
όπου ήρχοντο να πάρουν τα πυροβόλα των εκ του χωρίου
Σιμιτλί όπου τα είχον στημένα.
Ηναγκάσαμ’ αυτούς να τραπούν εις φυγήν, 1 μόνον είχον
ζέψει και το έφευγον.
Εννοήσαν το ημέτερον Πυροβολικόν και βάλον
ετραυμάτισαν τους 2 ίππους εκ του πυροβόλου όπου είχον
πάρει και έφευγον. Αμέσως δε ημείς με εφ' όπλου λόγχην
κατελάβαμεν το χωρίον Σιμιτλί 38 και 3 πυροβόλα. Έβαλε δε
εχθρός με Ορεινήν Πυροβολαρχίαν κατά του χωρίου, αλλ’

38
Σιμιτλί: Χωριό της Βουλγαρίας με 870 κατοίκους το 1913.
78

ουδεμίαν προξένησε ζημίαν.

Μας εδέχθησαν οι Τούρκοι εγκαρδίως, μάλιστα έβγαλεν ο
Λόχος μας περίπολον εντός του χωρίου όπου έτυχα να είμαι
και εγώ.
Ο Λόχος εβάδιζε [μ]προστά και έπιασεν 10 πυροβολητάς
αιχμαλώτους, 2 Λοχαγούς, 1 Ταγματάρχην, 4 ίππους, το
πυροβόλον και εφθάσαμεν μέχρι γέφυρας καϊμένης υπό των
εχθρών, όπως δυσκολευθούμεν να προχωρήσομεν.
Το εσπέρας, μας είπεν ο Λοχαγός μας ότι θα μείνομεν εδώ η
3η Διμοιρία, προφυλακαί.
Μόλις εστάλη αγγαρεία διά ύδωρ έρχονται 2 εχθρικαί
οβίδαι εκεί όπου ευρισκόμεθα, χωρίς να προξενήσουν
ζημίαν. Αμέσως, διέταξε ο Ταγματάρχης και
συγκεντρώθημεν και ήλθαμεν εις Σιμιτλί και
διανυκτερεύσαμεν.
Την επομένην, 14, εμείναμεν εις ίδιον μέρος, μάλιστα
επέρασεν και η 5η Μεραρχία και ετροφοδοτήθη εις Σιμιτλί.
Αντάμωσα όλους τους πατριώτας μου τους ευρισκομένους
εις το 22ο Σύνταγμα. Μας έδωκαν τσάι. Μας έδωκαν και
κρέας, μερίδας ωμάς, και συνάξαμεν ξύλα και ψήναμεν το
κρέας. Μόλις δεν είχε ψηθεί το κρέας και ήλθεν διαταγή να
πάμε ενίσχυσιν της 6ης Μεραρχίας, το φάγαμε μισοψημένον.
Ενώ ημείς καθήμεθα η 6η Μεραρχία πολεμούσε καθώς και
τα ατρόμητα Ευζωνάκια υπό τον αείμνηστον Ταγματάρχην,
τον Βελισσαρίου, ένθα έπεσε ηρωϊκώς. Το εσπέρας, μόλις
ενύκτωσεν, είχεν κατασκευασθεί η γέφυρα υπό του
Μηχανικού, ανάψαμεν φωτιές εκεί που μέναμεν, και ημείς
ξεκινήσαμεν όλον το 2ο Σύνταγμα, τραγουδώντες. Βαδίσαμεν
όλην την νύκτα, το πρωί της 15ης εμείναμεν μέχρι 9 π.μ.
Εις τας 9 π.μ. ξεκινήσαμεν και με πεντάωρον πορείαν
εφθάσαμεν εις τι μέρος και μείναμεν 2 ώρας ένθα
πυροβόλησαν τους ανιχνευτάς μας. Εις τας 6 μ.μ.
 79

Καταυλισμός στους πρόποδες του υψώματος.

συναντήσαμεν το 5ο Σύνταγμα, διανυκτερεύσαμεν εκεί.

Την επομένην, ήτοι 16, εις τας 5 ο ιερεύς του Συντάγματός
μας εδιάβασεν παράκλησιν με την εικόνα της Παναγίας εις
τας χείρας του και περιερχόμενος γύρωθεν του Στρατού. Εις
τας 6 π.μ. ξεκινήσαμεν και μετά δίωρον πορείαν ήλθεν το 1ο
Τάγμα εις τι ρεύμα.
Την νύκτα, επήγαμεν εις προφυλακάς, συναντήσαντες τα
πυροβόλα μας εις Τσουμαγιάν 39. Την επομένην, 17,
εμβαλόμεθα υπό εχθρικού Πυροβολικού, πανταχόθεν.

39
Τσουμαγιά: Είναι η περιοχή του Μπλακόεβγκραντ στη Βουλγαρία, κοντά στην
Ηράκλεια, όπου συνήφθη μια από τις σκληρότερες μάχες του
Ελληνοβουλγαρικού πολέμου μετά την έξοδο των ελληνικών στρατευμάτων από
τα στενά της Κρέσνας.
80

Το εσπέρας, αντικατέστησεν τον 11ον Λόχον όπου είχεν 79

εκτός μάχης. Ήτο και εις(1) πατριώτης φονευμένος, Πλήτσος
Ιωάννης.
Το εσπέρας, άνοιγεν η Διμοιρία μας προχώματα. Την
επομένην, 18, μένομεν εις ίδιον μέρος. Πενθήμερος
ανακωχή και βροχή μαζί. Χαρά επήλθεν και εις τα δυο
στρατεύματα.
19, εις ίδιον μέρος αμερόληπτοι. Την επομένην, 20,
ξημερώνοντας του Προφήτου Ηλιού αναχωρήσαμεν εις τας 8
½ π.μ. εκ Τσουμαγιάς τραγουδόντες πάντες.
Το εσπέρας εις τας 6 μ.μ. εφθάσαμεν εις Στενά Κρέσνης ένθα
διανυκτερεύσαμεν, είχαμεν δε συσσίτιον ορύζιον με τυρόν.
Εις τας 21, ώραν 5 π.μ. ξεκινήσαμεν εκ Στενών και μετά
οκτάωρον πορείαν εφθάσαμεν εις Χάνη Μελίτσης 40.
Μείναντες εκεί μέχρι της 1ης Αυγούστου.
Εις τας 27 Ιουλίου, παρέλασις σημαίας και ανάγνωσις του
διαγγέλματος του Βασιλέως και της ελληνοβουλγαρικής
ειρήνης.
Την 1η Αυγούστου, αναχωρήσαμεν εκ του καταυλισμού εις
τας 3 μ.μ. πορεία μέχρι 8 μ.μ. διανυκτερεύσαντες εις
ποταμόν Βόσνιζον ένθα ευρίσκοντο οι φούρνοι.
Την επομένην, 2, ξεκινήσαμεν εκ του ποταμού εις τας 7 π.μ.
πορεία τρίωρος μέχρι Μελενίκου ένθα διανυκτερεύσαμεν.
Την επομένην, 3, αναχωρήσαμεν εκ Μελενίκου 41 την 5η π.μ.,
πορεία εξάωρος ένθα μείναμεν εις χωρίον Κούλαν 42 ή Νέα

40
Μελίστη : Το χωριό Μελενικίτσι κοντά στις Σέρρες.
41
Μελενίκο: Βουλγαρικό χωριό που ανήκει στο διοικητικό διαμέρισμα του
Σαντάνσκι. Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών κατοικείτο από ελληνικό
πληθυσμό με επιφανείς επιστήμονες και λόγιους.
42
Κούλα: Το χωριό Προμαχώνας, στην περιοχή του Σιδηροκάστρου, που ανήκει
στο Ν. Σερρών.
 81

Πολεμώντας και μαγειρεύοντας.

Ελλάς.
Την επομένην, ήτοι 4, αναχωρήσαμεν εκ Νέας Ελλάδος εις
τας 5 π.μ., πορεία εξάωρος, διαμονή εις Δεμίρ Ισάρ.
Την επομένην, 5, αναχώρησις εκ Δεμίρ Ισάρ εις τας 6 π.μ.
τετράωρος πορεία, διαμονή εις χωρίον Πρυσνία, πεδιάς
Σερρών.
Την επομένην, 6, αναχώρησις εκ Πρυσνίας. Την 7η π.μ.
παρέλασις εκ μέσου της πόλεως Σερρών. Μας υποδέχθησαν
οι κάτοικοι ζητωκραυγάζοντες 43 υπέρ του Ελληνικού
Στρατού. Εβγήκαμεν έξω της πόλεως ένθα μείναμεν μέχρι
της 11ης. Είχαμεν νερά πολλά και κρύα.

43
Ο συγγραφέας με την αναφορά του: “Μας υποδέχθησαν οι κάτοικοι
ζητωκραυγάζοντες υπέρ του Ελληνικού Στρατού”, αφήνει ένα πολύτιμο στοιχείο
για τον μετέπειτα ιστορικό ερευνητή, αναφορικά με τα αισθήματα που έτρεφαν
οι Έλληνες των Σερρών - μέχρι πριν λίγο υπόδουλοι στον Τούρκο και στη
συνέχεια για λίγο στο Βούλγαρο - για την Ελλάδα, τη μητέρα πατρίδα τους.
82

Εις τας 11 Αυγούστου, ξεκινήσαμεν εκ του καταυλισμού εις

τας 8 π.μ. και μετά τετράωρον πορείαν εφθάσαμεν εις
χωρίον Δερβισάνη 44 ένθα κατασκηνώσαμεν.
Επαίρναμεν άδειαν και πηγαίναμεν εντός της πόλεως
Σερρών. Και διασκεδάζαμεν, ήσαν πάντα ευθυνά, αν και ήτο
και η ημίσεια καϊμένη εκ των Βουλγάρων.
Καθήσαμεν μέχρι της 20ης Αυγούστου. Εις τας 20, μας
ετοίμασαν τας 4 μικράς ηλικίας ήτοι: [19]10, [19]11, [19]12,
και [19]13. Μας εδίδαξαν οι αξιωματικοί μας. Αξιωματικούς
είχαμεν:
Λοχαγόν, τον Υπολοχαγόν Πετσίκαν, τον Ανθυπολοχαγόν
έφεδρον Γλαβάνην, τον έφεδρον Ανθυπολοχαγόν
Γιωργάραν, όστις ανέλαβεν την Διοίκησιν του 1ου Λόχου.
Είχαμεν τον Ανθυπασπιστήν Αναγνωστίδην, έγινεν
Ανθυπολοχαγός και επήγεν κατόπιν Διοικητής του 9ου Λόχου.
Τον Επιλοχίαν Βουλγαράκην, τους Λοχίας Γουζόπουλον,
Αναγνωστόπουλον, οι οποίοι έγιναν Ανθυπασπισταί.
Το πρωί της 21ης , ετοιμάσθημεν πάντες και επήγαμεν εις την
σκηνήν του Συνταγματάρχου. Εκεί μας οδήγησαν, μας
εδίδαξαν και κατόπιν αναχωρήσαμεν. Εκ δε της αγάπης του
κ. Συνταγματάρχου όπου μας είχεν, δεν τον άφηνεν η καρδιά
του να αποχωρισθούμεν και έκλαιεν καθώς και όλοι οι
αξιωματικοί μας.
Εις τας 5 ½ π.μ. αναχωρήσαμεν εκ του καταυλισμού και
εφθάσαμεν εις τον Σιδηροδρομικόν Σταθμόν.
Την 7η π.μ. εμβήκαμεν εις τον Σιδηρόδρομον και εις τας 12 ½
μ.μ. αφίχθημεν εις Δράμαν, μείναμεν όλην την ημέραν.
Την επομένην, 22, εις τας 5 π.μ. αναχωρήσαμεν εκ Δράμας,
διήλθαμεν εκ μέσου του αποτεφρομένου, υπό των απίστων

44
Δερβισάνη: Το χωριό Οινούσα του Ν. Σερρών με πληθυσμό 80 κατοίκων το
1913.
 83

Τα ατρόμητα Ευζωνάκια σε ώρα δράσης.

Βουλγάρων, Δοξάτου και εφθάσαμεν εις Μύλους τας 11π.μ.

μείναντες εκεί μέχρι τας 3 μ.μ. τρώγοντες τα ωραία και
μεγάλα κυδώνια.
Εις τας 3 μ.μ. αναχωρήσαμεν εκ του Μύλου και με
τετράωρον πορείαν εφθάσαμεν εις χωρίον Μπερκετλί 45
ένθα διανυκτερεύσαμεν.
Την επομένην, 23, ξεκινήσαμεν εκ του χωρίου Μπερκετλί εις
τας 6 π.μ. και με τρίωρον πορείαν εφθάσαμεν εις Καβάλαν.
Μας εδέχθησαν οι κάτοικοι εγκαρδίως 46. Εμείναμεν εις την
45
Μπερκετλί: Το χωριό Δάτον του Ν. Καβάλας που βρίσκεται στο Παγγαίο, στο
δρόμο από Ελευθερούπολη προς Σέρρες. Το 1913 είχε 200 περίπου οικογένειες.
46
Ο συγγραφέας με τις αναφορές του: “Μας εδέχθησαν οι κάτοικοι εγκαρδίως”
και λίγο πιο κάτω: “Οι κάτοικοι πλήρεις ζήλου και χαράς εκοίταζον
ζητωκραυγάζοντες υπέρ του Ελληνικού Στρατού”, αφήνει πάλι ένα πολύτιμο
στοιχείο για τον μετέπειτα ιστορικό ερευνητή, αναφορικά με τα αισθήματα που
έτρεφαν οι Έλληνες της Καβάλας - μέχρι πριν λίγο υπόδουλοι στον Τούρκο και
στη συνέχεια για λίγο στο Βούλγαρο - για την Ελλάδα, τη μητέρα πατρίδα τους.
84

πλατείαν της πόλεως 2 ημέρας.

Την 24, εσπέρας, μας κατεχώρησαν εις Λόχους του Νέου
Συντάγματος 19. Με έβαλαν εις τον 10ο Λόχον μαζί με τους
άλλους πατριώτες πλην του Θεμ. Γαμβρούλη.
Την επομένην, 25, ήλθε διαταγή, επειδή ευρίσκετο ο Λόχος
μας εις τας προφυλακάς εις Οκτζιλάρ να πάμε και ημείς.
Ξεκινήσαμεν εις τας 7 π.μ. μέχρι τας 12 π.μ. και μείναμεν και
ξεμεσημεριάσαμεν εις το Χάνι λεγόμενον Σαρί Σαμπρί.
Εις τας 3μ.μ. ξεκινήσαμεν εκ Σαρί Σαμπρί και με τετράωρον
πορείαν εφθάσαμεν εις Σαρί Σαμπάν 47 ένθα
διανυκτερεύσαμεν.
Την επομένην, 26, εις τας 6 π.μ. ξεκινήσαμεν εκ του χωρίου
και μετά εξάωρον πορείαν εφθάσαμεν εις Ιντζές,
τουρκοχώρι, ένθα μείναμεν μίαν ώραν εις το ωραίον και
ψυχρόν ύδωρ.
Κατόπιν, ξεκινήσαμεν και μετά 5 λεπτά εφθάσαμεν εις
ποταμόν Νέστον, και επειδή ήτο καϊμένη η γέφυρα εκ των
Βουλγάρων, ήσαν Τούρκοι με βάρκας, όπου επεράσαμεν και
μετά 5 λεπτά εφθάσαμεν εις Σταθμόν Οκτζιλάρ, ένθα
ηύραμεν τον Λόχον. Διοικητής του Λόχου μας ήτο ο έφεδρος
Ανθυπολοχαγός Μάλιος.
Εις Οκτζιλάρ εμείναμεν μέχρι 2 Σεπτεμβρίου.
Εις τας 2 Σεπτεμβρίου, ητοιμάσθημεν και εμβήκαμεν εις τον
Σιδηρόδρομον και ήλθαμεν εις τα φυλάκια. Εγώ έτυχα να
υπάγω εις τον Σταθμόν του Γιανίκιοϊ.
Είχαμεν τον Δεκανέαν Ρίζον Γεώργιον, όστις έμενε εις τον
Σταθμόν με τους εξής στρατιώτας: Γλυμήν Ιωάννην, Ανδρέου
Κωσ., Ζαννιάν Θεμ., Τσαμπάν Κων. και Σύρον Χρήστον.

47
Σαρί Σαμπάν: Η σημερινή Χρυσούπολη του Ν. Καβάλας με 1.455 κατοίκους το
1913.
 85

Καταυλισμός και προετοιμασίες για προώθηση.

Εμέ με έστειλεν εις το φυλάκιον όπου εφύλασσαν την

γέφυραν με τους εξής στρατιώτας: Ανδρίτσον Αθ.,
Δημητρέλον Γεώρ.,Τρογάδαν Κων., Χαϊδεμένον Γεώργιο.
Εφυλάσσαμεν όλοι ανά δυο ώρας μόνον την νύκτα και όταν
περνούσε το τραίνον.
Εις τον Σταθμόν ήσαν 30 σπίτια εις τα οποία εκάθηντο
πρόσφυγες Έλληνες εκ μερών Ξάνθης, Γκιμουλτζίνας 48 και
Δεδεαγάτς 49. Είχον και εμπορικά όπου ήρχοντο οι Τούρκοι
και εψώνιζον.
Κάθε βράδυ, μαζευόμεθα όλοι οι στρατιώται και αρχίζαμεν

48
Γκιουμουλτζίνα: Η Κομοτινή.
49
Δεδεαγάτς: Η Αλεξανδρούπολη
86

χορόν 50 και οι πολίται ήρχοντο και εκάθηντο και εκοίταζον

πώς χορεύομαι, εχαίροντο δε και αυτοί.
Εις το φυλάκιόν μας ήτο πλησίον αγρός εσπαρμένος
αραβόσιτον και φασόλια. Εις τα ρεύματα ήσαν πολλαί
καρυαί. Εκ του φυλακίου ημίσιαν ώραν άνω ήσαν 3
τουρκοχώρια εις τα οποία ευρίσκοντο πολλά καρποφόρα
δένδρα.
Εις τα φυλάκια εμείναμεν ημέρας 20. Περάσαμεν ζωήν
χαριτωμένη. Μας έστειλεν ο Λόχος κρέας, άρτον, έλαιον,
τυρόν, παστά, μπιζέλια και τ.λ. Επειδή το φυλάκιον δεν είχεν
χύτραν ηναγκάσθημεν και δώσαμεν 2 δραχμάς και μας
έφερον μιαν χύτραν τσικένιαν εκ Δράμας.
Είχαμεν δε πλησίον του φυλακίου μιαν βρύσιν όπου έτρεχεν
ολίγον αλλά κρύο νερόν. Καθαρίσαμε μόλις περιλάβαμεν
έξω και έσω του φυλακίου. Πηγαίναμε εις τα τουρκοχώρια
και μαζεύαμεν μελιτζάνες, κολοκυθάκια, ντομάτες, φασόλια,
ροδάκινα, μήλα, κυδώνια, ρόδια, καρύδια, αχλάδες, σύκα,
σταφύλια εκ των κληματαριών όπου ήσαν κρεβατωμένα εις
τα δένδρα και ό,τι ήθελεν η ψυχή μας.
Το πρωί, ο τελευταίος φύλαξ σκούπιζε, έπαιρνε νερό, έπλενε
τα αγγεία, έκαμνε και τον καφέ. Ξυπνάγαμε κατόπιν οι
άλλοι, επίναμεν τον καφέ. Μετά τον καφέ κάναμε την

50
Μέσα από πολλές αναφορές του Ημερολογίου, ο αναγνώστης καταλαβαίνει
ότι εκείνη την εποχή οι στρατιώτες μας, έχοντας βγει νικητές από τους
Βαλκανικούς πολέμους, διασκέδαζαν συχνά, χορεύοντας είτε με συνοδεία
τραγουδιού, που οι ίδιοι τραγουδούσαν, είτε με συνοδεία κλαρίνου και
νταουλιού.
Χόρευαν προφανώς χορούς της Νότιας Ελλάδας, δηλαδή τσάμικο, συρτό και
καλαματιανό και αυτό έκανε εντύπωση στους κατοίκους της Μακεδονίας και της
Θράκης, οι οποίοι είχαν διαφορετικούς ντόπιους χορούς, και γι’ αυτό
παρακολουθούσαν με περιέργεια, τους στρατιώτες να χορεύουν. Γινόταν με
αυτό τον τρόπο μια επαναπροσέγγιση και πολιτιστική ώσμωση, μέσα από τα
χορευτικά δρώμενα, μεταξύ των Νότιων και Βόρειων Ελλήνων.
 87

Τα ... “κατορθώματα” των Βουλγάρων στις Σέρρες.

κολτσινούλα μας απ’ έξω του φυλακίου όπου είχαμεν ίσκιο.

Κάναμε και κάνα σιγαράκι και τρώγαμεν και ό,τι φρούτα
θέλαμεν. Βάζαμε το φαγητόν έβραζε, πηγαίναμεν και όταν
ήρχετο ο Σιδηρόδρομος εις τον Σταθμόν παίρναμε καμιά
εφημερίδα, διαβάζαμεν. Όταν εγίνετο το φαγητόν,
μαζευόμεθα όλοι, καθήμεθα έξω του φυλακίου εις τον
ίσκιον, είχαμεν ένα μικρόν τραπεζάκι, είχαμεν και
καθίσματα. Καθήμεθα και τρώγαμεν και κατόπιν του
φαγητού, είχαμεν και τα φρούτα καθώς και το σιγαράκι μας.
Το βράδυ πάλιν φαγητόν και φρούτα, φυλάσσαμεν 2 ώρας,
ταις δε υπόλοιπες κοιμόμεθα, περάσαμεν έξοχα 51 .

51
Η υπηρεσία του συγγραφέα για λίγες μέρες (είκοσι τον αριθμό) στο φυλάκιο
του σιδηροδρομικού σταθμού Γιαννίκιοϊ (φύλαξη σιδηροδρομικής γέφυρας),
πρέπει να ήταν από τις πιο ευτυχισμένες μέρες που πέρασε σε όλη τη
στρατιωτική του θητεία είτε ως κληρωτός είτε ως έφεδρος.
88

Εις τας 22, ήλθον οι άλλοι του ιδικού μας Λόχου και μας
αντικατέστησαν. Το δειλινό εφθάσαμεν με το τραίνο εις
Σταθμόν Οκτζιλάρ 52. Είχα δε λάβει επιταγήν εκ δραχμών 25.
Εζήτησα άδειαν και μου έδωκεν ο Μάλιος, 2 ημέρας. Την
23, έλαβα την άδειαν. Το βράδυ, ήλθον εις Καβάλαν,
εξαργύρωσα την επιταγήν.
Την επομένην, 24, εις τας 10 ξεκίνησα διά Σαρί Σαμπάν όπου
έφθασα το βράδυ εις τας 8. Την επομένην, 25, ήλθον εις
Οκτζιλάρ εις τας 7μ.μ. Εις τας 29, ο πρώτος Ουλαμός επήγεν
εις προφυλακάς.
Εις την 1ην Οκτωβρίου, ήλθαμεν εις Οκτζιλάρ. Εις τας 2,
εφύγαμεν εξ Οκτζιλάρ και ήλθαμεν εις Σαρί Σαμπάν. Ένεκα
δε της ελλείψεως οικημάτων ήλθαμεν εις Μύλον και
εμείναμεν εις την άκρην του χωρίου. Εις τας 4, το εσπέρας,
ήλθαμεν εις προφυλακάς διά προφύλαξιν του Βασιλέως μας.
Εις τας 5, ώραν εβδόμην μ.μ. ήλθαμεν πάλιν εις θάλαμον.
Εις τας 20, χορέψαμεν με τα νταούλια. Εις τον Μύλον απ'
έξω ήτο πλάτανος μέγας. Εις τον πλάτανον ήτο εις (1)
μπακάλης. Εκεί εμαζεύοντο όλοι οι φαντάροι και
Υπαξιωματικοί και εχόρευον και τραγουδούσαν. Καμιά φορά
τους πέρναμεν και στο ούζο.
Εις τας 22, εφύγαμεν εκ του Σαρί Σαμπάν και ήλθαμεν εις

Μόλις είχε συναφθεί η ελληνοβουλγαρική ειρήνη, είχε περάσει η αγωνία των

μαχών, και αυτός βρισκόταν μαζί με λίγους άλλους συστρατιώτες του, εκ των
οποίων ο ένας ήταν και συγχωριανός του (Δημητρέλος Γεώρ.), μακριά από τις
υποχρεώσεις του στρατοπέδου, κάτω από τις διαταγές μόνο ενός Δεκανέα, ο
οποίος μάλιστα δεν βρισκόταν συνεχώς μαζί τους, αφού η έδρα του τελευταίου
ήταν ο σιδηροδρομικός σταθμός.
Οι αναγνώστες εύκολα καταλαβαίνουν τη μεγάλη του ευχαρίστηση από τον
τρόπο και την έκταση των περιγραφών που αφιερώνει ο συγγραφέας, όταν
αναφέρεται στην υπηρεσία του στο φυλάκιο του Γιαννίκιοϊ.
52
Οκτζιλάρ: Οι σημερινοί Τοξότες του Ν. Ξάνθης. Το 1913 είχε 63 κατοίκους.
 89

Το μαρτυρικό Δοξάτο στις 30-6-1913.

προφυλακάς εις χωρίον Μπεκλεμέ 53. Εις τας 23, το πρωί, εις
τας 4 π.μ. ξεκινήσαμεν εκ Μπεκλεμέ και ήλθαμεν εις Ιντζές 54
καθώς όλον το Σύνταγμα και μια Πυροβολαρχία όπου
παρετάχθημεν εις μάχην κατά των Βουλγάρων.
Διανυκτερεύσαμεν επί των αντισκήνων. Και επειδή δεν
έγινεν τίποτες εις τας 24, το πρωί, εις τας 6 π.μ. ξεκινήσαμεν
από Ιντζές και ήλθαμεν εις χωρίον Μπεκλεμές.
Το Μπεκλεμές ήτο τουρκοχώρι από το Σαρί Σαμπάν απείχε 2
ώρας. Ήτο ωραίον χωρίον, αλλά ήτο άνυδρον. Επήγαινον

53
Μπεκλεμές: Το χωρίο Διαλεκτό στην περιοχή της Χρυσούπολης. Το 1913 είχε
733 κατοίκους.

54
Ιντζές: Το χωριό Παράδεισος, που βρίσκεται στην περιοχή της Χρυσούπολης
του Ν. Καβάλας.
90

αγγαρεία με τα ζώα και βαρέλας εις τον ποταμόν Νέστον και

έφερον και μαγείρευον και πίναμεν. Έμενε εις Μπεκλεμές
όλον το 19ο Πεζ. Σύνταγμα. Εις Μπεκλεμές καθήσαμε μέχρι
τις 10 Νοεμβρίου.
Εις τας 3 Νοεμβρίου, ήλθεν διαταγή και έφυγον οι έφεδροι
της 1ης Μεραρχίας και των άλλων Μεραρχιών. Έμεινεν μόνο
το 2ο Σύνταγμα, αι 4 ηλικίαι, δύναμις του 19ου Συντάγματος.
Εις τας 6 Νοεμβρίου, ήλθεν ο Νικόλαος Πλάτανος. Μας
έφερε γράμματα και εμέ μου έφερε 15 δραχμάς. Έμεινεν 2 -
3 ώρες και αμέσως έφυγεν και του δώσαμεν όλα τα παιδιά
τα πιστοποιητικά διά τα Μετάλλια του πολέμου.
Εις τας 10 Νοεμβρίου, ήλθεν διαταγή και έφυγεν όλον το
Σύνταγμα. Εφύγαμεν εις τας 6 π.μ. τραγουδώντες διάφορα
άσματα. Βαδίζαμεν διά Καβάλαν. Εις τον δρόμον αντάμωσα
τον Μπακάλην Θεοδ., Ζαβαλέξην Ευσ., Ανδρέου Γεώρ.
Βελίτσα.
Το εσπέρας, διανυκτερεύσαμεν εις Χάνι λεγόμενον Σαρί
Σαμπρί, μαζί με το 21ο Σύνταγμα. Κόψαμεν καρφιά πολλά.
Την επομένην, ήτοι 11, ξεκινήσαμεν διά Καβάλαν εις τας 8
π.μ. και τα δυο Συντάγματα προηγουμένου του 21ου. Εις τας
12, εφθάσαμεν εις το άκρον της πόλεως.
Παρελάσαμεν εντός της πόλεως προηγουμένου του 21ου
Συντάγματος. Ανοίξαμεν τας Σημαίας και ο Στρατός με εφ’
όπλου λόγχην επ’ ώμου.
Μας υποδέχθησαν οι κάτοικοι εγκαρδίως. Είχον όλα τα
παιδιά της πόλεως, οι διδάσκαλοι και με σημαίας ελληνικάς
βαστώντα εις τας χείρας των, ομοίως και αι διδασκάλισσαι
και οι κάτοικοι ζητωκραυγάζοντες υπέρ του ελληνικού
στρατού.
Ήλθαμεν εις οίκημα εις το κέντρον της πόλεως ένθα έμενεν
όλον το Σύνταγμα. Αντάμωσα όλα τα πατριωτάκια [19]10 -
[19]11 - [19]12- [19]13. Μάλιστα, με αυτούς επήγαμεν εις
 91

Φρουρός σε γέφυρα.
92

ένα μαγαζάκι παραθαλασσίως και γλεντήσαμεν. Ήμεθα οι

εξής: 2 Μπαρδαίοι, Ν. Στεφανόπουλος, Γ. Μπεζεντές, Γ.
Σαπούς, Γ. Δεμερτζής, Γ. Δημητρέλος, Ζ. Σύρος, Δ.
Μπακούρος, Κ. Χονδροκώστας.
Εις τας 12, ημέραν Τρίτην, εσπέρας αντάμωσα και τους εξής:
Γ. Τομαράν, Ι. Ζαβόν, Δ. Πέρβελην, Κ. Κρεμμύδαν, Π.
Παπανικολάου, τους λοχίας Σ. Σκόπαν, Ηλ. Σβέτσιο, Αν.
Σακελλαρίου 55, Θεμ. Χαρίτον, Ν. Σπηλιώτην, Ι. Λαγόγιαννον,
Αν. Χαρίτον, Ιωαν. Σύρον, Γ. Βελώνην, Γκίκαν Ιωάν.,
Κατσιπλαγιάν Κ., Λαγόγιαννον Π., Ιω. Σκληγιάννην, Π.
Κέντρον, Θ. Γαμβρούλην Ευθ. Τσακμάκην, κ[αι] λοιποί.
Εις τας 15, έριψε χιόνι, εθερμάθην 56, επήγα εις ιατρόν
ελεύθερος 3 ημέρες. Εις τας 21, γυμνάσια, περίπολος
αγοράς. Λοχαγόν είχαμε τον Ανθυπολοχαγόν Ιωάννην
Στυλιανόπουλον. Εις τας 30, επρότεινε διά Δεκανείς.
Εις την 1η Δεκεμβρίου, ηύρα τον νουνόν μου Κ. Ανάγνον

55
Ο Αντώνης Σακελλαρίου, Αραχοβίτης την καταγωγή, υπήρξε υπόδειγμα Έλληνα
πατριώτη. Είχε γεννηθεί το 1889 στην Αράχοβα και ξενητεύθηκε στην Αμερική σε
ηλικία μόλις δεκαοχτώ ετών. Μετά από πολλές δυσκολίες κατόρθωσε να
προοδεύσει ως οργανοπαίχτης του κλαρίνου. Είχε συμμετάσχει στη
φωνογράφηση πολλών ελληνικών δημοτικών τραγουδιών στην Αμερική.
Μόλις όμως ξέσπασαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι άκουσε τη φωνή της πατρίδας και
γύρισε στην Ελλάδα για να καταταχθεί ως εθελοντής στον Ελληνικο στρατό. Πήρε
μέρος ως απλός στρατιώτης στις περισσότερες μάχες του πολέμου,
τραυματίστηκε μάλιστα από εχθρικό βόλι αρκετά σοβαρά. Όταν επουλώθηκε το
τραύμα του, ο πόλεμος είχε τελειώσει.
Για τον ηρωϊσμό του, τού απονεμήθηκε το χρυσούν αριστείο ανδρείας και ο
μεγαλόσταυρος του Βασιλέως. Επέστρεψε στην Αμερική, αλλά το 1918 τον
βρίσκουμε εθελοντή στρατιώτη στον Ελληνικό στρατό μέχρι το 1922.
Ξαναγύρισε στη νέα του πατρίδα όπου καταξιώθηκε, τελικώς, στους μουσικούς
κύκλους της Νέας Υόρκης. Γέρος πια επέστρεψε στην Αράχωβα το 1955 και
πέθανε ειρηνικά το 1963 στο χωριό του.
56
Η λέξη “εθερμάθην” στην αραχοβίτικη διάλεκτο σημαίνει: κρύωσα πάρα πολύ
και αρρώστησα με υψηλό πυρετό.
 93

έφεδρον Ανθυπολοχαγόν. Είχε πάρει το απολυτήριόν του και

επήγαινεν δια πατρίδα, όστις μου έδωκεν δραχμάς είκοσι
20, τας οποίας δεν ηθέλησα να πάρω, αλλά επειδή με
στεναχώρησε τας επήρα.
Εις τας 6 αφυπηρέτησαν οι Θ. Χαρίτος και Αν. Σακελλαρίου.
Εις τας 9, σύνδεσμος Συντάγματος. 12, βροχή μετά
τρικυμίας, γυμνάσια εντός του θαλάμου. Ανθυπολοχαγός
Στυλιανόπουλος διδάσκει διά πειθαρχίαν. 16, τρικυμία
μεγάλη. 17, εξακολουθεί [τρικυμία], έσπασε καΐκια, ευρέθη
γυνή αποθαμένη εις θαλασσίαν όχθην.
18, ημέρα καλή, γυμνάσια όλον το Σύνταγμα εις άκρην
Καβάλας προς Οκτζιλάρ. 22, εκκλησία. 23, παρέλασις εις
άκρην πόλεως προς Δράμαν, έλαβον φωτογραφία ταινίαν
διά κινηματογράφον, Μέραρχος μαζί 2
Συντάγματα, 1 Πυροβολαρχία, δειλινόν εξομολόγησις. 24,
μεταλάβαμεν των Θείων αχράντων μυστηρίων.
25, νύκτα επήγαμεν εις την εκκλησίαν. Έλαβεν μέρος εις την
λειτουργίαν ο Μητροπολίτης Ξάνθης με 2 Διάκους και 3
ιερείς. Καθήσαμεν μέχρι τέλους της λειτουργίας.
Ήλθαμεν εις θαλαμίσκον διένειμον κονιάκ και καφέ.
Κατόπιν, χορέψαμεν με τα βιολιά, την καραμούζα.
Το γεύμα, μάς εμοίρασαν από ένα μήλον και 100 δράμια
οίνον και μάς είπεν ο Λοχαγός μας, μόλις επήραμεν
συσσίτιον - μαζεύθημεν όλοι μαζί - και μας είπεν, πρέπει να
χαίρονται όλοι οι χριστιανοί διά την χαρμόσυνον γέννησιν
του Χριστού, αλλά πολύ περισσότερον ημείς όπου
ελευθερώσαμεν τόσον χριστιανισμόν διά του αίματός μας
και των κακουχιών όπου υποφέραμεν.
Εφάγαμεν όλοι μαζί, κατόπιν τραγουδήσαμεν και
χορέψαμεν όλοι. Εγώ ήμουν και φρουρά Στρατώνος. 26, το
βράδυ, θέατρον.
27, γυμνάσια, φρουρά οικίας Μεράρχου. 29, εκκλησία. 30,
94

γυμνάσια, πίπτει χιών, κρύον πολύ, κουραμάνα γιοκ.

31, γυμνάσια, παρέλασις εντός του θαλάμου, δειλινό
μισθοδοσία.
1η Ιανουαρίου 1914. Το νέον έτος αίσιον και ευτυχές να
διέλθομεν πάντες. Πρωί εξυπνήσαμεν με το ευτυχές νέον
έτος 1914. Χιών μέχρι θαλάσσης, καιρός γλυκής. Επήραμεν
καφέ μαζί με κονιάκ. Κατόπιν ητοιμάσθημεν διά παρέλασιν.
Επήγαμεν όλον το Σύνταγμα καθώς και το 21ο Σύνταγμα,
έως οικίας Μεράρχου. Κατόπιν, παρελάσαμεν εντός της
οδού αμφότερων των άκρων και παρουσιάσαμεν εις τας
Σημαίας και κατόπιν εις τον Μέραρχό μας.
Οι αξιωματικοί με τας καλάς στολάς, οι προύχοντες Καβάλας
και επήγαν εις το Διοικητήριον ένθα έμειναν. Κατόπιν, τα
δύο Συντάγματα προηγουμένου του 19ου με εφ’ όπλου
λόγχην και επ’ ώμου και τετράδας διήλθαμεν εκ του
Διοικητηρίου και κοιτάζαμεν τα χαιρετιζόμενα πρόσωπα.
Πλήθος δε λαού παρευρίσκετο και εχειροκρότουν μετά
ζητωκραυγών υπέρ του Ελληνικού Στρατού. Εις το τέλος,
ήρχοντο και οι πυροβοληταί επί των πυροβόλων. Κατόπιν,
ήλθαμεν εις θάλαμον, διένειμον εις έκαστον από εν γλυκόν
και 100 δράμια κρασί. Συσσίτιον είχαμεν κρέας στιφάδο.
Εφάγαμεν όλοι οι πατριώται μαζί τραγουδήσαντες, κατόπιν
αρχίσαμεν χορόν εντός του θαλάμου ηγουμένων των
Υπαξιωματικών, οι δε Αξιωματικοί εχαίροντο. Διά δε του
νέου έτους και ευτυχείς την χαράν εκπυρσοκρότουν τα
νικηφόρα κανόνια μας ρίπτοντα βολάς εντός της θαλάσσης.
Οι κάτοικοι πλήρεις ζήλου και χαράς εκοίταζον
ζητωκραυγάζοντες υπέρ του Ελληνικού Στρατού.
2, γυμνάσια και χορόν εντός του πεδίου των γυμνασίων. 4,
πορεία και φρουρά Δοικητηρίου. Μέραρχον είχαμεν εις την
7ην Μεραρχίαν τον Υποστράτηγον Σοτίλην Ναπολέοντα.
 95

Έτοιμοι για τον εορτασμό και την παρέλαση των ελευθερωτών.

Συνταγματάρχην, τον Αντισυνταγματάρχην Βούρλην

Βίκτορα. Ταγματάρχην, τον Λοχαγόν Μάρκου Αθανάσιον.
Λοχαγόν, τον Ανθυπολοχαγόν Στυλιανόπουλον Ιωάννην.
Ανθυπασπιστήν Μητσόπουλον Γεώργιον, Επιλοχίαν
Κραβαρίτην Αθανάσιον.
Εις τας 5, ήλθεν διαταγή να ετοιμασθούμεν το 3ο Τάγμα του
19ου Συντάγματος, όπως υπάγει εις Κοζάνην και
συμπληρώσει το 31ο Σύνταγμα 12ης Μεραρχίας.
Ετοιμάσθημεν και την 6η εις τας 8 π.μ. αφού ητοιμάσθημεν,
ξεκινήσαμεν εκ Καβάλας διά Κοζάνην με Λοχαγόν του Λόχου
μας τον Ανθυπασπιστήν Οικονομήτσον καθώς και οι άλλοι
Λόχοι εφύγαμεν με δρόλαπαν εις όλον τον δρόμον.
96

Εφθάσαμεν εις Δοξάτο 57 εις τας 4 μ.μ. ένθα

διανυκτερεύσαμεν εντός του Σχολείου, αγοράσαντες
κάρβουνα και κονιάκ.
Την επομένην ήτοι 7, ξεκινήσαμεν εκ Δοξάτου την 7 ½ π.μ.
και εφθάσαμεν εις Δράμαν εις τας 9 ½ π.μ. Εμείναμεν εις τι
οίκημα, αλλ’ επειδή έφυγε το 16ο Σύνταγμα με το τρένον,
μείναμεν ημείς.
Το δειλινόν ήλθον τα παιδιά, το 3ο Τάγμα του 2ου Πεζ.
Συντάγματος εις Δράμαν, ήσαν δε 14 Αραχωβίται. Ήσαν οι
εξής: Κονίτσας Στέργιος, Τσότρας Δημήτριος, Καραστέργιος
Δημήτριος, Στάϊκος Ευστάθιος, Βασιλειάς Βασίλειος,
Τομαράς Παναγιώτης, Τσόγκας Στέφανος, Κοματάς Λουκάς,
Μουσουλμάνος Νικ., Μαλιγκούρας Νικόλαος, Φλώρος
Νικόλαος, Καραφασούλης, Φουντούκης, Μυλωνάς
Παναγιώτης.
Αντάμωσα και τους Γιαννακοπουλαίους τον Δημ. και
Γεώργιον Ανθυπασπιστήν του Μηχανικού, και Γεώργιον
Κρίκον και Ιωάννην Στριμπήν. 8, μείναμεν. Την επομένην, εις
τας 9, ξεκινήσαμεν εκ Δράμας την 9η π.μ. εντός φορτηγών
βαγονίων. Το εσπέρας, εφθάσαμεν εις Θεσσαλονίκην,
διανυκτερεύσαμεν εντός βαγονίων. Επήρα ζεύγος άρβυλα.
Την επομένην, 10, ξεκινήσαμεν εκ Θεσσαλονίκης διά
Σόροβιτς την 8η π.μ. Έριπτε όλην την ημέρα χιών. Ήλθαμεν
εις Σόροβιτς 58 την 3η μ.μ. ένθα είχεν ρίψει ένα γόνα χιόνι και
έκαμνε πολύ ψύχος.
Το εσπέρας, διανυκτερεύσαμεν εις τας οικίας των πολιτών
57
Δοξάτο: Κωμόπολη του Ν. Δράμας. Την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων, το
1913, είχε 1.117 κατοίκους. Κάηκε και γενικώς υπέστη μεγάλες καταστροφές
από τους Βουλγάρους.

58
Σόροβιτς: Είναι το Αμύνταιο του Ν. Φλωρίνης. Το 1913 είχε 1.105 κατοίκους.
 97

ανά 5 - 6 άνδρες. Την επομένην, 11, ξεκινήσαμεν εις τας 12 ½

από Σόροβιτς διά Καϊλάρια 59 έχον ένα γόνα χιόνι.
Εφθάσαμεν εις Καϊλάρια την 6η μ.μ. ένθα διανυκτερεύσαμεν
ανά 5 - 6 άνδρες εις των Τούρκων τα σπίτια.
Την επομένην, 12, ξεκινήσαμεν εκ Καϊλαρίων διά Κοζάνη. Εις
τας 10 π.μ. εντός της χιόνος, εγώ δε με τον Ν. Ανδρέου και Ν.
Στεφανόπουλον και Λοχαγόν μας βαδίσαμεν έμπροσθεν του
Στρατού και εφθάσαμεν εις Κοζάνην εις τας 4 μ.μ., ηύραμεν
οικήματα το Δημοτικόν Σχολείον Αρρένων ένθα και
εμείναμεν.
13, φαγί και καθησιό. 14, θαλαμοφύλαξ. 15, γυμνάσια. 16,
πορεία, ψύχος δριμύ. 17, πορεία. 18, πορεία, συσσίτιον
κρέας γουρουνίσιο με πατάτες, επιθεώρησις όπλων. 19,
ανέλαβον Δεκανεύς εβδομάδος.
Εις τας 23, ασθενής Ανδρέου Νικόλαος, τον πήγα εις
νοσοκομείον. Ημείς χορεύαμεν εντός του προαυλίου του
Στρατώνος με 2 κλαρίνα.
24, δειλινό, γυμνάσια, προγυμνασταί οι υποψήφιοι
δεκανείς. 25, καθαριότης όπλων και λοιπών ειδών. Χορό με
τον Χρόνη. Ήλθεν η χαρμόσυνος είδησις 60 των καλουμένων 2
ηλικιών εκ των Νέων Χωρών της Ελλάδος. Όλοι εχορεύαμεν
εντός της αυλής του Στρατώνος, πρώτον τραγουδώντες και
κατόπιν το έλεγον τα κλαρίνα.

59
Καϊλάρια: Είναι η Πτολεμαΐδα του Ν. Κοζάνης. Το 1913 είχε 5.544 Έλληνες
κατοίκους.
60
Το κάλεσμα στον Ελληνικό στρατό δυο ηλικιών από τις περιοχές, που μόλις
είχαν απελευθωθεί (Νέων χωρών), ήταν πραγματικά χαρμόσυνος είδηση για
τους στρατιώτες μας, διότι έβλεπαν ότι έτσι αυξανόταν το έμψυχο δυναμικό των
Μονάδων, με αποτέλεσμα καλύτερη κατανομή στις υπηρεσίες τους και στη
χορήγηση αδειών τους.
98

26, παράδοσα την υπηρεσίαν, εκάμαμεν μισθόν, κατόπιν

εκκλησία. Κατόπιν της εκκλησίας, χορό εντός της αυλής του
Στρατώνος με τα δυο κλαρίνα. Ήτο δε η Εκκλησία δεξιά του
Στρατώνος και ήρχοντο οι πολίται και εθεώντο ημών, πως
χορεύουν οι φαντάροι. Όλην την ημέραν γλέντι το είχαμεν
και το βράδυ, αντί να κτυπήσει προσκλητήριον εις τας 8
ένεκα του χορού, εκτύπησεν εις τας 8 ½ .
Γάμοι δε ήσαν 5 και επειδή είχεν ένα μόνον Καθολικόν, τον
Άγιον Νικόλαον, και εστέφοντο δυο - δυο ανδρόγυνα εντός
της Εκκλησίας, ημείς δε οι φαντάροι πηγαίναμεν και
κάναμεν γούστο.
27, ετιμωρήθην εκ του Λοχαγού μας, διότι την εσπέραν της
Κυριακής μετά το εσπερινόν συσσίτιον, [;], ημέρας τέσσαρες
(4) περιορισμόν. Αυτή είναι η πρώτη τιμωρία μέχρι τούδε.
28, γυμνάσια. 30, εκκλησία, κατόπιν χορό, υπηρεσία,
φρουρά ειρκτών.
31, ασθένησα, με πόνεσεν ο λαιμός μου. 2 Φεβρουαρίου,
εκκλησία, έλαβον συστημένην επιστολήν εκ του πατρός μου
από 26 Ιανουαρίου με δραχμάς δέκα (10). Την επομένην, 3,
ασθενής, εβγήκα εις τον ιατρόν 4 ημέρας ελεύθερος. Μου
έδωκεν σκόνην διά γαργάραν. Εις τας 7, μας έφερον 28
νέους εις τον Λόχον μας, τους εκούρεψαν, τους έδωκαν
αγγεία φαγητού. Εβγήκα εις τον ιατρόν και με άφησεν
ελεύθερον ημέρας τρεις.
Εις τας 8, επήγεν η εκπαιδευτική Διμοιρία προς γύμνασιν
καθώς και οι νέοι. 9, εκκλησία. Κατόπιν 4 της εκκλησίας χορό
εντός του προπυλίου ηγουμένων 4 ανθυπασπιστών κατόπιν
στρατιωτών και νέων ανενδύτων. Οι πολίται έβλεπον τον
χορόν και εχαίροντο όλοι. 10, ενεδύθησαν οι νέοι, γυμνάσια
οι εκπαιδευτικοί.
11, γυμνάσια όλοι. 12, γυμνάσια όλοι. 12-13, φρουρά
ειρκτών. 14, βροχή, θεωρία εντός του θαλάμου. Το δειλινό,
 99

Στο σταθμό για αναχώρηση.

οι υποψήφιοι δίδουν γραπτάς εξετάσεις. Εις τας 12, έδωσα

και μεταποίησεν την μανδύαν μου, έδωσα δραχμάς 3. 15,
γυμνάσια, καθαριότης.
15-16, υπηρεσία φρουρά ειρκτών. Το βράδυ χορός όλοι
εντός του θαλάμου δια τας Απόκριας. 17, χιών, χορός εντός
του θαλάμου πάντες, κρύο κάμνει. Χορός εντός του
θαλάμου ένεκα της Καθαράς Δευτέρας.
18, γυμνάσια χωριστά της εκπαιδευτικής διμοιρίας, κρύο
ολίγον. Μετά το μεσημεριανό συσσίτιον, χορός εκτός του
προαυλίου με τα δυο κλαρίνα. 19, γυμνάσια, εγώ
αγγελιοφόρος Συντάγματος.
20, γυμνάσια. 21, παρέλασις εντός της πόλεως τιμής ένεκεν
της 21ης Φεβρουαρίου 1913, διά την άλωσιν των Ιωαννίνων
υπό των Ελλήνων, ημέρα χρυσή. 22, φρουρά ειρκτών 61,
61
Φρουρά ειρκτών ήταν η φρουρά στις φυλακές (Πειθαρχείο) του Συντάγματος.
100

ήλθεν η χαρμόσυνος είδησις της απολύσεως του 1910. Το

εσπέρας τους ετοίμασαν διά Χαλκίδα.
23, εκκλησία, έφυγον οι έφεδροι του 1910 εις τας 9 π.μ. διά
μέσον Θεσσαλονίκης. Έγινεν στάσις, διότι ήθελον να τους
γδύσουν οι Λοχαγοί 62. Αλλά επήγαν εις Μέραρχον και
ανέφερον και διέταξε όχι μόνον να [μην] παραδώσουν τα
καινούργια, αλλά να τους δώσουν ακόμη ό,τι είναι παλαιόν
να το πάρουν, και να δώσουν καινούργια καθώς και έγινεν.
Επήγαμεν οι λοιποί εις εκκλησίαν Άγιον Γεώργιον εις άκρην
Κοζάνης.
24, γυμνάσια οι νέοι, εγώ με τον Μπεζεντέν Γεώρ.,
Μακρυγιάννην Ιωαν. και Κεφαλάν Δημ. μας διέταξεν ο
Ταγματάρχης μας και διδάσκαμεν τους νέους την
σκοποβολήν με τον Οκρύβαντα 63. Μάλιστα, μας έβγαλαν και
από την υπηρεσίαν. 25, τα ίδια, μας έδωκαν παντελόνια
καινούργια.
Το εσπέρας διαταγή μετά το εσπερινόν προσκλητήριον μέχρι
το σιωπητήριον έγινεν θεωρία των νέων. Εκοιμήθησαν οι
νέοι πάντες εντός του θαλάμου. 26, γυμνάσια των νέων. 27,
γυμνάσια των νέων. 28, γυμνάσια εκτός του θαλάμου,
επιθεώρησις παρά του Γάλλου ιατρού κυρίου Αρνώ.

62
Το επεισόδιο που αναφέρει μεταξύ των απολυομένων στρατιωτών και
ορισμένων Λοχαγών, οι οποίοι ήθελαν να γδύσουν από τα καινούργια
στρατιωτικά ρούχα τους στρατιώτες, που είχαν πολεμήσει στις φονικές μάχες
των Βαλκανικών πολέμων και είχαν διακινδυνεύσει την ίδια τους τη ζωή για την
πατρίδα, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα στενοκεφαλιάς ορισμένων
ανθρώπων, που λαθεμένα από υπερβάλλοντα ζήλο, αντί καλού μπορούν να
προξενήσουν πολύ μεγάλη ζημία. Ευτυχώς, στη συγκεκριμένη περίπτωση,
επενέβη ο Μέραρχος και αποκατέστησε τα πράγματα στη σωστή τους βάση.
63
Οκρύβαντας: Όπλο με τρίποδο υποστήριγμα.
 101

Άποψη Κοζάνης μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους.

1η Μαρτίου, έγινα Δεκανεύς το είπεν η διαταγή, γυμνάσια

των νέων, Αρχιφύλαξ Συντάγματος. 2, Αρχιφύλαξ, έλαβον
γράμμα εκ Δαδίου. 3, γυμνάσια. 4, γυμνάσια, έλαβα
συστημένον γράμμα με δραχμάς δέκα (10) από 26
Φεβρουαρίου. Το εσπέρας παρέλαβα Αρχιφύλαξ Στρατώνος.
5, Αρχιφύλαξ Στρατώνος. 6, γυμνάσια εις τας 11 έως 12 παρά
τέταρτον, γυμνάσια των Υπαξιωματικών παρά του
Ταγματάρχου. Έδωσα του Νικ. Ανδρέου μετρητάς δραχμάς 5.
7, λίαν πρωί έφυγεν ο Νικ. Ανδρέου διά Αράχωβαν με δύο
μήνους άδειαν. Γυμνάσια καθώς και εις τας 6. Το εσπέρας,
παρέλαβα Αγγελιοφόρος Συνταγματάρχου.
7, Αγγελιοφόρος Συν[ταγματάρχου]. 8, παρέλαβα Δεκανεύς
της εβδομάδος. 9, μετά το συσσίτιον χορεύαμεν οι
102

Υπαξιωματικοί εμπρός, κατόπιν οι στρατιώται. 10, μετά την

θεωρίαν του Ταγματάρχου εφάγαμεν και κατόπιν οι νέοι
γυμνάσια, οι δε παλαιοί καθησιό. Εγώ Δεκανεύς υπηρεσίας,
χορός με τα κλαρίνα. 11, γυμνάσια οι νέοι, το δειλινό εντός
του θαλάμου ένεκα ολίγης βροχής.
Εντός της πρωτευούσης Κοζάνης ευρίσκεται η έδρα της
Μεραρχίας δωδεκάτης. Μέραρχος δε ο κύριος
Συνταγματάρχης Οικονομίδης Αλκιβιάδης. Μένει δε και το
τριακοστόν πρώτον Πεζικόν Σύνταγμα ένθα ευρίσκομαι και
εγώ.
Τα γραφεία της Μεραρχίας καθώς και του Συντάγματός μας
καθώς και το Φρουραρχείον και το Ταμείον, η Διαχείρησις
και το Στρατολογικόν Γραφείον μένουν όλοι εις εν μέγα
οίκημα το προς δυσμάς της Κοζάνης, εκτός της πόλεως δέκα
λεπτά κατά την Σιάτισταν άνωθεν της αμαξιτής οδού. Είναι
δε και άλλα τρία μεγάλα κτήρια άνωθεν του πρώτου τα δυο
καθέτως, το δε έτερον όμοιον του πρώτου ένθα διαμένει το
δεύτερον Τάγμα εντός των δυο και εις το έτερον είναι
Νοσοκομείον.
Εκτός αυτών των κτηρίων είναι και άλλα τέσσαρα κάτωθεν
τούτων έως πέντε λεπτών απόστασιν.Τα μεν δυο μικρά και
τελειοποιημένα τα δε δυο μεγάλα και ατελειοποίητα.
Μένουν εντός των τελειοποιημένων ο τέταρτος Λόχος.
Τα δε άλλα, τα επήρεν εργολάβος, όπως τα τελειοποιήσει,
εις πλειστηριασμόν δια είκοσι πέντε χιλιάδων δραχμών 64. Οι
δε λοιποί Λόχοι ήτοι πρώτος, δεύτερος και τρίτος μένουν

64
Κάνει εντύπωση που ο συγγραφέας του Ημερολογίου όχι μόνο περιγράφει τη
διάταξη των κτηρίων της Μεραρχίας, αλλά ενδιάφερεται ακόμα και για το ύψος
της δαπάνης - το οποίο και καταγράφει - για την τελειοποίηση ορισμένων
κτηρίων με ανάθεση των σχετικών εργασιών, μέσω διαγωνισμού, σε εργολάβους
της περιοχής.
 103

μαζί εις άλλο κτήριον μέγα άνωθεν της αμαξιτής οδού της
αγούσης προς Καϊλάρια, όπου το είχον πρώτον οι Τούρκοι
Διοικητήριον. Έχει και προς το βόρειον μέρος έτερον
ατελειοποίητον, ένθα ευρίσκονται τα Μαγειρία.
Άνωθεν του κτηρίου ευρίσκεται εκκλησία Προφήτης Ηλίας.
Κάτωθεν της εκκλησίας υπάρχει βρύσις μικρή, ένθα
παίρνομεν ύδωρ. Κάτωθεν του κτηρίου ευρίσκονται τρία
εξοχικά καφενεία. Δια γυμνάσια πηγαίνομεν εις τα Γραφεία
της Μεραρχίας. Εκεί είναι κατάλληλον μέρος πρός
εκγύμνασιν.
Συνταγματάρχην έχομεν τον κύριον Αντισυνταγματάρχην
Μαντάν Θεοδόσιον, Ταγματάρχην του Τάγματός μας τον
κύριον Λοχαγόν Ζωϊτόπουλον Δημοσθένην, Λοχαγόν δε του
Λόχου μας τον κύριον Ανθυπασπιστήν Οικονομήτσον
Γεώργιον, Επιλοχίαν Κραββαρίτην Αθανάσιον, Λοχίαν
σιτιστήν Μπουμπουρίδην Κώσταν, Δεκανείς: Κοντούνην
Ηλίαν, Καρράν Αθανάσιον, Κοτσκώνην Δημ., Παπανδρέου
Χρήστον, Μπεζεντέν Γεώργιον, Δεμερτζήν Γεώργιον,
Μακρυγιάννην Ιωάννην, Τριπυλόπουλον Δημήτριον,
Μηλαρόπουλον Αθανάσιον, Μητσόπουλον Πέτρον, Κεφαλάν
Δημήτριον.
12, γυμνάσια οι νέοι, οι παλαιοί καθησιό, μέρα χρυσή. Εις
τας 8 - 9 μ.μ. είχαμεν θεωρία περί χαιρετισμού. Γέλια
είχαμεν, διότι δεν εγνώριζον να χαιρετίσουν.
13, ημέρα καλή. Γυμνάσια οι νέοι, οι παλαιοί καθησιό. Την
ιδίαν ημέρα μετετέθη ο Γαμβρούλης Θεμιστοκλής εις το
νοσοκομείον.
14, γυμνάσια οι νέοι, εγώ έδωσα ανάκρισιν 65 εις τον κύριον
65
Η ανάθεση καθηκόντων ανάκρισης στο συγγραφέα του Ημερολογίου από τον
Ταγματάρχη του, σε υπόθεση φιλονεικίας μεταξύ στρατιώτη και Δεκανέα, δείχνει
ότι ο Γ. Δεμερτζής, λόγω των ικανοτήτων του, τύγχανε της εμπιστοσύνης των
ανωτέρων του.
104

Ταγματάρχην δια τον στρατιώτην Ντούραν όπου είχε

κτυπήσει τον Δεκανέαν Κοτσκώνην. Έλαβον επιστολήν εκ της
οικίας μας από τας 9. Είδον ότι αρρεβωνιάσθη ο εξάδελφός
μου Παναγιώτης εις την Παναγιούν Θ. Γραντζιώτη. Μου
είχον στείλει και τα χαιρετίσματα.
15, γυμνάσια, καθαριότης όπλων. Επιθεώρησις παρά του
Διοικητού του Τάγματός μας Ζωϊτόπουλου Δημοσθένους. 16,
εκκλησία, μετά χορός. Έγραψα και την διαταγήν 66. 17,
γυμνάσια, ημέρα ψυχρή.
18, γυμνάσια. Ήλθεν νέος Λοχαγός εις τον Λόχον μας,
Υπολοχαγός Ψιάρης Δημήτριος ονόματι, ο δε
Ανθυπασπιστής Οικονομήτσος έμεινεν ως Αξιωματικός του
Λόχου. Το γεύμα, μετά τα γυμνάσια, ήλθαμεν εις τον
θάλαμον και έκαμεν αναφορά Λόχου, και κατόπιν τον
διώρισεν ο Ταγματάρχης και ανέλαβεν την θεωρίαν των
Υπαξιωματικών και υποψηφίων νέων Δεκανέων.
Εμάθαμεν ότι θα φύγει και το 1911, ήλθεν δε από το
Φρουραρχείον διαταγή, όπως οι παλαιοί όλων των Λόχων
εις τας 4 μ.μ. ευρεθούν εις το Φρουραρχείον, διότι ευρέθη
ένα παιδί 8 ετών προσβαλμένο. Παρέδωσαν και οι έφεδροι
του 1911 όλα τα πράγματά των.
19, το πρωί εις τας 8 π.μ. ξεκίνησαν οι έφεδροι του 1911 δια
Σόροβιτς, δια Αθήνας πλην των Υπαξιωματικών. Γυμνάσια οι
νέοι.
20, γυμνάσια. 21, γυμνάσια, φρουρά Συντάγματος. 22,
έλαβον συστημένον γράμμα καθώς και ένα (1) δέμα. 23,
εκκλησία, χορός και καθησιό. 24, γυμνάσια.

66
Φαίνεται, λόγω της διαπιστωθείσας από τους ανωτέρους του ευχέρειάς του
στο γράψιμο, του είχε ανατεθεί, περιστασιακά, και το γράψιμο διαταγής στο
στρατόπεδο.
 105

25, παρέλασις εντός της πόλεως 67. Το πρωί μόλις έφεξε,

άρχισαν τα πυροβόλα μας την χαρμόσυνον ημέραν της
εθνικής εορτής. Εκπυρσοκροτούντα έριψαν 21 βολάς. Το
πρωί εις τας 8 το πρώτον Τάγμα επήγεν εις το Σύνταγμα
ήλθεν και το 2ο.
Εχώρισαν εις Λόχους, Διμοιρίας. Αρχηγόν των
παραγγελμάτων είχαμεν τον Λοχαγόν Μάρκου Αθαν[άσιον].
Εις τας 9 π.μ. ήλθεν η Μουσική εις το Σύνταγμα και [το]
επήρεν, προηγουμένης της Μουσικής και του κ. Μάρκου
εφίππου επί του αλόγου, του κ. Συνταγματάρχου Μαντά.
Προηγείτο το 2ο Τάγμα. Ήσαν και τέσσαρες σαλπισταί
μπροστά.
Μόλις εφθάσαμεν εις την άκρην της πόλεως είχον
κατασκευάσει θύραν 68 με μυρτιάν και το κάδρον του
Βασιλέως μας. Εις τα άκρα της οδού ευρίσκετο ο πληθυσμός
της πόλεως. Εφθάσαμεν εις την Νομαρχίαν. Η οδός εκ της
Νομαρχίας μέχρι την Εκκλησίαν του Αγίου Νικολάου ήτο
στολισμένη με μυρτιές και διάφορα άνθη και
χαρτοτεχνήματα. Εις την Νομαρχίαν είχον κατασκευάσει
θύραν με μυρτιές. Επί της θύρας ευρίσκετο η φωτογραφία
του Βενιζέλου. Είχον δε όλαι αι οικίαι κυανολεύκας σημαίας.
Εις την οικίαν του κ. Μεράρχου ήτο άλλη θύρα με μυρτιές

67
Η περιγραφή του αναφορικά με τον εορτασμό της εθνικής γιορτής της 25ης
Μαρτίου, για πρώτη φορά στην ελεύθερη πλέον Κοζάνη είναι τόσο
κατατοπιστική και ενδιαφέρουσα, που θα μπορούσε να σταλεί ως μια ωραία
δημοσιογραφική ανταπόκριση σε Εφημερίδα των Αθηνών ή της Θεσσαλονίκης
την εποχή εκείνη.

68
Η θύρα, που αναφέρει, είναι η γιορταστική αψίδα, δηλαδή τοξοειδής συνήθως
ξύλινη κατασκευή επενδεδυμνένη με δάφνες και μυρτιές, που γίνεται για τον
λαμπρότερο εορτασμό ιστορικών γεγονότων, με σκοπό να περάσει από κάτω ο
στρατός που παρελαύνει.
106

και η εικόνα του Διαδόχου Γεωργίου. Είχον δε στολίσει τους

εξώστας με διάφορα άνθη και διαφόρους εικόνας των
παλαιών αγωνιστών. Είχον δε στύλους με φανούς
κεκοσμημένους με μυρτιές εις την θύραν της Εκκλησίας του
Αγίου Νικολάου. Μέχρι της Λέσχης ήτο άλλη θύρα
κατασκευασμένη με μυρτιές έχουσα τον δικέφαλον αετόν
επιχρυσωμένον και την μεν μιαν πλευράν τον Βασιλέαν μας,
την άλλην την Βασίλισσάν μας. Πλήθος δε πολιτών επί των
παραθύρων και εξωστών εθεώντο.
Έφθασεν το δεξιόν του Συντάγματος εις την θύραν του
Αγίου. Διέταξεν εις παράταξιν και παρετάχθημεν εις την
οδόν ούτως ώστε ο μεν εις(1) ζυγός αντιμέτωπος του άλλου.
Μόλις ετελείωσεν η Θεία Λειτουργία εψάλη το Πολυχρόνιον.
Εις το Πολυχρόνιον διέταξεν: “παρουσιάστε αρμ” όθεν και
παρουσιάσαμεν. Συνάμα εκπυρσοκρότουν την χαράν τα
νικηφόρα πυροβόλα μας ρίψαντα 21 βολάς. Πλήθος δε
πολιτών ευρίσκοντο εις τα άκρα της οδού.
Εις την τελετήν παρευρέθησαν οι κ.κ. Αξιωματικοί:
Μέραρχος, Συνταγ[ματάρχης], Ταγ[ματάρχες], Λοχαγοί,
Ανθυπασπισταί και πάντες οι προύχοντες της πόλεως, καθώς
και οι συμμετασχόντες μέρος εις το πεδίον της μάχης με
κυανόλευκην ζώνην. Πάντες οι μαθηταί του Γυμνασίου,
καθώς και αι μαθήτριαι Δημοτικού Σχολείου με
κυανολεύκας ζώνας και σημαίας.
Μόλις ετελείωσεν το Πολυχρόνιον αμέσως διέταζον
παραπόδα, ανάπαυσιν και κατόπιν προσοχή και κατά
τετράδας επί δεξιά, εμπρός μαρς. Βαδίσαμεν προς τα δεξιά
της Εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, κατόπιν διήλθομεν εκ
της οδού ένθα ευρίσκετο ο Μέραρχος, ο Συνταγματάρχης
και πάντες οι προύχοντες. Εχαιρετήσαμεν αυτούς, το δε
πλήθος εζητωκραύγαζεν υπέρ των ελευθερωτών.
Προηγουμένης της Μουσικής επαιάνιζεν το άσμα του
 107

ελληνοβουλγαρικού πολέμου: “Τώρα που γαλανή σημαία

μας”. Αφού εχαιρετήσαμεν, εφύγαμεν και ήλθαμεν εις τους
θαλάμους, φάγαμεν.
Εις τας 4, έγινε προσκλητήριον και εις τας 7, προσκλητήριον.
Μας έδωκαν όλους σπαρματσέτα 69 καθώς και χάρτινα
φανάρια. Μας συνέταξαν και επήγαμεν εις το Γυμνάσιον,
ένθα μείναμεν έως ήλθεν και το 2ο Τάγμα. Μόλις έφθασεν το
2ο Τάγμα ανάψαμεν τα κεριά καθώς και τα φανάρια και
προηγουμένης της Μουσικής, κατόπιν του 1ου Τάγματος,
[κατόπιν] του 2ου .
Τα παιδιά των Σχολείων όλα βαστάζοντα κερία και φανούς
εις τας χείρας των. Ξεκινήσαμεν εκ του Γυμνασίου εις τας 8
μ.μ., προηγουμένης της Μουσικής και των Σαλπιστών,
άδοντες άσματα εκ των δυο πολέμων 70.
Βαδίσαμεν δεξιά του Σχολείου και διήλθαμεν εκ της
φυλακής και εις την πλατεία Κοζάνης και διήλθημεν εκ
στενής οδού, ένθα εφθάσαμεν εις άκρην της πόλεως
Κοζάνης προς Ανατολάς, ένθα βαδίσαμεν επί της αμαξιτής
οδού Κοζάνης - Σερβίων.
Διήλθαμεν την Αγοράν, πλήθος δε λαού εθεώντο εις τα
άκρα της οδού ευρισκομένων.
Διήλθαμεν εκ της Λέσχης, εφθάσαμεν εις Νομαρχίαν,
βαδίσαμεν μέχρι θαλάμου 1ου Τάγματος ένθα διελύθημεν.
Πάντα δε τα παράθυρα της πόλεως είχον φωτοχυσίαν. Τας
δε 21 βολάς τας έριψαν εις τας 6 μ.μ. τα πυροβόλα. Έμεινεν
ευχαριστημένος 71 πας ο λαός.

69
Σπερματσέτα: κεριά που κατασκευάζονται από λιπαρές και ζωϊκές ύλες.
70
Εννοεί, προφανώς, τον 1ο και 2ο Βαλκανικό πόλεμο.

71
Ο συγγραφέας καταγράφει τα αισθήματα ικανοποίησης του λαού της Κοζάνης
από τον πρώτο εορτασμό της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου, την όλη τελετή
και την παρέλαση του ελληνικού στρατεύματος.
108

26, γυμνάσια, υπηρεσία Υπαρχιφύλαξ, φρουρά ειρκτών.

27, φρουρά. 28, γυμνάσια. Το δειλινόν ψευτομάχη δυτικώς
της Κοζάνης.
29, πρωί πορεία 12 χιλιόμετρα προς Σέρβια όλον το
Σύνταγμα ηγουμένου του Ταγματάρχου Μάρκου.
Καθαριότης όπλων, θαλάμων και όλων εν γένει.
Ετιμωρήθην παρά του Ανθυπασπιστού Οικονομήτσου
τέσσαρας ημέρας κράτησιν, διότι δεν επέβλεψα, όπως κόψει
ο Ρεπανάς τα μαλλιά του. Έμεινα το εσπέρας μέσα.
30, Κυριακή των Βαΐων επήγαμεν όλοι εις την Εκκλησίαν, εις
τον Άγιον Δημήτριον.
Επήραμε βάια μυρτιές, ήλθαμεν εις θάλαμον, χορέψαμεν
ηγουμένων των Δεκανέων κατόπιν των στρατιωτών.
Εχάρισεν ο Ανθυπασπιστής την τιμωρίαν.
31, το πρωί επήγαμεν ο πρώτος και ο δεύτερος Λόχος εις το
Σύνταγμα και μας εμβολίασεν ο ιατρός. Το βράδυ γυμνάσια,
μετά τα γυμνάσια φαγητόν και μετά εις την Εκκλησίαν διά τα
Άχραντα πάθη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού.
1η Απριλίου, γυμνάσια. Προβιβάσθησαν οι 6 Λοχίαι εις
Επιλοχίας. Ο Φαρμάκης μετατίθεται εις τον 6ον Λόχον καθώς
και ο Κραββαρίτης εις τον 8ο καθώς και ο Λοχίας μας Ρίζος Γ.
μετετέθη εις τον 3ον Λόχον. Γυμνάσια εις τας 11 ½ π.μ.,
Υπαρχιφύλαξ φρουράς ειρκτών. Το εσπέρας της Μεγάλης
Δευτέρας επήγαμεν εις την Εκκλησίαν. Καθώς και κάθε
εσπέρας της Μεγάλης Εβδομάδος.
2, φρουρά ειρκτών, το εσπέρας εξομολόγησις. 3, Μεγάλη
Πέμπτη επήγαμεν δια μυρτιές προς δυσμάς της Κοζάνης
ημίσειαν ώραν άνω του χωρίου Βελίστ 72, ένθα εκάψαμεν
πολλά κλαδιά και εφορτώσαμεν 7 ζώα και πάλιν έφερον

72
Βελίστ: To xωριό Λευκοπηγή του Ν. Κοζάνης με 599 κατοίκους το 1913.
 109

άλλα 4 και τα φορτώσαμεν όλα. Ήμεθα 23 στρατιώται και 3

Δεκανείς καθώς και ο Επιλοχίας Ζαχαρόπουλος και ο Λοχίας
Μουχρίτσας. Τα κλαδιά τα εφέραμεν εις τον Στρατώνα δια
ίσκιον.
Από Κοζάνης ξεκινήσαμεν εις τας 9 π.μ., ζέστη, μετά πορείαν
ημίσειαν ώραν εφθάσαμεν εις τουρκοχώρι καϊμένον υπό
των Ελλήνων κατά τον Ελληνοτουρκικόν πόλεμον, λεγόμενον
Νίζβορον 73. Μετά ημίσειαν ώραν εφθάσαμεν εις
τουρκοχώριον λεγόμενον Πορτοράσι 74, έχει νερά καλά, μετά
ημίσειαν ώραν εφθάσαμεν εις χωρίον Βελίστ, ελληνικόν
χωρίον με νερά πολλά, με δύο (2) μύλους εις το μέσον του
χωρίου. Ήλθαμεν το βράδυ εις τον θάλαμον φέροντες τα
κλαδιά.
Το εσπέρας επήγαμεν εις την Εκκλησίαν εις τον Άγιον
Δημήτριον εις τα 12 Ευαγγέλια. Πλήθος λαού.
4, Μεγάλη Παρασκευή. Κατασκευάσαμεν μπροστά εις τους
θαλάμους είσοδον και ίσκιον.
5, Μέγα Σάββατον. Διορθώναμεν τον ίσκιον το γεύμα,
παρέλαβον Αρχιφύλαξ φρουράς στρατώνος.
Το πρωί μετάλαβον των Αχράντων Μυστηρίων, το Επιτάφιον
το έβγαλον εις τας 9 μ.μ. τριγύρω της Εκκλησίας, συνοδεία
δε ήτο εις μεν τον Άγιον Νικόλαον ο πρώτος Λόχος, εις δε
τον Άγιον Δημήτριον ο 5ος Λόχος. Ο Λόχος μας ήτο εις τον
Άγιον Δημήτριον. Προ των θαλάμων των τριών(3) Λόχων

73
Νίζβορο: Το χωρίο Λευκόβρυση του Ν. Κοζάνης.
74
Πορτοράσι: Το χωριό Πρωτοχώρι του Ν. Κοζάνης με 465 κατοίκους το 1913.
110

Εορταστικό γεύμα.

ήτοι 1ος - 2ος - 3ος, κατασκευάσαμεν 75 εκ της θύρας της αυλής

μέχρι της θύρας των θαλάμων είσοδον, ήτοι είχαμεν τριχιές
εις τας δυο άκρας των θυρών και εις τας τριχιάς είχαμεν
τυλίξει σχίνον. Είχαμεν και διάφορα λουλούδια με κόλλας(;)
διαφόρων ειδών.
Δεξιά της εισόδου είχαμεν τριγύρω κατασκευάσει με ξύλα
και μυρτιές κεκοσμημένα και άνω των ξύλων αντίσκηνα με
πλάτος 1 ½ μέτρου, μάκρος δε 18 μέτρων, καθώς και εκ του
άλλου πλευρού και της μιας αντιθέτου πλευράς
σχηματιζόμενον ως Π. Η άλλη, η αντίθετος πλευρά, ήτο η
είσοδος. Εις το μέσον δε είχαμεν κατασκευάσει
τετραγωνικόν, με ξύλα καί κλαδιά σκεπασμένον, τους
75
Εδώ γίνεται λεπτομερής και ενδιαφέρουσα καταγραφή της όλης
προετοιμασίας και του εορτασμού του Πάσχα στο στρατόπεδο, εν είδει
δημοσιογραφικής ανταπόκρισης.
 111

στύλους κεκοσμημένους με μυρτιές και διάφορα χαρτιά

κεκοσμημένα.
Είχαμεν δε μαζέψει πολλά κάδρα διαφόρων ηρώων και
πολλάς σημαίας, είχαμεν πολλά καθήσματα καθώς και
τραπέζια. 6, Αγία Ανάστασις. Εις τας 11
μ.μ. κτύπησεν η καμπάνα, εις τας 12 έγινεν το “Χριστός
Ανέστη”. Εις τας 4 το πρωί, κτύπησεν εγερτήριον και αντί
ρόφημα είχαμεν μαγειρίτσαν. Επήραμεν. Κατόπιν, έβαλαν τα
αρνιά εις την φωτιάν. Είχεν ο Λόχος μας οκτώ (8) αρνιά. Μας
εμοίρασαν από εν (1) κόκκινον αβγόν, εν(1) πορτοκάλι, τυρί,
κρασί, γιαούρτι.
Το πρωί, μας εκάλεσεν όλους τους Υπαξιωματικούς του
Λόχου ο κύριος Ανθυπασπιστής Οικονομήτσος Γ. και μας
συμβούλεψεν περί της πατρίδος μας. Εκάμαμεν το “Χριστός
Ανέστη”. Εις την θύραν της αυλής είχαμεν στέφανον και το
κάδρον του Βασιλέως μας. Είχαμεν κατασκευάσει στέμμα εκ
διαφόρων λουλουδίων, το οποίον το είχαμεν άνωθεν της
έξω θύρας. Είχαμεν και δύο μεγάλας σημαίας, είχαμεν επί
κόλλας χάρτου, διαταγή του κ. Μεράρχου, τας διαφόρους
μάχας των δυο πολέμων του 2ου Συντάγματος και εις άλλην
κόλλαν “εμπρός βιάζομαι” και εις άλλην το “Χριστός
Ανέστη”.
Μόλις εψήθησαν τα αρνιά, τα διεμοίρασαν. Έκάθησαν όλοι
οι Λόχοι έξω υπό κάτω του ίσκιου εις το 1 - ο 1ος , 2 - ο 2ος
και 3 - ο 3ος, εις το μέσον εκάθησαν οι Αξιωματικοί και
Λοχ[ίαι] και Επιλοχίαι. Προτού αρχίσομεν να φάγομεν
εψάλαμεν το “Χριστός Ανέστη” 3 φοράς και κατόπιν
αρχίσαμεν να τρώμεν. Μόλις αρχίσαμεν να φάμε ήλθον ο κ.
Μέραρχος μαζί με τον κ. Συνταγματάρχην και Φρούραρχον.
Τους υποδέχθημεν. Επήραν από ένα μεζέ καί από ένα κρασί
και μας ευχήθησαν. Εζητωκραύγασαν υπέρ του βασιλέως,
του Στρατού και μαζί με ημάς εζητωκραυγάσαμεν υπέρ
112

αυτών. Μας ευχήθησαν, όπως διέλθομεν εν υγεία τας αγίας

ημέρας και αγάπη και ευτυχία. Κατόπιν έφυγον.
Μόλις, εφάγαμεν αρχίσαμεν τραγούδια, κατόπιν χορό με τα
κλαρίνα ηγουμένων των αξιωματικών. Ήρχοντο και πολλοί
πολίται και μας επισκέπτοντο καθώς και πολλοί και εθεώντο
ημών.
Έγινε κάποια παραξήγησις του 3ου Λόχου και επήραν άλλα
κλαρίνα. Εκτύπησεν και ο Επιλοχίας του 3ου Λόχου
στρατιώτην του 1ου Λόχου και ο στρατιώτης του επιτέθη με
το ξίφος, αλλά δεν έγινε τίποτες. Κατόπιν, πάλιν αρχίσαμεν
χορόν μέχρι της νυκτός.
7, Εκκλησία, εψήσαμεν άλλα 9 αρνιά ο Λόχος μας. Μάς
διένειμον τυρόν, ωά, οίνον κ.λ.π., καθήσαμεν πάλιν
υποκάτω του ίσκιου και εφάγαμεν όλοι οι Λόχοι καθώς και
χθες.
Τον Λοχαγόν του 3ου Λόχου τον έβαλαν υπό περιορισμόν 76
και έβαλαν 8 ημέρας ως Διοικητήν τον Οικονομήτσον Γ.
Μόλις εφάγαμεν, ήμουν εγώ Aρχιφύλαξ Διοικητηρίου και
αμέσως έφυγα, οι δε λοιποί διεσκέδαζον.
8, Αρχιφύλαξ. Το δειλινό γυμνάσια Συντάγματος. Ο
Ταγματάρχης Μάρκου αρχηγός. 9, γυμνάσια, το δειλινό
γυμνάσια Συντάγματος. 10, το πρωί γυμνάσια, το δειλινό
είχαμεν προφυλακάς προς τα Καϊλάρια. Το πρωί, έφυγε ο
Ανθυπασπιστής Οικονομήτσος με Μακρυγιάννην Ιωάννη,
Δεκανέαν διά Φλώριναν. Μας ήλθεν νέος Ανθυπασπιστής
Μεθενίτης Μιλτιάδης εις τον Λόχον μας.
11, σκοποβολή από 100 μέτρων έριψα και εγώ 5 και τα μεν
τρία τα επήγα διάνα, τα δε δυο επιτυχία. Ημέρα Παρασκευή

76
Από τη φράση: “Τον Λοχαγόν του 3ου Λόχου τον έβαλαν υπό περιορισμόν”
καταλαβαίνουμε πόσο αυστηρή ήταν η πειθαρχία στο ελληνικό στράτευμα την
εποχή εκείνη.
 113

της Διακαινησήμου. Οι Κοζανίται εορτάζουσιν, πηγαίνουν εις

εξωκκλήσιον ημίσιαν ώραν δυτικώς της Κοζάνης προς την
Σιάτισταν. Πανηγύριζαν, επήγαινον όλοι οι κάτοικοι προς την
εκκλησίαν με καρότσες και ζώα.
12, γυμνάσια, καθαριότης, επιθεώρησις. 13, εκκλησία εις
Άγιον Νικόλαον. Επήγαμεν 6 Αραχωβίται και
φωτογραφήθημεν προς ενθύμιον. 14, γυμνάσια.
Απεβίωσεν ο Νομάρχης Κοζάνης. Το γεύμα
τηλεγραφήσαμεν, όπως μας αποστείλουν τας αποδείξεις των
Μεταλλίων.
15, γυμνάσια, επιθεώρησις του κ. Συνταγματάρχου Μαντά.
16, γυμνάσια. 17, γυμνάσια. 18, γυμνάσια. Το δειλινό
επήγαμεν προς Β. Αν[ανατολικό] μέρος της Κοζάνης.
Γυμνάσια μαχητικής τάξεως. Κατόπιν, χορός και τραγούδι,
παιχνίδι εις χωρίον τουρκικόν. Άνω του χωρίου ήμεθα,
λεγόμενον Σλαμνίδες 77.
19, πορεία προς δυσ[μάς] της Κοζάνης. Διάγοντες την οδόν
προς Σιάτισταν επεράσαμεν εκ μέσου του τουρκικού χωριού
Σιατ Κουζούμ Ατλί. Το γεύμα, ήλθαμεν εις θάλαμον όπου
εμπατάνιζον, άλλοι έπλυνον, καθαριότης πάντων. 20,
εκκλησία εις Άγιον Δημήτριον. Έριξε βροχή καλήν.
21, γυμνάσια. 22, γυμνάσια. Το δειλινό γυμνάσια μαχητικής
τάξεως. 23, εκκλησία, χορός, διασκέδασις. 24, γυμνάσια, το
δειλινό, μαχητικής τάξεως εις το χωρίον Σλαμνίδες. Βροχή
ψιλή. 25, γυμνάσια. Το δειλινό γυμνάσια Συντάγματος. 26,
πορεία 22 χιλιόμετρα προς Σόροβιτς. Παρέλαβον Αρχιφύλαξ
Στρατώνος. 27, μετά την παράδοσιν της υπηρεσίας μου
επήγα εις Κόμνιτσαν με Παπαμάρκου Μάρκον.

77
Σλαμνίδες(Σλίμνιτσα): Είναι το χωριό Τρίλοφο - σήμερα ερημωμένο - κοντά
στο Νεστόριο, του Ν. Καστοριάς.
114

28, γυμνάσια Συντάγματος. 29, ανέλαβεν Συνταγματάρχης

του 31ου Συντάγματος ο Συν[ταγματάρχης] Βέλος Βασίλειος.
Γυμνάσια, επιθεώρησις του Συνταγματάρχου. Αρχιφύλαξ
ειρκτών. 30, Αρχιφύλαξ ειρκτών, γυμνάσια Συντάγματος
μετά παρελάσεως.
1η Μαΐου, αργία. Οι κάτοικοι της Κοζάνης, πάντες, λίαν πρωί
κατά συνήθειαν έπαιρναν τα τέκνα των και τας γυναίκας των
με ετοιμασίαν και ήρχοντο εις την εξοχήν δια τον Μάιον.
Ημείς φαγητόν, ύπνο, χορό. 2, γυμνάσια. Απεβίωσεν ο
Ανθυπολοχαγός Στεργιόπουλος. 3, παρέλασις πρό του
Συντάγματος πάντες,Ταγματάρχης Μάρκου δίδει
παραγγέλματα. Ήτο όλον το Σύνταγμα ηγουμένου του 1ου
Τάγματος, κατόπιν του 2ου ,κατόπιν του μικρού Επιτελείου
των πολυβόλων, του Ιατρού, των Νοσοκόμων. Η Μουσική
παιάνιζεν τον νέον εθνικόν ύμνον "τώρα που η γαλανή
Σημαία μας". Ήσαν ο Μέραρχος καθώς και ο
Συνταγματάρχης. Επιθεώρησις πάντων των ειδών ο
Ταγματάρχης Μάρκου.
4, εκκλησία εις Άγιον Δημήτριον ένθα ευρίσκετο ιερουργών
ο Μητροπολίτης Φώτιος Κοζάνης και Σερβίων. Μετά την
εκκλησίαν, φαγητόν και χορός με τα κλαρίνα. 5, γυμνάσια
Τάγματος. 6, γυμνάσια Τάγματος. Το δειλινό επήγαμεν δια
σκοποβολήν, αλλά ένεκα του αέρος δεν κάμαμεν τίποτα. 7,
σκοποβολή των νέων από 100 μέτρων πρηνηδόν, ολίγη
βροχή, Αρχιφύλαξ Διοικητηρίου. 8, Αρχιφύλαξ Διοικητηρίου,
το δειλινό γυμνάσια.
9, γυμνάσια. Παρέλασις εις το Σύνταγμα. 10, Σάββατον,
παρέλασις εις το Σύνταγμα. Η Μουσική ηγουμένη. Ήλθαμεν
εις θάλαμον ηγουμένης της Μουσικής. Καθαριότης όλων
των ειδών. Έφυγεν ο 3ος Λόχος και επήγεν εις το Σύνταγμα
και ο 2ος Λόχος ήλθεν επάνω εις το άνω πάτωμα.
Σημαιοστόλιστος όλη η αγορά και όλαι αι οικίαι. Διάφοραι
 115

αψίδαι με μυρτιές και σημαίας στολισμέναι, διά την

υποδοχήν της Α. Μ. του Βασιλέως 78 μας. Παρέλαβον Λοχίας
της εβδομάδος και ετιμωρήθην 4 ημέρας κράτησιν, ένεκα
εγκαταλείψεως της θέσεώς μου, παρά του Ανθυπ[ασπιστή]
της εβδομάδος.
11, Κυριακή, ετοιμάσθημεν πάντες, αναλάβαμεν τους
γυλιούς μας, τας μπαλάσκας μας, τα όπλα μας πλην των
εφέδρων όπου ήλθον μόνον με τα ξίφη. Οι δε Αξιωματικοί
είχον βάλει τας ζώνας των. Ξεκινήσαμεν εις τας 7 π.μ. και
επήγαμεν εις το Σύνταγμα. Μας κατεχώρησαν εις Διμοιρίας.
Πρώτη ήτο του Α΄ Λόχου 2η ήτο του Β΄ καί ούτω καθεξής.
Ο Μάρκου έδιδεν τα παραγγέλματα, είχεν και τον
υπασπιστήν του Συντάγματος, μεταβιβάζων τας διαταγάς
του. Ξεκινήσαμεν εκ του Συντάγματος εις τας 7 ½ με εφ'
όπλου λόγχην. Ήτο και το Πυροβολικόν, 2 Διμοιρίαι είχον και
τα λουφία των τα κόκκινα.
Ήλθαμεν εις τον Στρατώνα εις τον δημόσιον δρόμον. Η
πρώτη γραμμή ήτο εις την άκρην της αψίδος το δε τέλος ήτο
εις την θύραν του Αγίου Νικολάου. Παρετάχθημεν
αντιμέτωποι οι δυο ζυγοί. Ήλθον άπασαι αι επιτροπίαι του
Νομού Κοζάνης φέροντες κυανολεύκας ζώνας και το κάδρον
της Α. Μ. Βασιλέως μας. Επί ενός αυτοκινήτου ήσαν ο
Μητροπολίτης Κοζάνης και άλλοι δύο.
Εβγήκαν άπαντες οι πολίται καθώς και άπαντες οι χωρικοί
των περιχώρων του Νομού Κοζάνης. Εβγήκαν προς
προϋπάντησιν όλα τα παιδιά των Σχολείων, με τας μικράς
των σημαίας άδοντα ηρωϊκά άσματα των δύο πολέμων

78
Η περιγραφή του, αναφορικά με την πρώτη επίσημη επίσκεψη του Βασιλιά
στην ελεύθερη πλέον Κοζάνη είναι τόσο ενδιαφέρουσα και λεπτομερής, που θα
μπορούσε να σταλεί και αυτή ως μια ωραία δημοσιογραφική ανταπόκριση σε
εφημερίδες της εποχής εκείνης.
116

καθώς και όλαι αι παρθέναι με σημαίας.

Ο Νομάρχης, Δικασταί, κ.κ. Αξιωματικοί, Συντ[αγματάρχης],
Αντ[συνταγματάρχης], Ταγ[ματάρχες], Λοχ[αγοί], και πάντες,
η Μουσική Κοζάνης. Μόλις εθεάθη εις κορυφογραμμήν,
αμέσως άρχισαν οι πολίται ζητωκραυγάζοντες υπέρ αυτού.
Μόλις έφθασεν εις την πρώτη αψίδα, εκεί ευρίσκετο ο
Μητροπολίτης, αμέσως πέζευσεν εκ του αυτοκινήτου και
ησπάσθη την χείρα του Μητρ[οπολίτου] καθώς και ο
Μητροπολίτης φίλησεν αυτόν. Κατόπιν, ανέβη πάλιν εις το
αυτοκίνητον. Εις το αυτοκίνητον είχεν και την πριγκήπισσα
Ελένη. Ήσαν και άλλα αυτοκίνητα με τον Αντιστράτηγον
Μοσχόπουλον, Υποστράτηγον Δούσμανην και λοιπούς
ανωτέρους Αξιωματικούς. Αμέσως παρουσιάσαμεν.
Επέρασεν και εχαιρέτησεν όλους. Ήλθεν εις την Εκκλησίαν
και κατόπιν επήγε εις την οικίαν του Μητροπολίτου.
Το εσπέρας, όλοι οι Λόχοι διεμοίρασαν κεριά εις όλους τους
στρατιώτας και εις τας 8 ½ εσυνάχθησαν εις το Γυμνάσιον
καθώς και άπαντα τα παιδιά Κοζάνης με χάρτινα φανάρια,
καθώς και τα κορίτσια με τας λευκάς φορεσιάς. Προηγείτο η
Μουσική και κατόπιν τα παιδιά τραγουδώντα άσματα,
κατόπιν προηγείτο όλου του Συντάγματος ο Λόχος ημών και
με διάφορα ηρωϊκά άσματα άδοντες πάντες διήλθαμεν την
οδόν αγοράς. Πλήθος λαού ζητωκραύγαζε υπέρ του
Στρατού.
Διήλθαμεν της οικίας του Μητροπολίτου ένθα έμεινε η
Μουσική και παιάνιζε: "τώρα που η γαλανή σημαία μας".
Διήλθαμεν πάντες άδοντες ηρωικά άσματα και
ζητωκραυγάζοντες υπέρ του Βασιλέως και ατενίζοντες
αυτόν.
Η Α. Μ. ο Βασιλεύς εκοίταζεν εξ ενός των παραθύρων όλους.
Ενώ διήλθαμεν εξ εκείνης της οδού κατόπιν ήλθαμεν εις
θάλαμον κατά την ώραν 10 ½ . Την επομένην, ήτοι 12,
 117

ετοιμάσθημεν πάντες εις τας 5 ½ δέσαντες εις τον γυλιόν την

χλαίνην και τας καραβάνας και εις τας 6 ½ εφθάσαμεν εις το
πεδίον των ασκήσεων και εμοιράσθημεν εις 2 Διμοιρίας ήτοι
χωριστά οι έφεδροι και χωριστά οι κληρωτοί.
Πλήθος λαού ήλθεν και επερίμενεν τον Μ[εγαλειότατο]
Βασιλέα καθώς και οι αντιπρόσωποι των Επιτροπών των
Κοινοτήτων του Νομού Κοζάνης. Εις τας 8 ½ ήλθεν ο
Μ[εγαλειότατος] Βασιλεύς καθώς και οι λοιποί εντός των
αυτοκινήτων. Φθάσαντες εις τας Επιτροπάς εξήλθεν εκ του
αυτοκινήτου καθώς και πάντες. Το πλήθος των Επιτροπών
εζητωκραύγαζεν υπέρ του Βασιλέως και διερχόμενος εξ ενός
των Επιτρόπων εχαιρέτα και ελάμβανε το χαρτί όπου
έγραφε από ποίαν Επιτροπήν είναι και τα έδιδεν εις τον
Υπασπιστήν του.
Αφού διήλθεν πάντας, ήλθεν και εις τους στρατιώτας και
πρώτα ήλθεν εις τον Λόχον μας όπου ετύγχανε έμπροσθέν
του. Επιθεώρησεν τον Λόχον μας καθώς και τους
υπολοίπους Λόχους και έμεινε ευχαριστημένος. Κατόπιν,
παρελάσαμεν έμπροσθέν του και αμέσως, αφού διήλθαμεν
απ’ αυτόν, διέταξεν και εσήμανεν ο σαλπιστής διάλυσιν και
αμέσως διελύθημεν και ήλθαμεν εις τους θαλάμους.
Μόλις εφάγαμεν ετοιμάσθημεν οι δυο Λόχοι ήτοι ο 1ος και
2ος προς φρούρησιν του Βασιλέως 79 προς την Σιάτισταν.
Ξεκινήσαμεν εις τας 3 μ.μ. ηγουμένου του Λοχαγού μας.
Μόλις εξήλθαμεν εκ της πόλεως ημίσιαν ώραν άρχισεν ο
Λοχαγός μας και άφηνε φυλάκια.
Μόλις εφθάσαμεν εις το χωρίον ......... όπου έπιασεν ψιλή

79
Και η περιγραφή του αναφορικά με την πρώτη επίσημη επίσκεψη του Βασιλιά
στην ελεύθερη πλέον Σιάτιστα είναι επίσης πολύ ενδιαφέρουσα και λεπτομερής,
που θα μπορούσε και αυτή να σταλεί ως μια ωραία δημοσιογραφική
ανταπόκριση του εν λόγω γεγονότος.
118

βροχή, μετά δίωρον πορείαν εφθάσαμεν εις τουρκοχώρια

λεγόμενον Καραγιανάκια. Ένθα έμεινεν
Ανθ. του 1ου Λόχου Κατερινάκης με τον 1ο Λόχον. Ημείς δε
βαδίσαμεν και μετά 2 ½ ώρας πορείαν εφθάσαμεν εις
Σιάτισταν, πόλιν ελληνικοτάτην, έχουσα Γυμνάσιον, την ώρα
9 ½ μ.μ. Διενυκτερεύσαμεν εντός του Γυμνασίου. Την
επομένην, ήτοι 13, εις τας 5 ½ ήμεθα έτοιμοι δια να
αναχωρήσομεν και έλθομεν προς τα Στενά των
Καραγιαν[ακ]ίων, αλλά επειδή ήμεθα πολλοί, έμεινα εγώ με
τον Επιλοχίαν καθώς και με 13 άνδρας.
Οι κάτοικοι της Σιατίστης ετοιμάζοντο δια την έλευσιν του
Βασιλέως προς την πόλιν των. Είχον κατασκευάσει πολλάς
αψίδας με διάφορα κοσμήματα. Εις τας 11 π.μ. διωρήσαμεν
τας θέσεις των σκοπών. Ήσαν και εκ του 32ου Συντάγ[ματος],
εις (1) Υπολοχαγός, Επιλοχίας, Λοχίας και 5 - 6 άνδρες.
Εις τας 12, άρχισαν να κτυπούν αι καμπάναι και να
συνάζονται οι κάτοικοι εις το άκρον της πόλεως όπως
υποδεχθώσιν την Α.Μ. τον Βασιλέα. Εβγήκεν ο
Μητροπολίτης με τους ιερείς καθώς και ο Δήμαρχος με τους
προύχοντας, πλήθος λαού.
Εγώ μαζί με 3 στρατιώτας επήγαμεν εις το άκρον της αψίδας
μαζί με τον Επιλοχίαν, Λοχίαν και στρατιώτες του 32ου
Συντάγματος. Εις τας 3, έφθασεν ο Βασιλεύς μαζί με το
επιτελείον του. Αμέσως, παρουσιάσαμεν άρμ. Κατέβη δε εκ
του αυτοκινήτου και ησπάσθη την χείρα του
Μητρ[οπολίτου], και αφού ηυχήθη ο Μητροπολίτης υπέρ
του Βασιλέως εζητωκραύγασεν καθώς και όλος ο λαός υπέρ
αυτού.
Κατόπιν, εμίλησεν ο Δήμαρχος και εζητωκραύγασαν αυτού
πάντες. Κατόπιν εχαιρέτα πάντας διερχόμενος της οδού
πεζός και το πλήθος ζητωκραυγάζον.
Ήλθεν εις Μητρόπολιν και εκεί έμεινεν ημίσειαν ώραν και
 119

κατόπιν έφυγεν ευχαριστημένος από τους πολίτας της

Σιατίστης.
Η Σιάτιστα ην πόλις παλαιά έχουσα Γυμνάσιον,
ελληνικοτάτη 80. Νερά δεν υστερείται, έχει δε γερόν λαόν και
γυναίκας εύμορφας. Μετά την αναχώρησιν του
Μ[εγαλειοτάτου] Βασιλέως εσυνάχθημεν εις το Σχολείον και
αφού ητημάσθημεν, ξεκινήσαμεν διά Κοζάνην την 5 μ.μ.
τραγουδώντες εθνικά ηρωϊκά άσματα. Τό πλήθος δε των
πολιτών εθεώντο ημών χαιρόμενοι, και μας ηύχοντο δια την
πόλιν.
Μετά 2½ ώρας πορείαν εφθάσαμεν εις Καραγιανάκια ένθα
εδιανυκτερεύσαμεν εις τουρκοχώρι, εις Σχολείον. Εδέχθησαν
οι Τούρκοι τον Μ. Βασιλέα μας, στρώσαντες 512 τάπητας και
εδώρισαν και 5 του Μ. Βασιλέως καθώς και μίαν(1)
πέρδικαν. Ο Βασιλεύς έπιεν καφέ και γάλα.
Την επομένην, ήτοι 14, εις τας 5 εσηκώθημεν, ητοιμάσαμεν
τα πράγματά μας και ξεκινήσαμεν διά Κοζάνην ένθα
εφθάσαμεν ώραν 9½. Γυμνάσια εφέδρων. 15, της
Αναλήψεως, αργία, εκκλησία, ήλθεν διαταγή, όπως φύγει το
1911.
16, γυμνάσια, ζέστη ανυπόφορος, Αρχιφύλαξ ειρκτών. 17,
Αρχιφύλαξ ειρκτών, έφυγε το [19]11, καθαριότης πάντων
ειδών, επιθεώρησις παρά του Ταγματάρχου Μάρκου. 18,
εκκλησία, φαγί, ύπνος. 19, γυμνάσια αραιάς τάξεως προς
Βορράν της Κοζάνης, Αγία Παρασκευή. 20, γυμνάσια
διπλοσκοποί, ανιχνευταί.
Εις τας 19 ήλθον οι κληρωτοί του μεν 3 εις 1ο Λόχον, του δε 4
εις 2ον Λόχον, του μεν 7 εις 5ον Λόχον, του δε 8 εις 6ο Λόχον,

80
Η πόλη Σιάτιστα είχε κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στον Γεώργιο Π. Δεμερτζή από
όλες τις πόλεις τη Μακεδονίας. Διαπιστώνει το υψηλό μορφωτικό επίπεδο των
κατοίκων της και την χαρακτηρίζει “ελληνικότατη”.
120

καθώς οι έφεδροι του μεν 1ου Λόχου εις τον 3ον του δε 2ου εις
τον 4ον, του δε 5ου εις 7ον του δε 6ου εις 8ον. Δίδουν εξετάσεις
δια νέους Δεκανείς καθώς και οι Δεκανείς διά Λοχίαι.
21, μόλις έφεξε η μνήμη του Μεγάλου Κωνσταντίνου, καθώς
και της Αγίας μητέρας του Ελένης, άρχισαν να
εκπυρσοκροτούνε την χαράν τα νικηφόρα πυροβόλα μας
ρίψαντα υπέρ των δέκα βολών. Εις τας 9, ετοιμάσθημεν και
επήγαμεν εις το Σύνταγμα όπου εσυνάχθημεν πάντες
προηγουμένων των Σαλπιστών καθώς και του Ταγματάρχου
Μακλάκη, Λοχαγού Κοκούλη και Υπασπιστού Συντάγματος.
Ήλθαμεν εις την Εκκλησίαν Άγιον Νικόλαον καθώς ήτο και το
Πυροβολικόν. Παρετάχθημεν αντιμέτωποι οι 2 ζυγοί και
μετά την εκκλησίαν εψάλη δοξολογία, παρουσιάσαμεν,
εψάλη το Πολυχρόνιον, άρχισαν βάλοντα τα νικηφόρα
ορεινά πυροβόλα μας, βάλοντα 21 βολάς. Πλήθος, οι κ.κ.
Μέραρχος και Συνταγματάρχης, κ.κ. Ταγματάρχαι, κ.κ.
Άξιωματικοί καθώς και ο Νομάρχης και οι προύχοντες
Κοζάνης, καθώς και τα παιδιά πάντα Κοζάνης, καθώς και η
Μουσική παιανίζουσα και ο Μητροπολίτης Φώτιος Κοζάνης.
Κατόπιν, ήλθον εις Νομαρχίαν. Πάντες ημείς διελύθημεν εις
τους Λόχους και οι λοιποί πολίται και Αξιωματικοί έμειναν
εις Νομαρχίαν όπου εξεφώνησεν λόγον ο κ. Νομάρχης. Το
γεύμα φάγαμεν μαζί με Δεκανείς: Κ. Σωτηρόπουλον, Ν.
Στεφανόπουλον, Δ. Τριπυλόπουλον, Κ. Τσαμπήν, Κ. Σκαντζήν,
Δ. Ιγγλέζον και μετά το φαγητόν επήραμεν τον Θρασύβουλον
και χορέψαμεν από τας 11 έως τις 1. Κατόπιν ύπνο μέχρι 4,
βροχή καλή. Κατόπιν, εβγήκαμεν έξω εις την αγοράν,
ανταμώσαμεν με Ν. Ανδρέου, Θ. Γαμβρούλην και πολλά
άλλα παιδιά καθώς και Κώσταν Κρομύδαν και το βάλαμεν
εις το ούζο, καθώς και εις το ούζο με λοκούμι 81 και δος του

81
Την απόλαυση του ούζου με το λουκούμι ο συγγραφέας δεν την ξέχασε ποτέ
και τη συνήθιζε και αργότερα στον ιδιωτικό του βίο. Ορισμένοι, μικροί τότε,
 121

πιόμα και τραγούδι μέχρι 9 μ.μ.

22, γυμνάσια. Δίδουν εξετάσεις οι Δεκανείς διά Λοχίαι
καθώς και οι Λοχίαι διά Επιλοχίαι. Γυμνάσια εις Αγίαν
Παρασκευήν. Μόνον είμεθα 2 Δεκανείς, εγώ με Μπεζεντέν.
23, γυμνάσια οι ίδιοι.
24, Σάββατον λίαν πρωί ητημάσθημεν δέσαντες την χλαίνην
εις τον γυλιόν, επήραμεν τα σακίδια, παγούρια, όπλα,
μπαλάσκας και εις τας 6 ευρέθημεν έξω του Συντάγματος
ένθα ευρίσκοντο και οι έτεροι Λόχοι του Συντάγματός μας
καθώς και τα πολυβόλα και ο Επίατρος.
Ετοιμάσθημεν και αναχωρήσαμεν διά χωρίον Κόμνιτσα 82·
προς νότον της Κοζάνης έχων πολλά νερά, εις το δυτικόν
μέρος του χωρίου. Το πρωί τα κάρα μετέφερον τα μαγειρικά
σκεύη προηγουμένων ημών και κατασκεύασαν το
συσσίτιον.
Ξεκινήσαμεν εκ του Συντάγματος εις τας 6 π.μ.
προηγουμένου του 1ου Λόχου, προηγουμένων των κ. κ.
Αξιωματικών, κ. Συνταγματάρχου Βέλλου Βασιλείου,
Ταγματάρχου Μάρκου Αθανασίου και της Μουσικής.
Διήλθαμεν εντός της πόλεως Κοζάνης παιανιζούσης της
Μουσικής, μέχρι της άκρης της πόλεως.

τον θυμούνται, χαρούμενο πια γεροντάκι στην Αράχοβα, τις Κυριακές μετά την
εκκλησία, να απολαμβάνει το ούζο του με λουκούμι σε κάποιο από τα καφενεία
του χωριού.
Είναι πολύ πιθανόν εκεί στο καφενείο του χωριού του, αναπολώντας τα
περασμένα, να θυμόταν στιγμές από την παραμονή του ως στρατιώτης στην
Κοζάνη και το αντάμωμά του με τους συμπατριώτες του Ν. Ανδρέου, Θ.
Γαμβρούλην, Κώστα Κρομύδα και πολλά άλλα παιδιά που: “ το βάζανε εις το
ούζο καθώς και εις το ούζο με λοκούμι και δος του πιόμα και τραγούδι μέχρι 9
μ.μ.”.
82
Κόμνιτσα (Γκόμπλιτσα): Είναι το σημερινό χωριό Κρόκος του Ν. Κοζάνης. Το
1913 είχε 992 κατοίκους.
122

Εφθάσαμεν εις Κόμνιτσα εις τας 8. Αποθέσαμεν και κατόπιν

αρχίσαμεν τον χορόν έως ότου έγινεν το συσσίτιον. Όταν
έγινεν το συσσίτιον έγινεν διανομή. Οι κ.κ. Αξιωματικοί
έφαγαν πάντες μαζί υποκάτω του μεγάλου ίσκιου των
τουφωτών δένδρων.
Μετά το φαγητόν, ήλθεν η Μουσική και επαιάνιζε και
εμβήκαν εις τον χορόν πάντες οι Αξιωματικοί ηγουμένων του
κ. Συνταγματάρχου, Ταγματάρχου, Λοχαγών, Υπολοχαγών,
Ανθυπολοχαγών και Ανθυπασπιστών.
Εζητωκραύγαζον πάντες υπέρ των Αξιωματικών μας καθώς
και αυτοί υπέρ των στρατιωτών και Υπαξιωματικών του 31ου
Πεζ. Συντάγματος. Ήλθεν φωτογράφος και φωτογράφισεν
τον χορόν, καθώς και μετά τον χορόν φωτογράφισεν όλον το
Σύνταγμα με τους Αξιωματικούς του.
Μετά την φωτογράφισιν άρχισε να ρίπτει βροχή.
Εσυνάχθημεν πάντες υποκάτω των μεγάλων δένδρων και
έξω της Εκκλησίας, υποκάτω της στέγης. Ελάβαμεν και το
συσσίτιον το δειλινόν και φάγαμεν, κατόπιν χορέψαμεν
μέχρι της 4 ½ . Εις τας 4½ μ.μ. ξεκινήσαμεν δια Κοζάνην με
βροχήν. Έως ότου ήλθαμεν εις θάλαμον έβρεχεν. Μόλις
εφθάσαμεν βρεγμένοι, είχεν ο Λόχος μας υπηρεσία.
Αμέσως, κοινοποιήθη η υπηρεσία και εγώ έτυχα Αρχιφύλαξ
ειρκτών. Ετοιμάσθημεν, επήγαμεν εις το Σύνταγμά μας,
επιθεώρησεν ο Ανθ. εβδομάδας, κατόπιν ήλθαμεν και
παρελάβαμεν εις τας 6 ½ μ.μ. Βροχή όλην την νύκτα.
25, βροχή εξακολουθεί μέχρι νυκτός. 26, εκκλησία, ήλθεν ο
Πλήτσος Γεώργιος καθώς και ο Ζωίτσης Αθανάσιος. Μου
έφεραν γράμματα εκ πατρίδος. 27, γυμνάσια μαχητικής
τάξεως. 28, γυμνάσια μαχητικής τάξεως προς βορράν της
Κοζάνης. 29, σκοποβολή από 200 μέτρων πρηνηδόν. Έριψα 83

83
Ο Γεωρ. Δεμερτζής πρέπει να ήταν πολύ καλός σκοπευτής. Αυτό προκύπτει
από την αναφορά του ότι σε βολή 200 μέτρων, και μάλιστα με όπλο εκείνης της
 123

και εγώ 5 φυσσίγγια, τα 2 επήγα διάνα, 2 επιτυχία, 1

άχρηστον. Το δειλινόν έγινε μισθοδοσία εις τας 8 μ.μ. ο
Λόχος μας έκαμεν νυκτερινήν πορείαν προς βορράν της
Κοζάνης.
30, γυμνάσια προς βορράν της Κοζάνης. Αρχιφύλαξ ειρκτών.
31, Αρχιφύλαξ ειρκτών, καθαριότης όπλων. Παρέλαβον
Λοχίας εβδομάδος. 1η Ἰουνίου Κυριακή, εκκλησία, καθησιό,
ύπνο και χορό.
2, γυμνάσια, Αρχιφύλαξ Διοικητηρίου. Εφονεύθη εις (1) εκ
των Πολυβόλων, εκ Λεβαδείας, Σεραφείμ ονομαζόμενος. 3,
Αρχιφύλαξ Διοικητηρίου. 4, γυμνάσια προς Αγίαν
Παρασκευήν. 5, γυμνάσια εις ίδιον μέρος. 6, σκοποβολή από
300 μέτρων. Έριψα και εγώ 10 φυσίγγια, επήγα 1 διάνα καί 3
επιτυχία. Το δειλινό μισθός, νυκτερινά γυμνάσια.
7, πορεία όλον το Σύνταγμα. Συνεκεντρώθη όλον έξωθεν της
αυλής του Στρατώνος μας. Ξεκινήσαμεν, αφού πρώτον
εβγάλαμεν την εμπροσθοφυλακήν 84, πλαγιοφυλακήν 85 και
οπισθοφυλακήν 86. Ξεκινήσαμεν προς βορράν της Κοζάνης
προς Καϊλάρια. Ζέστη ανυπόφορος, ήλθαμεν εις θάλαμον εις
τας 11½ π.μ. Επήρα καινούργια άρβυλα. Καθαριότης όπλων,
επιθεώρησις, χορός το εσπέρας.
8, Κυριακή. Εκκλησία, φαγί, ύπνο και χορό. Επήγαμεν και εις

εποχής, το σκορ στις πέντε (5) βολές του ήταν δυο (2) διάνα, τρεις (3) επιτυχείς
και μια (1) άστοχη. Και πιο κάτω, σε άλλη βολή, στα 300 μέτρα, στις δέκα (10)
βολές οι πέντε (5) ήσαν επιτυχείς.
84
Εμπροσθοφυλακή είναι το προωθημένο απόσπασμα του Πεζικού για
εντοπισμό - αναγνώριση των εχθρικών θέσεων ή αναχαίτηση των αντιπάλων.
85
Πλαγιοφυλακή είναι το στρατιωτικό τμήμα, που προστατεύει τα πλάγια
κινούμενης φάλαγγας από εχθρική επίθεση.

86
Οπισθοφυλακή είναι το στρατιωτικό τμήμα που ακολουθεί προπορευόμενη
στρατιωτική φάλαγγα, για να προστατεύει τα νώτα της.
124

ένα γάμον, όστις έγινεν. Διασκέδασις εις τα κάτωθεν του

Στρατώνος μας εξοχικά καφενεία ένθα ευρίσκονται πλήρη
λαού και στρατού.
9, γυμνάσια μαχητικής τάξεως προς Αγίαν Παρασκευήν.
Έλαβον επιστολήν από 3 τρέχοντος εκ πατρίδος από νουνόν
μου Κων. Ανάγνον καθώς και από Λοχίαν Π. Οικονόμου εκ
Δελφών, από 6 τρ[έχοντος] από το Οκτζιλάρ, 7η Μεραρχίαν,
2ο Πεζικόν Σύν/γμα Κρητών (21), 4ον Λόχον, Καβάλα, χορός.
10, ο Λόχος μας πλαγιοφυλακή του Συντάγματος. Αρχιφύλαξ
Διοικητηρίου. 11, γυμνάσια προ της Στρατώνος, βροχή. 12,
βροχή. Ετοιμάσθημεν δια αναχώρησιν διά αλβανικά σύνορα.
13, εις τας 6 ½ ητοιμάσθημεν ο δεύτερος Λόχος καθώς και
του 4ου οι κληρωτοί και παλαιοί και του πρώτου 2 Δεκανείς
και 30 παλαιοί καί του 3ου Λόχου 1 Δεκανεύς και 30 παλαιοί
στρατιώται. Με επικεφαλής έχοντες τον Λοχαγόν μας κ.
Ψιάρην Δημήτριον, ως Διμοιρίτην της Α΄ Διμοιρίας τον
Ανθυπολοχαγόν Μακρήν, της δε Β΄ Διμοιρίας τον Επιλοχίαν
μας Μπουμπουρίδην Κωνσταντίνον, της δε Γ΄ Διμοιρίας τον
Ανθυπασπιστήν μας Δημοκωστούλαν Δημήτριον.
Ξεκινήσαμεν εκ Κοζάνης την 7η π.μ. έχοντες όλην την
συσκευασίαν του γυλιού και την εξάρτησιν και 2 κουβέρτας
έκαστος και από 80 - 90 φυσίγγια, με βροχή εν τη οδώ. Και
μετά οκτάωρον πορείαν εφθάσαμεν εις Μοναστήριον της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ένθα διανυκτερεύσαμεν.
Την επομένην, 14η , εις τας 4 ½ εξυπνήσαμεν,
ητοιμάσθημεν, επήραμεν ρόφημα και εις τας 6 π.μ.
ξεκινήσαμεν διά Λεψίστι. Με[τά] 5 λεπτά εφθάσαμεν εις
χωρίον ονομαζόμενον (ελληνικόν) Τσιρούσινον.
Μετά μιαν ώραν εφθάσαμεν εις έτερον χωρίον
ονομαζόμενον…………. έχων και Τούρκους και Έλληνας.
 125

Μετά τετράωρον πορείαν εφθάσαμεν εις Λειψίστι 87, ένθα

μείναμεν έξωθεν των Στρατώνων εις το ύπαιθρον.
Εφθάσαμεν την 10ην π.μ., ζέστη μεγάλη.
Εν Λειψίστι ευρίσκεται το 32ον Πεζ. Σύνταγμα καταρτι[σ]θέν
εκ του 4ου Πεζικού Συντάγματος.
Το Λεψίστι είναι χωρίον τουρκικόν, καϊμένον υπό Ελλήνων.
Νερά έχει, αλλά το κλίμα είναι βαρύ. Καθήσαμεν όλην την
μέραν χορεύοντες με τα κλαρίνα. Μας ανέφερεν ο Επιλοχίας
μας εις τον κ. Λοχαγόν μας, διότι τραγουδούσαμεν και
είχαμεν και τα κλαρίνα και μας ετιμώρησεν 6 ημέρας
φυλάκισιν τους Δεκανείς και 4 τους στρατιώτας. Αλλά πάλιν
την χάρισεν. Αντί δε να πάμε ημείς εις τα σύνορα έκαμαν
παράπονα 88 οι Λοχαγοί του 32ου Συν[τάγματος] εις τον
Συνταγματάρχη τους και ο Συνταγματάρχης εις τον
Μέραρχον και αμέσως ο Μέραρχος τηλεγράφησεν, όπως
ημείς γυρίσομεν οπίσω αμέσως, και έτσι έγινε.
Την επομένην, ήτοι 15 Κυριακήν, ξεκινήσαμεν από Λειψίστι
εις τας 6 π.μ. και με τετράωρον πορείαν εφθάσαμεν εις
Σιάτισταν ευρόντες καθ’ οδόν τον Ταγματάρχην Επιτελάρχην
της Μεραρχίας.
Εφθάσαμεν εις Σιάτισταν, ώραν 10 ½ π.μ., διήλθαμεν την
Άνω χώραν με επ’ ώμου άδοντες ηρωϊκά άσματα. Οι
87
Λειψίστι είναι η σημερινή Νεάπολη του Ν. Κοζάνης, που βρίσκεται στην
περιοχή της Σιάτιστας.

88
Είναι χαρακτηριστικό το σχόλιο του συγγραφέα, αναφορικά με τα παράπονα
των Λοχαγών των άλλων Λόχων του 31ου Συντάγματος, για την ακύρωση της
μετάβασης του δικού του Λόχου στα ελληνοαλβανικά σύνορα.
Το γεγονός αυτό δείχνει δυο πράγματα ή ότι οι Λόχοι αμιλλώντο για το ποιός θα
αναλάβει τις πιο δύσκολες υπηρεσίες - η παραμονή στα σύνορα επί πολλές
ημέρες δεν ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση - ή ότι η πειθαρχία και οι
υποχρεώσεις μέσα στο στρατόπεδο στην Κοζάνη ήσαν τόσο δύσκολες, που η
μετάβαση στρατιωτικού τμήματος στα σύνορα θα ήταν μια ανάπαυλα, ένα
διάλλειμμα, ένα είδος απόδρασης.
126

κάτοικοι μας εδέχθησαν με μεγάλην χαράν

ζητωκραυγάζοντες υπέρ του Στρατού μας. Ήρθαμεν και
μείναμεν εις το Γυμνάσιον πάντες. Έβαλεν σκοπόν εις την
θύραν και δεν επετρέπετο εις ουδένα η έξοδος μέχρι 3 μ.μ.
Από 3 - 5 ήτο ελευθέρα η έξοδος και η περίοδος εντός της
πόλεως. Εις τας 5, έγινεν προσκλητήριον και διανομή
συσσιτίων.
Μετά την διανομήν του συσσιτίου είχαμεν ελευθερίαν μέχρι
9 μ.μ. Γυρίζαμεν περιπάτους εντός της πόλεως. Εις τας 6½
προ της αυλής του Γυμνασίου αρχίσαμεν χορόν με το
κλαρίνο. Οι κάτοικοι εθεώντο τον χορόν μας. Μάλιστα,
ευχαριστήθησαν εκ του χορού ημών και ο Μητροπολίτης 89
έστειλεν εν τάληρον εις τον κλαριτζήν. Χορός εγίνετο μέχρι
της νυκτός.
Εις τας 9, έγινεν προσκλητήριον και εκοιμήθημεν. Την
πρωίαν εις τας 4 ½ ετοιμάσθημεν, αφού επήραμεν ρόφημα
εις τας 6, αναχωρήσαμεν και μετά εξάωρον πορείαν
εφθάσαμεν εις Κοζάνην.
Εις Σιάτισταν ευρίσκεται Γυμνάσιον έχον 6 τάξεις, δαπάναις
ομογενών, Τραμπάντζιον ονομαζόμενον εκ του ονόματος
των ομογενών. Ευρίσκεται δε εις την Άνω χώραν αριστερά
της Νέας Εκκλησίας και δεξιά της Μητροπόλεως. Αντίκρυ
έχει το Δημοτικόν Σχολείον. Εις το Γυμνάσιον
τροφοδοτούνται οι ξένοι μαθηταί εκ του Σχολείου, αφού
πληρώνουσιν 90 κατ’ έτος 18 λίρες έκαστος. Εις την Κάτω

89
Το “μεράκλωμα” του Μητροπολίτη Σίατιστας από το κλαρίνο, που έπαιζε ο
κλαριτζής στρατιώτης και χόρευαν γύρω του οι λοιποί συστρατιώτες του, δείχνει
πόσο διψασμένοι ήσαν οι Έλληνες της Μακεδονίας για τα τραγούδια και τους
χορούς της Νοτίου (Παλαιάς) Ελλάδας.

90
Ο συγγραφέας δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον και για τα εκπαιδευτικά ζητήματα
της Σιάτιστας, στο σημείο να σημειώνει και το τίμημα (18 λίρες), που έπρεπε να
 127

Χώραν ευρίσκεται Παρθεναγωγείον, δαπάναις αδερφών

Τοσίτσια. Η Χώρα η Άνω εκ της Κάτω απέχει 5 - 6 λεπτά.
Υπάρχουσιν δε επί των δυο Χωρών 2 μεγάλα Καμπαναργιά
έχοντα, και τα δυο (2), ώρας. Το κλίμα της Σιατίστης είναι
εύκρατον και υγιεινόν, ο δε τόπος εύφορος. Παράγει δε
οίνον εξαίρετον και έχει πολλά πρόβατα, ο δε κόσμος
ξενιτεύεται.
17, ανάπαυσις εκ της πορείας. 18, γυμνάσια, εγώ ασθενής,
είχεν κάλον ο δεξιός πους, τον οποίον έσπασεν ο ιατρός,
ελεύθερος 2 ημέρας. 19, γυμνάσια, εγώ ελεύθερος. 20,
γυμνάσια εις το Σύνταγμα.
21, Σάββατον. Μνημόσυνον υπέρ των πεσόντων εν τω ιερώ
αγώνι αδελφών ημών. Παρέλασις όλον το Σύνταγμα καθώς
και το Πυροβολικόν. Από κάθε Λόχον 30 είχον όπλα, οι
έτεροι χωρίς όπλα. Ήτο και η Μουσική, ο Μέραρχός μας, ο
Συνταγματάρχης, Ταγματάρχαι και πάντες οι Αξιωματικοί.
Εις εξωκκλήσιον νοτιοδυτικώς της Κοζάνης ήλθον 4
Μητροπολίται καθώς και όλοι οι ιερείς της Κοζάνης, ο
Νομάρχης, Δικασταί και όλοι οι προύχοντες Κοζάνης. Έξω της
Εκκλησίας από κάτω εις τον ίσκιον των δένδρων είχον
κατασκευάσει αψίδαν με στέφανα δάφνης καθώς και ένα
δίσκον με κόλυβα. Ετέθημεν ένα γύρω τετραγωνικώς οι
οπλίται. Έξω των οπλιτών οι άοπλοι. Εις το κενόν οι
Μητροπολίται και οι Αξιωματικοί. Έψαλλον και μετά
εκφώνησεν λόγον ο Ανθυπολοχαγός Κούρτης, υπέρ των
πεσόντων. Κατόπιν διελύθημεν, αρχιφύλαξ ειρκτών.
22, φρουρά ειρκτών, αρχιφύλαξ. 23, γυμνάσια προς το
Σύνταγμα, το δειλινό εις Αγίαν Παρασκευήν. 24, ασθενής.
Είχα κοψίματα, ελεύθερος υπηρεσίας. 25, γυμνάσια εις

πληρώνει κατ’ έτος ο κάθε ξένος μαθητής, ως τροφοδοτούμενος από το

Γυμνάσιο της Σιάτιστας.
128

Αγίαν Παρασκευήν. 26, γυμνάσια εις ίδιον μέρος. 27,

γυμνάσια Τάγματος εν πολέμω, άνωθεν του Διοικητηρίου.
28, πορεία προς χωρίον Συάρτα και Κόμνιτσα, αρχιφύλαξ
ειρκτών. 29, αρχιφύλαξ ειρκτών.
30, αργία ένεκα των Αγίων Αποστόλων, περιπολάρχης. Οι
κάτοικοι πανηγυρίζουν εις την Εκκλησίαν Αγίων Αναργύρων.
Έρχονται κάτοικοι των πέριξ χωρίων και πανηγυρίζουν το
βράδυ. Ήσαν πάντες άγρυπνοι.
1 Ιουλίου, προβιβάσθησαν πάντες οι προταθέντες διά τον
βαθμόν του Λοχίου καθώς και διά τον βαθμόν του
Δεκανέως. Γυμνάσια Τάγματος. 2, γυμνάσια προς Σύνταγμα.
3, επήγεν το Τάγμα μας προς ανατολάς εις τουρκοχώρι
Ντζιτζιλέρι 91. Ήμεθα στήριγμα Πυροβολικού· Μάλιστα,
εσκόπευον οι πυροβοληταί και εθεώμεθα τας βολάς. Το
εσπέρας γυρίσαμεν, αφού γευματίσαμεν εις το χωρίον.
Είχαμεν δε και τα καζάνια κοντά.
4, γυμνάσια των παλαιών του Συντάγματος. Ταγματάρχης,
Λοχαγός Κουκόλης. 5, γυμνάσια, καθαριότης, επιθεώρησις.
6, εκκλησία. Μας επρότεινεν ο Λοχαγός μας διά Λοχίας, ο
Λοχαγός Κατερινάκης Γεώργιος, ο οποίος παρέλαβεν από 28
Ιουνίου, διότι ο Ψιάρης επήρεν άδειαν. Υπαρχιφύλαξ
ειρκτών. 7, υπαρχιφύλαξ, γυμνάσια.
8, γυμνάσια εις Σύνταγμα. 9, γυμνάσια προς Αγία
Παρασκευή. 10, γυμνάσια, αρχιφύλαξ Στρατώνος. Την νύκτα
10 - 11 έφυγον 30 παλαιοί στρατ[ιώτες], μαζί με 2 Ανθυπ.
καθώς και με Επιλοχίαν Φαρμάκην Ανδρέαν, Λοχίας,
Δεκανείς. Έφυγον και εκ του Λόχου ημών ο Λοχ[ίας]
Μπριάνος Χρ. και Δεκ[ανέας] Παπανδρέου Χρήσ.,
Μπεζεντές Γεώργιος, αλλά του ιδικού μας Λόχου
επέστρεψαν. Εστάλη δε προς καταδίωξιν ο 5ος Λόχος, αλλά

91
Ντζιτζιλέρι είναι το σημερινό χωριό Πετρανά του Ν. Κοζάνης. Το 1913 είχε 618
κατοίκους.
 129

δεν έκαμε τίποτες.

11, αργία, διότι είχαμεν εις τας 10 κάμει γυμνάσια
νυκτερινά. Καταργήθησαν τα γυμνάσια το πρωί από 6-8 ½
να πηγαίνουν όλοι, το δε εσπέρας από 5 - 6 ½ μόνον οι νέοι.
Ετιμωρήθησαν οι μεν Παπαν[δρέου] και Μπριάνος 15
ημέρες φυλάκισιν, ο δε Μπεζ[εντές] 6 ημερών τοιαύτης.
12, πορεία, καθαριότης, επιθεώρησις. 13, εκκλησία. 14,
βολή. Βάλαμεν από 300 μέτρων κατά των ανδρεικέλων,
ορθίως, πρηνηδόν. Επέτυχα εις τα 10, 5. Το εσπέρας μας
εκάλεσεν τους υποψηφίους διά Λοχίας ο Ταγματάρχης
Μάρκου εις τον 4ον Λόχον, οι δε υποψήφιοι διά Δεκανείς
έδωκαν εξετάσεις. Γυμνάσια Τάγματος. 16, γυμνάσια
μαχητικής τάξεως. 17, γυμνάσια ίδια, Υπαρχιφύλαξ
φυλακών. 18, Υπαρ[χιφύλαξ] γυμνάσια. 19, γυμνάσια,
καθαριότης, επιθεώρησις.
20, εκκλησία άνω του θαλάμου εις Προφήτην Ηλίαν.
Ελειτούργησεν ο Μητροπολίτης. 21, γυμνάσια το δειλινό εις
το Σύνταγμα πάντες οι Υπαξιωματικοί κάθε εσπέρας από 5 -
6 ½. Γυμναστής, ο κ. Ανθυπ. Κούρτης. Έλαβα συστημένον
γράμμα από τους γονείς μου από 13 Ιουλίου. 22, γυμνάσια,
επιθεώρησις παρά του κ. Ταγματάρχου.
23, 25 Δεκανείς δίδομεν εξετάσεις δια τον βαθμόν Λοχίου.
Μέχρι 30 ήλθεν ο Λοχαγός μας Ψιάρης. Εις την 1η
Αυγούστου εγίναμεν 13 Λοχίαι και οι έτεροι 8 έμειναν. Ήλθα
6ος , 5ος ήλθεν ο Παπανικολάου Γ. και 4ος [ο] Μπεζεντές Γ.
και 12ος ο Αγγελής Γεώργιος.
Επήρα βαθμούς 181, χωρίς την διαγωγήν μου. Έλαβα
συστημένον γράμμα από τους γονείς μου με 15 δρχ. μαζί με
Πλήτσον Γεώργιον από 22 Ιουλίου. Ελάβαμεν τα μετάλλια.
Την 1η Αυγούστου ήλθα εις 5ο Λόχον. Λοχαγόν του Λόχου
έχομεν τον Υπολοχαγόν Ανδρεάδην Γεώργιον, Αξιωματικούς
Ανθυπολοχαγούς Λεμπέσην Γεώργιον, Μπουλαλάν
130

Κλεομένην, Υπασ[πιστήν] Συντάγμ[ατος] Κλάδον

Πολύδωρον, Ανθυπ. Καμπούρην Γεώργιον, Επιλοχίαν
Γεωργουσόπουλον Ιωάννην εξ Υπάτης, Λοχίαν Σπανογιάννην
Χρ. εκ Λιδωρικίου, Αραβοσιτάν Αθανάσιον ομοίως, Σκούραν
Ιωάννην εξ Υπάτης, Παπατριανταφύλλου Σπυρ. εκ
Καρπενησίου, Λαζόπουλον Γεώργιον εκ Βόλου, Οικονόμου
Π. εκ Δελφών, Δεμερτζήν Γεώργιον εξ Αραχώβης,
Ταγματάρχην Μανωλάκην Θεόδωρον, Αντισυνταγματάρχην
Γραβάνην Περικλήν. Μαμαρέλης Υποδεκανεύς Πέντε Όρια
χωρίον, 31ο Σύνταγμα Πεζικού Κοζάνη.
24, παρέλασις δια τα μετάλλια έξωθεν του Διοικητηρίου. 28,
έλαβα συστημένον γράμμα από 20 με δραχμάς 20.

Κοζάνη τη 31η Αυγούστου 1914

Δεμερτζής Γεώργιος Λοχίας Πεζικού
***
XII Μεραρχία
Φρουραρχείον Κοζάνης
Αναφορά εφοδεύοντος Υπαξωματικού
Ωρα εκτελέσεως εφόδου: 1 ½ προ μεσημ.
Φυλακείον εξ ου ανεχώρησεν: Διοικητηρίου
Φυλακείον εις ο ανεγνωρίσθη: Ποινικών Φυλακών
Πώς εξετελέσθη η υπηρεσία : Καλώς,
και πώς εξασκείται η επίβλεψις: Κανονικώς
Περίληψις αναφορών του αρχιφύλακος,
ων έλαβεν ο εφοδεύων:
Κοζάνη, τη 22 Σεπτεμβρίου 1914
Όνομα: Δεμερτζής Γεώργιος
Βαθμός: Λοχίας
***
Δεμερτζής Γεώργιος του Παναγιώτου, Λοχίας 31ου Πεζικού
Συντάγματος, κληρωτός της απογραφής του 1912 και
 131

υπηρετών επί 23 συνεχείς μήνας εις διάφορα Συντάγματα

και εις ολόκληρον τον Ελληνοβουλγαρικόν πόλεμον το 1913.
Με εκάλεσεν η Πατρίς μου το 1913, 20 Απριλίου, ένεκα του
Ελληνοτουρκικού πολέμου. Ανήκω εν τω Δευτέρω Πεζικώ
Συντάγματι. Εγυμνάσθην εν τω πρώτω Εμπέδω Συντάγματι
εν Αθήναις, επί ένα μήνα. Κατόπιν μας έστειλαν εις το
Δεύτερον όπου ανήκαμεν, όπου ευρίσκετο εις Λαγκαδίκια.
Με έβαλαν εις Τέταρτον Λόχον, Τρίτην Διμοιρίαν,
Δωδεκάτην Ενωμοτίαν. Διοικητήν Λόχου είχαμεν τον
γενναίον Υπολοχαγόν Πετσίκαν εξ Υπάτης. Διμοιρίτην είχον
τον Λοχίαν Γουζόπουλον εκ Βιτρινίτσης. Αρχίσαμεν πόλεμον
αμέσως την 17ην Ιουνίου 1913, ημέραν Τετάρτην και ώραν 3
μετά μεσημβρίαν, εις Βισσόκαν.
Άλλαι μάχαι εις όσας ελάβαμεν μέρος είναι αι εξής: Λαχανά,
Στενά Δεμίρ Ισσάρ, Στενά Κρέσνας, Σιμιτλί και Υψώματα Άνω
Τσουμαγιάς. Τελειώσαμεν εις τας 18 Ιουλίου, ημέραν
Σάββατον όπου έγινε η ανακωχή. Κατόπιν ήλθαμεν εις Χάνι
Γραδεωνίτσης και μείναμεν έως ότου υπεγράφη η ειρήνη.
Κατόπιν ήλθαμεν εις Σέρρας ένθα οι [της Κλάσης] του Δέκα,
Ένδεκα, Δώδεκα και Δεκατρία εστάλημεν και
συμπληρώσαμεν την Εβδόμην Μεραρχίαν. Το Πρώτο Τάγμα
συνεπλήρωσε το 19ο Σύνταγμα. Εμείναμεν επί τέσσαρας
μήνας εις Καβάλαν, Σαρί Σαμπάν και Οκτζιλάρ. Εγώ
ετοποθετήθην εις Δέκατον Λόχον. Διοικητήν Λόχου είχαμεν
τον Έφεδρον Ανθυπολοχαγόν Γεώργιον......… και
αξιωματικόν τον Ανθ. Μέλιον, κατόπιν είχαμεν Διοικητήν
Λόχου τον Ανθ. Στυλιανόπουλον, κατόπιν τον Ανθ.
Χατζηφόρον και όταν εφύγαμεν το Τρίτον Τάγμα Διοικητήν
είχαμεν τον Ανθυπασπιστήν Οικονομήτσον Γεώργιον.
η
Ήλθαμεν εις Κοζάνην την 12 Ιανουαρίου 1914 και
καταρτίσαμεν το 31ο Σύνταγμα. Ο Λόχος μου έγινε 2ος με
Διοικητήν τον ίδιον. Την 1η Μαρτίου ιδίου έτους
132

επροβιβάσθην εις τον βαθμόν του Δεκανέως, έμεινα εις

ίδιον Λόχον. Κατόπιν, ήλθεν Διοικητής Λόχου ο Υπολοχαγός
Ψιάρης Δημήτριος. Επροτάθην δια τον βαθμόν του Λοχίου.
Ότε ευρίσκετο ο Διοικητής Λόχου εις άδειαν Διοικητής είχεν
αναλάβει ο Ανθυπολοχαγός Κατερινάκης Γεώργιος, όστις με
πρότεινεν.
Έδωσα εξετάσεις τον Ιούνιον του ιδίου έτους. Προήχθην εως
τον βαθμόν του Λοχίου εις την 1ην Αυγούστου 1914 και
μετετέθην εις 5ον Λόχον. Διοικητής του 5ου Λόχου είναι ο
Υπολοχαγός Ανδρεάδης Γεώργιος. Αξιωματικοί
Ανθυπολοχαγοί: Μπουλαλάς Κλεάνθης, Παπαγιαννάκος
Παναγιώτης, Δημητρόπουλος Ανδρέας. Ανθυπασπιστής
Καμπούρης Γεώργιος, Επιλοχίας Γεωργουσόπουλος Ιωάννης.
Προβιβάσθη Ανθυπασπιστής και ήλθεν ο Ανδρέας
Φαρμάκης.
Έλαβον άδειαν κανονικήν από τον 5ον Λόχον την 13η
Νοεμβρίου 1915, 25 ημέρας. Αντικατεστάθη ο Λοχαγός μας
επί ένα μήνα από τον Ανθυπολοχαγόν Μαρινάτον Ιωάννην
ως αρχαιότερον. Κατόπιν την 5η Ιανουαρίου 1915 μετετέθη
εις Κορυτσάν και ανέλαβεν πάλιν ο Ανθυπολοχαγός
Ανδρεάδης Γεώργιος, μονιμοποιήθη με τον βαθμόν
Ανθυπολοχαγού. Λοχαγός Καπόπουλος Δημήτριος. Αυτά
εγράφησαν εις ενθύμιον των κακουχιών καί ταλαιπωριών
της διετούς θητείας μου.
Κοζάνη τη 9η Μαρτίου 1915.
Δεμερτζής Γεώργιος, Λοχίας πεζικού,
καταγόμενος εκ του χωρίου Αράχωβα, του ομωνύμου
Δήμου, του Νομού Αττικοβοιωτίας, Επαρχίας Λεβαδείας,
ονομαστόν διά τας ενδόξους νίκας του Καραϊσκάκη κατά του
Κεχαγιάμπεη και Μπουστάμπεη τα έτη 1825 -1826 μετά
Χριστού.
***
 133

Περί του στρατιωτικού επαγγέλματος

Ερώτησις: Υπό ποίων σκέψεων οφείλει να εμφορείται ο νέος
στρατιώτης, κατά την άφιξίν του εις το Σύνταγμα;
Απόκρισις: Οφείλει να εννοήσει ότι ακολουθεί το
ευγενέστερον των επαγγελμάτων το των όπλων. Ότι από της
ημέρας της κατατάξεώς του, παν ό,τι απαιτούσι παρ’ αυτού,
χρησιμεύει, ως συνεισφορά διά το εθνικόν μεγαλείον και ότι
είναι αναποσπάστως συνδεδεμένος με την τύχην της
Πατρίδος, της οποίας θα διαμοιρασθεί την δόξαν ή τας
ατυχίας.
Ερώτησις: Τι είναι Πατρίς;
Απόκρισις: Είναι η κοινή Μήτηρ! Η αγαπητή μας Ελλάς!
Είναι η Ελλάς μετά πάντων των τέκνων της,
συμπεριλαμβανομένων και των βία αφ’ ημών
αποκεχωρισμένων, ων όμως αι καρδίαι έχουσι τους αυτούς
μεθ’ ημών παλμούς, άτινα ζώσι διά των αυτών αισθημάτων,
τρέφονται διά των αυτών ελπίδων. Είναι η χώρα, ήτις
ελευθερώθη υπό των προγόνων μας είναι η χώρα ήτις πολύ
συχνά εποτίσθη με αίμα. Είναι η χώρα ένθα ομιλούσι την
ωραίαν μας γλώσσαν, της οποίας οι κάτοικοι έχουσι τους
ιδίους νόμους, τα ίδια συμφέροντα, τας ιδίας αναμνήσεις
δόξης και ηρωϊσμού. Είναι η χώρα, ήτις δικαιούται να είναι
υπερήφανος, διότι υπήρξεν η κοιτίς του Πολιτισμού.
Η πατρίς μας ήτο άλλοτε μεγάλη, αλλά μετά την άλωσιν της
Κωνσταντινουπόλεως (29 Μαΐου του 1453) υπετάγη υπό τον
ζυγόν των Τούρκων έμεινεν υπό την δουλείαν 4 περίπου
εκατονταετηρίδας και μόλις το 1821 μικρά γωνία του
Μεγάλου Ελληνικού Έθνους ηλευθερώθη και κατά το 1912
και 1913 έτερον τμήμα αυτού. Το επίλοιπον στενάζει ακόμη
υπό τον δουλικόν ζυγόν. Πας Έλλην, ως κύριον μέλημα
οφείλει να έχει την ελευθέρωσιν των υποδούλων αδελφών
μας.
134

Ερώτησις: Τι είναι τιμή!

Απάντησις: Η τιμή είναι αίσθημα υπό του οποίου
εμπνεόμενοι επιζητούμεν προπαντός άλλου την ανάπαυσιν
της ιδίας ημών συνειδήσεως και έτι πλέον την εκτίμησιν και
την υπόληψιν των άλλων ανθρώπων. Ούτως εννοουμένη η
τιμή είναι: «Το ελατήριον των μεγάλων έργων η ψυχή του
στρατιωτικού βίου, η φανατική τήρησις του προς εαυτόν
σεβασμού, είναι η δημιουργούσα τους ασπίλους και
ατρομήτους, η παρέχουσα την επιθυμίαν της φήμης, την
καταφρόνησιν της επιδείξεως και της κενοδοξίας, την αγάπη
του καθήκοντος και την σφοδράν επιθυμίαν του να είμεθα
άξιοι της περί ημών επικρατούσης καλής ιδέας.»
Ερώτησις: Εις τι ιδιαιτέρως συνίσταται η στρατιωτική τιμή;
Απάντησις: Κατά τον προηγούμενον ορισμόν η στρατιωτική
τιμή συνίσταται κυρίως εις την αέναον εκτέλεσιν του
καθήκοντος. Η εργασία, η τιμιότης, η χρηστότης, η
φιλοπατρία, η προς την σημαίαν πίστις, η πειθαρχία μετά
των πολλαπλών αυτής υποχρεώσεων, η αφοσίωσις, η
αυταπάρνησις, η ανδρεία, η μεγαλοψυχία είναι λοιπόν παρά
τω στρατιώτη εκδήλωσις της τιμής. Ταύτα εγράφησαν προς
ενθύμιον των περιπετειών, κακουχιών και ταλαιπωριών της
στρατιωτικής ζωής επί (40) τεσσαράκοντα συνεχείς μήνας
υπηρετών εις τα εξής Συντάγματα:
1ον Έμπεδον Αθήνας ένα μήνα,
2ον Πεζικόν, 2 μήνας λαβών μέρος εις απάσας τας μάχας του
Βουλγαρικού πολέμου,
ον
19 [Πεζικόν], 5 μήνας και εις
31[ο] [Πεζικόν], 36 μήνας προαχθείς εις τον βαθμόν
Δεκανέως και μετά, του Λοχίου.
Κοζάνη τη 21- 8-1915.
Δεμερτζής Γ. , Λοχίας Πεζικού.
***
 135

Αντικατεστάθη ο Λοχαγός μας Ανδρεάδης διά του

αρχαιοτέρου Ανθυπολοχαγού Μαρινάτου Ιωάννου και του
Επιλοχίου Φαρμάκη Ανδρέου αντί του Γεωργουσοπούλου
προαχθέντος εις το βαθμόν του Ανθυπασπιστού.
Ως και ο Μαρινάτος παρά του Ανδρεάδου καθότι μετετέθη ο
Μαρινάτος εις 36ο Σύν[ταγμα] Ιωαννίνων. Ως και ο
Ανδρεάδης παρά του Λοχαγού Καποτοπούλου Δημητρίου,
του Ανδρεάδου μείναντος εις τον ίδιον Λόχον ως Διμοιρίτης.
Μετά μετετέθη εις Στρατολογίαν. Εμείναμεν μέχρι της 7ης
Σεπτεμβρίου του 1915. Εκοινοποιήθη το Β΄ Διάταγμα της
απολύσεως της κλάσης του 1912. Την 12η ιδίου μηνός
παραδώσαμεν όλα τα είδη μας.
***
Εις ποίους Λόχους και εις πόσους υπηρέτησα.
Κατετάγην εις το 1ον Πεζικόν Έμπεδον Σύνταγμα εις τον 12ον
Λόχον εις Αθήνας ένθα εις το Πολύγωνον. Λοχαγόν είχα τον
έφεδρον Υπολοχαγόν Καριώτην Θ. Κατόπιν ήλθα εις
Λαγκαδίκι εις το 2ον Πεζικόν Σύνταγμα εις το οποίον ανήκα.
Εις όλον το διάστημα του πολέμου υπηρέτησα εις το 2ον
Πεζικόν Σύνταγμα εις τον 4ον Λόχον έχων Λοχαγόν Πετσίκαν,
Ταγματάρχην Αλεξίου και Συνταγ. Οικονομίδην Αλκιβιάδην.
Εις τας 20 Αυγούστου μας έστειλαν του 2ου Συντάγματος των
τεσσάρων μικρών ειρκτών εις την 7ην Μεραρχίαν. Εγώ
έτυχον εις το 19ον Πεζικόν Σύνταγμα εις [...]
***
Εν καιρώ πολέμω
η
Η 1 Μεραρχία αποτελείτο εκ τριών Συνταγμάτων ήτοι: του
2ου της Λαμίας, του 4ου της Λαρίσσης και του 5ου των
Τρικάλων.
Η 7η Μεραρχία αποτελείτο εκ των εξής Συνταγμάτων: του
19ου - 20ου και 21ου.
Η 2α Μεραρχία εκ του 1ου και 3ου και 7ου. Η 5η Μεραρχία εκ
136

του 16ου, του 22ου και 23ου.

Ζήτω τοις Νικηταίς.
***
Α΄ ΔΙΜΟΙΡΙΑ, 2 ΛΟΧΟΣ, 31ο ΠΕΖΙΚΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ, 12η
ος

ΜΕΡΑΡΧΙΑ
Α΄ ΕΝΩΜΟΤΙΑ
1) Δεκαν. Δεμερτζής Γεώργ. Αράχωβα 1912
2) Στρατ. Πλήτσος Γεώρ. » 1913
3) » Μάγος Νικόλαος » 1913
4) » Τσιμπούκας Νικόλαος Λουζιάνι 1913
5) » Μπανάτος Γεώργιος Λουζιάνι 1913
6) » Ντίνας Ευάγγελος Λουζιάνι 1913
7) » Τσαμπάς Κωνσταν. Σιγδίτσα 1912
8) » Ιγγλέζος Δήμος Δαύλεια 1913
9) » Καλαφάγγας Κωνσταν. Μπλάτσ. 1913
10) » έφεδρος Αναστασίου Νικόλαος Βελβεδό 1912
11) » Μίγγας Βανε. Φρανκότσο 1912
12) 4 Λόχον Βαρδάκας Εμμανουήλ Κοζάνη 1913
13) » Αγγελίδης Νικόλαος Βλάτσι 1913
14) » Παπάς Βασίλειος Φρανκότσο 1913
15) » Καραπέτρος Πέτρος » »
16) » Βαγενάς Γεώργιος Βελίτσα »
Β΄ ΕΝΩΜΟΤΙΑ
1) Δεκαν. Καρράς Αθανάσιος Πενταγοί 1911
2) Στρατ. Σκαντζής Κωνσταντ. Δεσφίνα 1912
3) » Αργυρόπουλος Θρασυβ. Υπάτη 1912
4) » Θανόπουλος Δημήτριος Υπάτη 1913
5) » Παπαμάρκου Μάρκος Κόμνιτσα 1914
6) » Βόγδου Νικόλαος » 1913
7) » Τουρτούρας Γεώργιος » 1913
8) » Πράχαλης Χαρήσιος Κοζάνη 1913
9) » Μανωλάς Αργύριος Κόμνιτσα 1913
10) » Μπουκουβάλας Ευριπίδ. Σέρβια 1913
11) » Χασάπης Κωνσταν. Κοζάνη 1914
12) » έφεδρος Κοντονίκος Στέργιος 1912
13) » Καραθάνος Ιωάννης
14) » Κατσιούνης Ιωάννης
 137

15) » Παπαδημητρίου Δημήτ. Κοζάνη 1912

16) Μαλούτας Νικόλ.
Γ΄ ΕΝΩΜΟΤΙΑ
1) Δεκαν. Στεφανόπουλος Νικόλ. Αράχωβα
2) Στρατ. Μακρυγιάννης Ιωάννης
3) » Παπαδόπουλος Ευστάθ. Άνω Μουσουν.
4) » Φασούλας Οδυσσεύς
5) » Πουπναράς Γεώργιος Κοζάνη
6) » Νιάτσος Αθανάσιος »
7) » Ρεπανάς Παναγιώτης »
8) » Ντέμος Λάζαρος
9) » Τσαρτσώνης Δημήτριος
10) » Βασιλείου Χρήστος
11) » Κιτσής Γεώργιος
12) » Κατσούνης Παναγιώτης
13) » Τζιότσιος Αθανάσιος
14) » Χρήστου Χρήστος
15) » Παπαγεωργίου Αλέξαν. Βελίτσα
Δ΄ ΕΝΩΜΟΤΙΑ
1) Δεκαν. Κεφάλας Δημήτριος Σάλωνα
2) Στρατ. Ματάκης Γεωρ. Κοζάνη
3) » Χαντζηεμμανουήλ Παν. Κοζάνη
4) » Κωνσταντίνου Κωνσ. »
5) » Λιαμόπουλος Νικόλαος Βλάτσι
6) » Γεωργίου Βασίλειος
7) » Νικολαΐδης Ευάγγελος
8) » Τσόπτσιας Κωνσταντ. Κοζάνη
9) » Κοντονίκος Γρηγόριος
10) » Γκόγκου Πέτρος
11) » Σταθάκης Δημήτριος
12) » Παπαζήσογλου Γεώργιος
13) » Τσακώλας Ιωάννης
14) » Σταμπούλης Απόστολ.
15) » Σούλης Επαμειν.
16) » Παπαδημητρίου Ευάγγ.
17) » Παντούλης Ιωάνν.
ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ, ΥΠΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΙ
ΛΟΧΑΓΟΣ: Ψιάρης Δημήτριος Υπολοχαγός εκ Βόλου
138

ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΣ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΟΣ: Αποστολάκος Νικόλαος

ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΣ ΑΝΘΥΠΑΣΠΙΣΤΗΣ: Δημοκωστούλας
Επιλοχίας Μπουμπουρίδης Κ. Υπάτη 1912
Λοχίας Κοντούνης Ηλίας Ζέλιον 1912
Δεκανεύς Δεμερτζής Γεώρ. Αράχωβα 1912
Δεκανεύς Μπεζεντές Γεωρ. Αράχωβα 1913
» Στεφανόπουλος Νικόλ. » 1913
» Καρράς Αθανάσ. Πενταγοί 1911
» Παπανδρέου Χρησ. 1912
» Μητσόπουλος Δημ. 1913
» Κεφάλας Δημ. Σάλωνα 1912
» Σωτηρόπουλος Κωνσ. Βουνιχώρα 1912
» Μηλαρόπουλος Αθαν. Λαμία 1913
» Τριπυλόπουλος Δημ. Δαύλεια 1913
ΠΑΛΑΙΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΙ ΤΟΥ Β΄ ΛΟΧΟΥ
1) Δεκαν. Κοτσικώνας Δημ. Παύλου 1911
2) » Θανασέκος Γεωρ. Βελίτσα 1912
3) Στρατ. Σαπούς Γεώργιος Αράχωβα 1913
4) » Δημητρέλος » » 1913
5) » Πλήτσος » » 1913
6) » Ζωίτσης Αθανάσιος » 1913
7) » Μάγος Νικόλαος » 1913
8) » Πέρβελης Λάμπρος » 1913
9) » Τσάμπας Κωνσ. Σεγδίτσα 1912
10) » Σκαντζής » Δεσφίνα 1912
11) » Τρωγάδας » Σκριπού 1912
12) » Ζανιάς Σπύρος » 1912
13) » Γιαννακάκης Θεωχ. Ιτέα 1912
14) » Σύρος Χρησ. 1912
15) » Γλυμής Ιωάν. Αγ. Ευθυμία 1912
16) » Φασούλας Οδυσσεύς 1912
17) » Σούφλας Ηλίας Κολοκυθιά 1912
18) Δεκ. Μακρυγιάννης Ιωάν. Τσικλίστα 1912
19) Στρ. Μακρυγιάννης Ιωάν Τέρνο 1912
20) » Αργυρόπουλος Θρασ. 1912
21) » Παπαδημητρίου Δημ. 1912
22) » Αυγερόπουλος Θεμισ. Γορίτσα 1912
23) » Κολοκυθάς Τριαν. Πετρομαγ[ο 1912
 139

ύλα]
24) » Κουνάνος Δημήτριος Αμούρι 1912
25) » Ιγγλέζος » Δαύλεια 1913
26) » Αραποσιτάς » 1913
Αναστάσιος
27) » Μπακλαγής Στέργιος » 1913
28) » Μπούτσικας Δεσφίνα [...]
Γεώργιος
29) » Ρέπας Δημήτριος Ρόσκα 1913
30) » Θανόπουλος » 1913
31) » Παπαδόπουλος Ευστ. Άνω
Μουσουν[ίτ
σα]
32) » Τσαπραλής Αριστ. Δομνίστα 1913
33) » Τσαπαλός Κωνσταν. Δολιανά 1913
34) » Καράμπαλης Δελφοί 1913
Αλκιβιάδ.
35) » Περδικάκης 1913
Ευάγγελος
36) » Ζάρας Ιωάννης Κρίκελ[ο] 1912
37) » Σιμόπουλος Νικόλαος Κουμαρίτσι 1913
38) » Τσιφτσής Φώτιος Άμπλιανη 1912
39) » Παναγιωτόπουλος Βασιλικά 1911
Νικόλ.
40) » Χρόνης Παναγιώτης Σκριπού 1911
41) » Κοντούλας Νικολ. Άμπλιανη 1911
42) » Κριαρής Αθανάσιος Παύλιανη 1911
43) » Μαράντος Κωνσταν. Αγ. 1911
Δημήτριος
44) » Αλεξίου Ηλίας Πουγκάκια 19….
ου
Αξιωματικοί 5 Λόχου
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Διοικ. Ανθ. Μαρινάτος Κωνσταν. Διοικ.Λοχ. 1914
2) Aξ. Ανθ. Ανδρεάδης Γεώργιος Διοικ.Λόχ. 1915
3) » Ανθ. Μπουλαλάς Κλεάνθ.
4) » Ανθ. Καμπούρης Γεώργιος
1) Eπιλ. Φαρμάκης Ανδρέας
2) Λοχ. σιτ. Λαζόπουλος Γεώργιος
140

3) Λοχ. βοηθ. Φασνάκης Παναγ.

Α΄ Διμοιρία Α΄ Ενωμοτία
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Λοχ. Σπανογιάννης Χρήστος Ακ. Μερ.
2) Δεκ. Σταυρόπουλος Κωνσ. νοσ.
3) Στρ. Χαραμαντάς Ιωάννης μαγειρ.
4) » Ζούφας Χρήσ. πολυβ.
5) » Τρύφων Μέλιος
6) » Μωραΐτης Θεόδωρ.
7) » Παλαμίδας Αρισ. γραφείον
8) » Μεντελής Στεργ. τυμπανιστής
9) » Ντεμόφτσε Λαζ.
10) » Ντζιμόπουλος Κων.
11) » Μαλαμούσης Κων. απελύθη
Α΄ Διμοιρία Β΄ Ενωμοτία
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Δεκαν. Βλιακόφτης Χαρ.
2) Yποδεκ. Κορομπίλης Ιωάν. νοσοκ.
3) Στρ. Γιόφας Μηχαήλ
4) » Καρανάσιος Θεοδ. νοσοκ.
5) » Τσίτσος Δημητρ.
6) » Βαγιώτας Ιωάν.
7) » Μαλούσης Νικ.
8) » Κιουσσές Παντελ.
9) » Προκόβας Αριστ. νοσοκόμος
10) » Σταμάτης Σπυρ.
11) » Νάκας Θωμάς
12) » Σιάνας Δημ.
Α΄ Διμοιρία Γ΄ Ενωμοτία
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Λοχίας Οικονόμου Παναγ.
2) Δεκαν. Ματεάκης Νικόλ.
3) Στρ. Γουλιός Γεώργιος υπηρ.
4) Υποδ. Ανδρεόπουλος
Παναγ.
5) » Δήμου Ιωάννης
6) » Ζουρμπάς Κων.
7) » Κολοβός Αργυρ.
 141

8) » Νάσταρις Στεφ. υπηρέτ.

9) » Τουρκογιάννης Ευσ.
10) » Μουντζός Γιοβαν. απελυθ.
11) » Ιορδάνης Χρησ. απεσ.
Α΄ Διμοιρία Δ΄ Ενωμοτία
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Δεκαν. Πρεμέτης Κωνστ.
2) Υποδεκ. Ηλιόπουλος » Απεσπασ.
3) Στρ. Γουλόπουλος Ευάγγ.
4) » Σούφλας Αθαν.
5) » Ευαγγελόπουλος Γεώργ.
6) » Φιλίππου Βασίλ. μεταγωγ.
7) » Λιάπης Δημήτ.
8) » Παπαλάμπρου Νικόλ.
9) » Τσάρρας Ιωάννης
10) » Βαλούσης Ανδρ. σαλπιγ.
Β΄ Διμοιρία Ε΄ Ενωμοτία
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Λοχίας Παπατριανταφύλλου Σπ.
2) Δεκ. Ανδρίτσος Νικόλ.
3) Υποδ. Κραβαρίτης Ηλίας
4) Στρ. Σουφτάς Στεφαν. τυμπαν.
5) » Ζυγούρας Λαζαρ.
6) » Καρακούλης Γεώργ.
7) » Παπαγεωργίου Κων.
8) » Τσαγάνης Γεώργιος γραφ.
9) » Γκάρας Θωμάς πολυβ.
10) » Καϊρέτης Στεργ.
11) Υποδ. Θεοδωρόπουλος Γεωρ. απελ.
12) Λοχ. Δεμερτζής Γεώργ.
13) Δεκ. Μιρμιγκιόζης Κων.
14) Στρ. Μαλούτας Δημήτρ.
15) » Μέλιος Τρύφων
16) » Μήτρε Σωτήριος
17) » Μωραῒτης Θεοδωρ.
142

Β΄ Διμοιρία ΣΤ΄ Ενωμοτία

Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Δεκαν. Κιαμούρης Δημήτρ.
2) Υποδεκ. Παπαϊωάννου Ευθύμ.
3) Υποδεκ. Τσιώνας Χρήστος
4) Στρ. Τόσσος Βασίλειος
5) » Μαργαρίτης Γεώργιος
6) » Θεοχάρης Αλεξαν.
7) » Τάσιος Αλέξαν.
8) » Μήτρε Σωτηρ.
9) » Τσαῒρης Λουῒζ.
10) » Σεραφείμ Ιωάννης
11) » Σίσκος Γρηγ. απαλάχ.
Β΄ Διμοιρία Ζ΄ Ενωμοτία
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Λοχίας Δεμερτζής Γεώργιος
2) Δεκαν. Χρυσσικός Αριστοτ. υποδικ.
3) Υποδ. Μιρμιγγιόζης Κων.
4) Στρ. Βρακόπουλος Πασ.
5) » Κατσιμαντάς Ιωάννης
6) » Καραγεώργος Αναστ. νοσοκ.
7) » Τσάρρας Εμμαν. υπηρ.
8) » Μπιλιώνης Μιχαήλ υποκ.
9) » Καρακούλης Βασίλ. μετ.
10) » Βούτσας Ανασ. απελ.
11) » Τσαβδάρης Πέτρος
Β΄ Διμοιρία Η΄ Ενωμοτία
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Δεκαν. Φασνάκης Παναγ. βοηθ. σιτ.
2) Υποδ. Νικολόπουλος Αθαν.
3) Στρ. Μαλούτας Δημήτρ. νοσοκ.
4) » Μπακατσούνης Ιωάν. τσαγγ.
5) » Καφτεράνης Χρηστ. πολυβ.
6) » Παπακύρκος Αλεξ.
7) » Κοπάνης Ηλίας πολυβ.
8) » Στεργιόπουλος Χρηστ. πολυβ.
 143

9) » Τηλιγάδας Ανδρ.
10) » Σακαλής Στεργ. σαλπιξ.
11) » Κουτσοσίμος Γεώργ. […]
31ο ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΠΕΖΙΚΟΝ
Αξιωματικοί του άνω Λόχου 1915
1) Ανθυπολ. Ανδρεάδης Γεώργιος
2) » Μπουλαλάς Κλεάνθης
3) Ανθυπ. Καμπούρης Γεώργιος
Υπαξιωματικοί
1) Επιλ. Φαρμάκης Ανδρέας
2) Λοχ. Δεμερτζής Γεώργιος
3) » Σπανογιάννης Χρίστος
4) » Παπατριανταφύλλου Σπύρ.
5) » Λαζόπουλος Γεώργιος
6) » Παταργιάς Γρηγόριος
7) » Φασνάκης Παναγιώτης
5ος ΛΟΧΟΣ 12η ΜΕΡΑΡΧΙΑ
2α Διμοιρία, 5η ΕΝΩΜΟΤΙΑ
Αριθ. Βαθ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Λοχ. Δεμερτζής Γεώργιος
2) Δεκ. Μιριμγκιόζης Κων/ντίνος
3) Υποδ. Σούφλας Αθανάσιος
4) Στρατ. Μαλούτας Δημήτριος
5) » Μέλιος Τρύφων
6) » Μήτρε Σωτήριος
7) » Μωραΐτης Θεόδωρος
8) » Νάσταρις Στέφανος
9) » Παλαμίδας Αριστείδης
10) » Παπαγεωργίου Κωνσ.
11) » Μαλουγιάννης Γεώργιος
31ο ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΠΕΖΙΚΟΝ
6η Ενωμοτία
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Δεκαν. Κιαμούρης Δημήτριος
2) Υποδ. Νικολόπουλος Αθανάσιος
3) Στρατ. Παπακύρκου Αλέξιος
144

4) » Παπαλάμπρου Νικόλαος
5) » Προκόβας Αριστείδης νοσοκ.
6) » Σακκαλούς Στέργιος σαλ.
7) » Σουφτάς Στέφανος τυμβ.
8) » Σταμάτης Σπυρίδων
9) » Στεργιόπουλος Δημήτριος πολυβ.
10) » Κάπτης Πασχάλης
5ος ΛΟΧΟΣ 12η ΜΕΡΑΡΧΙΑ
7η ΕΝΩΜΟΤΙΑ
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Λοχ. Οικονόμου Παναγιώτης απεσ.
2) Δεκ. Ματιάκης Νικόλαος
3) Υποδ. Παπαϊωάννου Ευθύμιος
4) Στρατ. Τηλιγάδας Ανδρέας
5) » Τσάρας Εμμανουήλ υπηρ.
6) » Τσαΐρης Λουίζος
7) » Τσίτσος Δημήτριος
8) » Τσαβδάρης Πέτρος
9) » Τόσσος Βασίλειος
31ο ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΠΕΖΙΚΟΥ
5ος ΛΟΧΟΣ, 8η ΕΝΩΜΟΤΙΑ
Αριθ. Βαθμ. Ονοματεπώνυμον Παρατηρήσεις
1) Δεκαν. Τσιώνας Χρίστος
2) Υποδ. Τσακίτης Αντώνιος
3) Στρατ. Τάσιος Αλέξιος
4) » Φιλίππου Βασίλειος μεταγ.
5) » Χαραμαντάς Ιωάννης μάγειρ.
6) » Γουλιάφας Νικόλαος
7) » Καρράς Αθανάσιος
8) » Καραγώγος Ιωάννης
***
Αριθ. Ονοματολογία Ιματισμού Τιμαί
ένα πηλίκιον Τέσσαρες 4,00 δρχ.
μια χλαίνη Είκοσι 20,00 δρχ.
ένα χιτώνιον Δέκα και εβδομ. 10,70 δρχ.
μια περισκελίδα Εννέα 9,00 δρχ.
μια σκελέα Μια και εξήντα 1,65 δρχ.
 145

ένας υποδίτης Δυο 2,00 δρχ.

ένα ζεύγος άρβυλα 10,20 δρχ.
ΠΟΣΑ ΧΡΗΜΑΤΑ ΕΧΩ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΙ
Μην Έτος Με ποίον έλαβα Χρήματα Ολικόν Αριθ.
7 Σεπτεμβ. 1914 Με Ν. Ανδρέου με άδειαν Δρχ. Δέκα 10
24 Οκτωβρ. 1914 Με συστημένον γράμμα Δρχ. Δεκαπέντε 15
3 Δεκεμβ. 1914 Όταν έφυγα με άδειαν Δρχ. Πενήντα 50
20 Δεκεμβ. 1914 Με ταχυδρομικήν επιταγήν Δρχ. Εικοσιπέντε 25
11 Ιανουαρ. 1915 Με Μάγο Νικόλαο Δρχ. Τρεις 3
7 Φεβρ. 1915 Με Φαρμάκη Ανδρ. Δρχ. Δέκα 10
11 Φεβρ. 1915 Με Βακείμ Νικόλ. Δρχ. Πέντε 5
1 Μαρτ. 1915 Με απλό γράμμα Δρχ. Πέντε 5
15 Μαρτ. 1915 » » » Δρχ. Πέντε 5
21 Απριλ. 1915 Με συστημένον » Δρχ. Δέκα 10
19 Μαΐου. 1915 Επιταγή Δρχ. Δέκα 10
14 Ιουλίου. 1915 Όταν ήλθον με άδειαν Δρχ. Πενήντα 50
5 Σεπτεμβ. 1915 Από Σαππούν Δρχ. Επτά 7
- 1915 Διάφοραι εποχ. νουνό μου Δρχ. Εβδομήντα 75
πέντε
146

Άσματα ηρωϊκά και στρατιωτικά ποιήματα

Θα φύγω μάνα και βρε μην κλαις,

Μον’ δoς μου την ευχή σου.
Κι ευχήσου με μανούλα μου,
Τούρκους πολλούς να σφάξω.
Θα πάμε όλα, όλα τα παιδιά,
όλα με μια ελπίδα.
Γιατ’ έχομ’ όλα μια βρε καρδιά,
και όλα μια πατρίδα.
Φέρτο πατέ πατέρα το σπαθί,
που κρέμετ' εκεί πάνω.
Η μέση μου να το, να το ζωσθεί,
μαζί του να πεθάνω.
***
Του πολέμου τα βάσανα, πώς να τα περιγράψω;
Τι να πρωτοενθυμηθώ; Και πώς να τα συνάξω;
Ταις μάχαις όπου έκαμα, την πείνα, για την δίψα.
Για τ'ν αγρυπνιά, για ως σκοπός, για το ψειργιό που είχα;
Την ψυχραιμίαν που ΄χαμε κι αυτήν την καρτερίαν.
Προς τον εχθρόν βαδίζαμεν μ' όλην μας την ανδρείαν.
Προς τον εχθρόν βαδίζαμ’ μεθ’ όπλου λόγχης που ’χαμ,
που φθάναμ’ στα προχώματα κι αλύπητα σουβλούσαμ’.
Ποια μάχη να ενθυμηθώ; και ποια πρώτη να γράψω;
Και πώς ν’ αρχίσω να τας πω; να μην αναστενάξω;
Μάνα μ’ δεν ήτανε χορός, δεν ήταν’ πανηγύρι.
Αλλ’ ήταν τοπομαχικά κι αλύπητο μολύβι.
Που ρίχνανε πυρ ομαδόν κι’ απάνω μας κτυπούσαν,
αλλά τα Ελληνόπουλα όλα τα αψηφούσαν.
Μάνα μ’ δεν ρίχναν σιγαλά, δεν ρίχνανε αγάλια.
Αλλ’ όλοι ρίχναν πυρ ταχύ, και πέφταν σαν χαλάζια.
Ποια μάχη να ενθυμηθώ; και ποια να παρατήσω;
 147

Την μάχη της Βισσόκας μας, για τ’ Λαχανά ν’ αφήσω;

Την κάψα του Δεμίρ Ισάρ, αυτή να αστοχήσω;
Γι’ αυτά τα τοπομαχικά, που έριχναν στο ίσιο;
Aυτά αν δεν αστόχησα, τι πρέπει να αφήσω;
Τα απόρθητα της Κρέσνας μας Στενά να παρατήσω;
Αυτάς εάν τας έγραψα, πρέπει να γράψω κι άλλη.
Την μάχην την του Σιμιτλί, που ήταν πιο μεγάλη.
Μεφ’ όπλου λόγχην κίνισαμ' τρέχοντας σαν λιοντάρια,
Τους καταλάβαμ' το χωριό, κι όλα τους τα πρωτάτα.
Αιχμάλωτους επιάσαμεν πολλούς απ’ τους Βουλγάρους,
3 - 4 αξιωματικούς και ικανούς φαντάρους.
Πήραμε πυρομαχικά και τέσσαρα κανόνια
άλογα πήραμ’ ικανά και άλλα είδ' ακόμα.
Αυτά όλα τα έγραψα την Τζουμαγιά αφήσαμ᾿,
που κλάψαν μάνες για παιδιά, λεβέντες ξεψυχήσαν.
Εν συντομία έγραψα αυτά τα δυο - τρία.
Του πολέμου την φωτιά κι’ όλην την κακουχίαν.
Αλλ’ όλα αυτά επέρασαν τα βάσανα, τα πάθη.
Του Βούλγαρ’ δώσαμ’ μάθημα, πάντα να μας θυμάται.
Αλλ’ ήσαν μόνον ευτυχείς εκείνους που δεν πήραν.
Και κάθονται και συζητούν, χωρίς αυτοί να είδαν.
Όλα αυτά τα πήραμεν, στην Πόλι πότ’ θα πάμε;
Μας καρτερούν τ’ αδέρφια μας, και νικηταί θα πάμε.
Τίποτες δεν ήθελα και τίποτες δέν θέλω.
Μόνον να έλθω μια φορά να σας τα ειπώ, να κλαίω.
Ενθύμιον στρατιωτικής ζωής,
Σαρί Σαμπάν τη 22α Οκτωβρίου 1913.
Υπηρετών εν τω 19ω Συντάγματι Πεζικού,
7ης Μεραρχίας. Στρατιώτης 10ου Λόχου.
***
Φίλοι μου με ξεχάσατε, δικοί μου δεν μου γράφετ’;
Καμιά φορά θα 'ρθητ’ και σεις και τα δικά μ’ θα πάθετ’.
148

Αλλά ποιος να μ' ενθυμηθεί και ποιος να μου γράψει;

Η αγάπη μου μ’ αστόχησε, άρα ποιος με θυμάται;
Γι’ αυτό και ’γώ θα μείνω δω και νέα θε να πάρω.
Και στη γλυκειά πατρίδα μου, εγώ δεν ξαναπάω.
Αν τώρα μ’ αστοχήσατε, ποτ’ θα με ’νθυμηθείτε;
Όταν ’γώ πάω στη μαύρη γη, τότ’ θα με λυπηθείτε;
Αν τώρα που ’μαι νικητής, κανείς δεν με ’νθυμάται
εάν θα μπω στη μαύρη γη, τότε θε να μου γράφετ;
Ας είν’ καλά οι φίλοι μου π' αντάμα πολεμούσαμ᾿.
Στη Τζουμαγιά στο ύψωμα, τον Βούλγαρο κτυπούσαμ᾿.
Αυτούς εγώ ‘χω που περνώ την ξενιτιά την μαύρη.
Που θέλησε η τύχη μου 'δω πάνω να με πάρει.
Αλλ’ αν δε γράψω 'γω αυτά, πώς θα περάσ’ η λαύρα;
Τα του πολέμου τα δεινά της ξενιτειάς τα χάλια;
Εν Σαρί Σαμπάν τη 22-10-1913
Δεμερτζής Γεώργιος, στρατ[ιώτης].
***
Εμένα μ’ αστοχήσανε, κανένας δεν μου γράφει.
Να του ειπώ τα βάσανα, και του πολέμ’ τα κάλη.
Όλοι με αστοχήσανε και συγγενείς και φίλοι
Κι’ αυτή ναι η αγάπη μου, μου δίνει το σιχτήρι.
Πατέρα μου μ' αστόχησες, μάνα μ’ γιατί δεν γράφεις;
Να ειδώ και εγώ το γράμμα σου, να πάψω ταίς αμάχαις.
Πατέρα πες του θείου μου, μ' αστόχησε εμένα;
Να γράψει καμιά παρηγοριά, που βρίσκομαι στα ξένα.
Τι το 'καμα ο δυστυχής, εμέ να μη μου γράφει;
Αλλ’ εγώ είμαι ευτυχής, επέρασαν τα πάθη.
Αλλά θα ΄ρθει ένας καιρός, που να ανταμωθούμε
Αν μακριά που βρίσκομαι και δεν συνομιλούμε.
Κι’ όταν λαμβάνω γράμμα σου, πολύ παρηγορούμαι,
ότι με ενθυμήθηκες σ’ αυτό ευαρεστούμαι.
Γράμμα να στέλεις ταχτικά, μη αμελείς για μένα,
 149

γιατί εδώ που βρίσκομαι πώς να περνώ τα ξένα!

Τελείωσεν ο πόλεμος,υπέγραψαν ειρήνη.
Με δυο πολέμους θαυμαστούς επάνω στο κανόνι.
Και έπαυσαν τα πάθη μας του κόσμου τα μαράζια,
κι έφυγαν οι λεβέντες μας και πάνε στα σπιτάκια.
Και τώρα σεις να τους δεχθείτ’ με στήθη ανοιγμένα.
Λεβέντες μας και νικητάς, παιδιά ανδρειωμένα.
Διότι δείξαν θαυμασμόν, μεγάλην δε ανδρείαν
Εις δυο πολέμους ένδοξους, υπέμειναν θυσίαν.
Και όλα τα υπέμειναμ, όλα για την πατρίδα.
Στους υποδούλους αδερφούς, δώσαμ’ την ’λευθερίαν.
Εν Μπεκλεμέ τη 29 -10-1913.
Δεμερτζής Γεώργιος, στρατιώτης Πεζικού.
***
Μάνα μου στέλεις μια γραφή και με ρωτάς τι κάνω,
στου Μπιζανιού την παγωνιά στο κρύο θα πεθάνω.
Δεν με τρομάζουν μάνα μου οι σφαίρες τα κανόνια
μον’ με τρομάζουν μάνα μου του Μπιζανιού τα χιόνια.
Μάνα μ’ ο Κωνσταντίνος μας όλα παιδιά μας έχει
σαν αετός στο πλάγι μας και σαν πατέρας τρέχει.
Πήραμε και το Μπιζάνι, παν’ τα Γιάννενα, ακόμα
μια επιστρατεία πάμε στην Αγιά Σοφιά.
Ημείς η νέα γενεά με θάρρος και μ’ ελπίδα
θα παμ' να πολεμήσομεν για τη γλυκειά πατρίδα.
***
Εις την Μικρά Ασία ο Άρης μας καλεί,
η πίστις η ανδρεία εκεί ας δοξασθεί.
Εκεί ας θριαμβεύσει τ’ ανδρείου το σπαθί.
Ποταμηδόν ας τρέξει το αίμα, ας χυθεί.
Ποταμηδόν ας τρέξει το αίμα, ας χυθεί.
Η Θράκη μας φωνάζει μ’ αγκάλας ανοικτάς
και μας παρέχει τόπους και δόξας και τιμάς.
150

Εμπρός - εμπρός παιδιά μου ή ταν ή επιτάς,

λαμπρόν υπέρ Πατρίδος λαμπρόν το τελευτάν.
λαμπρόν υπέρ Πατρίδος λαμπρόν το τελευτάν.
Του Έλληνος η δόξα στη λάμψη των μαχών,
εις πρώτους πυροβόλους τρόπαια νικητών.
Εμπρός- ἐμπρός παιδιά μου ή ταν ή επιτάν,
λαμπρόν υπέρ Πατρίδος λαμπρόν το τελευτάν.
λαμπρόν υπέρ Πατρίδος λαμπρόν το τελευτάν.
Ενθύμιον των περιπετειών του πολέμου.
Δεμερτζής Γεώργιος, Δεκανεύς Πεζικού.
Κληρωτός της απογραφής του 1912. Υπηρετών εις το έτος
1913 -1914. Κατετάχθην πρώτος εις το 1ον Πεζικόν Σύνταγμα,
εν Βουλγαρικώ Πολέμω εις το 2ον Π. Σύνταγμα. Μετά του
πολέμου εις το 19ον Π. Σύνταγμα και τώρα εις το 31ον Π. Συν.
ένθα έγινα και Δεκανεύς την 1ην Μαρτίου.
***
Χαρά σ' εκείνονε το νιό
που τη ζωή αψηφάει,
που για Πατρίδα και Σταυρό
με το τουφέκι στο πλευρό,
στα όρη πολεμάει.
Ω! Ποίος θάνατος γλυκής
για την ελευθερία,
για την τιμή να σκοτωθεί,
με άγιο χώμα να ταφεί
εις την Μακεδονία.
Αυτός ο τόπος ο σεμνός,
που Βούλγαροι επάτουν,
εδώ που βρίζετ’ ο Σταυρός,
έγινε τάφος ιερός
σ’ όσους τιμή επόθουν.
Πατρίς, θρησκεία και τιμή
 151

αυτά ν’ τα όνειρά του,

όλα γι’ αυτά περιφρονεί
και δεν τον νοιάζ’ αν η φωνή
τον κράζει του θανάτου.
Ο Έλλην υπερήφανος
με άστικτον το όμμα
επί της γης όπου πατά
δυνάμεις νέας αποκτά
ως να ΄χει γίγα σώμα.
Ενθύμιον του Πολέμου
***
[...]
Κοιμούμαι μ’ ένα όνειρον, ξυπνώ με μιαν ελπίδα,
να ιδώ και 'γώ μια μέρα φως κ’ ελεύθερη Πατρίδα.
Ξύπνα καημένε μου ραγιά,
ξύπνα να ιδείς ελευθεριά.(Δις)
Ξύπνα καημένε μου ραγιά, για σήκω το κεφάλι,
τη δόξα που 'χες μια φορά, απέκτησες και πάλιν.
Ξύπνα καημένε μου ραγιά,
ξύπνα να ιδείς ελευθεριά. (Δις)
Να 'μουν πουλί να πέταγα, να 'μουνα χελιδόνι,
να πάγ’ στους σκλάβους 'λευθεριά, να τους διαβούν οι
πόνοι.
Ξύπνα καημένε μου ραγιά,
ξύπνα να ιδείς ελευθεριά.
Ενθύμιον του ελληνοβουλγαρικού πολέμου - 1913 -
Δεμερτζής Γεώργιος, Δεκανεύς Πεζικού
Κοζάνη τη 11 Μαρτίου 1914
***
Κάτω στο Σαραντάπορον κάτω στην Αλασσώνα
Βογγούν τα όρη τα βουνά κάτω στην Αλασσώνα.
Κάτω στο Σαραντάπορο, πέφτουν πολλά κανόνια. (Δις)
152

Τα ρίχνουν Ελληνόπουλα, παιδιά ανδρειωμένα,

για να ξυπνήσουν ήρωες απ’ το Εικοσιένα.(Δις)
Και σαν ξυπνήσαν ήρωες, Δεσπότ’ αγαπημένε
να ιδούν στα Σέρβια τη σφαγή τα νήπια πώς κλαίνε.(Δις)
Ξύπνα Δεσπότη Γρεβενών, να ιδείς ελευθεριά σου,
να ιδείς σημαία Ελληνικιά, τριγύρω στα βουνά σου.(Δις)
***
Άσματα όπου τραγουδούμεν καθ’ οδόν
Έλα δόξα, πάλιν έλα, στον αρχαίον σου βωμόν,
για να στεφανώσεις πάλιν, τον γενναίον σου στρατόν.
Που ’ρθε τώρα κουρασμένος απ’ της μάχης τη φωτιά,
για να ιδεί στην αγκαλιά σου όνειρά του τα χρυσά.
Φέρει τρόπαια και νίκας και σημαίας εχθρικάς,
και σπασμένας τας αλύσεις της δουλείας τας φρικτάς.
Φέρει της ελευθερίας της θεάς τον ασπασμόν
τας απείρους ευλογίας ελευθέρων αδελφών.
Εν Κοζάνη τη 12 Μαρτίου 1914
Δεμερτζής Γεώργιος, Δεκανεύς Πεζικού.
***
ΣΤΟΥΣ ΔΟΞΑΣΜΕΝΟΥΣ ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥΣ
Γιγαντομάχοι φτερωτοί δαφνοστεφανωμένοι,
που την σημαία μας ψηλά κρατείτε δοξασμένη.
Σεις νικηταί των νικητών περήφανα πετάτε,
και κάθ’ εχθρού αλύπητα τα στήθη τα τρυπάτε.
Σε σας η δόξα κι η τιμή σε σας μόνον ανήκει,
που με την λόγχη ακούραστοι, μας φέρετε την νίκη.
Περήφανοι απόγονοι των παλαιών Ελλήνων,
που νέας νίκας φέρετε ανώτερες εκείνων.
Πού θα βρεθούν νέα κλαδιά να έχουν τέτ’ αξία;
να στεφανώσουνε Στρατόν που έχει τέτ’ ανδρεία;
Πάλι ο Στρατηλάτης μας πετά μετ’ άλογό του,
και δίδει θάρρος και ζωήν στον άφοβο Στρατόν του.
 153

Κι από το Σαραντάπορο ως την Θεσσαλονίκη,

απ’ το Μπιζάνι στο Κιλκίς, παντού πετά η νίκη.
Με μιάν ιδέα μέσ’ τον νουν τρέχουνε για να σώσουν,
τους σκλαβωμένους αδελφούς για να ελευθερώσουν.
Σφαίρες δεν συλλογίζονται, κανόνια δεν ψηφούνε,
ακούραστοι βαδίζουνε και τον εχθρόν κτυπούνε.
Τρέχει το αίμα ποταμός χαμέ κορμιά σπαράσσουν,
κι’ αυτοί πατούν και τρέχουνε και στα κανόνια αράσουν.
Φεύγει ο εχθρός και τρέμ’ η γη αιματοποτισμένη,
κι’ η λόγχη λάμπει στα βουνά δαφοστεφανωμένη.
Η λάμψις της στον ουρανόν στεφάνια σχηματίζει,
σ’ όλον τον κόσμον φαίνεται, νίκη παντού σκορπίζει.
Εν Κοζάνη τη 12 Μαρτίου 1914
Δεμερτζής Γεώργιος, Δεκανεύς Πεζικού.
***
ΕΓΚΩΜΙΟΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ
Ξυπνάτε όλ’ οι αγωνισταί, άνδρες μας παινεμένοι,
να 'δείτε την Πατρίδα μας που 'ναι λευθερωμένη.
Να 'δείτε ό,τι σπείρατε να το χαρεί η καρδιά σας,
που τόσα χρόνια πότιζαν με αίμα τα παιδιά σας.
[Σας] στεφανώνει η Πατρίς δοξάζει τ’ όνομά σας.
Τι κρίμα που δεν βλέπετε μον' είσθε σκεπασμένοι,
τώρα που η Πατρίδα μας είν' ελευθερωμένη.
Έπρεπε ν’ αγιάσετε να έλθει η ψυχή σας
μέσα στα βάθη που 'σαστε να μπει μεσ' το κορμί σας.
Να σηκωθείτε μια στιγμή να 'δείτε τα παιδιά σας,
που τραγουδούν και χαίρονται και λέγουν τ’ όνομά σας.
Να 'δείτε τον στρατάρχην μας τον μέγα Κωνσταντίνον,
που λίγοι επολέμησαν άξια σαν εκείνον.
Που το σπαθί του το χρυσό βουνά λαγκάδια τρέμουν
και τα σκυλιά παγώνουνε και πέφτουν και πεθαίνουν.
Και όσοι μένουν ζωντανοί, πέφτουν και προσκυνούνε.
154

Να τους χαρίσει τη ζωή, αυτό παρακαλούνε.

Κι αυτή η μεγάλη η τουρκιά που ήτανε λιοντάρι,
και τώρα πλέον χάθηκε με του Θεού τη χάρη.
Η λόγχη εβοήθησε και η δικαιοσύνη,
κι ενίκησαν οι Έλληνες κι όλη η Χριστιανοσύνη.
Και όπου ημισέληνος άλλοτε κυματούσε,
οι βράχοι εδακρύζανε που τύραννος πατούσε.
Και τώρα υπερήφανα σημαία κυματίζει
σε κάθε μιναρέ ψηλό και τον αέρα σχίζει.
Και κάθε Έλληνος καρδιά φτερά 'χει να πετάξει
Όπου τζαμί και μιναρές ήτανε κι Εκκλησία.
Και την κρατούσε άδικα η βάρβαρος Τουρκία.
Ήλθε η ώρα του Θεού κι εκτύπησε η καμπάνα,
να τελειώσει η Λειτουργιά εις την Αγιά Σοφιά μας.
Όπως τον Άγιον Δημήτριον εις την Θεσσαλονίκη
που έτρεξε σαν άκουσε τη δοξασμένη νίκη.
Που τόσα χρόνια ο τάφος του ήτανε σκεπασμένος,
μέσα σε θόλο σκοτεινό, απ’ την Τουρκιά κλεισμένος.
Ύπνο βαθύ κοιμότανε, ποδάρι δεν κινούσε,
στα όσα χρόνια η Τουρκιά την Εκκλησιά κρατούσε.
Έξαφνα σάλπισμ' άκουσε γλυκύ εις τ’ όνειρό του
κι αμέσως εσηκώθηκε και πήρε τ’ άλογό του.
Πετούσε και το χρυσό κοντάρι του
στο χέρι του κρατούσε,
και βρίσκει τον Διάδοχον με το σπαθί συρμένο.
Του λέγει, έλα γρήγορα και σένα περιμένω.
Κι’ αυτή η χώρα που 'ναι 'δώ μόνον σε σένα ανήκει,
και τότε μπήκανε μαζί μεσ’ τη Θεσσαλονίκη.
Θεέ φύλαττέ μας τον, τον μέγαν Κωνσταντίνο,
που 'δωκε δόξα και τιμή στα όπλα των Ελλήνων.
1914
***
 155

Κοιμάσθε παλικάρια μου ήσυχα μη σας γνιάζει.

Βλέπομε πως το αίμα σας, εκδίκηση φωνάζει.
Και πως σας πρέπει να ’μαστε φρουροί στα μνήματά σας,
κι εμείς ν’ ακολουθήσουμε τα παραδείγματά σας,
Τα όπλα εις τα χέρια μας πάντοτε θα κρατούμε,
κι ό,τι οφείλομε σε σας ποτέ δεν λησμονούμε.
Τα πάντα οφείλουμε σε σας κι ακόμα τη ζωή μας.
Εσείς μας εφυλάξατε κι έφυγαν οι εχθροί μας.
Θα 'μαστε πάντα έτοιμοι εις πρώτη ευκαιρία.
Με του Θεού την δύναμιν και με της Παναγίας.
Όπου η Πατρίδα μας καλεί, αν είναι και σκοτάδι,
η λόγχη μας την αστραπή θα στείλει εις τον Άδη.
Και πάντοτε γυαλιστερή θα δίδει και θα παίρνει.
Αν το κανδήλι εις εσάς την λάμψη της να φέρνει.
Και όταν έλθει ο καιρός κι η ώρα να σημάνει,
να βάλει πάλι η λόγχη μας το άλλο της στεφάνι.
Τότε μη χάσετε καιρόν τη λάμψη ακολουθείτε.
Να πάμε στην Αγιά Σοφιά μαζί με μας να μπείτε.
Κοζάνη τη 16 Μαρτίου 1914
Δεμερτζής Γεώργιος, Δεκανεύς Πεζικού
Ενθύμιον του Ελληνοβουλγαρικού πολέμου
***
[...]
Ακούς Αβέρωφ πώς βογγά και η θάλασσα μουγκρίζει;
τα Δαρδανέλια, τα Στενά, τα κάστρα μπομπαρδίζει.
Τα ρίχνουν Ελληνόπουλα παιδιά ανδρειωμένα
από γονιών Κανάρηδες απ’ το Εικοσιένα.(Δις)
Μέρα και νύχτα καρτερεί για να 'βγει η αρμάδα
για να ΄βγει να παραταχθεί στο στόλο μας αγνάντια.
Σαν βγήκε τότε κι άρχισε άγρια ναυμαχία·
Αλλάχ - Αλλάχ εφώναζαν στ’ Αβέρωφ την ανδρείαν.
Ζήτω του Κουντουργιώτη μας ναυάρχου ατρομήτου
156

που την αρμάδα έκαψε με μια διαταγή του.

Ζήτω ο Ελληνικός Στρατός κι ο Ελληνικός ο Στόλος.
Ζήτω ο Κωνσταντίνος μας, νέος βουλγαροκτόνος.(Δις)
Ενθύμιον, Κοζάνη τη 18 Μαρτίου 1914
Δεμερτζής Γεώργιος, Δεκανεύς Πεζικού
***
Με το σπαθί στο χέρι και πίστην στο Θεό
κι’ αγάπη στην Πατρίδα και εις τον αρχηγό. (Δις)
Τριάλα λα λα λό.(Δις)
Στη μάχη ορμείσθε όλοι, εμπρός - εμπρός παιδιά
να πάρομεν την Πόλη και την Αγιά Σοφιά.(Δις)
Τριάλα λα λα λα. (Δις)
Ζήτω η Πατρίς η νέα που έχει δοξασθεί.
Ζήτω και η Σημαία που έχει ξαπλωθεί.(Δις)
Τριάλα λα λα. (Δις)
Εις την Μακεδονίαν και στη Χαλκιδική,
στην Ήπειρον ακόμα και στην Ανατολή.(Δις)
Στας νήσους του Αιγαίου και εις τα δυο νησιά.
Στη Χίο και στην Κρήτη δεν είναι πιά Τουρκιά.(Δις)
Τριάλα λα λα λα.(Δις)
Σκλάβος κανείς μη γίνει εις την τουρκιά ποτέ.
Ζήτω παιδιά του Έθνους οι ελευθερωταί.(Δις)
Τριάλα λα λα λα.(Δις)
Φεύγουν οι Τούρκοι φεύγουν, ρημάζουν τα χωριά,
πάνε να κατοικήσουν στην Κόκκινη Μηλιά.(Δις)
Τριαλα λα λα λά (Δις)
Ζήτω η Μεραρχία, Ζήτω και ο Αρχηγός.
Ζήτω και ο Μέραρχός μας κι’ όλος ο Στρατός.(Δις)
Ζήτω το Σύνταγμά μας, Ζήτω και ο Λοχαγός
που φέρετε στους άνδρες τόσον πολύ καλός.(Δις)
Ενθύμιον, Κοζάνη τη 15η Μαΐου 1914.
&
 157

Με το σπαθί στο χέρι και πίστην στο Θεό

κι’ αγάπη στην Πατρίδα και εις τον αρχηγό. (Δις)
Τριάλα λα λα λό.(Δις)
Στη μάχη ορμείσθε όλοι, να φύγει ο εχθρός
να πάρομεν την Πόλη, εμπρός παιδιά εμπρός.
Στο Λαχανά, στη μάχη, μπροστά το Πεζικό.
Εμπρός - εμπρός φωνάζει τους διώξαμ' από δω.
Ζήτω το Σύνταγμά μας, ζήτω του Διοικητού,
ζήτω του Βασιλιά μας του ελευθερωτού.
Ο Μέραρχός μας πρώτος στης Κρέσνας τα Στενά
με θάρρος μας φωνάζει εμπρός - εμπρός παιδιά.
Στη μάχη ορμείσθε όλοι εμπρός - εμπρός παιδιά
να πάρομεν την Πόλη και την Αγια Σοφιά.
***
Είμαι ο ναύτης του Αιγαίου κρεβάτι έχω τα πλατιά νερά,
και για την ένδοξη πατρίδα είμ’ όλος φλόγα και καρδιά.
Με την ανδρεία του Κανάρη και με του Βότση την ψυχή,
τον δυστυχή εχθρό τρομάζω και δεν τολμά να κινηθεί.
Είμαι / Εγώ της θάλασσας δελφίνι τις τρικυμίες όλες αψηφώ
και περιμένω την αρμάδα ν’ βγει, που παίζει το κρυφτό.
Να της κολλήσω μια τορπίλα, που έταζα στην Παναγιά
κι ένα καράβι της να θάψω στου Πόντου τα βαθιά νερά.
Άγιε Νικόλα μου βοήθα, τον στόλο πάντα να νικά,
να προστατεύει την Ελλάδα τις χώρες της και τα νησιά.
Είμαι ο ναύτης του Αιγαίου, άλλος εγώ Θεμιστοκλής,
απόγονος της Προποντίδος και του Μιαούλη συγγενής.
Κοζάνη τη 23η Μαΐου 1914
Δεμερτζής Γεώργιος, Δεκανεύς Πεζικού 31 Συντάγματος.
***
Κινούν τα ηρωϊκά/αθάνατά μας θωρηκτά,
στα Δαρδανέλια πάνε στα Στενά.
Προσμένουν την αρμάδα για να βγει,
158

που παίζει το κρυφτό της μέρα νύχτα και αυγή.

Στο κύμα μέσα προχωρεί,
κινά κάθε καράβι,
τρίζουν τα σχοινιά
κι ο κάθε ναύτης καρτερεί
το αίμα του ανάβει,
όταν αρχίσει η ταραχή/κανονιά.
Απ’ τα κανόνια κρότος αντηχεί,
πέφτουν οβίδες γύρω σαν βροχή
και ο Βαρβαρόσας πάλιν ξεκινά
κι όλο γεμάτος τρύπες χάνεται μεσ’ τα Στενά.
Στο κύμα, κ.λ.π.
Ύδρα και Σπέτσαι και Ψαρά
τα τρία μας παλιά τα θωρηκτά,
μόλις αντίκρυσαν,τα τούρκικα το σκάσαν
και πάνε μέσα στα Στενά.
Στο κύμα, κ.λ.π.
Να το δελφίνι μας τ’ αφρόπλαστο Κιλκίς
και Λήμνος τ' άλλα μας τα δύο,
θα βυθίσουν, σαν το Βότση εκεί
που έχει του Κανάρη την ελληνική ψυχή.
Στο κύμα μέσα προχωρεί,
κινά κάθε καράβι,
τρίζουν τα σχοινιά
κι ο κάθε ναύτης, κ.λ.π.
Δεμερτζής Γεώργιος
***
Όπου πρασινίζουν κάμποι
και ψηλά και γύρω λάμπει
ηλιοφώτιστη χαρά,
άνθη μύρια ένα και ένα
καθρεφτίζονται γυρμένα
 159

σε τρεχούμενα νερά.
Η γαλάζια μας σημαία κυματίζει - κυματίζει
Η γαλάζια μας σημαία κυματίζει - κυματίζει.
Όπου των πουλιών ζευγάρια
μες των δένδρων τα κλωνάρια
κτίζουν πρόσκαιρη φωλιά,
όλη νύχτα και όλη μέρα
σκανδαλίζουν τον αέρα
με τραγούδια με φιλιά.
Η γαλάζια μας σημαία κυματίζει - κυματίζει
Η γαλάζια μας σημαία κυματίζει - κυματίζει
Όπου σέρνονται τα φύκια
τα κοχλίδια, τα χαλίκια
μέσ’ το κύμα το θολό,
σαν σπειρί μαργαριτάρι
που νεράϊδες τόχουν πάρει
απ’ τον άπατο γιαλό.
Η γαλάζια μας σημαία κυματίζει - κυματίζει
Η γαλάζια μας σημαία κυματίζει - κυματίζει
Κοζάνη τη 19η Ἰουνίου 1914
Δεμερτζής Γεώργιος, Δεκανεύς Πεζικού
Ταύτα εγράφησαν προς ενθύμιον των περιπετειών και
ταλαιπωριών και κακουχιών του πολέμου και ειρήνης ως
ιερόν κειμήλιον, εν τω διαστήματι της θητείας μου εν τω
Στρατώ.
***
Κι αν πεθάνω ας πεθάνω, κι αν πεθάνω ας πεθάνω,
μεσ' της μάχης τη φωτιά, μεσ' της μάχης τη φωτιά.
Κλάψετέ με φανταράκια,
σεις του πέμπτου λόχου βρε παιδιά.
Βάλτε μου και για σημάδι
ένα κυανόλευκο σταυρό
160

Μ' άσπρα γράμματα γραμμένα,

για την πίστη, για το βασιλιά.
Της αγάπης μου να πείτε
πως κοιμούμαι μοναχός.
Να 'ρχεται να με θυμιάζει, να' ρχεται να θυμιάζει,
Σάββατον και Κυριακή, Σάββατον και Κυριακή.
Κοζάνη τη 29 Δεκεμβρίου 1914
Δεμερτζής Γεώργιος
Λοχίας Πεζικού
Προς ενθύμιον εγράφησαν ταύτα, ώραν 1 μετ. μεσ. ημέραν
Δευτέραν, υπηρεσία ων εις Φυλακάς ποινικάς και πολιτικάς.
***
Τι θέλουσιν οι Βούλγαροι εις την Μακεδονίαν;
Τι θέλουσιν οι βάρβαροι στα ελληνικά χωρία; (Δις)
Η Σάλπιξ κράζει, στα όπλα φωνάζει,
παιδιά μη φοβείσθε, Ζήτω ελευθεριά. (Δις)
Όπλα θα σας δώσομεν, μάνλιχερ και γκράδες.
Κτυπάτε τους αχάριστους τους άτιμους Βουλγάρους. (Δις)
Η σάλπιξ κράζει, στα όπλα φωνάζει,
παιδιά μη φοβείσθε, Ζήτω η ελευθερία. (Δις)
Την Θεσσαλονίκην θέλανε χωρίς καμιά 'θρωπιά,
τους στείλαμε στη Ντζουμαγιά να κάμουνε λουτρά. (Δις)
Η σάλπιξ κράζει, στα όπλα φωνάζει,
παιδιά μη φοβείσθε, Ζήτω η ελευθεριά. (Δις)
Παιδιά μη λυπείσθε, αδέλφια, γονείς,
μήτε αδελφάδες, μήτε συγγενείς. (Δις)
Η σάλπιξ κράζει στα όπλα φωνάζει,
παιδιά μη φοβείσθε, Ζήτω η ελευθεριά. (Δις)
Κουδούνια είχανε πολλά, δια να μας κρεμάσουν.
Και αιχμάλωτους στη Σόφια, δια να μας περάσουν. (Δις).
Η σάλπιξ κράζει, στα όπλα φωνάζει·
παιδιά μη φοβείσθε. Ζήτω η ελευθεριά. (Δις)
 161

Και τα κουδούνια πήραμε, κρεμούμε στο λαιμό τους

και στην Αθήνα πήγαμε Βουλγάρους αιχμαλώτους·
Η σάλπιξ κράζει, στα όπλα φωνάζει·
παιδιά μη φοβείσθε. Ζήτω η ελευθεριά. (Δις)
***
Τώρα που η γαλανή σημαία μας
εις την Μακεδονίαν κυματίζει·
και τα γενναία μας στρατεύματα
την πόλιν σας αδέρφια χαιρετίζουν.
Τώρα που τα ωραία μας νησιά
της 'λευθεριάς τ' αέρι τα δροσίζει
και της ηπείρου η βαριά σκλαβιά
το διάβα του στρατού παραμερίζει.
Επήραμεν και την Καβάλαν μας
και τας ωραίας Σέρρας και την Δράμα,
που τας κατείχ’ αυτός ο Βούλγαρος
ο άπιστος, ο άτιμος ο σύμμαχος.
Ενόμισεν πως ήτο δυνατός
ο Φερδινάρδος για να γίνει Τσάρος,
κι αυτός ο στρατηγός ο Ιβανώφ,
να μπει στ’ Θεσσαλονίκη νικηφόρος.
Και τούτο απεδείχθηκεν
ευθύς στο Λαχανά, Κιλκίς και Δοϊράνη.
Κατάλαβαν πως φυλάνε μπροστά
γενναία φανταράκια κι ευζωνάκια.
Τώρα στο Βασιλέα μας
παιδιά ανήκει νέος στέφανος με δάφνη,
όπου συνέτριψε τον Βούλγαρο
αυτόν τον υπερήφανο τον σύμμαχο.
***
Με το κράνος βαρύ στο σκοτάδι
και με λόγχη στο χέρι θρασύ,
162

στη φωτιά, στο βουνό, στο λαγκάδι,

την πατρίδα φυλάττω, τις ει;
Κουρασμένη σε δάφνη από κάτω
γύρε τώρα πατρίδα μου συ,
άγρυπνος ο σκοπός σε φυλάττω
ως να έλθει ώρα, τις ει;
Το Χειμώνα τα έλατα γέρνουν,
πίπτει χιόνι, βροχή περισσή.
Τρικυμία σκοτάδι με δέρνουν
πλην τα πνίγει η φωνή μου, τις ει;
Προ των όπλων εφόδου σημείον
στήτε - στήτε το σύνθημα,
σεις Σανταρόζα, και ’γώ Σφακτηρία,
είσθε φίλοι, περνάτε και σεις.
Κάπου - κάπου καμιά μαυρομάτα
κάποιος ψεύτης το κάλλος μισεί.
Σαν νεράιδα μου κόπτει τη στράτα
σαν ιππότης της λέγω, τις ει;
Τ' είν' ο κόσμος για μας τα λιοντάρια
δάφνες φώτα, λαμπάδες, πυρσοί.
Συντροφιά μου τ' αηδόνι το πλάνο
τραγουδάει μαζί μου, τις ει;
1914
***
Τα ρόδα τα τριαντάφυλλα της άνοιξης καμάρι,
τα λούλουδα, οι ζέφυροι, ο ήλιος, το φεγγάρι
χάνουν την ευμορφάδα τους
στη σκλαβομένη γη.
Έτσι και 'δώ ανθίζανε τα θέλγητρα, τα κάλλη,
μια μέρα η πατρίδα μας ήτο λαμπρά μεγάλη,
και μας την εφαρμάκωσεν
η μαύρη η σκλαβιά.
 163

Εμπρός νεότης άλκιμος, πυρίτιδος νεότης

τον καλαμόν σου σύντριψον και γίνου στρατιώτης,
ψάξε του Ρήγα άσματα,
τραγούδια λευθεριάς.
Εμπρός μη χάνομεν καιρό είναι στιγμή αδάμας
ή τώρα ή ουδέποτε θα πάψουν τα δεινά μας.
Μάθετε πως τον τολμηρόν
η νίκη στεφανεί.
***
Σα δεν κόπτει το σπαθί μου
η αιχμή σα δεν τρυπάει
η ψυχή δεν λησμονάει
πως επλάσθη ελληνική.
Των εχθρών μισώ τα δώρα
δεν τα θέλω ας τα κρατούνε,
τους μισώ κι ας με μισούνε,
προτιμώ την φυλακή.
Του βουλγαρισμού η ψώρα
Μακεδόνα δε μολύνει
ούτε τον απομακρύνει
από του ελληνισμού.
Είμαι Έλλην το καυχώμαι,
ξεύρω την καταγωγήν μου
η ελληνική ψυχή μου
ελευθέρως πάντα ζει,
η ελληνική ψυχή μου
ελευθέρως πάντα ζει.
***
ΣΤΟ ΔΑΦΝΟΣΤΕΦΑΝΩΜΕΝΟ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗ
Χαίρε Έλλην Βασιλεύ, Μεγάλε Στρατηλάτη,
που να σε δούμε γρήγορα στης Πόλης το παλάτι.
Στο θρόνο όπου κάθισαν οι άλλοι Κωνσταντίνοι,
164

είπε Θεός κληρονομιά μόνο σ’ εσέ να μείνει.

Εμπρός παιδιά και βιάζομαι εμπρός μη καρτερείτε,
εμπρός μη χάνετε καιρό και τον εχθρόν βαρείτε.
Πέφτουν οβίδες χάλαζα κι οι άνδρες προχωρούνε,
τρέμουνε δάση και βουνά κι αυτοί δεν σταματούνε.
Ομοβροντίας κανονιών χιλιάδες όπλων κρότοι,
κι ο Βασιλεύς μέσ’ τον στρατόν εις την γραμμή την πρώτη.
Σκάζουν οβίδες στα ψηλά κι άλλες μπροστά των σπούνε,
κι οι στρατιώται μας γελούν και τις περιφρονούνε.
Η νύκτα μέρα γίνεται κι ημέρα σκοτεινιάζει,
κι ο βασιλιάς μεσ’ τον στρατόν πάντα εμπρός φωνάζει.
Ζήτω στον Κωνσταντίνο μας τον μέγα Καβαλάρη,
πού το σπαθί του προσκυνούν οι Τούρκοι κι οι Βουλγάροι.
Ζήτω στους στρατιώτας μας στο κάθε παλικάρι,
όπου γυρίζει νικητής με λεβεντιά και χάρι.
1914. Γ. Δεμερτζής.
***
ΤΟ ΟΝΕΙΡΟΝ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤ[ΙΩΤ]ΟΥ
Από το μνήμ’ αγωνιστού που' ναι στο μονοπάτι,
άκουσα μια γλυκιά φωνή όλο χαρά γεμάτη:
“Ω! Διαβάτα που περνάς, άκουσε 'δω κι εμένα.
Κι άμε να πεις στ’ αδέρφια μου, τα πολυλυπημένα:
Μη κλαίνε πως σκοτώθηκα μη κλαις και συ μητέρα,
σαν είδες την Πατρίδα μας μεγάλη κι ελευθέρα.
Μ’ αρέσει 'δώ να κοίτομαι, μέσ’ τα βουνά στα χιόνια.
Ν’ ακούω να βροντοφωνούν τα βροντερά κανόνια.
Να με σκεπάζουν τα κλαδιά και των βουνών τα χόρτα,
που τώρα χαίρονται κι αυτά δεν είναι πλιά σαν πρώτα,
Άκου γλυκό κελάδημα, που κάνουν τα πουλάκια,
κι όλος ο κόσμος χαίρεται και τα βουνά τα ρυάκια.
Που άλλοτε εσφύριζον των κανονιών οι σφαίρες.
ποιος το 'λπιζε πως θάρθουνε τέτοιες γλυκές ημέρες;
 165

Και το Μπιζάνι χαίρεται δεν είναι πλιά σαν πρώτα.

Ήρθανε πάλι τα πουλιά κι ανθίσανε τα χόρτα.
Που άλλοτε ούτε λαγός, πέρδικα ούτε αηδόνι,
δεν κατοικούσαν στα βουνά τα 'διωχνε το κανόνι.
Τώρα ελεύθερα κι αυτά πετούνε στον αέρα,
και ψάλλουνε τη νίκη μας που φθάνει πέρα ως πέρα.
Καλύτερα να κοίτομαι μέσα σ’ αυτό το χώμα,
παρά ν’ αφήσω τον εχθρόν να το μολύνει ακόμα.
Έστω και αν εζούσαμε ακόμα λίγα χρόνια,
δεν ήτο όμως δυνατόν να ζήσομε αιώνια.
Γι αυτό μ’ αρέσει να 'μαι δω να κοίτομαι με χάρι.
Και όνειρο ατελείωτο στον ύπνο π’ έχω πάρει.
Να βλέπω την Πατρίδα μου όλο να μεγαλώνει.
Κι ότι πως δεν ήρκεσαν οι της δουλείας χρόνοι,
Να την μικραίνουν, αλλ’ αυτή τ’ αντίθετον αυξάνει,
κι υπό το πόδι της πατεί όποιον κακό της κάνει.
Γι’ αυτό με περηφάνεια εδώ κορμί μου μείνε.
Δεν κοίτομαι σε ξένη γη τώρα δική μας είναι,
Κι άλλο γλυκύτερο όνειρο θαρρώ ζωή μου δίνει,
αλλά πιστεύω πως κι αυτό σιγά - σιγά θα γίνει.
Να επεκτεθούν τα σύνορα να φτάσουνε μια μέρα,
ως την Κωνσταντινούπολιν κι ακόμα πάρα πέρα.
Τότε θ’ αναστηθώ κι εγώ κι αμέσως θα πετάξω,
και μέσα στην Αγιά Σοφιά ένα κερί θ’ ανάψω.
Τότε θα 'δώ τ’ αδέρφι μου γλυκά να το φιλήσω.
Το αίμα μου εκδικήθησαν και πάλι εγώ θα ζήσω.”
***
Όλα τ’ άρμενα 'ρμενίζουν,
όλα τ' άρμενα 'ρμενίζουν
με πανιά και με κουπιά.
Εμπρός Κουντουργιώτη μ’ εμπρός.
Κι ο γενναίος μας Αβέρωφ
166

κι ο γενναίος μας Αβέρωφ

με φωτιά και με πυρά,
εμπρός φανταράκια μ’ εμπρός.
Πώχει μέσα παληκάρια (Δις)
και ασίκικα παιδιά,
εμπρός φανταράκια μ’ εμπρός.
Που φορούνε κολαρίνια (Δις)
και σκουφάκια με σταυρό,
εμπρός Κωνσταντίνε μ’ εμπρός.
Για να πάρομε την Πόλιν
για να πάρομεν την Πόλιν
την Αγιά μας Σοφιά,
εμπρός Κωνσταντίνε μ’ εμπρός.
Τα τζαμιά να πέσουν κάτω
τα τζαμιά να πέσουν κάτω.
Κι ο σταυρός να υψωθεί,
εμπρός Κωνσταντίνε μ’ εμπρός.
Του Ριζά Πασιά το φέσι (Δις)
στην Αθήνα θα σταλεί.
Εμπρός φανταράκια μ’ εμπρός.
Κοζάνη τη 4 Μαρτίου 1915
Ενθύμιον
μάλιστα έλεγον και τα περί της απολύσεώς μας
Γ. Δεμερτζής
***
[...]
Έχομεν δώσει όλοι ένα όρκον,
ορκίσθημεν όλοι με μια καρδιά,
για να ελευθερώσομεν τους αδελφούς μας,
για να μη ζούνε στη σκλαβιά.
Εις το Κιλκίς του Δάνεφ την πατρίδα,
βροντούν τα μάνλιχέρ μας με χαρά,
 167

τ' ακούν οι Βούλγαροι και φεύγουν

και πίσω δεν γυρίζουν πιά.
Στο Λαχανά, στη Δοϊράνη, μέσα στης Κρέσνας τα Στενά
φτάνουμεν πάντα νικηφόροι έως την Άνω Τσουμαγιά. (Δις)
Είναι ακόμ' κι άλλοι αδερφοί μας
όπου στενάζουν στη βαριά σκλαβιά.
Κι αυτοί οι βάρβαροι εχθροί μας
τους κάνουν βάσανα πολλά.
Αλλ’ όταν ο Θεός θελήσει πάλιν με θάρρος με καρδιά
θέλ' να ριχθούμε στον αγώνα να βασιλεύσει λευτεριά. (Δις)
Κοζάνη τη 17 Απριλίου 1915
Δεμερτζής Γεώργιος
Εγράφησαν ταύτα προς ενθύμιον της 24[ου] μήνου
υπηρεσίας μου εις τον Στρατόν εις διάφορα Συντάγματα.
***
31 Σύνταγμά μας, που είναι όλο δόξα κι όλο λεβεντιά,
έχει αξιωματικούς γεναίους και με λεονταριού καρδιά.
Έχει παιδιά που τα φοβήθη ολόκληρος η βουλγαριά
που τους Βουλγάρους κυνηγήσαν έως την Άνω Τσουμαγιά.
Δεμερτζής Γεώργιος 1915
***
Επέρασα 'γώ του Χριστού, σκοπός ήμουν στην πόρτα.
Ομοίως και το Πάσχα ’γώ Αρχιφύλαξ Στρατώνα.
Έτσι το έχ’ η τύχη μου εμένα τον καημένον.
Ούτε Χριστού ούτ’ Αγιαννιού ούτε Πάσχα το νέον.
Χόρευαν όλα τα παιδιά και όλα τραγουδούσαν.
Κι εγώ μαζί με την φρουρά στο δρόμο περπατούσαμ’
Οι φίλοι εχθροί μου έγιναν κι’ εδικοί μου ξένοι.
Μένα να μην μου γράφουνε, για με να μην τους μέλλει.
Εν όσω ήμουνα αυτού όλοι με αγαπούνε.
Τώρα που ξενητεύτηκα όλοι εμέ μισούνε.
Όμως εγώ τους φχαριστώ και γράμματα τους στέλνω.
168

Αν και αυτοί δεν μ' εκτιμούν τίποτες δεν γυρεύω.

Χαίρε κυρά Παρασκευή, Κυρά ευτυχισμένη.
Πώχεις εγγόνι στο στρατό να 'σαι ευχαριστημένη.
Χαρείτε δε και σεις γονείς, γονείς αγαπημένοι
Κι εμένα περιμένετε, θα 'ρθω και μη σας μέλλει.
Πέρασ’ πια η θητεία μας κ’ ήρθαμ’ στην εφεδρεία.
Κι αν ’πηρετήσομεν κι αυτή θαρθούμε στην πατρίδα.
Πέρασε ο πολύς καιρός τρεις μήνες θα περάσουν,
Καί θα 'ρθουμεν στα σπίτια μας και πάλιν θα γελάσουμ᾿.
Το πίνω εις υγείαν σας τούτο κρασί το λίγο.
Και με αγάπην να σας εύρω ύστερ’ από λίγο.
Πιέτε και για μας παιδιά,
μ' όλη σας την συντροφιά.
Επέρασαν και τ' Αγιαννιού καθώς κι αυτά τα φώτα.
Με την βροχήν ερχόμεθα στη στράτα και με χιόνια.
Λεπτά δω θέλομεν ημείς να πίνομεν καμία.
Διότι είμεθα πολλοί μέσ’ τη Μακεδονία.
Ήθελα να ερχόμουνα εις την γλυκιά πατρίδα.
Αλλ’ έχω 'δώ όμως δουλειά, φυλλάτω την Πατρίδα.
Μη φοβηθείτε σεις γονείς για με πούμε στα ξένα.
Εις την Πατρίδα ευρίσκομαι κι έχει ο Θεός για μένα.
Τώρα το Πάσχα έρχεται κι όλοι το περιμένουν.
Κι ημείς εδώ στη φυλακή φρουροί όλοι 'δώ μένουμ᾿.
Εύχομ’ καλήν Ανάστασιν όλοι να κάμουμ’ φέτο.
Και εύχομαι ως τ' Αγιωργιού καλώς 'γώ να σας εύρω.
Επέρασα έως εδώ πολλά βάσανα τώρα,
Και όμως τώρα θα χαρώ πιστεύω στον Θεό μας.
Μη κλαίτε δι’ εμένανε που βρίσκομαι στα ξένα.
Είμαι εις την Πατρίδα μας που πήραμεν την νέα.
Με θέλει με χρειάζεται ακόμη τώρα μένα.
Δεν πρέπει όμως τώρα 'γώ να γογγύζω γενναία.
Γράψε πατέρα μου εσύ μη μ' έχεις αστοχήσει.
 169

όπου όλοι μ' αστόχησαν οι συγγενείς και φίλοι.

Της τύχης μου ήτανε γραφτό όλα να τα περάσω,
Αλλ' όμως με τα γράμματα όλα θα τα ξεχάσω.
Μήπως και ήταν ένα ωχ! ή βάσανο ή πίκρα;
Κάθε μερούλα από πολλά συνάμα δε και αγρύπνια.
Τίνος το ειπώ μανούλα μου να μη αναστενάξει;
Τα βάσανα που πέρασα, κανείς να μην τα πάθει.
Τα βάσανα με γέρασαν κι άσπρισαν τα μαλλιά μου,
απ’ τα πολλά τα ντέρτια μου και τ' αναστέγματά μου.
Πρέπει κανείς να 'χει καρδιά πλατιά σαν το ποτάμι.
Για να περνά τα χάλια του καλά και δίχως άχτι.
Όταν λαμβάνω γράμμα σας, πολύ παρηγορούμαι,
διαβάζω τα γραφόμενα κι έτσι ευχαριστούμαι.
Το γράμμα σας το καρτερώ ωσάν να έλθετ’ μόνοι
σεις όμως ως να γράψητε περνούνε δυο μήνες.
Όταν λαμβάνω γράμμα σας, όλα τα αστοχάω.
Τα ντέρτια και τα βάσανα όπου εγώ τραβάω.
Γράφετε σεις κανονικά και γρήγορα γονείς μου,
για ν’ αστοχώ τα ντέρτια μου τους αναστεναγμούς μου.
Φυλάττ’ τα γράμματα αυτού όσα εγώ σας γράφω.
Να τα ευρώ καμιά φορά, εγώ να τα διαβάζω.
Ενθύμιον της παραμονής 22 μηνών εν τη ωραία Κοζάνη του
31ου Πεζικού Συν/τος της 12ης Μεραρχίας και των 2ου και 5ου
Λόχου παραμένοντός μου.
Προήχθην δε εις τον βαθμόν του Δεκανέως την 1η Μαρτίου
1914. Και εις τον βαθμόν του Λοχίου την 1η Αυγούστου 1914.
Εν συντομία γράφων ταύτα, ως ιερόν κειμήλιον θα μείνουν
όλα ταύτα.
Δεμερτζής Γεώργιος
από 12 Ιανουαρίου 1914 έως 4 Οκτωβρίου 1915, Λοχίας
Πεζικού.
Εις τας 9 Σεπτεμβρίου 1915 ήμεθα έτοιμοι προς απόλυσιν
170

αλλ’ ανεστάλη το Διάταγμα. Εις τας 12 εκηρύχθη η

επιστράτευσις ένθα παραμείναμεν εις τους ιδίους Λόχους.
Εις τας 4 Οκτωβρίου, αφού ετοιμάσθη και ετακτοποιήθη το
Σύνταγμά μας, ανεχώρησεν διά Μπάνιτσαν ένθα
παραμείναμεν μέχρι 15 Ιουνίου 1916.
***
Πατέρα μου μη σκέπτεσαι, μητέρα μη φοβάσαι,
για μένανε πως τα περνώ στα ξένα μη δειλιάτε.
Μαζί μου έχω τον Θεό, Χριστό και Παναγία,
Και τους Αγίους τους καλούς κι όλη μας την θρησκεία.
Αυτοί με σκέπουν με φρουρούν από κακό κι αρρώστια.
που ήθελε για να μ' ευρεί απ’ τα μικρά μ’ τα χρόνια.
Κάμ'τε γονείς μου Πασχαλιά κι ακόμη τούτο χρόνο,
και μέχρι του Αγιωργιού ίσως και ανταμώνομ'.
Της τύχης μου 'τανε γραφτό να κάνω τρία χρόνια,
να κάθομαι εις τον Στρατό και του Χριστού ακόμα.
Δεν είν’ μητέρα μια χρονιά, πατέρα δεν είν’ δυο,
μον’ είν η τέταρτη χρονιά, από το δέκα τρίο.
Χριστού, Αγίου Βασιλείου , Αγίου Ιωάννου,
Πάσχα, Αγίου Γεωργιού τέσσερα χρόνια κάνω.
Εδώ εις το Στρατιωτικό και εις την Μεραρχία,
τέσσερα χρόνια έκαμα κι ακόμη πόσα χρεία;
Φθάνει γονείς μου μόν’ αυτό μη με παρεξηγείτε,
μόνοι σας συμπαθήστεμε και να με ευχηθείτε.
Να βοηθήσει ο Θεός και όλη η θρησκεία
Πάλιν να ανταμώσομεν να φάμε με υγεία.
Χριστός ανέστη πατέρα μου και συ γλυκιά μητέρα,
Φέτο το Πάσχα το 'καμα στη Μπεσόσνιτσα 'δώ πέρα.
Χριστός ανέστη φίλοι μου, κι όλοι οι συγγενείς μου,
ευχόμενος από εδώ, ακούστε της φωνή μου.
Δεν έτυχα το Πάσχα αυτού ο δυστυχής εφέτο,
μόνο με έστειλαν φρουρά στ’ Μπεσόσνιτσα να μένω.
 171

Να δω και άλλα έθιμα να δω και άλλους τρόπους,

Να δω και άλλους δε χορούς και άλλους 'δώ ανθρώπους.
Κι αν ζήσω κι έλθω με καλό, τότε θα διηγούμαι,
τότ’ θα τα συλλογίζομαι κι όλα θα τα θυμούμαι.
Ευχόμενος δε εκ ψυχής τον λόγο τελειώνω,
και εύχομαι στον Ύψιστο καλά να ανταμώνομ’.
Πιέτε και για με καμία,
που 'μαι στη Μακεδονία.
Εν Μπανίτση 92 τη 22α Δεκεμβρίου 1916,
Δεμερτζής Γεώργιος
Μπεσόσνιτσα 93 τη 12 - 4 - 1916,
Δεμερτζής Γεώργιος.
έφεδρος Λοχίας 31ου Συν/τος Πεζικού, 5ου Λόχου.

92
Μπάνιτσα είναι το σημερινό χωριό Βεύη Φλώρινας.
93
Μπεσόσνιτσα είναι το σημερινό χωριό Αμμοχώρι Φλώρινας.
172

Αυθεντικό κείμενο
Γεωργίου Π. Δεμερτζή
 173

***
174

***
 175

***
176

***
 177

***
178

***
 179

***
180

***
 181

***
182

***
 183

***
184

***
 185

***
186

***
 187

***
188

***
 189

***
190

***
 191

***
192

***
 193

***
194

***
 195

***
196

***
 197

***
198

***
 199

***
200

***
 201

***
202

***
 203

***
204

***
 205

***
206

***
 207

***
208

***
 209

***
210

***
 211

***
212

***
 213

***
214

***
 215

***
216

***
 217

***
218

***
 219

***
220

***
 221

***
222

***
 223

***
224

***
 225

***
226

***
 227

***
228

***
 229

***
230

***
 231

***
232

***
 233

***
234
 235

Βιβλιογραφία

1.“Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000”, Εκδόσεις

Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004.
2.“Από το Γουδί ως τη Μικρασιατική καταστροφή”, Γ. Θ.
Μαυροκορδάτου, Καθηγητή Εθνικού Καποδιστριακού
Πανεπιστήμιου, Αθήνα 2005.
3.“Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του”, Εκδόσεις
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2005.
4.“Οι Πολιτικές Δυνάμεις της Βενιζελικής Περιόδου. Τεύχος
Α΄: Ο Βενιζελισμός της Ανόρθωσης”, Εκδόσεις Σάκκουλα
Αθήνα-Κομοτηνή 1985.
5.“Ιδεολογικές και πολιτικές συντεταγμένες”, Θ.
Διαμαντόπουλου, καθηγητή Πάντειου Πανεπιστήμιου,
Αθήνα 2005.
6.“Εξωτερική πολιτική - Βαλκανικοί πόλεμοι”, Ελ. Γαρδικά -
Κατσιαδάκη, Ερευνήτριας Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2005.
7.“Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος ως προσωπικόν βίωμα.
Ημερολόγια Ελλήνων Στρατιωτών” Ελένης Κ. Δημητρίου,
Αθήναι, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 2011.
8.“Ημερολόγια και Γράμματα από το Μέτωπο, Βαλκανικοί
Πόλεμοι 1912-1913” Λύντια Τρίχα (επιμ.), Αθήνα
Ε.Λ.Ι.Α.,1993.
9.“Φύρδην-Μίγδην, Σελίδες Ημερολογίου από την
Σηλυβρίαν. Αναμνήσεις από όσα ενθυμούμαι. Μερικές
σκέψεις. Διάφορα 1912 - 1959”, Μ. Α. Σταμούλης, Αθήνα
1959.
10.“Πολεμικόν Ημερολόγιον οπλίτου της Vης Μεραρχίας
κατά τον ελληνοτουρκικόν πόλεμον 1912-1913”, Ισίδωρος
Α. Φραγκίσκος, Αλεξάνδρεια 1914.
11.“Ημερολόγιο Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913”, Φίλιππος
Δραγούμης Ι. Μαζαράκης - Αινειάν(επιμ.), Αθήνα, Εκδόσεις
236

Δωδώνη,1988.
12.“Ημερολόγιο πορειών και πολεμικών επιχειρήσεων
1912-1913”, Κ. Ζωρογιαννίδης, Μ. Ζωρογιαννίδης - Μ.
Δαλμάτης (επιμ.), Θεσσαλονίκη, 1975.
13.“Ημερολόγιον εκστρατείας 1912-1913”, Νικόλαος
Πετιμεζάς, Α. Φωτοπούλου (επιμ.), Αθήναι, Παγκαλαβρυτινή
Ένωσις, 1981.
14.“Ημερολόγιον ή Πολεμικαί Σελίδαι. Το ημερολόγιο ενός
Κύπριου εθελοντή του ελληνοβουλγαρικού πολέμου 1913”,
Εμμανουήλ Μ. Εμμανουήλ, Π. Παπαπολυβίου(επιμ.), Σ.
Ιωαννίδης(προλ.), Θεσσαλονίκη, Γερμανός 1996.
15.“Ώρες μάχης:
Ημερολόγιο 23-2 ως 5-10-1913”, Διονύσιος Λιβιεράτος,
Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1991.
16.“Το ημερολόγιον ενός στρατιώτου:
Ο ελληνοβουλγαρικός πόλεμος του 1913”, Πίνδαρος-
Δημήτριος Ανδρουλής, Έλλη Ανδρουλή, Αθήνα, Μακρής,
1971.
237