Professional Documents
Culture Documents
پەیامی غەریبی
د حهسهن پێنجوێنی:
ئهو پیاوانهی خێزانهکانیان بهجێ دههێڵن
ه شهش ه ل
ه ڕۆژئاوا دهکهن حهرام
و ڕوو ل
مانگ زیاتر بمێننهوه
ئامادهکردنی:
قیبلە
1
پهيامى غهريبى ناوی کتیب:
قيبله نوسەر:
توانا ئهحمهد دیزاینی ناوەوەو بەرگ:
چاپخانە:
تیراژ:
نرخ:
2
پهيامى غهريبى
بههــۆی ســودی تاکــه کهســی و مهرامــی تایبهتــهوه زۆر لــه ڕاســتیهکان بــه
بهردهوامــی دهشــێوێرنێت و پــهردهی ڕهشــی بهبــهردا دهکرێــت ،ههنــدێ
جاریــش بهبــێ گوێدانــه مافــی بهرانبــهرهوه پشــتگوێ دهخرێــت و هــهروهك
زۆرجاریــش بــ ه ســتهمیش دهکرێــت.
کۆچکــردن پیشــهیهکی کۆنــی مرۆڤایهتیــه کــه بــۆ مهرامــی جــۆراو جــۆر
هــهر لــه مێــژهوه کــراوه ههربۆیــه دهبینیــن دهســتوورو ڕێنومایــی تایبهتــی
خۆشــی ههیــه لــ ه گشــت وواڵتانــدا ،بــهاڵم بههــۆی دۆخــی جــۆراو جــۆرو
ههندێــك جــار نالهبــارهو ه زۆرێــك ل ـ ه ڕاســتیهکان پشــتگوێ دهخرێــت ،ئێم ـه
بـه ئیشــی خۆمامنــان زانــی ڕووی شـهرعی ئـهو کۆچکردنانـهی کـ ه لـه کۆتایــی
ســهدهی ڕابــوردوو ســهرهتایی ســهدهی تــازهوه وهك دیاردهیــهك گهنجانــی
وواڵتهکهمانــی گرت ـهوه بخهین ـه ڕوو ،وهك بهرچــاو ڕوونیهکــی ش ـهرعی و ههتــا
یاســاییش کــه چــۆن ژیــان بگوزهرێنــن لــه وواڵتانــی نــا ئیســامیداو چاویــان
ل ـه چ بێــت ل ـ ه داهاتــوودا ،لهگ ـهڵ ڕهچاوکردنــی ئ ـهو ک ـهس و الیهنان ـهی ک ـه
مافیــان دهکهوێتــه ســهریهك.
ئــهو موســوڵامنهی لهواڵتــی خۆیــهوه لهترســی ســتهم و بێــدادی ههڵَدێــت
و ڕوو دهكاتــه یهكــێ لهواڵتــه رۆژئاواییــهكان ،دهبــێ بهنیــازی كاتــی لــهوێ
مبێنێتــهو ه نــهك بــۆ ههمیشــهیی
3
دهستپێك:
گ ـهر بێــت و س ـهرنجێکی ووردی فیقهــی ئیســامی بهیــن دهبینیــن زۆر جــار
گۆڕانــکاری بهسـهردا هاتــووه بهپێــی کات و شــوێن ،بــۆ منونـه ئیاممــی شــافعی
ڕهحمهتــی خــوای لــێ بێــت لــه عێــراق فهتوایهکــی ههبــوو وه لــه میــر
فهتوایهکــی تــر ،ئهمــهش بــۆ یهکــێ زانیــاری لهســهر ئیســام نهبێــت ئاســان
نــی یــ ه لــێ تێگهشــتنی وه لهوانهیــه ناوزهنــدی بــکات بهچهندههــا شــتی
جــۆراو جــۆر! ب ـهاڵم ل ـه ڕاســتیدا خــوای گ ـهوره نهیویســتووه هیــچ بۆشــایهك
بــۆ مرۆڤــهکان نهمێنــێ ،بهڵکــو ئــهو مهجالــهی پێــداون کــه بیــری خۆیانــی
تێــدا بــهکار بهێنــن ،ههرچهنــد خــوای گــهوره پێویســتی بــهو ههوڵــهی
ئێم ـه نــی ی ـه بهڵکــو بــۆ زیاتــر چێــژ ل ـ ه ژیــان و جواڵنــی مرۆڤ ـهکان وازی لــێ
هێنــاوهو وه ئهم ـهش بهشــێکه ل ـه تاقیکردن ـهوهکان ،ه ـهروهك چــۆن دهبینیــن
زۆرێــك تێیــدا ســهرنهکهوتووهو تهفســیراتی جــۆراو جــۆری بــۆ دهکات!
لهنــاو ئهوانهشــدا کۆمهڵــه کهســانێك لهگــهڵ ئــهو کێشمهکێشــمهدا
ئهســپی خۆیــان تــاو دهدهن و لهزهتێکــی تایبهتیشــیان لــێ وهرگرتــووه
ســهرهڕای ئــهوهی کــه ســهرکهوتووش بــوون لــه تاقیکردنهوهکــهدا ،ههرچهنــد
تاڕادهیــهك دهتوانیــم بڵێــم لــهم ســهردهمهدا لــه ڕوانگــهی فیقهــهوه ئــهو
پێشــکهوتنه کهمــر دهبیرنێــت ههربۆیــ ه ناچــار دهبیــن کــ ه بــهردهوام
بگهڕێینــهو ه بــۆ ســهر ئــهو فیقهانــهی کــه پێشــر دانــراون ،ئهڵبــهت مــن
لێــرهدا هیــچ ل ـه ئهرکــی ئ ـهو فهقیهان ـه ک ـهم ناک ـهم و شــایهنی ڕێــزو سوپاســن
و کاری خۆیــان کــردووه ،بــهاڵم هــهروهك چــۆن لهســهرهتاوه وومتــان زۆر
جــار فیقهــی ئیســامی گۆڕانــی بهســهردا هاتــوو ه زیاتــر لــهو ڕوانگــهوه ئــهم
پرســیاران ه ســهرچاو ه دهگــرێ ،دهبینیــن لهگــهڵ ئــهو ههمــوو گۆڕانــهی کــه
4
پهيامى غهريبى
دوای ئــهو فهقیهــه بهڕێزانــه هاتــوو ه کــه بهنــاو بانگــن بــه چــوار مهزههبهکــه،
نهمــان بینیــوه هیــچ فیقهێکــی تــر موســتهقیل بــوو بێــت وهك ئــهوان،
ههرچهنــد فهقیهــی تــری زۆریــش بــوو بــن دوای ئ ـهوان ،ب ـهاڵم فیقههکانیــان
لهگــهڵ خۆیانــدا ڕۆشــتوون ئهویــش بههــۆی هــۆکاری جــۆراو جــۆرهوه بــووه،
بــهاڵم ئــهوهی لێــرهدا زیاتــر مهبهســته دهبــوو کۆمهڵێــك دروســت ببوایــهن و
ههمــوو ئـهو شــتانهی کـه تــازه دێنـ ه ئــاراو ه بۆچونــی بههێــزی لهسـهر بووترایـه
بهشــێوهیهك وهك ئیجــاع خهڵــك تێــی بڕوانای ـه ،ب ـهاڵم لهب ـهر نهبوونــی ئ ـهو
ئیجامعــ ه ســهردهمیه ئێمــه مانــان زۆر جــار ناچــار دهکات پهنــا بــۆ زانایهکــی
تایبهتــی ببهیــن بــۆ پرســیار کــردن لێــی ل ـه ئ ـهو پرســیارانهی ک ـه هاتوونهت ـه
ئــاراوهو وه فهتوایهکــی تایبهتــی نــی یــه لهبارهیانــهوه ،و ه ئــهو زانــاش کــه
پهنــای بــۆ دهبرێــت تهوفیقــی ههمــوو کرادارهکامنــان بــۆ بــکات و ئێمــهش
ل ـهو گێــژاوه بهێنێت ـ ه دهرهوه .زۆر پرســیارێك ههی ـه ک ـ ه زۆرێــك ل ـ ه جاری ـهی
کــوردی لــه ئهوروپــاو ئهمهریــکاو وواڵتانــی نــا ئیســامی پێــوهی دهناڵێنــێ و
ه ـهر کهس ـهو شــتێکی دهربــارهی دهڵــێ ،ه ـهر بۆی ـ ه پێــم بــاش بــوو ئاراســتهی
کهســایهتی زۆر بهڕێــزو زینــدوو لــه دڵهکامنانــدا مامۆســتای بهڕێــز دکتــۆر
حهس ـهن پێنجوێنــی بکهیــن ب ـه ئومێــدی ئ ـهوهی ههمــوو ئ ـهو پرســیارانهمان
بــۆ بڕهوێنێت ـهوه ،ئێم ـهش کاری لهس ـهر بکهیــن و چیــر وێــڵ نهبیــن ب ـهدوای
وهاڵمهکانیانــدا .لــهو کاتــهدا کــه ئــهم پرســیارانهمان ئاراســتهی مامۆســتای
خۆشهویســت کــرد قــهدهری خــوای گــهور ه وابــوو مامۆســتا لــه ســهفهری
کوردســتان بــوو ،زۆر ســهرقاڵ بــوو ،هــهر بــه ههمــان شــێو ه ئــهو کاتــهش کــه
مامۆســتا وهاڵمهکانــی بــۆ ناردینــهوه منیــش لــه کوردســتان بــووم بهههمــان
شــێوهی بهڕێزیــان س ـهرقاڵ بــووم ،ک ـه ههمــوو ئهمان ـ ه بــوو ه هــۆی ئ ـهوهی ک ـه
درهنــگ باڵوبکرێت ـهوه ،وهگهرنــا ه ـهر زۆر زوو دهکهوت ـه بهردهســتی بهڕێزتــان
5
و ه هــۆی بــاس کردنــی ههمــوو ئــهم شــتانه ئهوهیــه کــ ه پێــان خــۆش بــوو ه
بـهردهوام کارهکان لهکاتــی خۆیــدا بکرێــت و زۆر پێــوهی نهناڵێنیــن بـه ئومێــدی
ئــهوهی کــه ههمــوو کارهکامنــان لــهو چوارچێــوهی کــ ه پــهروهردگار داینــاوه
نهچن ـ ه دهرهوه ،ئ ـهو پرســیارانهی ک ـه ههڵــان بــژاردوون ههموویــان زۆر جــار
لهالی ـهن زۆرێك ـهو ه ب ـهردهوام دووبــار ه بووهت ـهوه جــا بــۆ ئ ـهوهی ل ـهو تهنگژهی ـه
بێینــ ه دهرهوهو چیــر هــهر لــهو بازنهیــهدا نهخولێینــهوه ،وه ههوڵــی شــتان
گهلێکــی تــری گرنــگ بدهیــن ،وه مامۆســتاش خــوای گ ـهوره خێــری بنوســێت
وهاڵمــی یــهك بهیــهك پرســیارهکانی داینــهوه بــهم شــێوهیه:
پرســیاری یهكـهم - :وهك الی بهڕیزتــان ئاشــکرای ه ڕهونــدی کــوردی لـه وواڵتانــی
دهرهوهو زیاتــر لــ ه ئهوروپــا بهشــێوهیهکی ئاشــکرا دهبیرنێــن ،ئامــۆژگاری
بهڕێزتــان چییــ ه بۆیــان؟
وهاڵم :پــاش ســوپاس بــۆ خــوداو ســهالت و ســهالم لهســهر گیانــی پاكــی
پێغهمبــهر و ئــال وئهســحابی
پێــم خۆشـه ئـهو ه بههاواڵتیــان وهاوزمانانــی خۆشهویســتم بڵێــم :كـه دووربوون
لهخــاك و نیشــتامن خــواو خاكهكهیــان لهبییــر نهباتــهوه ،كهســایهتی ئێمــه
بــ ه ئایــن و نهتهوهكهمانهوهیــه ،لهمێــژوودا میللهتانــی تــر زۆرن كــه ئــاوارهو
پــهرت و بــاو بوونهتــهوه ،ئهوانــهی پارێزگارییــان لــه ئاینهكهیــان كردبــێ
پارێزگاریشــیان لــه زمانهكهیــان كــردووه ،بــهاڵم ئهوانــهی پارێزگارییــان
لهئاینهكهیــان نهكردبــێ زمانهكهشــیان لهدهســت داوه ..بۆمنوونــه:
جــووهكان لهوكاتــهو ه رۆمانــهكان هێرشــیان كــرد ه ســهر خاكیــان و واڵتیــان
داگیركــردن ،و قــهوارهو بوونیــان وهك دهوڵــهت لهنــاو چــوو پهراگهنــدهی
ههمــوو دنیــا بــوون ،و وهك ئــاردی بــن دڕكیــان لێهــات ،ههرچهنــد مالێكیــان
6
پهيامى غهريبى
كهوتــ ه شــارێكهوه ..بــهاڵم پهیوهندبوونیــان بهئاینهكهیانــهوه بــووه هــۆی
پاراســتنی زمــان وكاڵچهریــان ،هیــوادارم میللهتهكــهی ئێمــهش دهســت
بهئاینهكهیــهوه بگــرێ ،تــا زمانهكــهی لهدهســت نــهدات ولهنــاو میللهتانــی
رۆژئــاوادا نهتوێتــهوه.
پرســیاری دووهم -:چــۆن و تاچهنــد بــه گونجــاو شــهرعی دهزانــن مانــهوهی
کوردهکامنــان لــه دهرهوهی وواڵت ،بهبــێ ســنوردانان بــۆ مانــهوه؟
پرســیاری ســێهەم -:مانــهوه لهئهورووپــا بهشــێوهیهکی دیــاری نهکــراو بهبــێ
هــۆ {مهبهســت هــۆ خوێنــدن و نهخۆشــییه} تاچهنــد ڕهوای ـه؟
وهاڵم -:لهبهرئ ـهوهی ئ ـهم دوو پرســیاره لێــك نزیكبــوون و لهنــاو یهكــدا بــوون
پێــان بــاش بــوو بهیــهك وهاڵم وهاڵمیــان بدهینــهوه :واڵتانــی نــا ئیســامی
دهبنــه دوو بهشــهوه :بهشــێكیان شــهڕنهكهر ،و بهشــێكی تریــان شــهڕكهر.
بههیــچ شــێوهیهك رێ ن ـهدراوه ب ـه ئینســانی موســڵامن س ـهفهر بــۆ ئ ـهو واڵت ـه
نائیســامییه بــكات كــه ئــااڵی شــهڕی لــهدژی موســوڵامنان ههڵگرتــووه..
بــهاڵم بــۆ ســهفهركردن و مانــهوه لــهو واڵتانــهدا كهلهجهنــگا نیــن بهرامبــهر
موســوڵامنان ،زانایــان رای جیاوازیــان ههیــه..
بهشــی زۆری زانایانــی ئیســام -رهحمهتــی خوایــان لــێ بــێ -رۆیشــن بــۆ
واڵتانــی نــا ئیســامی و مانــهو ه لــهو واڵتانهيــان بهحــهرام دانــاوه ،بهتایبــهت
ئــهو واڵتانــهی موســوڵامن نهتوانــێ دینهكــهی خــۆی تیــا ئاشــكرابكات،
مهگــهر ئــهو كهســانهی كــهدهڕۆن بــه دهلیــل و بهڵگــهوه شــارهزاییان لــه
ئاینــی ئیســامدا ههبــێ ،و بتوانــن بهرگــری لهئاینهكهیــان بكــهن،و بتوانــن
پهرچــی گومانــی ناحهزانــی ئاینهكهیــان بدهنــهوه ،لهبــهر ئــهوه لهناحیــهی
شــهرعییهوه ،مانــهوه لهواڵتانــی نــا ئیســاميدا بــه چهنــد مهرجێــك نهبــێ
دروســت نییــه ،وهك:
7
ئـــ : -پێویســتی بازرگانــی ،و بانگـهواز،وه نوێنهرایهتــی دهولهتێكــی ئیســامی،
و گــهڕان بــۆ زانیارییــهك كهلهواڵتــی ئیســامیدا نهبێــت ،یــا ئهگــهر ببێــت
بهچاكــی و بهباشــی نهبێــت ،یــا تــرس لــه مــاڵ و گیــان ،یــا تــرس لهزینــدان
و ئهشــكهنجهدان ...هتــد .بههــۆی یهكــێ ل ـهم شــتانهو ه دروســته مان ـهوه ل ـه
واڵتانــی نائیســامی و رۆژ ئــاوادا..
ب : -ئــهو واڵتــهی كــه مرۆڤــی موســوڵامن دهیــهوێ تیــا مبێنێتــهوه واڵتێكــی
شــهڕكهر نهبــێ لهگــهل موســوڵامناندا ..وهك پێشــر باســكرا..
ج : -ئــهو واڵتــ ه ئــازادی ئاینــی تیابێــت ..بهجۆرێكــی وا مرۆڤــی موســوڵَامن
بتوانێــت دروشــمه دیارییهكانــی ئاینهكــهی ئهنجــام بــدات..
د : -لهو واڵتهدا بتوانێ شهریعهتی دینهكهی فێر ببێت..
هـــ : -پێــی وابــێ كهدهتوانــێ لــهو واڵتــهدا پارێــزگاری لهئاینــی خــۆی و ژن و
منداڵــی دهكات.
مهرجێكــی تریشــی ئهوهیــه ئــهو مانهوهیــهی لــهو واڵتــهدا بهنیــازی مانــهوهی
كاتــی بێــت نــهك مانــهوهی ههمیشــهیی ،واتــه :كاتــێ مهبهســتهكهی جــێ
بهجــێ بــوو ،یــا موشــكیلهكهی نهمــا بگهڕێتــهوه ،چونكــه ئهگــهر نیــازی
ئــهوهی نهبێــت دهبێتــه كۆچكــردن لهواڵتــی ئیســامییهوه بــۆ واڵتــی نــا
ئیســامی ،ئهمــهش بهئاشــكرا دژی داخــوازی شــهرعه كهپێویســته لهواڵتــی
نــا ئیســامییهو ه كــۆچ بــۆ واڵتــی ئیســامی بــكات.
ئــهو واڵتــه نائیســامییهی ئــهم مهرجانــهی تیــا بێتــهدی دهتوانــێ تیــا
مبێنێت ـهوه ..دهنــا حهرام ـه ،و گوناهــی دهگات .لهب ـهر ئ ـهو دهق ـه س ـهریحانهی
بهروونــی مانــهوه لهواڵتانــی نائیســامیدا بــه حــهرام دادهنێــن.)1(.
لهگ ـهڵ ئهوهشــدا ههنــدێ لــه زانايــان پێيــان وايــه :ئهوموســوڵامن ه رهوهنــدهی
لــه واڵتــی ناموســوڵامناندا دهژی ئهگــهر بتوانــێ بهئاســانی دروشــمهكانی
8
پهيامى غهريبى
ئاینهكــهی ئهنجــام بــدات ،و ه لــهو واڵتــهدا عیبادهتــی خــوای خــۆی بــكات
واجــب نییــه لهســهری لێــی دهر بچــێ ،و دروســت ه مانــهوهی بهپێــی ئــهو
فهرمــووده دروســتهی ئیبنــو حیببــان بۆمــان دهگێڕێتــهوه ،كــه پیاوانــی
سهندهكهیشــی متامنــه پێكــراون ،پێغهمبــهر صــى اللــه عليــه وســلم
رێــی بــ ه {فودهیــك} دا لهنــاو قهومهكهیــا مبێنێتــهوه ،لهگــهل ئــهوهدا كــه
جــ ِر الصــا َة َو ِ
آت الــ َّزكَاةََ ،وا ْه ُ كافریــش بــوون .وه فهرمــووی « :يَــا ُفدَ يْــكُ ! أَ ِق ِ
ــم َّ
ت )2( « .واتــه :ئــهی فودهیــك شــ ْئ َ ــث ِ
ح ْي ُ ن أَ ْر ِ
ض َق ْو ِمــكَ َ ن ِمــ ْ
اســكُ ْ
الســو َءَ ،و ْ
ُّ
نوێژهكانــت بكــه ،واز لهخراپــه بێنــه ،و لهنــاو خاكــی قهومهكهتــا مبێنــهرهوه
ههركاتــێ ویســتت .لهگــهل ئــهوهدا هۆزهكــهی فودهیــك كافــر بــوون ،بۆیــه
لهمهزههبــێ ههرســێ ئیاممــی حهنهفــی و شــافیعی و حهنبهلیــدا پێیــان
وایــه ئهگــهر ئینســان توانــی دروشــمهكانی ئاینهكــهی بهرێــوه ببــات بهجــێ
هێشــتنی ئ ـهو واڵت ـه واجــب نیی ـه .بــەالی ئیاممــی مالیــك و زاهیرییهكان ـهوه
واجب ـه ..خــۆ ئهگ ـهر توانــی بڕوات ـه واڵتێكــی ئیســامییهوهو ل ـهوێ بــژی ئ ـهوه
باشــره ،بــهاڵم كاتــێ نهیتوانــی و رێیــان پــێ نــهدا ئهگــهر لهشــوێنی خۆیــا
توانــی دروشــمه ئاینییــهكان ئهنجــام بــدات ئیاممــی شــافیعی و مــاوهردی
دهفهرمــوون :ئــهوه دروســت نییــه هــهر بچێتــه دهرهوه ،چونكــه واڵتهكــه
لهموســڵامن چــۆڵ دهبــێ ،وات ـه :موســوڵامنی تیــا نامێنــێ ..ئهمیــش ك ـه ئ ـهو
ئازادیی ـهی ههبــێ ئهگ ـهر كهســانێك بیان ـهوێ موســوڵامن بــن ئ ـهو دهتوانــێ
لهئیســام شــارهزایان بــكات ..ئــهم مهســهلهیهش بوارێكــی فراوانــی تیایــه،
و خوایــش بهپێــی توانــا تهكلیــف دهكات «ال يكلــف اللــه نفســا إال وســعها «
خوایــش ئــاگادار تــره..
ئینجــا دهكــرێ بپرســین :ئـهو مانهوهیـه بــۆ چییـه؟ بۆچــی لـه دهرهوهی واڵتــدا
دهمێنێت ـهوه؟ چونك ـه جــۆری مانهوهك ـهی حهرامــی یــا حهاڵلییهك ـهی دیــاری
9
دهكات؟ ئهگـهر بــۆ كار و كاســبییهو دهیـهوێ خــۆی و كـهس و كاری لههـهژاری
رزگار بــكات ،لهههمانكاتــا لهگــهڵ خهڵكانێكــی پاكــی پــاك داوێنــا بــژی ،يــا
بــۆ ئــهوه لــهوێ دهمێنێتــهوه رێنوێنــی خهڵكــی بــكات و بهرهوشــتی بــهرز
و وتــاری جوانــی ســهرنجی خهڵكــی بــهرهو ئیســام رابكێشــێ ،بێگومــان
مانــهوهی حهاڵڵــه..
خــۆ ئهگـهر خــوا نهخواســته ،بۆشــتێ هاتــووه خواپێــی ناخــۆش بــێ ،يــا بــۆ كاری
بــێ ش ـهرعی هاتــووه ،ئ ـهوه ن ـهك ه ـهر ل ـهوێ مان ـهوهی حهرام ـه ،بهڵكــو لهنــاو
ماڵهك ـهی خۆیشــیا ،و لهنــاو خــزم وخوێشــیا خــواو خهڵكــی لــێ رهنجــاوه..
پرســیاری چوارهــەم - :ئامــۆژگاری وهیــان پێشــنیارتان چــی یه بۆ ئهو کهســانهی
ک ـه مافــی پهنابهریــان نــی ی ـهو ئ ـهم بــێ مافــی ی ـه بوهت ـ ه مای ـهی دڵگرانیهکــی
درێژخایهنــی خــۆی و ماڵهوهیــان ،تاچهنــد خــۆ خســتنه ئ ـهو دۆخ ـهوه لهگ ـهڵ
شــهرعدا یهکدهگرێتــهوه؟
وهاڵم : -ئهوانــهی لــه رۆژئــاوان و مافــی پهنــا بهرییــان نییــه ،حوكمــی
مانهوهیــان جیــاوازه:
ئـــ : -ئهوانــهی ژن و مناڵیــان جێهێشــتووه ،و هیــچ ئومێدێكــی وهرگرتنیــان
نییــه ،حهرامــ ه لــ ه شــهش مانــگ زیاتــر مبێننــهوه ،بهپێــی ئــهو شــوێنهوارهی
بهيههقــی و عبــد الــرزاق ريوايهتيــان كــردووة .)3(.ئهگــهر گومتــان :نــان
پهیــدا كــردن و پێویســتی نههێشــتنی مــاڵ و منداڵيــش جۆرێكـه لـه جیهــاد..
چونكــه حهزرهتــی عومــهر ئــهو ســهربازانهی كهلهنــاو ســوپای ئیســامدا
دهرۆیشــن بــۆ غــهزا و ژن ومناڵیــان ههبــوو نهیدههێشــت لــ ه شــهش مانــگ
زیاتــر مبێنن ـهوه .ئ ـهی دهبــێ خهڵكــی تــر حوكمــی چــۆن بێــت..؟ یهكــێ ل ـهو
مافانــهی ئافــرهت بهســهر مێردییــهوه ئهوهیــه لهشــهش مانــگ زیاتــر لێــی
دوور نهكهوێتــهوه ،لهبــهر ئــهو شــوێنهوارهی بهیههقــی و عبــد الــرزاق لــه
10
پهيامى غهريبى
حهزرهتــی عومــهرهو ه ریوایهتیــان كــردووه :كــ ه عومــهر لهحهفســهی كچــی
دهپرســێ ئــهرێ كچــم! تــا چهنــد ئافــرهت بهبــێ مێــرد خــۆی بــۆ دهگیــرێ؟
ئهویــش فهرمــووی :چــوار یــا شــهش مانــگ..
ههروههــا ئیبنــو قودام ـه له{موغنــی}و ل ـه {ش ـهرح كهبیر}یشــدا فهرموویهتــی:
ئهگــهر مێــرد ســهفهری كــرد و زیــاد لهشــهش مانــگ بهجێــی هێشــت
لــهدادگای شــهرعی داوا پێشــكهش دهكات كــه مێردهكــهی ئــاگادار بكهنــهوه
تــا بگهڕێت ـهوه ،ئهگ ـهر بــڕو بیانوویهكــی مهعقولــی نهبــێ دهبــێ بگهڕێت ـهوه..
بـهاڵم ئیــام ئهحمـهد ئـهوهی بـه شـهش مانــگ دیــاری كــردووهو فهرموویهتــی:
ئهگ ـهر ش ـهش مانــگ بهجێــی هێشــت و نههات ـهوه ،نام ـهی بــۆ دهنوورسێــت،
ئهگــهر نهگهڕایــهوه حاكــم جیــاوازی دهخاتــه نێوانیانــهوهو بهحوكمــی خــۆی
تهاڵقــی دهدات ..كهوابــوو دروســت نییــ ه مێــرد بهبــێ ئیزنــی ژنهكــهی لــه
شــهش مانــگ زیاتــر لێــی دا ببــڕێ ..ئهگــهر دابــڕا ئــهوا ژنهكــه داخوازییــهك
پێشــكهش بهقــازی دهكات كهبنێــرێ بهشــوێنیا بــۆ ئــهوهی بێتــهوه ،ئهگــهر
نههاتــهو ه قــازی فهرمانــی پێــدهكات تهاڵقــی بــدات ،ئهگــهر خــۆی تهاڵقــی
نــهدا ئــهوا قــازی خــۆی تهاڵقهكــهی دهخــات.)4(.
ب : -ئـهو كهســانهی ژن و مناڵیــان لهتهكایـهو لـهوێ ماونهتـهوهو وهرنهگیــراون،و
ئومێــدی وهرگرتنيشــیان نییــه ،ب ـهاڵم رێــی كاركردنیــان پــێ دهدهن ،و دێڵــن
مناڵهكانیــان لــهوێ بخوێنێــت ،باشــرین چارهســهر بــۆ ئهمانــه ئهوهیــه
ههوڵێكــی بــاش بــدهن بــۆ ئــهوهی كهمێــك پــاره كــۆ بكهنــهوهو پــاش ئــهوه
بگهڕێنــهوهو لــه واڵتهكــهی خۆیانــا كاســبی بكــهن ..بــهاڵم ئهوانــهی وهك
ئ ـهوان وان و نایهڵــن مناڵیــان بخوێنێــت،و خۆیشــیان كاربك ـهن ،ئ ـهوه واجب ـه
لهســهريان بگهڕێنــهوه بــۆ ئــهوهی خۆیــان و منالَيــان نهفهوتێــن..
11
پرســیاری پێنج ـهم - :گۆڕینــی ڕهگهزنام ـهو وهرگرتنــی ڕهگهزنام ـهی ئهوروپــی
تــا چهنــد ڕێگ ـه پێــدراوه؟ و ه ئایــا هیــچ مهرجێــك ههی ـه بــۆ ئهم ـه؟
وهاڵم : -زانایــان خوایــان لــێ رازی بــێ فهرموویانـه :رێســای شـهرعی لـ ه بــارهی
وازهێنــان لــ ه رهگهزنامــه -ی واڵتێكــی ئیســامی بــۆ واڵتێكــی نائیســامی-
حهرامبوونــی ئــهو كارهیــه ..مهگــهر لهبــهر ناچــاری{رضورة} ،وهك ئــهوهی
لهســهردهمی ســهددامی دیكتاتــۆرا بــۆ میللهتــی كــوردو خهڵكــی عیــراق
بهگشــتی رووی دهدا ،یــا حاڵهتێكــی وهك ئــهو حاڵــهی فهلهســتینییهكانی
تیــادهژی ..یــا بهرژهوهندییهكــی شــهرعی ،وهك ئــهوه كهســێكی لێهاتــوو
دهچــێ بۆبانگێشــهو رێنوێنیكردنــی خهڵكــی بــۆ ئیســام..
ئهگــهر ئــهو موســوڵامنهی لهواڵتــی خۆیــهوه لهترســی ســتهم و بێــدادی
ههڵَدێــت و روو دهكاتــه یهكــێ لهواڵتــه رۆژئاواییــهكان ،دهبــێ بهنیــازی
كاتــی لــهوێ مبێنێتــهوه نــهك بــۆ ههمیشــهیی ،هــهركات ئــهو ســتهم و
بێدادییــه نهمــا بگهڕێتــهو ه ســهر خــاك و ئــاوی خــۆی ،خــۆ ئهگــهر ویســتی
رهگهزنام ـه بگــۆڕێ و رهگهزنام ـهی ئ ـهو واڵت ـه نــا ئیســامییه دهربێنــێ ،دهبــێ
ئهومهرجان ـهی تیــا بێت ـه دی ك ـه ل ـهوهو پێــش باســكران ..چونك ـه مان ـهوه ل ـهو
واڵتانــهدا مهترســییهكی گــهورهی تیایــه ،ئهگــهر ناچــاری پاڵــی پێــوه نهنــێ
رێــی پــێ نــادرێ ئــهوكاره بــكات ،و ناچاریــش حوكمــی خــۆی ههیــه ..ئهگــهر
لهب ـهر بهدهســتهێنانی بهرژهوهندیــی و لهناوبردنــی مهفس ـهده ئ ـهو كارهیشــی
كــردووه ،نابــێ خــۆی بخاتــه نــاو مهفســهدهیهكی گهورهتــرهوه..
پرســیاری شەشــهەم - :ئیشــکردن و ڕۆشــتنه دهرهوهو س ـهفهرکردنی ئافرهتــان
بـه تهنهــا لـه ئێســتهو واقیعــی ئهوروپــادا تــا چهنــد ڕێگـه پێــدراوه؟
وهاڵم :ئهســڵ ئهوهیــ ه نــان پهیــدا كــردن بهپیــاوان ســپێرراوه ،و ئافرهتانیــش
كاری تایبهتــی خۆیــان پــێ ســپێرراوه ،كــه ئهویــش كاری ئینســان پــێ
12
پهيامى غهريبى
گهیاندن ـه ،وئ ـهم كارهشــیان الی زانایــان و هۆشــمهندان جێــی رێــزو حورم ـهت
و پــێ زانینــه ..بــهاڵم ناچــاری روو دهدات و زرووفــی تایبــهت دێتــه پێشــهوه
كــه ئافــرهت ناچــار دهبێــت بــۆ كاركــردن بڕواتــه دهرهوه ،لــهم حاڵهتانــهدا
شــهرع داوای خۆداپۆشــینی لــێ دهكات ،و دهبــێ ئــهو ئافرهتــه هــهوڵ بــدات
لهشــوێنێكا كار بــكات حورمهتــی پارێزراوبــێ ،و ســووكایهتی پــێ نهكــرێ..
بـهاڵم بــۆ رۆیشــتن ه دهرهوهی بــۆ واڵتێكــی تــرو سـهفهرکردنی بهبــێ كهســێكی
مهحــرهم ،ئهســل حهرامبوونیهتــی ،لهبــهر ئــهو فهرمــووده ســهحیح و
دروســتهی كــه موســلیم ریوایهتــی كــردووه « :ئافرهتێــك بــاوهڕی بهخــواو
رۆژی قیام ـهت ههبــێ بــۆی ح ـهاڵڵ نیی ـه س ـهفهرێكی ی ـهك رۆژه رێیــی بــكات
بــێ ئــهوهی مهحرهمێكــی خــۆی لهتهكیــا بێــت»(.)5
یــا ئــهم فهرمــوودهی كهبوخــاری ریوایهتــی كــردووه « :بــا هیــچ ئافرهتێــك
بهبــێ مهحــرهم س ـهفهر ن ـهكات ..پیاوێــك ههســتا و گوتــی :ئ ـهی پێغهمب ـهری
خــوا ناونــووس كــراوم بــۆ فــان غ ـهزا ،و خێزانهكهیشــم رۆیشــتۆته دهرهوه بــۆ
حــهج ،فهرمــووی :بــڕۆ لهتــهك خێزانهكهتــا حــهج بكــه «( )6ئــهو بــۆ حــهج
رۆیشــتوو ه ب ـ ه بــێ مهحــرهم پێغهم ـهر صــى اللــه علیــه وســلم رێــی پــێ ن ـهدا
بهتهنیــا بــڕوات ..مهحرهمهكهیــش دهبــێ یــا یهكــێ لهوانــه بێــت كــه بــۆ
ههمیشــه لێــی حهرامــه وهك :بــاوك وكــوڕ ،و مــام و خــاڵ ،كــوڕه زاو كچــهزا،
و بــرازا و خوشــكهزا،ههروهها خــهزوورو بــاوه پیــاره ،و ئهمانــهش لهشــیرهوه..
زانایــان یهكــڕان لــهوهدا كــه ئهگــهر ترســی ئــهوه ههبــوو ئافــرهت تووشــی
فیتنــه ببــێ ســهفهركردنی بهبــێ مهحــرهم حهرامــه ،بــهاڵم ئهگــهر ترســی
تووشــبوونی فیتنــ ه نهبــوو رایــان جیــاوازه ،ههندێــك فهرموویانــه :حهرامــه
بهبــێ مهحــرهم ههرچهنــد ئهمینیــش بــێ لهفیتنه..لهبــهر دهقــی ئــهو
فهرموودانــهی كــه لهوبــارهوه هاتــوون و باســكران ..جــا ئــهو ئافرهتــهش الو
13
بــێ یــا پییــر ،هاورێــی ئهمینــی ههبــێ یــان ن ـه ..ه ـهر پێیــان حهرام ـه ..ب ـهالم
بهشــی زۆری مالیكــی و شــافیعییهكان پێیــان وایــه ئهگــهر هاوڕێــی ئهمینــی
ههبــوو دروســته بهبــێ مهحــرهم ســهفهر بــكات ،و شــێخ ئیبنــو تهیمییــهش
فتــوای بهدروســتبوونی داوه ،ب ـهاڵم تایبهتــی كــردووه بهس ـهفهری حهج ـهوه..
لــهم بــارهوه فتوایهكــی دكتــۆر یۆســف قهرزاویــم بینــی لهراســتیدا بــۆ
چوونێكــی تایبهت ـهو بهڵگهكانیشــی بههێــزه ،و بــۆ ب ـهر چاوروونــی پێــم باش ـه
ههندێكــی لێــرهدا بــاس بكهیــن ،شــێخ دهفهرمــوێ:
ئیبنــو حهجــهر فهرموویهتــی :ئــهوهی كــه لــه مهزهبــی شــافیعیدا مهشــهووره
بهم ـهرج گیــراوه مێــرد یــا مهحرهمێــك یــا كۆمهڵــێ ئافرهتــی متامن ـه پێكــراوی
لهتــهكا بێــت ،لهقهولێكیــا دهفهرمــوێ :یــهك ئافرهتــی متامنهشــی لهتــهكا
بێــت دروســته .لــه قهولێكــی تــرا كهرابیســی باســی دهكات و لــه { املهــذب
}دا بــ ه دروســتی دانــاوه و فهرموویهتــی :ئهگــهر رێگــه ئهمیــن بــوو ئافــرهت
بهتهنیــا دهتوانــێ ســهفهر بــكات.)7(.
ئــهوهی كــه لهبــارهی ســهفهری ئافرهتــهوه بــۆ حــهج و عهمــره گوتــراوه -
ه ـهروهك ههنــدێ ل ـه زانایــان فهرموویان ـه -پێویســته ببێت ـه رێســاو یاســایهك
بــۆ ههمــوو س ـهفهرێك ،چونك ـه مهبهســت ل ـهو حوكم ـهدا پاراســتنی ئافرهت ـه،
و ئــهوهش بــه ئهمــن و ئاسایشــی رێگــه و كۆمهڵــێ ژنانــی متامنــه ،و پیاوانــی
بهتهقــوا بــهدی دێــت ..بهڵگــهش لهســهر دروســتبوونی ســهفهری ئافــرهت
بهبــێ مهحــرهم لهكاتــی ئهمینبوونــی رێگهوبــان و بوونــی كهســانی متامنــه
پێكــراودا ئهمانهیــه:
یهكـهم :ئـهوهی بوخــاری لـه سـهحیحدا ریوایهتــی كــردووه كـه عومـهری كــوڕی
خهتتــاب -خــوا لێــی رازی بــێ -رێــی بــه خێزانهكانــی پێغهمبــهر صــى اللــه
عليــه وســلم دا حـهج بكـهن ،و عوســانی كــوڕی عهففــان و عهبدوڕڕهحامنــی
14
پهيامى غهريبى
كــوڕی عهوفــی لهتــهكا نــاردن ..عومــهر وعوســان و عهبدوڕڕهحامنــی
كــوڕی عــهوف و خێزانهكانــی پێغهمبــهر صــى اللــه عليــه وســلم لهســهر
ئــهوه رێكهوتــن .)8(.لهگــهڵ ئــهوهدا كهســێك لهنــاو هاوهڵهكانــدا ئینــكاری
ئــهو كارهی نهكــردو نارهزایــی خــۆی دهر نهبــڕی ..ئهمــهش بــه ئیجامعێكــی
ســهحاب ه دادهنــرێ..
دووهم :ئــهو فهرموودهیــهی بوخــاری و موســلیم لــه عــهدی كــوڕی حاتهمــی
تائیی ـهو ه ریوایهتیــان كــردووه ك ـه لهبــارهی ئاینــدهی ئیســام و باڵوبوون ـهوهی
ئ ـهم ئاین ـهوه فهرموویهتــی « :نزیك ـه ئافــرهت لهكهژاوهكهیــا ل ـه حیره{عێــراق}
هو ه دهربچێــت ،و روو بكاتــه مهككــه و مێردهكــهی لهتــهكا نهبــێ ،و لههیــچ
شــتێكیش نهترســێ جگـه لـه خــوا و ...تــا كۆتاییهكـهی )9(« .يوشــك أن تخرج
الظعينــة مــن الحــرة (بالعــراق) تــؤم البيــت الزوج معهــا ،ال تخــاف إال الله…الــخ
« .ئــهم ههواڵــهی پێغهمبــهر صــى اللــه عليــه وســلم تهنیــا بــۆ ئــهوه نییــه
كــه ئهمــه روودهدات ،بهڵكــو بهڵگهیــه لهســهر دروستبوونیشــی ،چونكــ ه لــه
شــوێنی مـهدح و تهعریفــا بــاس كــراوه ،كـه ئیســام بــاو دهبێتـهوهو دادگـهری
ناوچهك ـ ه دهگرێت ـهوه و ئاســایش باڵــی دهكێشــێ بهس ـهر خهڵكیــدا..
پێویســته ئــهوهش بڵێیــن :ســهفهركردن لــهم ســهردهمهدا وهك ســهفهركردن
نییــه لهســهردهمه پێشــینهكاندا ،كــه چــوار دهوری بهمهترســی گیرابــوو،
دهبوایـ ه بـهرزی و نشــیوی و دهشــت و هـهوراز و بیابــان و چــۆڵ ببــڕێ و قابیلــی
ئــهو ه بــوو كــه ههرســهعاتێك دزو چهتــهو پیاوخــراپ رێگهیــان پــێ بگــرن،
رووتیــان بكهنــهوهو ئازاریــان بــدهن .بهڵكــو ئێســتا ســهفهر بههــۆی كۆمهڵــێ
كهرهســهی پێشــكهوتووهیه ،كــه عادهتــهن خهڵكێكــی زۆر ههڵدهگرێــت،
وهك كهشــتی ،و ترومبێــل ،و فڕۆكــه ،پاســی گــهوره و پچــووك ،كــ ه بــهكاروان
دهڕۆنـ ه دهرهوه ،ئهمـهش وادهكات دڵنیایــی و متامنـهی زیاتــر ههبێــت ،و تــرس
15
لهســهر ئافــرهت نهمێنــێ ،چونكــه لههیــچ شــوێنێكا بهتهنیــا نابــێ..
لهبـهر ئـهوه هیــچ حهرهجێكــی تیــا نابینــم كـه ئافــرهت لـهو بــارو دۆخـهدا حـهج
بــكات كهههمــوو ئهمــن و ئاسایشــێكی تیــا بــهدی دهكرێــت ..تهوفیقیــش
لهخواوهیــه.)10(.
پرســیاری حەوتهــهم - :کهمتهرخهمــی کوردهکامنــان لــه نهکردنــی حــهج
لهگــهڵ توانــادا بــه هــۆی ســهفهری کوردســتانهوه ،تاچهنــد ئــهم عــوزره
وهرگیــراوه لــه شــهرعدا؟
وهاڵم :بێگومــان كهمتهرخهمــی لــه دوا خســتنی بهجێهێنانــی واجبێــك لــه
واجبات ـ ه گ ـهورهكان ك ـه پایهیهكــی گ ـهورهی ئیســامه،و خــوا بهدهقــی ئای ـهت
اس ـ َتطَا َع إِلَ ْي ـ ِه ـج الْ َب ْيـ ِ
ـت َمــنِ ْ حـ ُّـاس ِ لهبارهی ـهوه فهرموویهتــیَ « :ولِلَّ ـ ِه َعـ َ
ـى ال َّنـ ِ
س ـبِيالً « ...آل عمــران .97/وات ـه :ئ ـهوهی توانــای ههبــێ خــوا حهجــی لهس ـهر َ
پێویســت كــردووه ...شــتێكی كــهم نییــه ،و پێویســته ئینســانی موســوڵامن
لهوبــارهو ه كهمتــهر خــهم نهبێــت ..بــهاڵم ئایــا ئهوانــه دهیانــهوێ حهجهكــه
نهكــهن ،یــا لهنێتیانــدا ههیــه حهجهكــ ه بكــهن ،بــهاڵم هــهركات بۆیــان
رێك ـهوت؟.
ئهگــهر دهیانــهوێ حهجهكــه هــهر نهكــهن ،ئــهوه بهههمــوو مهزههبێــك
گوناهباردهبــن ..بــهاڵم ئهگــهر بهنیازبــن حهجهكــه بكــهن و بــۆ ههلێــك
بگهڕێــن كــ ه بۆیــان بلــوێ ..ئــهوه رای زانایــان دهبێتــه دوو بهشــهوه :
جمهــووری زانایــان پێیــان وایـه كه :حـهج پێویســته دوانهخــرێ ،هـهر لهوكاتهدا
توانــای ههبــوو بــڕوات( ،)11لهبــهر ئــهو فهرمــووده خواییــ ه كــه دهفهرمــوێ:
ســبِيالً “( )12واتــه: اســ َتطَا َع إِلَ ْيــ ِه َ ــج الْ َب ْي ِ
ــت َمــنِ ْ ح ُّ ــاس ِ ” َولِلَّــ ِه َع َ
ــى ال َّن ِ
ئــهوهی توانــای ههبــێ خــوا حهجــی لهســهر پێویســت كــردووه ...ههروههــا
ـج َوالْ ُع ْم ـ َر َة لِلَّ ـ ِه “( )13وات ـه :ح ـهج و عومــره بــۆ حـ َّ ئ ـهم ئایهت ـهشَ “ :وأَ ِ
تُّــوا الْ َ
16
پهيامى غهريبى
رهزامهنــدی خــوا تــهواو بكــهن ..ئهمــه فهرمانــه و فهرمانیــش بــۆ خێرایــی و
گورجییــه ،ههروههــا لهبــهر ئــهو فهرموودهیــهش كــه لــه ئیبنــو عهباســهوه
جلُــوا س ـل ََّم فهرموویهتــی “ :تَ َع َّ ـى اللَّــهُ َعلَ ْي ـ ِه َو َ صـ َّریــوات كــراوه ك ـه پێغهمب ـهر َ
ِض لَــهُ “( .)14واتــه :پهلهبكــهن بــۆ ُــم اڵ يَــدْ رِي َمــا يَ ْعــر ُ حدَ ك ْ ــج فَــإِنَّ أَ َ
ح ِّ إِ َ
ل الْ َ
ح ـهج كــردن ،چ ـون كهســێ لهئێــوه نازانــێ چــی بــۆ پێــش دێــت ..پێش ـهوای
زاهیرییهكانیــش ههمــان رای جمهــووری ههیـه و پێــی وایـ ه دواخســتنی حـهج
بهبــێ هۆیهكــی پهســهند گوناهــهو گــوێ نهدانــه بــه فهرمانــی خــوا (.)15
بــهاڵم شــافیعییهكان فهرموویانــه :بــهدوا خســتنی گوناهبــار نابــێ بــهدوو
م ـهرج :عهزمــی ت ـهواوی ههبــێ ك ـ ه ل ـ ه داهاتــوودا دهچێــت بــۆ ح ـهج ،بهپێــی
عادهتــی تاحهجهكــه ئهنجــام دهدات تیــا چوونیشــی نزیــك نهبێــت(.)16
بهڵگهشــیان ئهوهیــ ه كــه حــهج لهســاڵی شهشــهمی كۆچیــدا فهرزكــراوه،و
ســل ََّم لهرهمهزانــی ســاڵی ههشــتهمی كۆچیــدا ــى اللَّــهُ َعلَ ْيــ ِه َو َ
ص َّ پێغهمبــهر َ
مهككــهی رزگاركــرد ،لــهو ساڵهیشــدا حهجــی نهكــرد ،و لهســاڵی ههشــتهما
ســل ََّم لهمهدینــه ــى اللَّــهُ َعلَ ْيــ ِه َو َ
ص َّ خهڵكــی حهجیــان كــرد ،و پێغهمبــهر َ
نیشــتهجێ بــوو ،خــۆی و خێزانهكانــی و بهشــی زۆری هاوهڵهكانــی..
ســل ََّم ــى اللَّــهُ َعلَ ْيــ ِه َو َ
ص َّ ههروههــا لهســاڵی نۆیهمــی كۆچیشــدا پێغهمبــهر َ
ئهبوبهكــری نــارد تــا حــهج بهخهڵكهكــ ه بــكات ،و پێغهمبــهر و بهشــی زۆری
هاوهڵهكانــی لهمهدینــهدا بــوون ،لهگــهڵ ئــهوهدا كهتوانایــان ههبــوو،وه
بــ ه جهنــگ وجیهادیشــهو ه ســهرقاڵ نهبــوون ..پاشــان لهســاڵی دهیهمــی
ســل ََّم حهجــی كــرد كــه بهحهجــی ــى اللَّــهُ َعلَ ْيــ ِه َو َ ص َّ كۆچیــدا پێغهمــهر َ
ماڵئاوایــی نــاو دهبرێــت ..ئهمــهش بهڵگهیــه لهســهر ئــهوه كــه دواخســتنی
ح ـهج ب ـهو دوو مهرج ـه :گوناهباربوونــی تیــا نیی ـه .ئهم ـ ه رای محمــدی كــوڕی
حهســهن ه لهنــاو حهنهفییهكانــدا ،و رای مهشــهووری ئیــام مالیكیشــه.
17
(.)17
مــن وام پــێ باشــره كــه بهپێــی توانــا دوای نهخــات تــا بــهر ههڕهشــهی ئــهم
نئایهتــه نهكهوێــت كــه خــوا روو بهئیامنــداران دهفهرموێــت “ :يَــا أَيُّ َهــا الَّ ِذيــ َ
ـل َذلِــكَ َفأُولَ ِئــكَ ن ِذكْـ ِر اللَّـ ِه َو َمـ ْ
ن يَ ْف َعـ ْ ـم َوال أَ ْوال ُدكُـ ْ
ـم َعـ ْ ـم أَ ْم َوالُكُـ ْ
آ َم ُنــوا ال تُلْ ِهكُـ ْ
ـاسونَ “ املنافقــون .9/واتـه :ئـهی ئیامنــداران! ئـهی ئهوانـهی بڕواتــان خـ ِ ُ ـم الْ َ
ُهـ ُ
هێنــاوه ،بــا مــاڵ و منداڵتــان بههیالكتانــا نهبــات ،و لهیــادی خــوا دواتــان
نهخــات ..ئهوانــهی دوا دهكــهون زیــان لــێ كهوتــوو و زهرهرهومهنــدن..
پرســیاری هەشــتهەم - :ئیــش کــردن بــ ه ڕهش وهیــان بهناوێکــی جیــاوازهوه
تاچهنــد دروســته؟
وهاڵم :ئیشكردن بهرهش دوو زیانی گهورهی ههیه:
یهكهمیــان :حهرامــه ،چونكــه دهوڵــهت بۆیــ ه ئــهو پارهیــ ه بــهو كهســه دهدات
كـه بـه بێــكارهی دهزانــێ و دهیهوێــت بـهو یارمهتییـ ه لــه ســواڵكردن بیپارێــزێ،
دهنــا ئ ـهو نایهوێــت ب ـهو یارمهتیی ـه دهوڵهمهنــد و بــێ ئیحتیاجــی بــكات.
دووهمیــان :ئهوكهســه كاتــێ دهبێتــه پهنابــهر لــهو واڵتــهدا پهیــان و بهڵێــن
دهدات ك ـه خیان ـهت ب ـهو واڵت ـه ن ـهكات ،و یاســای ئ ـهوێ نهشــكێنێ ،و مــادام
ئــهو یاســایهش پێچهوانــهی شــهرع نهبــێ دژایهتــی كــردن و موخالهفــهی
دروســت نیيــه ،چونكــه پێغهمبــهر صــى اللــه عليــه وســلم فهرموویهتــی”:
املســلمون عنــد رشوطهــم فيــا أحــل “ .رواه الطــراين .وات ـه :موســوڵامنان
لهســهر مهرجــی خۆیانــن لهوشــتانهدا كــه خــوا حهاڵڵــی كــردووه.
ســێههمیان :ئــهو بهڵێنــی داوه كــه درۆیــان لهگــهل نــهكات ..و ه ئهگــهر
بڵێــت كار دهكــهم یارمهتییهكــهی نادهنــێ ..و پێيشــی بزانــرێ ســومعهی
خاوهنهكــهی دهشــكێنێ ..نــهك هــهر خاوهنهكــهی بهتهنیــا ،بهڵكــو
ســومعهی ئــهو نهتــهوهو ئاینــهش دهشــكێنێ كــ ه ئــهو ههیهتــی،و بههــۆی
18
پهيامى غهريبى
ئــهوكارهی ئــهوهوه ناشــیرین دهبــن..
ئــهوهی ئــهو یارمهتییــه وهردهگــرێ بههیــچ شــێوهیهك دروســت نییــه
ئهگــهركار بــكات كارهكهیــان لــێ بشــارێتهوه ،و بــه نــاوی ئــهوهوه كهئهمــه
دهوڵهتێكــی نائیســامی و كافــره درۆيــان لهتــهكا بــكات ،چونكــه باكافریــش
بــێ تــۆ بـ ه شـهرت و رشووتــێ رۆیشــتوویت ه ئـهو واڵتـهوه ،دهبــێ ئـهو شـهرت و
رشوتانــهی خــۆت بهجــێ بێنــێ بالهگــهل كافریشــا بێــت..
ههندێــك هــهن دهرِۆن بــۆ ئــهو ســهنتهرانهو دهنووســن كــ ه ئــهوان لهگــه َ
ل
ژنهكانیــان لهیــهك جیابوونهتــهوه بــۆ ئــهوهی یارمهتــی زیاتــر وهربگــرن،
ئهوپارهیـهش حهرامـه و بههیــچ شــێوهیهك دروســت نییـه وهرگرتنــی ..چونكـه
بــه فێــڵ و گــزی وهردهگريێــت ،و ههرچیــش بهفێــڵ و گزیكــردن پهیابكــرێ
حهرامــهو شــهرع نههــی لێكــردووه ،و پێغهمبهریــش صــى اللــه علیــه وســلم
ه ه ِرهشــهیهكی گــهورهی لــهو كهســانه كــردووه كــه فێــڵ و گــزی دهكــهن ..
پرســیاری نۆهــەم - :زۆرێــك مافــی ئ ـهوهی پــێ ن ـهدراو ه ک ـه خێــزان بهێنێــت،
تاچهنــد دروســته خێزانــی بهکهســێکی تــر ک ـه ئ ـهو ماف ـهی پێــدراوه بهێنێــت
بهپــاره؟ و ئایــا ئ ـهو پــار ه دروســته بــۆ ئ ـهو کابــرای ک ـه ههســتاوه ب ـهم کاره؟
وهاڵم :ئــهوهی مافــی پــێ نــهدراوه خێزانــی ببــات ،ئهگــهر خێزانهكــهی بــه
پــاره ببــات و مافــی كهســێكی تــری پــێ زهوت بــكات ،بێگومــان َئ ـهوه كارێكــی
نارهوای ـهو زومل ـه ل ـه مــاف پێدراوهك ـه ،چونك ـه ئ ـهوی لــێ بــێ ب ـهش دهبێــت..
ههروههــا :كارێكــی نادروســته چونكـه بـ ه فێــڵ وگــزی كارهكـه ئهنجــام دهدات..
ئـهو كابرایـهش كـ ه ئـهوكارهی كــردووه و پــارهی پــێ وهرگرتــووه دووبــاره كارێكــی
نــارهوای كــردووه چونكـه لهسـهر بنچینـهی فێــڵ وگزییـهوه كارهكـهی كــردووه..
و ئهگــهر دهوڵــهت پێیــان بزانــێ جهریمــه دهكرێــن و ســزا دهدرێــن ..لهبــهر
ئ ـهو ه باشــرین وهســیله ئهوهی ـه ك ـه ئهگ ـهر خــۆی رێــی پــێ درابــوو دهعــوهت
19
نامــه بــۆ خێزانهكــهی بنێــرێ بهشــێوهیهكی رهســمی ..و بهرێــز و حورمهتــهوه
دهگات ـه الی و نیــو ئهوهنــدهش پــارهی تــێ ناچــێ..
پرســیاری دەه ـەم - :وهرگرتنــی پــارهی بهنــك بــۆ خانــوو کڕێــن ک ـه ئاشــکرایه
ســوی دهچێتــ ه ســهر بهچــی شــێوهیهك ڕێگــ ه پێــدراوه؟
وهاڵم :بانقــی ئیســامی كاتــێ دهیــهوێ شــتێك بــۆ یهكێــك بكڕێــت
بهسیســتهمی مورابهحــه مامهڵــ ه دهكات ،بــهاڵم بانقــی ریبــهوی بهقــهرزی
ســوودار مامهڵــهدهكات ،ئــهم دوانهیــش فــهرق و جیاوازییهكــی زۆریــان
ههیــه..
بــۆ منونــه :كڕینــی ترومبیــل يــا خانــوو لــه رێگــهی بانقــهوه بــه دوو شــێوه
دهبیــت :یهكێكیــان ئهوهیــه :بانــق خانــوو یــا ترومبێلهكــهت راســتهو خــۆ
بــۆ دهكڕێــت ،و پاشــان پێــت دهفرۆشــێتهو ه ب ـه نرخێكــی بهرزتــر ب ـه قیســتی
مانگانــه یــا ســاالنه ..ئهمــه لهشــهرعا دروســتهو پێــی دهگوتــرێ :بهيعــي
وادهدار ،و مورابهحــه ،و ئیســتا لــه بانقــه ئیســامییهكانا بــهزۆری كار بــهم
جۆرهیــان دهكــهن..
دووهمیــان ئهوهیــه :بانــق راســتهو خــۆ بــۆت ناكــڕێ ،بهڵكــو پارهكــه بهخــۆت
دهدات خــۆت بیكڕیــت ،یــا لهوهكالهتــی تــۆوه دهیكــڕێ ،بــهالم پێــت ناڵــێ
ئ ـهوا مــن بــۆم كڕیــت و پێــت دهفرۆشــمهوه ،بهڵكــو پێــت دهڵــێ :ئ ـهم پارهی ـهم
بهقــهرز پــێ دایــت و ســوودی ســاالنهی ئهوهنــده و ئهوهندهیــه،و پێيشــت
دهڵێــت :هــهركات قازانج{ئێنرتێســت} زیــادی كــرد مــن ئــهم رێژهیــه لهســهر
تــۆ زیــاد دهك ـهم ،ههركاتێكیــش ك ـهم بــووهوه لهس ـهرت ك ـهم دهك ـهم ..ئهم ـه
پێــی دهگوتــرێ :ســوود و ریبــهوی و حهرامــه..
جیــاوازی نێــوان ئــهم دوانــه ئهوهیــه :یهكهمیــان كڕیــن و فرۆشــتنه و پــێ
دهگوتــرێ :معامهلــهی واده دار ..هــی دووههمیشــیان تهنیــا پارهدانــه
20
پهيامى غهريبى
بهقهرزێكــی قازانجــدار ،ئهم ـهش ریباي ـهو ئهوهی ـه ك ـه ل ـه بانق ـ ه ســوودارهكاندا
كاری پــێ دهكــهن ..خوایــش كڕیــن و فرۆشــتنی حــهاڵڵ كــردووه ،و ریبــاو
حـ َّر َم ال ِّربَــا ”...البقــرة“ .275 / ـل اللَّــهُ الْ َب ْيـ َ
ـع َو َ ســوودی حـهرام كــردووهَ ... ”:وأَ َ
حـ َّ
خوا ئاگادارتره
والسالم علیكم
حهسهنی پێنجوێنی
سلێامنی /ههرێمی كوردستان
/ 13موحهررهمي1430/
2009/ 1/ 10
پهراوێزهكان:
( )1وهك ئــهم ئایهتــ ه كــه ههڕهشــ ه لــهو ئیامندارانــه دهكات كــه لهخاكــی نائیســامیدا ماونهتــهوهو
ُــم قَالُــوا كُ َّنــا يــم كُ ْنت ْ ُســه ِْم قَالُــوا ِف َ ُــم الْ َمالئِكَــ ُة ظَالِ ِمــي أَنْف ِ ن تَ َوفَّاه ُ تووشــی فیتنــه بــوون ”:إِنَّ الَّ ِذيــ َ
ــمج َه َّن ُ ُــم َ ْ ُ
اســ َع ًة َف ُت َهاجِ ــ ُروا ِفي َهــا َفأولَ ِئــكَ َمأ َواه ْ ض اللَّــ ِه َو ِ َ
ن أ ْر ُ َــم تَكُــ ْ ض قَالُــوا أَل ْ ف ااڵ ْر ِ ني ِ ســتَضْ َع ِف َ ُم ْ
ِ
س ـتَطي ُعونَ حيلَ ـ ًة َوال يَ ْه َتــدُ ونَ ِ ســاء َوالْ ِولْــدَ انِ ال يَ ْ ِ جــالِ َوال ِّن َ ن ال ِّر َ ِ
ني م ـ َ ِ
س ـتَضْ َعف َ ت َمص ـرًا ،إِاڵ الْ ُم ْ ِ ســا َء ْ َو َ
ــم َوكَانَ اللَّــهُ َعفُــ ًّوا َغفُــو ًرا” النســاء.99 -97/ ه ن
َْ َ َْ ُ ْ ع و ُــف ع ي نْ َ أ َّــهُ ل ال ــى َ َ ع ــكَ ِ
ئ َ ل و ُ أفَ ً، ال ِي
ب ــ س َ
()2صحيــح ابــن حبــان برتتيــب ابــن بلبــان .202/11 :محمــد بــن حبــان بــن أحمــد أبــو حاتــم التميمــي
البســتي،األحاديث مذيلــة بأحــكام شــعيب األرنــؤوط عليها.
اق ح َ ِس ـ َ نإ ْ يل بْ ـ ُـاع ُِ حدَّ ثَ َنــا إ ْ
ِسـ َ ٍ
ح ْمشَ ــاذ الْ َعــدْ ُل َ ن َ ـى بْ ـ ُحدَّ ثَ َنــا َعـ ِ ُّ ـظ َ حا ِفـ ُ ْبَنَــا أَبُــو َع ْب ـ ِد اللَّ ـ ِه الْ َ ( )3أَخ َ
ـال ن َع ْبـ ِد اللَّـ ِه ْبــنِ ِدي َنــا ٍر َعــنِ ا ْبــنِ ُع َمـ َر َقـ َ حدَّ ثَ ِنــى َمالِــكٌ َعـ ْ ـس َ ب أُ َو ْيـ ٍ ن أَ ِ يل ْبـ ُ ـا ِع ُ حدَّ ثَ َنــا إ ْ
ِسـ َ ـاض َ الْ َقـ ِ
اسـ َو َّد ـل َو ْ ـول :تَطَــا َو َل َهـ َذا اللَّ ْيـ ُ َسـ ِم َع ا ْم ـ َرأَ ًة تَ ُقـ ُ ن اللَّ ْيــلِ ف َ ض اللَّــهُ َع ْنــهُ ِم ـ َ ـاب َر ِ َ خطَّـ ِ ن الْ َخ ـ َر َج ُع َم ـ ُر بْـ ُ َ :
ـال ج َوا ِن ُبــهُ َ .ف َقـ َالسِيـ ِر َ ن َهـ َذا َّ حـ َّركَ ِمـ ْ ُ
ِن أ َرا ِق ُبــهُ تَ َ ـب أاڵ ِع ُبــهُ َف َوال َّلـ ِه َلـ ْواڵ ال َّلــهُ إ ِّ ُ حبِيـ ٌ َ َ
جا ِن ُبــهُ َوأ َّر َق ِنــى أنْ اڵ َ َ
ـر الْ َم ـ ْرأ ُةَـر َمــا ت َْصـ ِ ُ َ
ـم أكْـ َ ُ ـا :كَـ ْ ض اللَّــهُ َع ْن ُهـ َ ِ ِ
ْص ـة ِب ْنــت ُع َم ـ َر َر َ َ حف َ ِ
ض اللَّــهُ َع ْنــهُ ل َ ِ
ـاب َر َ خطـ ِ َّ ن الْ َ ُع َم ـ ُر بْ ـ ُ
سـ َّت َة َأ ْو َأ ْر َب َعـ َة َأشْ ـ ُهرٍ .أخرجــه البيهقــي يف ســننه الكــرى ،كتــاب الســر /بــاب ـت ِ : ن َز ْوجِ َهــا؟ َفقَالَـ ْ َعـ ْ
ج ِّم ـ ُر بِالْ ُغ ـ َّزى .29/9 :وات ـه :حهزرهتــی عوم ـهر ش ـهوێك رۆیشــته دهرهو ه بــۆ ئ ـهوهی بزانــێ
ـام اڵ يُ َ ا ِ
إل َمـ ِ
21
لهنــاو شــارا چــی ههی ـه؟ گوێــی لــێ بــوو ئافرهتێــك ب ـ ه ئــاوازهوه دهیگــوت :ئ ـهم ش ـهوه درێــژهی كێشــا،
و تاریكــی باڵــی بهســهر ههمــوو الیهكــدا كێشــاوه ،و خــهوی لــێ زڕانــدووم،و خۆشهویستهكهیشــم
لهپهنامــا نییــه تــا یــاری لهتــهكا بكــهم ،ســوێند بهخــوا ئهگــهر ترســی خــوا نهبوایــه لهســهر ئــهم
جێگهیــه ئهمــا و الكــهی دهبزوايــهوه..
( )4الرشح الكبري البن قدامة املقديس .140/8 :و املغني البن قدامة املقديس.143/8 :
حـ َر ٌم “ كتــاب الحــج/ سـرَ َة يَـ ْو ٍم إِاڵ َو َم َع َهــا َم ْ ُســا ِف َر َم ِخـ ِر أَنْ ت َ ن بِاللَّـ ِه َوالْ َيـ ْو ِم اآل ِ ـل الِ ْمـ َرأَ ٍة تُ ْؤ ِمـ ُحـ ُّ(”)5اڵ يَ ِ
ح ـ َر ٍم .وات ـه :ئافرهتێــك بــاوهڕی بهخــواو رۆژی قیام ـهت ههبێــت بــۆی ح ـهاڵڵ ـع َم ْ س ـ َف ِر الْ َم ـ ْرأَ ِة َمـ َ
بــاب َ
نیی ـه بهبــێ مهحــرهم رۆژه رێی ـهك س ـهفهر بــكات .أخرجــه مســلم يف كتــاب الحــج /بــاب ســفر املــرأة
مــع محــرم.103/4 :
ـول اللَّ ـهِ
سـ َ ـل َف َقـ َ
ـال :يَا َر ُ جـ ٌ ح ـ َر ٌمَ ،ف َقــا َم َر ُ َ ِ
ُســاف َرنَّ ا ْم ـ َرأ ٌة إِال َو َم َع َهــا َم ْ ٍ َ
ـل بِا ْم ـ َرأةَ ،وال ت َ جـ ٌخلُ ـ َونَّ َر ُ ( ”)6اڵ يَ ْ
ــع ا ْم َرأَتِــكَ “ .أخرجــه م ــج
ْ ُ َّ َ َ ح َ
ف َــب ه ْ
ذ :ا َ
َال ق ، ةً ــ ج ا ح ت
ْ َ ِ َ َّ َ أر ــم ا ِ
ــت ج ر
َ َ َخ
َ و ا، ذَ َــ كوَ ا َ
ذ َــ ك ةِ وَْز َــغ فــت ِ اكْ ُت ِت ْب ُ
البخــاري يف كتــاب الجهــاد والســر/باب مــن اكتتــب يف جيــش فخرجــت امرأتــه حاجــة .1094/3 :و
مســلم يف كتــاب الحــج /بــاب ســفر املــرأة مــع محــرم.104/4 :
( )7واملشــهور عنــد الشــافعية اشــراط الــزوج أو املحــرم أو النســوة الثقــات ويف قــول تكفــى امــرأة
واحــدة ثقــة ويف قــول نقلــه الكرابيــي وصححــه يف املهــذب تســافر وحدهــا إذا كان الطريــق امنــا
وهــذا كلــه يف الواجــب مــن حــج أو عمــرة وأغــرب القفــال فطــرده يف األســفار كلهــا واستحســنه
الرويــاين قــال اال أنــه خــاف النــص .فتــح البــاري76/4 :
( )8أخرجــه البخــاري يف أبــواب اإلحصــار وجــزاء الصيد/بــاب حــج النســاء .وهــذا نصــه -} 1761{ :وقــال
يل أحمــد بــن محمــد :حدثنــا إبراهيــم ،عــن أبيــه ،عــن جــده :أذن عمــر ريض اللــه عنــه ألزواج النبــي
صــى اللــه عليــه وســلم يف آخــر حجــة حجهــا ،فبعــث معهــن عثــان بــن عفــان وعبــد الرحمــن ابــن
عــوف.
( )9أخرجــه البخــاري يف كتــاب املناقــب /بــاب :عالمــات النبــوة يف اإلســام .وهــذا نصــه :حدثنــي
محمــد بــن الحكــم :أخربنــا النــر :أخربنــا إرسائيــل :أخربنــا ســعد الطــايئ :أخربنــا محــل بــن خليفــة،
عــن عــدي بــن حاتــم قــال :بينــا أنــا عنــد النبــي صــى اللــه عليــه وســلم إذ أتــاه رجــل فشــكا إليــه
الفاقــة ،ثــم أتــاه آخــر فشــكا قطــع الســبيل ،فقــال( :يــا عــدي ،هــل رأيــت الحــرة) .قلــت :مل أرهــا،
وقــد أنبئــت عليهــا ،قــال( :فــإن طالــت بــك الحيــاة ،لرتيــن الظعينــة ترتحــل مــن الحــرة ،حتــى تطــوف
بالكعبــة ال تخــاف أحــدا إال اللــه – قلــت فيــا بينــي وبــن نفــي :فأيــن دعــار طــيء الذيــن قــد ســعروا
يف البــاد – ولــن طالــت بــك حيــاة لتفتحــن كنــوز كــرى) .قلــت :كــرى بــن هرمــز؟ قــال( :كــرى
بــن هرمــز ،ولــن طالــت بــك حيــاة ،لرتيــن الرجــل يخــرج مــلء كفــه مــن ذهــب أو فضــة ،يطلــب مــن
22
پهيامى غهريبى
يقبلــه فــا يجــد أحــدا يقبلــه منــه ،وليلقــن اللــه أحدكــم يــوم يلقــاه ،وليــس بينــه وبينــه ترجــان
يرتجــم لــه ،فيقولــن :أمل أبعــث إليــك رســوال فيبلغــك؟ فيقــول :بــى ،فيقــول :أمل أعطــك مــاال وولــدا
وأفضــل عليــك؟ فيقــول :بــى ،فينظــر عــن ميينــه فــا يــرى إال جهنــم ،وينظــر عــن يســاره فــا يــرى إال
جهنــم) .قــال عــدي :ســمعت النبــي صــى اللــه عليــه وســلم يقــول( :اتقــوا النــار ولــو بشــق متــرة ،فمــن
مل يجــد شــق متــرة ،فبكلمــة طيبــة) .قــال عــدي :فرأيــت الظعينــة ترتحــل مــن الحــرة حتــى تطــوف
بالكعبــة ال تخــاف إال اللــه ،وكنــت فيمــن افتتــح كنــوز كــرى بــن هرمــز ،ولــن طالــت بكــم الحيــاة،
لــرون مــا قــال أبــو القاســم صــى اللــه عليــه وســلم( :يخــرج مــلء كفــه) ”.أخرجــه البخــاري يف كتــاب
املناقــب /بــاب :عالمــات النبــوة يف اإلســام.
الســبت 22ذو الحجــة (10) http://www.moheet.com/show_news.aspx?nid=197808&pg=7
20 – 1429ديســمرب 2008
( )11فتــح القديــر . 275 / 2ابــن عابديــن ،140 /2والدســوقي ،2 / 2وكشــاف القنــاع ،377 / 2
واملغنــي . 242 /3
( )12سورة آل عمران . 97 /
( )13سورة البقرة .196 /
( )14أخرجــه أحمــد ( – 314 / 1ط امليمنيــة ) والحاكــم ( – 448 /1ط دائــرة املعــارف العثامنيــة ) بلفــظ
مقــارب مــن حديــث ابــن عبــاس ،وصححــه ووافقــه الذهبــي .ويف تعليقــه عــى مســند أحمــد قــال
شــعيب األرنــاؤوط :هــذا حديــث حســن.259/28 .
( )15املحىل البن حزم.273/7 :
( )16املجموع .104 -103 / 7
( )17املصدر السابق.
23
د حهسهن لهچهند دێڕێكدا:
ناو :حهسهن پێنجوێنی
-لهدایک بووی ساڵی / 1949پێنجوێن /سلێامنی
-لهخێزانێکــی ئیسالمدۆســتی نیشــتامن پــهروهردا لهدایــک بــووه..
دهرچــووی زانكــۆی بهغدایــه ،و لهســاڵی 1977بهكالۆریۆســی لــ ه زانیارییــه
شــهرعییهكاندا وهرگرتــووه.
-لهســاڵی 1986دا بههــۆی نهڕۆیشــتنی بــۆ جهیشــه شــهعبی فهرمانــی
البردنــی لهمامۆســتایی دهرچــووه.
-لهســاڵی 1987دا شــهش مانــگ زیاتــر بــێ ســهرو شــوێن دهكرێــت ،پــاش
بهســهربردنی شــهش مانــگ لــ ه زیندانــه تــاك نهفهرييهكانــی رژێمــی
بهعســی سۆشیالیســتا دهدرێــت بـه {بهنــاو} دادگای شــۆڕش و هیچــی لهسـهر
ئیســپات نابــێ..
-هــهر لهكۆتایــی ســاڵی 1987دا جارێكــی تــر ســیخوڕهكانی رژێــم دێــن
بهشــوێنیا ،بــهاڵم بهردهســت ناكــهوێ ،و بهمــاڵ ومندالــهوه بــهرهو ســنوور
ههڵدێــت ،و بۆمــاوهی دووســاڵ لهكوردســتانی ئێــران دهمێنێتــهوه ..
-ل ـ ه ســاڵی 1992دا بــڕوا نام ـهی ماجســتێر ل ـه زانیارییهكانــی فهرمــوودهدا ب ـه
پل ـهی ئیمتیــاز وهر دهگرێــت ،و بــۆ مــاوهی 3ســاڵ ل ـه زانكــۆی ئێنتهرناشــنال
ئیســامیك ی ئیســام ئابــاد دهرس دهڵێت ـهوه.
-هەڵگری بڕوانامەی دکتۆرایە لە زانستی فەرمودەدا.
-یهكێكــ ه لــه نووســهره ئیســامییهكانی كوردســتان ،و تــا ئێســتا ژمارهیهكــی
زۆر نووســین و وهرگێــڕاوی لهبــواره جیاجیاكانــی رۆشــنبیری ئیســامیدا
پێشــكهش كردووه ..
-خێزاندارهو خاوهنی شهش منداڵه :سێ کوڕو سێ کچ.
24
پهيامى غهريبى
پێڕست
پێشهکی ئامادهکار3---------------------------------------------------------------
دهستپێك4-------------------------------------------------------------------------
پرسیاری یهكهم6------------------------------------------------------------------
پرسیاری دووهم7------------------------------------------------------------------
پرسیاری سێهەم7-----------------------------------------------------------------
پرسیاری چوارهەم10-------------------------------------------------------------
پرسیاری پێنجهم12---------------------------------------------------------------
پرسیاری شەشهەم12------------------------------------------------------------
پرسیاری حەوتههم16------------------------------------------------------------
پرسیاری هەشتهەم18-----------------------------------------------------------
پرسیاری نۆهەم19----------------------------------------------------------------
پرسیاری دەهەم20---------------------------------------------------------------
پهراوێزهكان21---------------------------------------------------------------------
د حهسهن لهچهند دێڕێكدا24--------------------------------------------------
25
26