‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫‪1‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كۆرۆناڤایرۆس‪:‬‬
‫دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ئامادەكردنی‪:‬‬

‫پێشڕەو محەمەد‬

‫لەباڵوكراوەكانی ناوەندی لێكۆڵینەوەى سۆسیالیستیی‪-‬‬

‫كوردستان ‪0202‬‬

‫‪2‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پێشەكیی‬

‫ڤایرۆسی كۆرۆنا و دۆخی نائاسایی‬

‫دەسەاڵتداران دەیانەوێت چارەسەری سەرمایەداریی ڤایرۆس بكەن‬

‫كۆرۆناڤایرۆس كارەساتە هەرە گونجاوەكەى سەرمایەداریی كارەساتە‬

‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬ئەوەى ئەوان باسی ناكەن‬

‫ئەوە ڤایرۆس بوو ئەم كارەى كرد!‬

‫بۆچی ڤایرۆسی كۆرۆنا تەنها تووشی هەژاران دەبێت؟‬

‫"كۆرۆناڤایرۆسی ئەمریكیی"‪ :‬چین گومان دەخاتە سەر سەرچاوەى ڤایرۆسەكە‬

‫ڤایرۆسی كۆرۆنا و سایكۆلۆژیای ترس‬

‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬گەلەگوركی كڕیاران یان شكستی بازاڕ؟‬

‫‪3‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پێشەكیی‪:‬‬

‫سەردەمێكی نوێ دەستیپێكردووە‪ :‬سەردەمی بااڵی سەرمایەداریی‬

‫ڤایرۆساویی‪ .‬ئەم سەردەمە كۆمەڵێك دیاردە و ملمالنێی لەگەڵ خۆیدا‬
‫هێناوە كە گۆڕانكاریی بەسەر زەینییەت و دەرككردن و پەیوەندییە‬
‫سیاسیی‪ ،‬كۆمەاڵیەتیی‪ ،‬كولتووریی و ئابوورییەكاندا دەهێنێت‪ .‬لەناو‬
‫سیستەمی سەرمایەدارییدا‪ ،‬سەرهەڵدان و دەركەوتنی هیچ نەخۆشیی و‬
‫پەتا و ڤایرۆسێك لەدەرەوەى پاڵنەرە ئابووریی و قازانجویستەكانی ئەم‬
‫سیستەمەوە نییە‪ .‬ئەو گۆڕانكارییانەى ئەم سیستەمە بەسەر ئیدارك و‬
‫پەیوەندیی مرۆییدا هێناونی لەو ماوە كورتەدا بریتین لە‪:‬‬

‫یەك) سەرهەڵدانی ڕاسیزمێكی نوێ كە ئیتر مرۆڤ وەك ڤایرۆس‬

‫دەبینێت‪.‬‬

‫دوو) گۆڕانی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان لە پەیوەندیی هاوڕێیەتیی‬

‫و سۆڵیداریتییەوە بۆ ترس و لەیەك دووركەوتنەوە‪.‬‬

‫سێ) شوێنگۆڕكێی یاسای تیرۆر بۆ یاسای مامەڵەكردن لەگەڵ‬

‫ڤایرۆس‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫و‬ ‫چوار) سەرهەڵدانی پەیوەندیی نوێی دۆخی نائاسایی‬

‫بەئاساییبوونی ئەم دۆخە لەسەر بنەمای مامەڵەكردن لەگەڵ ڤایرۆس‪.‬‬

‫پێنج) بێباكیی دەوڵەتان و كۆمپانیا و كەرتەكانی تەندروستیی‬

‫بەرانبەر بەو كەسانەى لە هەر كەسێك زیاتر قابیلی توشبوون و‬
‫لەناوچوونن‪ :‬بەسااڵچوان و ئەوانەى نەخۆشیی درێژخایەنیان هەیە‪.‬‬

‫ئەوەى لەم پەیوەندییانەشدا دەبینرێت سەرهەڵدانەوەى تیۆرەى‬

‫ماڵتوسە‪ ،‬خەڵكانی نابەرهەمهێنەر لەكۆمەڵگادا پێویستە بمرن‪ .‬هەروەها‬
‫لەدۆخی شۆك و هەژاندا‪ ،‬زۆربەى سیاسەتمەدار و سەرمایەدارەكان‬
‫خەریكی جێبەجێكردنی ئەجێنداكانیانن‪ .‬بەكورتیی‪ ،‬هیچ یەكێك لەم‬
‫دەوڵەتانە بەشێوەیەكی مرۆڤدۆستانە و یەكسانیخوازانە مامەڵە لەگەڵ‬
‫نەخۆشان و تووشبواندا ناكەن‪ .‬مرۆڤ وەك ژمارەیەكی حسابیی بانكیی‬
‫و پارە دەبینن‪.‬‬

‫لەالیەكی دیكەوە گفتوگۆی زۆر لەسەر شوێن و سەرچاوە و‬

‫هۆكاری سەرهەڵدانی ئەم ڤایرۆسە دەكرێت‪ .‬دەوڵەتانی سپی پێستی‬
‫خۆرئاوایی وەك پەتا و ڤایرۆسی چینیی دەیناسێنن‪ ،‬خەڵكانی ڕاسیست‬
‫بەهۆكاری ئەوەى پێیدەگوترێت چینییەكان هەموو شتێك دەخۆن‬
‫بجوڵێتەوە و ئەمەش هۆكاری سەرهەڵدانی ڤایرۆسەكەیە‪ .‬فاشیزمی‬
‫ئیسالمیی وەك بەاڵی خوا دژی مرۆڤی كافری چینیی دەیبینیی‪ .‬هەندێك‬
‫دەڵێن بەهۆى خواردنی شەمشەمەكوێرەوە لە چین بووە‪ ،‬هەندێكی دیكە‬

‫‪5‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دەیگەڕێننەوە بۆ تاقیگە چینییەكان‪ .‬بەاڵم ئەوەى لەپشتی ئەم پەردەیەوە‬

‫خۆی مەاڵس داوە و ناگوترێت‪ :‬مۆدێلی بەرهەمهێنانی سەرمایەداریی‪،‬‬
‫هۆكاری سەرهەڵدانی هەموو ئەم ڤایرۆسانەیە‪ .‬جگە لەوە‪ ،‬وەك میشایل‬
‫ڕۆبەرتز ئاماژەى پێدەكات‪ ،‬دوو ساڵ پێش ئێستا گروپێكی پسپۆڕان لە‬
‫سویسرا‪ ،‬ڤایرۆسێكیان دۆزیوەتەوە بەناوی "نەخۆشیی ئێكس" كە‬
‫بەهۆى ئاژەڵی كێوییەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە و نیشانەكانیشی‬
‫هەمان نیشانەى ئەنفلۆزای وەرزیی دەبن‪ ،‬ئەوان چەند شوێنێكیش بۆ‬
‫باڵوبوونەوەى ئەم ڤایرۆسە دیاریدەكەن‪ ،‬بەاڵم ئەوەى ئاماژەى پێناكەن‪،‬‬
‫واڵتی چینە‪ .‬هەروەها ڕۆب وااڵس‪ ،‬پسپۆڕی بایۆلۆژیای پەرەسەندنی‬
‫نەخۆشییە بەكتریی و ڤایرۆسییەكان‪ ،‬هۆكارەكانی گەشەسەندنی ئەم‬
‫ڤایرۆسانە بەهۆی بەرهەمهێنانی خۆراك و بەپیشەسازییكردنی‬
‫كشتوكاڵ‪ ،‬بەڕوونی دەستنیشان دەكات‪.‬‬

‫زۆر هۆكاری دیكە هەن كە دەكرێت قسەیان لەسەر بكرێت‪ ،‬لەوانە‪،‬‬

‫پاڵنەری یاسایی‪ :‬بەهێزبوونەوەى دامەزراوەكانی دەوڵەت و‬
‫بەهێزتركردن و توندكردنەوەى كۆنتڕۆڵ و داخستنی سنورەكان و‬
‫مۆنۆپۆلكردنی زیاتری ئامرازەكانی توندوتیژیی لەدەستی دەوڵەتدا‪.‬‬
‫وەك ئاگامبێن لە وتارە كورتەكەیدا ئاماژەى پێدەكات‪.‬‬

‫هۆكارێكی دیكە‪ ،‬سەرهەڵدانی دڵەڕاوكێ و ترسی سایكۆلۆژییە‬

‫بەوەدا مرۆڤ چۆن خۆی وەك بوونەوەرێكی نەخۆش و پاشان وەك‬

‫‪6‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫گوناهبار دەبینێت‪ ،‬چونكە لەناو سیستەمی نوێی سەرمایەدارییدا‪،‬‬

‫نیۆلیبرالیزم‪ ،‬كە تیۆری ماڵتووس گەڕاوەتەوە‪ ،‬هەر مرۆڤێكی‬
‫نابەرهەمهێنەر‪ ،‬گوناهبارە‪ .‬لە كورتە نووسینەكەی خۆمدا لەسەر ئەم‬
‫پرسە هەڵوەستەم كردووە‪.‬‬

‫یەكێكی دیكە لە دیاردەكانی سەردەمی ئەم ڤایرۆسە‪ ،‬بریتییە‬

‫دەركەوتنی شكستی بازاڕ‪ ،‬سەرجەمی ئەم فڕكان فڕكان و ڕاكەڕاكەى‬
‫خەڵك بۆ كڕینی كااڵی زیاتر‪ ،‬شكستی بازاڕ لە خستنەڕوودا پیشان‬
‫دەدات‪ ،‬سەرمایەداریی بە كێشەى خستنەڕوو دەكەوێتە قەیرانەوە‪.‬‬
‫مرۆڤ متمانەى بە سیستەمی خستنەڕووی سەرمایەداریی و بازاڕەكەى‬
‫نییە‪ ،‬بۆیە هەموو هەوڵێك بۆ خەزنكردنی زیاتری زەخیرە و خۆراك و‬
‫كااڵ دەدات‪.‬‬

‫مەترسییەكانی قەیرانێكی دیكەى گەورەى ئابووریی هاوشێوەى‬

‫‪ 2001-2009 ،1197 ،1121‬هاتووەتەوە نێو ئەجێندای سیاسیی و‬
‫ئابووریی و بواری گشتییەوە‪ .‬میشایل ڕۆبەرتز بە وردیی مامەڵە لەگەڵ‬
‫ئەم پرسەدا دەكات و لەم كتێبەدا دەیخوێننەوە‪.‬‬

‫زۆر كار و هەنگاوی جددیی هەن دەبێت بۆ بەرگرتن بەم ڤایرۆسە‬

‫بگیرێنە بەر‪:‬‬

‫‪7‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫سەرجەمی كەرتە پیشەسازیی و قەرەباڵغەكان دابخرێن‪ ،‬كرێكاران‬

‫كرێی كاركردنیان پێبدرێت‪ ،‬تەندروستیی بەخۆڕایی بكرێت‪ ،‬پشكنینی‬
‫گشتیی و جەماوەریی بۆ هەموان سەرهەڵبدات نەك تەنها بۆ ئەوانەى‬
‫نیشانەى نەخۆشییەكەیان تێدا دەردەكەوێت‪ .‬كاری ماڵەوە تا تێپەڕاندنی‬
‫ڤایرۆسەكە ئەنجام بدرێت و هتد‪.‬‬

‫ئەمانە و زۆر بابەت و خاڵی دیكە لەم كتێبەدا دەخوێننەوە‪ ،‬كە‬

‫پێشتر لێرە و لەوێ بە نووسین و وەرگێڕان كارم لەسەر كردوون و‬
‫ئێستا بە فۆرمی كتێبی ئەلیكترۆنی دەیخەمە بەردەستی خوێنەر‪ ،‬بەو‬
‫هیوایەى بەرچاوڕۆشنییەكی گرنگ بێت بۆ زاڵبوونی ئێمە و مرۆڤایەتیی‬
‫بەسەر ئەم دێوەزمە تازەیەدا‪ .‬با چاومان بكەینەوە‪ ،‬یارمەتیی ئەو‬
‫كەسانە بدەین كە پێویستیان پێمانە‪.‬‬

‫پێشڕەو محەمەد‬

‫‪ – 11.3.2020‬ناو قیتاری بەرلین‪-‬فرانكفورت‬

‫‪9‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ڤایرۆسی كۆرۆنا و دۆخی نائاسایی‬

‫جۆرجیۆ ئاگامێن‬

‫ئەمە وەرگێڕانی وتارێكی ئاگامبێنە دەربارەى دۆخی نائاسایی و‬

‫ڤایرۆسی كۆرۆنا كە سەرەتا بەئیتاڵیی لە جۆرناڵی "مانیفێست‪ ،‬لە ‪26‬ی‬
‫شوباتی ‪ 2020‬بەناوونیشانی "دۆخێكی لەناكاوی بێبنەما‪ ،‬كە بووەتە‬
‫هۆی دۆخی نائاسایی"‪ .‬پاشان لە جۆرناڵی "هەڵوێستە سیاسییەكان"دا بە‬
‫ئینگلیزیی باڵوبووەتەوە و ئەم وەرگێڕانە لەسەر بنەمای دەقە‬
‫ئینگلیزییەكە ئەنجامدراوە‪.‬‬

‫بۆ تێگەیشتن لە هەنگاوە لەناكاوە خێرا‪ ،‬ناعەقاڵنیی و تەواو‬

‫بێماناكان‪ ،‬كە لە پەیوەند بەگریمانەى نەخۆشیی سەرتاپاگیر و ئیپیدی‬
‫ڤایرۆسی كۆرۆنادا گیراونەتەبەر‪ ،‬پێویستە لە بەیاننامەى ئەنجوومەنی‬

‫‪1‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫لێكۆڵینەوەى نیشتمانیی ئیتاڵیی (‪)NRC‬ـەوە دەستێبكەین كە دەڵێت "هیچ‬

‫جۆرە نەخۆشییەكی ئیپیدمیی وەك ‪ SARS-CoV2‬بوونی نییە"‪.‬‬

‫بەیاننامەكە بەمجۆرە بەردەوام دەبێت‪ :‬لە هەر حاڵەتێكدا "بەگوێرەى‬

‫داتای نەخۆشییە گشتگیر و سەرتاپاگیرە بەردەستەكانی وەك ئەمڕۆ و‬
‫ئەوانەى پشتیان بە دەیان هەزار حاڵەت بەستووە‪ ،‬تووشبوون لە ‪ 90‬بۆ‬
‫‪ %10‬دەبێتە هۆى نیشانەی نەخۆشیی سووك‪/‬مامناوەند (ی جۆرە‬
‫نەخۆشییەكی وەك هەاڵمەت)‪ .‬لە ‪ %10‬بۆ ‪%15‬ی حاڵەتەكاندا‪،‬‬
‫ئاوسان ڕوودەدات‪ ،‬بەاڵم لە زۆربەى زۆری حاڵەتەكاندا‪ ،‬ئەم نەخۆشییە‬
‫زیانێكی كەم و بێ مەترسیی هەیە‪ .‬مەزەندەى ئەوە دەكەین تەنها ‪%4‬ی‬
‫نەخۆشەكان پێویستیان بە چارەسەریی خێرا و بنچینەیی هەیە"‪.‬‬

‫ئەگەر ئەمە هەلومەرجە ڕاستەقینەكەیە‪ ،‬ئەى بۆچی میدیا و‬

‫بەرپرسان زۆرترین هەوڵ بۆ دروستكردنی كەش و هەوای ترس‬
‫دەدەن‪ ،‬و پاشان دۆخێكی ڕاستەقینەى نائاسایی دەخوڵقێنن كە‬
‫بەهۆیەوە چەندین بەربەست و سنووری سەخت دەخەنە بەردەم جوڵە‬
‫و گواستنەوە و ژیانی ڕۆژانە و چاالكییەكانی كاركردن لەسەرجەمی‬
‫هەرێم و ناوچەكاندا هەڵدەپەسێرن؟‬

‫بۆ شیكردنەوەی ئەم كاردانەوە نەگونجاوە دوو هۆكار یارمەتیمان‬

‫دەدەن‪:‬‬

‫‪10‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫یەكەم و پێش هەموویان‪ ،‬ئەو شتەى لێرەدا جارێكی دیكە‬

‫دەردەكەوێت هەڵكشان و گەشەسەندنی ئاراستە و مەیلی بەكارهێنانی‬
‫دۆخی نائاساییە وەك پارادایمێكی باو و ئاسایی حوكمڕانیی‪ .‬فەرمانی‬
‫جێبەجێكردن (‪ ،)decreto legge‬كە لەالیەن حكومەتەوە "بە كۆمەڵە‬
‫هۆكارێكی تەندروستیی و ئاساییشی گشتیی" پشتڕاستكراوەتەوە‪،‬‬
‫بەمیلیتاریكردنێكی ڕاستەقینەى "شارەوانیی و ناوچانە دەخوڵقێنێت كە‬
‫تیایدا النیكەم كەسێك هەیە لە تاقیكردنەوەدا پۆزەتیڤ بووە و‬
‫سەرچاوەى تووشبوونەكەشی نەزانراوە‪ ،‬یاخود النیكەم حاڵەتێك هەیە‬
‫كە هیچ پەیوەندییەكی بەو كەسانەوە نییە كە تازە لە ناوچە‬
‫تووشبووەكان بە گەشەسەندنی نەخۆشییەكەوە گەڕاونەتەوە"‪.‬‬

‫فۆرمولەیەكی وەها ناڕوون و نادیاریكراو ڕێگا [بە حكومەت] دەدات‬

‫زۆر بەخێرایی دۆخی نائاسایی بەسەر هەموو هەرێم و ناوچەكاندا‬
‫فراوان بكات‪ ،‬چونكە وەك بڵێیت بەشێوەیەكی پراكتیكیی لە ناوچەكانی‬
‫دیكە مەحاڵ دەبێـت"‪.‬‬

‫كەواتە با بیر لەو سنوور و بەربەستە جددییانەى بەردەم ئازادیی‬

‫بكەینەوە كە فەرمانی جێبەجێكردن دەیسەپێنێت‪:‬‬

‫‪ .1‬قەدەغەكردنی هاتوچۆ و بەجێهێشتنی ناوچە یان هەرێمی‬

‫تووشبوو بۆ هەموو ئەو كەسانەى لەو ناوچە یان هەرێمەدا دەژین‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫‪ .2‬قەدەغەكردنی چوونە ناوەوەی ناوچە یان هەرێمی تووشبوو بە‬

‫ڤایرۆسەكە‪.‬‬

‫‪ .3‬هەڵپەساردنی سەرجەمی كۆڕ و كۆبوونەوە و حاڵەتە‬

‫تەشریفییەكان (بەبێ جیاوازیی ئەوەى ئایا پەیوەندییان بە كولتوور‪،‬‬
‫وەزرش‪ ،‬ئایین یاخود سەرگەرمییەوە هەیە)‪ ،‬و هەڵپەساردنی‬
‫كۆبوونەوە تایبەت یاخود گشتییەكان‪ ،‬بە كۆبوونەوەى شوێنە‬
‫داخراوەكانیشەوە كە بەڕووی خەڵكدا كراوە بن‪.‬‬

‫‪ .4‬هەڵپەساردنی خزمەتگوزارییە پەروەردەییەكان لە باخچەى‬

‫ساوایان و قوتابخانەكانی هەر قۆناغێك‪ ،‬بە خوێندنی بااڵ‪ ،‬بەاڵم تەنها‬
‫ئاوارتە خوێندن و فێربوونە لە مەودای دوورەوە‪.‬‬

‫‪ .5‬داخستنی مۆزەخانەكان و دامەزراوە كولتوورییەكانی دیكە‬

‫بەگوێرەى بڕگەى یاسایی ژمارە ‪101‬ی تایبەت بە یاسای دیمەن و‬
‫پەیكەر و میراتە كولتوورییەكان و بەگوێرەى ماددەى ‪42‬ی فەرمانی‬
‫جێبەجێكردن لە ‪22.1.2004‬دا‪ .‬هەموو ڕێسا و یاساكانی تایبەت بە‬
‫گەیشتنی ئازاد بەم دامەزراوانەش هەڵدەپەسێردرێن‪.‬‬

‫‪ .6‬هەڵپەساردنی هەموو جۆرەكانی گەشتی پەروەردەیی و زانستیی‪،‬‬

‫لە ئیتاڵیا و بۆ دەرەوە‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫‪ .7‬هەڵپەساردنی هەموو تاقیكردنەوە گشتییەكان و سەرجەمی‬

‫چاالكییەكانی نووسینگە گشتییەكان جگە لە خزمەتگوزارییە‬
‫سەرەكییەكان یاخود خزمەتگوزارییە گشتییەكانی وەك ئاو‪ ،‬كارەبا‪ ،‬گاز‪،‬‬
‫پەیوەندییەكان و هتد‪.‬‬

‫‪ .9‬فەرمانی جێبەجێكردنی كەرەنتینە و چاودێرییكردنی چاالكانە‬

‫لەسەر ئەو تاكەكەسانەى پەیوەندیی نزیكیان بە حاڵەتە‬
‫پشتڕاستكراوەكانی تووشبوونەوە هەیە‪.‬‬

‫ئەوەى لێرەدا دەبینرێت تەواو ڕوون و ئاشكرایە كە ئەم‬

‫سنوورداركردنانە لەگەڵ هەڕەشەى هەنوكەییدا ناگونجێن‪ ،‬بەگوێرەى‬
‫ئەنجوومەمەنی لێكۆڵینەوەى نیشتمانیی ئیتاڵیی‪ ،‬هەڕەشەكانی وەك‬
‫هەاڵمەتی ئاسایی‪ ،‬جیاوازییەكی ئەوتۆیان لەگەڵ ئەوانەدا نییە كە هەموو‬
‫ساڵێك تووشی دەبین‪.‬‬

‫دەتوانین بڵێین هەركە تیرۆریزم وەك پاساوهێنانەوەیەك بۆ‬

‫هەنگاوە نائاسایی و ئاوارتەكان بەسەرچوون و باویان نەما‪ ،‬داهێنانی‬
‫نەخۆشییەكی سەرتاپاگیر دەتوانێت پێشزەمینەیەكی ئایدیاڵیی بۆ‬
‫فراوانكردنی ئەمجۆرە هەنگاوانە بەشێوەیەكی بێسنوور فەراهەم بكات‪.‬‬

‫هۆكارێكی دیكە‪ ،‬كە ئەویش ناڕەحەتكەرە‪ ،‬بریتییە لە دۆخ و‬

‫هەلومەرجی ترس‪ ،‬كە لەم سااڵنەى دواییدا لە نێو وشیاریی تاكەكاندا‬

‫‪13‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫باڵوبووەتەوە و ئەم حاڵەتەش ترجەمەى نێو پێداویستییەكی ڕاستەقینە‬

‫بۆ هەلومەرجەكانی ترس و بیمی دەستەجەمعیی دەبێت‪ ،‬كە بەهۆیەوە‬
‫ئیپیدم و نەخۆشیەكی سەرداپاگیر دووبارە پێشزەمینەیەكی ئایدیاڵ [بۆ‬
‫دۆخی نائاسایی] دابین دەكات‪.‬‬

‫لەبەرئەوە‪ ،‬لە بازنەیەكی خراپی هەڵەدا‪ ،‬ئەو بەربەست و‬

‫سنوورداركردنەى حكومەتەكان دەیسەپێنن‪ ،‬لەژێرناوی ئارەزوو و‬
‫حەزی ئەمن و ئاساییشەوە قبوڵ دەكرێت و وەردەگیرێت‪ ،‬ئەمەش ئەو‬
‫ئارەزووەیە هەمان ئەو حكومەتانە دروستكیان كردووە‪ ،‬كە ئێستا بۆ‬
‫دابینكردنیشی‪ ،‬تەداخول و دەستێوەردان دەكەن‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دەسەاڵتداران دەیانەوێت چارەسەری سەرمایەداریی‬

‫ڤایرۆس بكەن‬

‫ئەلێكس كالینیكۆس‬

‫ئێستا ئێمە دوو شتی گرنگ لە قەیرانی كۆرۆناڤایرۆسەوە فێربووین‪.‬‬

‫یەكەم ئەوەیە كە داهاتوو لێرەیە‪ .‬چەندین دەیە دەبێت خەڵك پێشبینیی‬
‫ئەوەیان كردووە كە پرۆسەى كوێری كەڵەكەكردنی سەرمایە دەبێتە‬
‫هۆی سەرهەڵدانی كۆمەڵە كارەساتێكی زۆر مەترسیدار و تۆقێنەر‪.‬‬
‫ئێستا ئاگركەوتنەوە گەورەكانی ئوستراڵیا و پەتای جیهانیی‬
‫كۆرۆناڤایرۆس ئەوە دەردەخەن كە كارەساتەكان دەستیان پێكردووە‪.‬‬

‫لە چەند حەفتەى ڕابردووەوە هاوشانی دەیان هەزار كرێكارانی‬

‫دیكەى زانكۆكان لە مانگرتندام‪ .‬ئێستا خەریكین بگەڕێنەوە بۆ سەر‬

‫‪15‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫لە‬ ‫ئاژاوەیەى‬ ‫و‬ ‫پشێوی‬ ‫كارەكانمان ئەویش بەهۆى ئەو‬

‫كۆرۆناڤایرۆسەوە سەرچاوەى گرتووە‪.‬‬

‫یەكێتیی زانكۆ و كۆلیژەكان لە خواستەكانیدا دەربارەی كرێ و‬

‫خانەنشینیی و كاری ناگرێبەست‪ ،‬بانگەوازی بۆ داخستنی خێرای زانكۆ‬
‫و كۆلیژەكان كردووە‪ .‬ئەمە ئەوەیە كە چۆن لە ئێستادا شتەكان‬
‫ڕوودەدەن – خەبات لەناوەڕاستی كارەساتدا‪.‬‬

‫دووەم‪ ،‬كارەساتەكە لەالیەن ڕاستڕەوی توندڕەوەوە گەشەى‬

‫زیاتری پێدەدرێت كە لە زۆر واڵتدا دەسەاڵتی بەدەستەوەیە‪ .‬نموونە‬
‫سەرەكییەكانیش دۆناڵد ترەمپ و بۆریس جۆنسنن‪.‬‬

‫كۆڤید‪( 11-‬كۆرۆناڤایرۆس) لەوانەیە دەرەنجامێكی بێ مەبەست و‬

‫ڕێكەوتكردنی كشتوكاڵی كارگەریی (پیشەسازیی كشتوكاڵیی‪-‬وەرگێڕ)‬
‫بەرفراوان و خێرا بێت‪ .‬سەرمایەداریی لەڕووی ئەخالقییەوە بەرپرسە‬
‫لە بەكارهێنانی ئەو ڕێگا و میتۆدە بێ باكانەى سروشت وێران دەكەن‪.‬‬
‫بەاڵم بەاڵم ئەو ترس و دڵەڕاوكێیەى لە چەند حەفتەى ڕابردوودا‬
‫لەسەر بازاڕە داراییەكان هەن ڕەنگدانەوەى ترسی بیانووهەڵگری ئەو‬
‫بەڕێوەبەر و خاوەنكارانە بوو كە دەڵێت پەتاكە ئابووریی جیهانیی‬
‫تووشی هەرەس و مایەپووچبوون دەكات‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫سیاسەتمەدارە پارەپەرست و ڕیشوەخۆرە ڕاستڕەوەكان لە‬

‫توانایاندایە شتەكان زۆر خراپتر بكەن‪ .‬وەاڵم و كاردانەوەكانی ترەمپ و‬
‫جۆنسن هەردووكیان مەترسیدار بوون‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەكی بەرچاویش‬
‫لەیەك جیاوازبوون‪ .‬ترەمپ پێویستی بە بووژانەوەى خێرای بازاڕەكانی‬
‫پشك و قەباڵە هەیە بۆ دروستكردنی هەستكردن بە كەشێكی گونجاو و‬
‫باش دەربارەى ئابووریی‪ ،‬كە لە نۆڤەمبەردا یارمەتیی ئەوەى دەدات‬
‫دووبارە هەڵببژێردرێتەوە‪ .‬لەبەرئەوە‪ ،‬گرنگی بە كۆڤید‪ 11-‬نەدا‪ ،‬وەك‬
‫"فێڵ" و "تەڵەكە"یەك لەقەڵەمی دا كە دیموكراتەكان دروستیانكردووە‪.‬‬

‫حكومەتی فیدڕاڵ خاوەخاوی لە یەكەم بەرهەمهێنانی دەرمان بۆ‬

‫پشكنینی كۆرۆناڤایرۆسی نوێ كرد‪ .‬لەهەموو ئەگەرەكاندا‬
‫كۆرۆناڤایرۆس بەشێوەیەكی فراوان لەنێو دانیشتوانی ئەمریكییدا‬
‫باڵودەبێتەوە‪ .‬لەژێر فشاردا ترەمپ ‪ 190‬دەرەجە بایداوەتەوە‪ .‬بەاڵم‬
‫بڕیارەكەى بۆ قەدەغەكردنی گەشت هەوڵێكی شەرمەزاركەر و پووچە‬
‫بۆ ڕێگەكردن لە ڕەوتەكانی سەرمایەداریی جیهانیی بۆ ئەو شوێنانەى‬
‫ڤایرۆسەكەى تێدا باڵودەبێتەوە‪.‬‬

‫كاردانەوەكەى جۆنسن‪ ،‬بەهۆی ئەو فشارانەى لەسەریەتی‪ ،‬زۆر‬

‫عەقاڵنییترە‪ .‬ئەم هەوڵەى جۆنسنیش لەالیەن مانشێتی ڕۆژنامەى‬
‫نیویۆرك تایمزەوە بەمجۆرە پوختەكراوەتەوە‪" :‬بریتانیا ئابوورییەكەى‬

‫‪17‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫لە ڤایرۆس دەپارێزێت‪ ،‬بەاڵم نەك خەڵكەكەى"‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬هەوڵەكەى‬

‫جۆنسن زۆر لەمەش خراپترە‪.‬‬

‫پشكنین‬

‫ڕیشی سوناكی ڕاوێژكار پارە دەڕژێنێتە ناو ئابوورییەوە تا‬

‫یارمەتیی بزنس و سەرمایەگوزارییەكان بدات لە كۆرۆناڤایرۆس‬
‫دەربازیان بێت‪ .‬بەاڵم حكومەت واز لە پشكنینی بەرفراوان دەهێنێت و‬
‫چاوەڕوانیی ‪%60‬ی دانیشتوان دەكات تووشی ڤایرۆسەكە ببن‪.‬‬

‫ئایدیاكە دەڵێت ئەگەر بەشێكی زۆری خەڵك نەخۆش ببن‪ ،‬ئەوسا‬

‫پەرە بە "بەرگریی گشتیی" دەدەین‪ ،‬ئەوا كارە ڕێگر دەبێت لەوەى خەڵك‬
‫لە شەپۆلێكی دواتردا دووبارە تووش ببنەوە‪ .‬ئەم ستراتیژە لەالیەن‬
‫بەرگریكارانی دەست لەسەر سینەى حكومەتەوە پاساوی بۆ‬
‫دەهێنرێتەوە و دەڵێن بنەمایەكی "ڕوون و ئاشكرای زانستیی" هەیە‪.‬‬
‫بەاڵم هیچ بەڵگەیەكی سەلمێنراو بۆ ئەمە بوونی نییە‪ .‬كۆڤید‪ 11-‬جۆر و‬
‫ڕەگەزێكی نوێی كۆرۆناڤایرۆسە‪ .‬و ڕۆب وااڵس لە كتێبەكەیدا "كێڵگە‬
‫گەورەكان ئەنفلۆزا گەورەتر دەكەن" باس لەوە دەكات كە ئەنفلۆنزا‬
‫توانایەكی سەرسوڕهێنەری هەیە بۆ گۆڕین و گەشەدان بەخۆی‬
‫هاوشانی ڕەهەندە بایۆلۆژییە جیاوازەكان‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ئەمە تەنها گریمانەیەكە كە ئەو خەڵكانەى تووشی ڤایرۆسەكە دەبن‪،‬‬

‫گەشە بە بەرگرییەكی بەهێز بەرانبەر بە ڤایرۆسەكە دەدەن‪.‬‬
‫یەكشەممەى ڕابردوو‪ ،‬ئادەم كوچارسكی‪ ،‬كەسێكی ئەكادیمیی‪ ،‬ڕێگاچارە‬
‫و مۆدێلەكەى وەك پشتیوانییەك بۆ ستراتیژەكەى حكومەت‬
‫بەكارهێنراوە‪ ،‬لە تویتێكدا دەڵێـت‪" :‬من بە قوڵیی نائارامم بەرانبەر بەو‬
‫پەیامەى كە بریتانیا بەشێوەیەكی چااك ‘بەرگریی گشتیی‘ وەك‬
‫ستراتیژی سەرەكیی دژی كۆڤید‪ 11-‬بەكاردەهێنێت"‪.‬‬

‫لەوەش خراپتر‪ ،‬جۆنسن و دۆمینیك كەمینگز [ڕاوێژكاری‬

‫یاریدەدەری بۆریس جۆنسن‪-‬وەرگێڕ] قومار بە ژیانی خەڵكەوە دەكەن‬
‫– و بەتایبەت قومار بە ژیانی خەڵكانی بەسااڵچوو دەكەن‪ ،‬ئەوانەی لە‬
‫خەڵكانی دیكە زووتر تووشی زیان دەبن‪ .‬بەڕەاڵكردنی ڤایرسەكە‬
‫بەشێوەیەكی دڕندانە ڕیسككردن بە ژیانی كەسانی سەرو ‪ 60‬ساڵیی و‬
‫گرەوكردن لەسەر ئەوەى سیستەمی تەندروستیی نیشتمانیی هێندە‬
‫ڕۆیشتووە و بەو خاڵە گەیشتووە كە دەتوانێت بیانپارێزێت‪.‬‬

‫بۆیە شایانی سەرسوڕمان نییە كاتێك جۆنسن هۆشداریی دەداتە‬

‫خەڵك كە "ئازیزەكانتان" دەمرن‪.‬‬

‫لەبەرئەوە ناتوانین پشت بەم حكومەتە بێهەست و بێ باكەى‬

‫كۆنزەرڤاتیڤەكان ببەستین بمانپارێزن‪ .‬كردەى پێكەوەیی و‬
‫دەستەجەمعیی زەروورە تا فشار بۆ گۆڕینی ڕەوتی ڕووداوەكان بهێنین‬

‫‪11‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫و ئەو سەرچاوانە ئازاد بكەین كە پشتیوانیی لە سیستەمی تەندروستیی‬

‫نیشتمانیی‪ ،‬خۆ‪-‬دابڕین (خۆكەرەنتینەكردن)ی ماڵەوە و كەسانی‬
‫زیانلێكەوتوو دەكەن‪.‬‬

‫لەبرئەوەى زۆرێك لە شوێنەكانی كاركردن دەبێت دابخرێن‪ ،‬ئەوا‬

‫ئەم كردەیە دەبێت بچێنە نێو كۆمەڵەكانی چینی كرێكارەوە‪ .‬گروپە‬
‫یارمەتیدەرە هاوبەشەكان بەهەموو واڵتدا باڵودەبنەوە‪ .‬ڕێكخستنی‬
‫خوارەوەى كۆمەڵگا ئێستا لە هەمیشە گرنگتر و زەروورییترە‪.‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬وێب سایتی ‪Socialist Workers Party‬‬

‫سێ شەممە‪17 ،‬ی ئازاری ‪2020‬‬

‫‪20‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كۆرۆناڤایرۆس كارەساتە هەرە گونجاوەكەى‬

‫سەرمایەداریی كارەساتە‬

‫چاوپێكەوتن لەگەڵ‪ :‬نائۆمی كالین‬

‫نائۆمی كالین باس لەوە دەكات چۆن حكومەتەكان و‬

‫نوخبەی جیهانیی‪ ،‬پەتای جیهانیی بۆ بەرژەوەندیی خۆیان‬
‫خراپ بەكاردەهێنن‬

‫كۆرۆناڤایرۆس بەشێوەیەكی فەرمیی وەك پەتایەكی جیهانیی‬

‫ناسراوە كە دە هێندەى ڤایرۆسی سارس‪ ،‬خەڵكی تووشكردووە‪.‬‬
‫قوتابخانەكان‪ ،‬سیستەمەكانی زانكۆ‪ ،‬مۆزەخانەكان و تیاترەكان لە‬
‫سەرتاسەری ویالیەتە یەكگرتووەكاندا دادەخرێن‪ ،‬و بەزوویی‪ ،‬لەوانەیە‬
‫سەرجەمی شارەكانیش بگرێتەوە‪ .‬پسپۆڕان هۆشداریی ئەوە دەدەن كە‬
‫هەندێك خەڵك‪ ،‬ئەوانەى گومانی نەخۆشبوون بە ڤایرۆسەكەیان‬

‫‪21‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫لێدەكرێت‪ ،‬كە بە ڤایرۆسی كۆڤید‪ 11-‬ناسراوە‪ ،‬لەسەر ڕۆتینەكانی‬

‫ژیانی ڕۆژانەیان بەردەوامن‪ ،‬لەبەر هەردوو هۆكاری ئەوەى هەم پیشە‬
‫و كارەكانیان بڕێكی پارەى پێویستیان بۆ ناهێڵێتەوە و هەم شكستە‬
‫سیستەماتیكانی نێو سیستەمی چاودێریی تەندروستییمان تەواو‬
‫فرۆشراوە و بەتایبەت كراوە‪.‬‬

‫زۆربەمان بەتەواویی دڵنیا نین چی بكەین یاخود گوێ لە كێ بگرین‪.‬‬

‫دۆناڵد ترەمپ پێشنیارەكانی سەنتەری كۆنتڕۆڵكردن و ڕێگرتن لە‬
‫نەخۆشیی و پەتاكانی ڕەتكردووەتەوە و ئەم پەیامە تێكەاڵنەش دەالقەى‬
‫زەمەنی ئێمەیان بۆ كەمكردنەوەى زیانەكان بەرانبەر بە باڵوبوونەوەى‬
‫بەرفراوانی ڤایرۆسەكان زۆر بەرتەسك و تەنگەبەر كردووە‪.‬‬

‫ئەمانە كۆمەڵە هەلومەرجێكی گونجاو و پێرفێكتن بۆ حكومەتەكان و‬

‫نوخبەى جیهانیی بۆ ئەنجامدانی ئەجێندا سیاسییەكانیان كە ئەگەر ئێمە‬
‫هێندە ناڕێكخراو نەبووینایە‪ ،‬ئەوا ئەم ئەجێندایانە ڕووبەڕووی نەیاریی‬
‫و ناڕەزایەتییەكی گەورە دەبوونەوە‪ .‬ئەم زنجیرەى ڕووداوەكان‪،‬‬
‫زنجیرەیەكی هێندە تاقانە و تایبەت بەو قەیرانە نییە كە لە‬
‫كۆرۆناڤایرۆسەوە سەرچاوەى گرتووە؛ ئەمە بەرنامەى ئەو‬
‫سیاسەتمەدار و حكومەتانەیە كە چەندین دەیە دەبێت گیراونەتە بەر و‬
‫ئەم بەرنامەیەش بە "دۆكترینی شۆك" ناسراوە‪ ،‬ئەو زاراوەیەى نائۆمی‬

‫‪22‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كالینی نووسەر و چاالكوان‪ ،‬لە ساڵی ‪2007‬دا كتێبێكی بەهەمان‬

‫ناوونیشان باڵوكردەوە‪.‬‬

‫مێژوو بریتییە لە ڕووداونووسییەكی "شۆكەكان" – شۆك و‬

‫هەژانەكانی جەنگەكان‪ ،‬كارەساتە سروشتییەكان‪ ،‬قەیرانە ئابوورییەكان‬
‫– و پاشهاتەكانیان‪ .‬ئەم پاشهاتە بە "سەرمایەداریی كارەسات"‬
‫دەناسرێتەوە‪ ،‬كە پێشنیاریی "چارەسەرەكان"ی بازاڕی ئازاد بۆ ئەو‬
‫قەیرانانە دەكات كە لەڕێگایەوە نایەكسانییە هەنوكەییەكان‬
‫لەبەرژەوەندیی خۆیدا خراپ بەكاردەهێنێت و ئەم نایەكسانیانە زیاتریش‬
‫دەكات‪.‬‬

‫نائۆمی كالین دەڵێت ئێمە ئێستا شایەتحاڵی نمایشی سەرمایەداریی‬

‫كارەساتین لەسەر سەكۆی نەتەوەییدا‪ :‬ترەمپ لەوەاڵمدا بەڕووی‬
‫كۆرۆناڤایرۆس‪ ،‬پێشنیاری پاكێجێكی ‪ 700‬ملیار دۆالری كردووە‪،‬‬
‫بەبڕینی موچەى فەرمانبەرانیشەوە (كە ئاساییشی كۆمەاڵیەتیی‬
‫تێكدەدات) و ئەم پاكێجەش یارمەتیی ئەو پیشەسازییانە دەدات كە‬
‫بەهۆی پەتاكەوە زیان بە كەسابەتیان دەكەوێت‪.‬‬

‫كالین دەڵێت‪" :‬ئەوان ئەم كارە بۆ ئەوە ناكەن كە پێیانوایە ئەمە‬

‫شێوازێكی زۆر كاریگەرە بۆ سوككردنی ئازار و ڕەنجی سەردەمی‬
‫پەتایەك – ئەوان ماوەیەكی زۆرە ئەم ئایدیایانەیان هەیە كە ئێستا‬
‫دەرفەتەكەیان دەستكەوتووە بۆ سەپاندن و جێبەجێكردنیان"‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ڤۆیس گفتوگۆ لەگەڵ نائۆمی كالین دەكات دەربارەى ئەوەى چۆن‬

‫"شۆك"ی كۆرۆناڤایرۆس شوێنی خۆی بۆ زنجیرەى ئەو ڕووداوانە‬
‫دەكاتەوە‪ ،‬كە زیاتر لە دەیەیەك دەبێت لە كتێبەكەیدا بەناوی دۆكترینی‬
‫شۆك ڕوونیكردوونەتەوە‪.‬‬

‫********‬

‫پرسیار‪ :‬با بە بنەماكان دەستپێبكەین‪ .‬سەرمایەداریی كارەسات‬

‫چییە؟ پەیوەندییەكەى بە "دۆكترینی شۆك"ـەوە چییە؟‬

‫وەاڵم‪ :‬ئەو ڕێگایەى سەرمایەداریی كارەساتی پێ پێناسە دەكەم‬

‫لەڕاستیدا ڕێگایەكی ڕاستەوخۆیە‪ :‬ئەم ڕێگایە پێناسەى شێوازی‬
‫پیشەسازییە تایبەتەكان دەكات كە ڕاستەوخۆ بۆ قازانجكردن لە قەیرانە‬
‫گەورەكان سەرهەڵدەدات‪ .‬قازانجكەری كارەسات و قازانجكەری جەنگ‬
‫چەمكی تازە نین‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا لەنێو حكومەتەكەى جۆرج دەبلیو‬
‫بوش‪ ،‬دوای ‪11‬ی سێپتێمبەر بەتەواویی قوڵبووەتەوە كاتێك حكومەتەكە‬
‫ئەمجۆرە قەیرانە ئاساییشە بێكۆتاییەى ڕاگەیاند و هاوكات ئەم‬
‫قەیرانەى بەتایبەتییكرد و ڕووی [قەیرانەكەى] كردە دەرەوە – ئەم‬
‫پرۆسەیە بەتایبەتیكردنی ناوخۆیی و دۆخی ئاساییشی گرتەوە و‬

‫‪24‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫هەروەها [بەتایبەتیكردنەكە] هێرش و داگیركاریی بۆسەر ئەفغانستان و‬

‫عێڕاقی بەدوادا هات‪.‬‬

‫"دۆكترینی شۆك" ستراتیژییەكی سیاسییە بۆ بەكارهێنانی قەیرانە‬

‫گەورە و فراوانەكان لەپێناوی جێبەجێكردنی ئەو سیاسەتانەى‬
‫بەشێوەیەكی سیستەماتیك نایەكسانیی‪ ،‬دەوڵەمەتردبوونی نوخبەكان‬
‫قوڵتر و زیاتر دەكەن و ژێرپێی ئەوانیدیكەش لەق دەكەن‪ .‬لە ساتەكانی‬
‫قەیراندا‪ ،‬خەڵك تەنها تەركیز دەخەنە سەر حاڵەتە لەناكاوە‬
‫ڕۆژانەییەكانی مانەوە و دەربازبوون لە قەیرانەكە‪ ،‬ئینجا هەر قەیرانێك‬
‫بێت و هەروەها خەڵك لەو ساتانەدا دەیانەوێت زۆرترین متمانە بەو‬
‫كەسانە بكەن كە دەسەاڵتیان بەدەستەوەیە‪ .‬لە ساتەكانی قەیراندا ئێمە‬
‫كەمێك چاومان بەڕووی شتەكاندا دادەخەین‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬ئەم ستراتیژییە سیاسییە لەكوێوە دێت؟ چۆن‬

‫شوێنەواری مێژووی ئەم ستراتیژییە سیاسییە لەنێو سیاسەتی‬
‫ئەمریكادا دەدۆزیتەوە؟‬

‫وەاڵم‪ :‬ستراتیژی "دۆكترینی شۆك" وەاڵمێك بوو بەرانبەر بە نیو‬

‫دیەڵ [بەرنامەى نوێی ئابووریی و كۆمەاڵیەتیی لەسەردەمی فرانكلین‬
‫ڕۆزڤێلتدا‪-‬وەرگێڕ]‪ .‬میڵتۆن فریدمەنی ئابووریناس پێیوایە هەموو شتێك‬

‫‪25‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫لە ئەمریكا لەژێر سایەى نیو دیەڵدا بەڕێگای هەڵەدا ڕۆیشتووە‪ :‬وەك‬
‫واڵم و كاردانەوەیەك بەرانبەر بە قەیرانی گەورە ( ‪Great‬‬
‫‪Depression‬ی ‪ )1121‬و دەست باوڵ [‪ Dust Bowl‬یان دەیەى سی‬
‫پیس كە بەهۆی تۆفان و زریانەوە دەینااڵند‪-‬وەرگێڕ]‪ ،‬حكومەتێكی زۆر‬
‫چاالك لە واڵتەكە سەریهەڵدا‪ ،‬كە ئەو ئەركەى گرتە ئەستۆی خۆی‬
‫ڕاستەوخۆ كێشەى قەیرانی ئابووریی ئەو ڕۆژگارە لەڕێگای‬
‫دامەزراندنی حكومەتی بەرپرسەوە چارەسەر بكات و ئارامیی و‬
‫ئاسوودیی ڕاستەوخۆ فەراهەم بكات‪.‬‬

‫ئەگەر ئێوە ئابووریناسكی سەرسەختی بازاڕی ئازاد بن‪ ،‬لەوە‬

‫تێدەگەن كاتێك بازاڕەكان شكست دەهێنن و دەكەون‪ ،‬خۆیان بە‬
‫گۆڕانێكی خێرا و پێشكەوتووی تەواو ئۆرگانیكییانەی جۆری‬
‫سیاسەتەكانی البردنی ڕێسا و نەزمەكان دەسپێرن‪ ،‬كە لە بەرژەوەندیی‬
‫كۆمپانیاكان دەشكێتەوە‪ .‬لەبەر ئەوە دۆكترینی شۆك وەك میتۆدێك بۆ‬
‫ڕێگرتن لەو قەیرانانە گەشەى پێدرا لەدژی ئەو ساتە ئۆرگانیكییانەى‬
‫دەكرا سیاسەتە پێشكەوتووخوازییەكان سەرهەڵبدەن‪ .‬نوخبە سیاسیی و‬
‫ئابوورییەكان لەوە تێدەگەن ساتەكانی قەیران باشترین شانس و بەختی‬
‫ئەوانە بۆ جێبەجێكردن و پیادەكردنی لیستی خوازراوی سیاسەتە‬
‫نەخوازراوەكانیان كە لەم واڵتە و لە تەواوی جیهاندا جەمسەربەندیی‬
‫زیاتر بۆ سامان و سەرمایە دەكات‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پرسیار‪ :‬ئێستا ئێمە كۆمەڵە قەیرانێكی جۆراوجۆر دەبینین‬

‫ڕوودەدەن‪ :‬پەتایەك‪ ،‬نەبوونی ژێرخانێك بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى‪،‬‬
‫و هەروەها ئیفالسی بازاڕی پشك و قەباڵە‪ .‬دەتوانیت ئەوە‬
‫ڕوونبكەیتەوە چۆن هەر یەكێك لەم پێكهێنەرانە لەگەڵ ئەو مۆدێلەدا‬
‫دەگونجێن كە لە كتێبی دۆكترینی شۆكدا باستكردووە؟‬

‫وەاڵم‪ :‬لەڕاستیدا شۆك خۆی ڤایرۆسەكەیە‪ .‬و ئەم شۆكەش‬

‫بەجۆرێك ڕێكخراوە كە پەرێشانیی و پەرتەوازیی زیاد دەكات و‬
‫پارێزگاریی و بەرگرییش كەمتر دەكاتەوە‪ .‬پێموانییە ئەمە تیۆرەیەكی‬
‫پیالنگێڕیی بێت‪ ،‬ئەمە تەنها میتۆد و شێوازێكی حكومەتی ئەمریكا و‬
‫دۆناڵد ترەمپە كە بە خراپییەكی موتڵەقەوە مامەڵەیان لەگەڵ قەیرانەكەدا‬
‫كردووە و بەڕێوەیان بردووە‪ .‬ترەمپ هێندە دووركەوتووەتەوە و وەك‬
‫قەیرانێكی سیستەمی تەندروستیی گشتیی مامەڵەى لەگەڵدا نەكردووە‪،‬‬
‫بەڵكو وەك قەیرانی تێگەیشتن و دەرككردن و وەك كێشەیەكی‬
‫پۆتێنشیەڵ و جەوهەریی بۆ دووبارە هەڵبژاردنەوەى خۆی دەیبینێت‪.‬‬
‫ئەمە خراپترین سینارۆی حاڵەتەكەیە‪ ،‬بەتایبەت تێكەڵە بەو واقیع و‬
‫ڕاستییەى كە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەرنامەیەكی چاودێریی‬
‫تەندروستیی نیشتمانیی نییە و پارێزگارییەكانی ئەم بەرنامەیەش بۆ‬
‫كرێكاران ئێجگار خراپ و ناچیزن‪ .‬ئەم ئاوێتەكردن و تێكەڵكردنەى‬

‫‪27‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫هێزەكان شۆكێكی گەورە و هەڵكشاوی هێناوە‪ .‬ئەم پرۆسەیە بەجۆرێك‬

‫خراپ بەكاردەهێنرێت تا ئەو پیشەسازییانە ئازاد بكات كە جەوهەری‬
‫توندترین ئەو قەیرانانەن كە ئێمە دەستوپەنجەیان لەگەڵدا نەرم دەكەین‪،‬‬
‫بۆ نموونە قەیرانی كەش و هەوا‪ :‬پیشەسازیی هێڵی ئاسمانیی‪،‬‬
‫پیەشازیی نەوت و غاز‪ ،‬پیشەسازیی گەشتی دەریایی – ئەوان‬
‫دەیانەوێت یارمەتیی هەموو ئەم پیشەسازییانە بدەن‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬ئایا پێشتر ئەم نمایشەمان بینیوە؟‬

‫لە كتێبی دۆكترینی شۆكدا باس لەوە دەكەم چۆن دوای زریانی‬
‫كاتەرینا‪ ،‬ئەمە ڕوویدا‪ .‬تینك تانكەكانی واشینگتۆن‪ ،‬وەك پەیمانگای‬
‫هێریتج (تینك تانكی هێریتج) بە لیستێكی خوازراوی چارەسەرەكانی‬
‫"پشتیوانیی بازاڕی ئازاد"ـەوە هاتە كاتەریناوە‪ .‬دەتوانین تەواو لەوە‬
‫دڵنیابین كە ئێستا هەمان ڕووبەڕووبوونەوەكان [بەرانبەر بەم قەیرانە]‬
‫ڕوودەدەن – لەڕاستیدا‪ ،‬ئەو كەسەى سەرۆكایەتیی گروپی كاتەرینای‬
‫دەكرد‪ ،‬مایك پێنس بوو [كە ئێستا جێگری دۆناڵد ترەمپە]‪ .‬لە ساڵی‬
‫‪2009‬دا‪ ،‬ئەم نمایشەمان لە ڕزگاركردن و یارمەتیدانی [بانكی]‬
‫سەرەكییدا بینی‪ ،‬كە ویالیەتەكان چەكە ئیمزاكراوەكانیان بۆ بانكەكان‬
‫نووسی‪ ،‬كە لە كۆتاییدا یەك دونیا ترلیۆن دۆالری بۆ ئیزافەكرا‪ .‬بەاڵم‬
‫تێچوونی ڕاستەقینەكەی ئەمە لەسەر فۆرمی سگهەڵگوشینی ئابووریی‬

‫‪29‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دەركەوت [واتا بڕینی سەرجەمی خزمەتگوزارییە كۆمەاڵیەتییەكان]‪.‬‬

‫كەواتە ئەمە تەنها پەیوەندیی بەوەوە نییە كە ئێستا ڕوودەدات‪ ،‬بەڵكو‬
‫شێوازی تێچوونەكانی ئەم كارەیە كە دەبێت بدرێتەوە‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬ئایا هیچ شتێك هەیە خەڵك بۆ كەمكردنەوەى‬

‫زیانەكانی سەرمایەداریی كارەسات ئەنجامی بدەن كە ئێمە ئێستا‬
‫لە ڕووبەڕووبوونەوەى كۆرۆناڤایرۆسدا دەیبینین؟ ئایا ئێمە ئێستا‬
‫لە پێگەیەكی باشتر یان خراپتر داین بەراورد بەو هەلومەرج و‬
‫پێگەیەى لەسەردەمی زریانی كاتەرینادا هەمانبوو یاخود بەراورد بە‬
‫دوایین قەیرانی ئابووریی جیهانیی؟‬

‫وەاڵم‪ :‬كاتێك ڕووبەڕووی تاقیكردنەوە بەهۆى قەیرانەوە دەبینەوە‪،‬‬

‫چ بەرەو دواوە بگەڕێینەوە و لەیەك داببڕێین‪ ،‬یاخود گەشە بكەین‪،‬‬
‫كۆمەڵە خاڵێكی بەهێز و دڵسۆزیی بەدەست دەهێنین‪ ،‬كە پێشتر‬
‫نەماندەزانی ئەو شتانەمان لەتوانا دایە‪ .‬ئەمە دەبێتە یەكێك لەم‬
‫تاقیكردنەوانە‪ .‬هۆكاری ئەوەى ئومێدەوارم كە بتوانین گۆڕان و‬
‫وەرچەرخان هەڵبژێرین‪ ،‬ئەوەیە كە – بەپێچەوانەى ساڵی ‪2009‬ـەوە –‬
‫ئێمە ئێستا ئەڵتەرناتیڤێكی هەنوكەیی سیاسیی وەهامان هەیە كە‬
‫نەخشەى جۆرێكی جیاوازی ڕووبەڕووبوونەوەى ئەو قەیرانە‬
‫دادەڕێژێت كە بووەتە هۆی سەرەكیی زیانگەیاندن پێمان و هەروەها‬

‫‪21‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ئێستا خاوەنی ئەو بزووتنەوە سیاسییە گەورەیەین كە پشتیوانیی لەم‬

‫نەخشە تازەیە دەكات‪.‬‬

‫ئەمە هەموو ئەو كارانەیە لە دەوروبەری نیو گرین دیەڵ (بەرنامەى‬

‫نوێی سەوزی ئابووریی) دێن و دەچن‪ :‬ئامادەكاریی بۆ ساتێكی وەها‪.‬‬
‫ئێمە ناتوانین ئازایەتییمان لەدەست بدەین؛ ئێمە دەبێت زۆر قورستر و‬
‫زیاتر لە ڕابردوو خەبات بۆ چاودێریی تەنمدروستیی جیهانیی‪،‬‬
‫چاودێریی گشتیی مندااڵن‪ ،‬مۆڵەتی نەخۆشیی (‪ )paid sick leave‬بكەین‬
‫– هەموو ئەمانە بەیەكەوە بەستراونەتەوە‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬ئەگەر حكومەتەكانمان و نوخبەى جیهانیی دەیانەوێت‬

‫ئەم قەیرانە لەبەرژەوەندیی خۆیاندا خراپ بەكاربهێنن‪ ،‬خەڵك‬
‫دەتوانن چی بكەن كە ئاگایان لەیەك بێت و پشتیوانیی یەكتر بكەن؟‬

‫وەاڵم‪" :‬من ئاگام لەخۆم دەبێت‪ ،‬دەتوانین باشترین بیمە بەدەست‬

‫بهێنین كە هەیە‪ ،‬و ئەگەر ئێوە بیمەیەكی باشتان نەبێت‪ ،‬لەوانەیە خەتای‬
‫خۆتان بێت‪ ،‬ئەمە كێشەى من نییە"‪ :‬ئەمە هەمان ئەو شتەیە ئابوورییە‬
‫بااڵدەست و براوەكان دەیخەنە زەینمانەوە‪ .‬ساتێكی قەیرانی لەم چەشنە‬
‫یەك بەدوای یەك درز و كەلێنەكانمان ئاشكرا دەكات‪ .‬ئێمە لە زەمەنێكی‬

‫‪30‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫واقیعیی داین كە زۆر زیاتر پەیوەندییمان بەیەكەوە هەیە و بەیەكەوە‬

‫بەستراوینەتەوە‪ ،‬زیاتر لەو سیستەمە ئابوورییە دڕندەیەى ئێستا‪.‬‬

‫دەكرێت وابیربكەینەوە ئەگەر چاودێرییەكی تەندروستیی باشمان‬

‫هەبێت‪ ،‬ئەوا سەالمەت دەبین‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئەو كەسەى خواردنمان بۆ‬
‫دروست دەكات‪ ،‬یان خواردنەكانمان دەگەیەنێت‪ ،‬یاخود كارتۆن و‬
‫سندوقەكانمان بۆ دەپێچێتەوە‪ ،‬چاودێریی تەندروستیی نەبێت و‬
‫نەتوانێت پشكنین و نۆڕینی بۆ بكرێت – با باسی مانەوە لەماڵەوە‬
‫نەكەین‪ ،‬چونكە ئەو كەسانە تەنانەت مۆڵەتی نەخۆشیشیان نییە – ئەوا‬
‫هەرگیز سەالمەت نابین‪ .‬ئەگەر ئێمە ئاگامان لەیەكتر نەبێت‪ ،‬كەس لە‬
‫ئێمە پارێزراو نابێت‪ .‬ئێمە خەریكە گرفتار دەبین‪.‬‬

‫ڕێگا و شێوازە جیاوازەكانی ڕێكخستنی كۆمەڵگا بەشە جیاوازەكانی‬

‫خۆشمان ڕۆشن دەكاتەوە‪ .‬ئەگەر ئێوە لە سیستەمێكدا دەژین كە‬
‫دەزانن ئاگای لە خەڵك نابێت و هەرگیز سەرچاوە و سامان‬
‫بەشێوەیەكی یەكسان دابەش ناكاتەوە‪ ،‬ئەوا بەشی قۆرخكراوی ئێوە‬
‫ڕوون و ڕۆشن دەبێتەوە‪ .‬كەواتە ئاگاتان لەمە بێت و بیری لێبكەنەوە‪،‬‬
‫نەك خەریكی قۆرخكردن و كۆكردنەوە و بیركردنەوە بن لەوەى‬
‫ئاگاتان لەخۆتان و خێزانتان بێت‪ ،‬دەتوانن پایە بن بۆ هاوبەشبوون‬
‫لەگەڵ دراوسێكانتان و ئاگاتان لەو خەڵكانە بێت كە لەهەمووان زیاتر‬
‫قابیلی ئەوەن زیانیان بەربكەوێت‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كۆرۆناڤایرۆس‪" :‬ئەوەى ئەوان باسی ناكەن"‬

‫چاوپێكەوتن لەگەڵ‪ :‬ڕۆب وااڵس‪ ،‬بایۆلۆژیستی پەرەسەندن‬

‫سازدانی‪ :‬یاك پابست‪-‬بەرلین‬

‫كۆرۆناڤایرۆس جیهان دەخاتە ناو حاڵەت و بارودۆخی شۆك و‬

‫هەژانەوە‪ .‬بەاڵم‪ ،‬حكومەت لەجیاتی بەرەنگاربوونەوەى هۆكارە‬
‫بنچینەییەكانی پەتا جیهانییەكە‪ ،‬پەنا دەباتە بەر هەنگاوە لەناكاو‬
‫و نائاساییەكان‪ .‬لێرەدا گفتوگۆ لەگەڵ بایۆلۆژیستی بواری‬
‫پەرەسەندن‪ ،‬ڕۆب وااڵس دەكەین دەربارەى مەترسییەكانی‬
‫كۆڤید‪ ،11-‬بەرپرسیارێتیی پیشەسازیی كشتوكاڵیی و‬
‫چارەسەرە بەرگەگیراوەكان بۆ بەرەنگاربوونەوەى نەخۆشییە‬
‫كوشندەكان‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬كۆرۆناڤایرۆسی نوێ چەندە مەترسیدارە؟‬

‫‪32‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫وەاڵم ڕۆب وااڵس‪ :‬پەیوەندیی بەوەوە هەیە لە كاتی باڵوبوونەوە و‬

‫دەركەوتنی شوێنی كۆڤید‪ 11-‬تۆ لەكوێیت‪ :‬ئایا ئەم پەتا جیهانییە تەنها‬
‫سەرەتایەتی‪ ،‬گەیشتووەتە لوتكەى خۆی‪ ،‬یان لەدوایین پۆناغی‬
‫خۆیدایەتی؟ چەندە بەباشیی سیستەمی تەندروستیی لە ناوچەكەدا وەاڵم‬
‫دەداتەوە؟ تەمەنت چەندە؟ ئایا سیستەمی بەرگریی لەشت بەرگەنەگر و‬
‫الوازە؟ بارودۆخی گشتیی تەندروستیت چۆنە؟ پرسیاركردن لە‬
‫ئەگەرێكی ناقابیلی دەستنیشانكردن‪ :‬ئایا جێنەتیكی بۆماوەیی بەرگرییت‪،‬‬
‫ئەو جێنەتیكانەى دەكەونە ناو سیستەمی بەرگریتەوە‪ ،‬دەرەقەتی‬
‫ڤایرۆسەكە دێن یان نا؟‬

‫پرسیار‪ :‬كەواتە هەموو ئەم هاتوهاوارە دەربارەى ڤایرۆسەكە‬

‫تەنها لەپێناوی دروستكردنی ترسدان؟‬

‫وەاڵم‪ :‬نا‪ .‬بەدڵنیاییەوە نا‪ .‬ڕێژەى حاڵەتی مردن ( ‪case fatality‬‬

‫‪)rate‬ی كۆڤید‪ 11-‬لەسەرەتای دەركەوتن و باڵوبوونەوەى لە شاری‬
‫ووهان لەنێوان ‪ %2‬بۆ ‪%4‬ی خەڵكانی تووشبوو دابوو‪ .‬لەدەرەوەى‬
‫ووهان‪ ،‬ڕێژەى حاڵەتی مردن پێدەچوو لە ‪ %1‬بێت و تەنانەت‬
‫كەمتریش‪ .‬بەاڵم ئێستا لە شوێنانی دیكەش ڕێژەكە زۆر بەرزە‪ ،‬بۆ‬
‫نموونە ئێستا لە ئیتاڵیا و ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪ .‬ئەم ڕێژانەى‬
‫مردن پێناچێت بەراورد بە لە ‪%10‬ی ڕێژەى مردن بە ڤایرۆسی‬

‫‪33‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫سارس‪ ،‬بەرزتر بن‪" ،‬هەاڵمەتی ئیسپانیی" لە ‪ 1119‬گەیشتە ‪ %5‬بۆ‬

‫‪" ،%20‬ئەنفلۆنزای باڵندە" (‪ %60 )H5N1‬یاخود لە هەندێك شوێندا‬
‫ئیبۆال ‪%10‬ی مردنی ئەوانەى بەدواوە بوو كە تووشببوون‪ .‬بەاڵم ئەم‬
‫ڤایرۆسە بەرزترە لە ‪%0.1‬ی ڕێژەى حاڵەتی مردنی ئەنفلۆنزای‬
‫وەرزیی‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬مەترسییەكە تەنها لە ئاستی ڕێژەى مردندا‬
‫نەماوەتەوە‪ .‬ئێمە دەبێت سەیری ئەو شتە بكەین كە پێیدەگوترێت‬
‫دزەكردن یاخود ڕێژەى هێرش و پەالمار بۆسەر كۆمەڵگا‪ .‬بە مانایەكی‬
‫دیكە‪ :‬چەندە ڕێژەیەكی گەورەتری دانیشتووانی جیهان لە پێشەوە‬
‫ڤایرۆسەكە هەڵدەگرن؟‬

‫پرسیار‪ :‬دەتوانیت زیاتر ئەمە ڕوون بكەیتەوە؟‬

‫تۆڕی گەشتكردنی جیهانیی لە ئاستی بەرز دایە‪ .‬لەبەرئەوەى هێشتا‬

‫نە ڤاكسین نە ئەنتی ڤایرۆسی تایبەت دژ بە ڤایرۆسەكانی كۆرۆنا‬
‫بوونیان هەیە‪ ،‬نە هیچ پارێزبەندییەكی بەهێز بەرانبەر بە ڤایرۆسەكە‪،‬‬
‫تەنانەت بە ڕێژەى ‪%1‬ی حاڵی مردن لەنێو تووشبوانیشەوە دەكرێت‬
‫هەڕەشەیەكی مەترسیدار و بەرچاو بێت‪ .‬لەڕوانگەى كاتێكی‬
‫تەشەنەكردن لە ماوەی دوو حەفتەدا و دەركەوتنی ئەو نیشانانەى‬
‫ڕوویانداوە پێش باڵوبوونەوەى ڕاستەقینەی نەخۆشییەكە – واتا پێش‬
‫ئەوەى بزانین ئایا تەنانەت خەڵك تووشبوون یان نا – لەوانەیە تەنها‬

‫‪34‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫چەند شوێنێك لە جیهاندا هەبن تووش نەبووبێتن‪ .‬بۆ نموونە ئەگەر‬

‫كۆڤید‪ %1 11-‬لە چوار ملیاری خەڵك بكوژێت‪ ،‬ئەوا ڕێژەى مردن‬
‫دەبێتە ‪ 40‬ملیۆن‪ .‬ڕێژەیەكی سەدیی كەمی ژمارەیەكی گەورە هێشتا‬
‫دەتوانێت ژمارەیەكی گەورە بێت‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬ژمارەیەكی زۆری ترسێنەر بۆ بەڕواڵەت نەخۆشییە‬

‫كەمتر خراپەكان هەن‪...‬‬

‫وەاڵم‪ :‬بێگومان و ئێمە تەنها لە سەرەتای ڕوودان و دەركەوتنی‬

‫داین‪ .‬زۆر گرنگە لەوە تێبگەین كە زۆرێك لە تووشبوونە تازەكان‬
‫بەدرێژایی ڕەوتی نەخۆشییەكان دەگۆڕێن‪ .‬تووشبوون‪ ،‬كوشندەیی‬
‫یاخود الوازبوون‪ .‬لە الیەكی دیكەوە‪ ،‬دەركەوتنەكانی دیكە‬
‫كوشندەبوونی نەخۆشییەكە زیاتر دەكەن‪ .‬یەكەم شەپۆلی پەتای‬
‫جیهانیی ئەنفلۆنزا لە بەهاری ‪ 1119‬بەشێوەیەكی ڕێژەیی‪،‬‬
‫تووشبوونێكی ئاسایی و نەرمی بەدواوە بوو‪ .‬ئەوە دووەم و سێیەم‬
‫شەپۆلی ئەو زستانە و ‪ 1111‬بوو كە ملیۆنان كەسی كوشت‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬بەاڵم گومانكارانی نەخۆشییە درمەكان دەڵێن خەڵكێكی‬

‫زۆر كەم تووش هاتوون و خەڵكێكی زۆر كەمتر بە ڤایرۆسی كۆرۆنا‬

‫‪35‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫مردوون بەراورد بە ئەنفلۆزا وەرزییەكانی دیكە‪ .‬بۆچوونت لەسەر‬

‫ئەمە چییە؟‬

‫وەاڵم‪ :‬ئەگەر ئەم دەركەوتنە ئاوا ببێت دەبێت جەژنی بۆ بگێڕین‪.‬‬

‫بەاڵم ئەو هەواڵنەى بۆ بەكەمگرتنی كۆڤید‪ 11-‬وەك مەترسییەكی‬
‫مومكین دەدرێن بە بەراوردكردنی بە پەتاكانی دیكە‪ ،‬بەتایبەت ئەنفلۆنزا‪،‬‬
‫ئامرازێكی بەالغیین بۆ زیادكردنی خەم و دڵەڕاوكێ دەربارەى‬
‫كۆرۆناڤایرۆس‪.‬‬

‫وەرزیی‪،‬‬ ‫ئەنفلۆنزای‬ ‫بە‬ ‫پرسیار‪ :‬كەواتە بەراوردكردن‬

‫بەراوردكردنێكی لەنگە‪...‬‬

‫وەاڵم‪ :‬مانابەخشە ئەگەر نەخۆشییەكان بەراوردی دوو بەشی‬

‫جیاوازی دەركەوتەی نەخۆشییەكان بكەین‪ .‬بەڵێ‪ ،‬ئەنفلۆنزای وەرزیی‬
‫ملیۆنان كەس لە ئاستی دونیادا تووش دەبن‪ ،‬دەمرن‪ ،‬و بەگوێرەى‬
‫خەماڵندنی ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانیی‪ ،‬لەسەرووی ‪ 650‬هەزار‬
‫كەس لە ساڵێكدا دەمرن‪ .‬بەاڵم كۆڤید‪ 11-‬تەنها خەریكە گەشتی‬
‫نەخۆشیناسانەى خۆی دەستپێدەكات‪ .‬و بەپێچەوانەى ئەنفلۆنزاوە‪ ،‬نە‬
‫ڤاكسینمان بۆی هەیە نە پەردەیەكی بەرگریی بۆ هێواشكردنەوەى‬

‫‪36‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫تووشبوون و بەرگریكردن لەو خەڵكانەى دەكرێت بە ئاسانیی تووش‬

‫ببن‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬تەنانەت ئەگەر بەراوردكردنیش سەرلێتێكدەر بێت‪ ،‬هەم‬

‫نەخۆشییەكان سەر بە ڤایرۆسەكانن‪ ،‬تەنانەت بە گروپێكی زۆر‬
‫تایبەتەوە‪ ،‬واتا ڤایرۆسەكانی ‪ .)Ribonucleic acid( RNA‬هەم‬
‫دەبنە هۆی نەخۆشیی‪ .‬هەم ئاسەوار لەسەر دەم و قوڕگ‬
‫بەجێدەهێڵن و هەندێكجار جگەر و گورچیلەش‪ .‬هەروا بەتەواوییش‬
‫زوو دەگوازرێنەوە‪.‬‬

‫وەاڵم‪ :‬ئەمانە كۆمەڵە لێكچوونێكی ڕواڵەتیین كە بەشی هەرە‬

‫بنچینەیی و تایبەتی ناو بەراوردكردنی دوو نەخۆشییەكە لەبیر دەكەن‪.‬‬
‫ئێمە شتێكی زۆر دەربارەى داینامیكەكانی ئەنفلۆنزا دەزانین‪ .‬كەمێكیش‬
‫زانیارییمان لەسەر كۆڤید‪11-‬ـەكان هەیە‪ .‬ئەوانە هەنگاویان ناوەتە ناو‬
‫هەرێمی نەناسراوییەوە‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬شتێكی زۆر هەیە دەربارەى كۆڤید‪-‬‬
‫‪ 11‬كە تەنانەت قابیلی ناسین نییە هەتا بەتەواویی ڕوونەدات‪.‬‬
‫لەهەمانكاتدا‪ ،‬زۆر گرنگە لەوە تێبگەین كە ئەمە پەیوەندیی بە ئەنفلۆنزای‬
‫ڤایرۆسەكانی كۆڤید‪11-‬ـەوە نییە‪ .‬ئەمە بەڵكو كۆڤید‪ 11-‬و ئەنفلۆنزایە‪.‬‬
‫دەركەوتنی ژمارەیەكی زۆری توانای تووشكردن و بەردەوامبوونی‬

‫‪37‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫نەخۆشییەكە‪ ،‬و هێرشكردنە سەر دانیشتووان بە فراوانیی‪ ،‬دەبێت ببێتە‬

‫نیگەرانیی یەكەم و سەرەكیی‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬سااڵنێكی زۆرە لێكۆڵینەوە لە نەخۆشییە درمەكان و‬

‫هۆكارەكانیان دەكەیت‪ .‬لە كتێبەكەتدا "كێڵگە گەورەكان ئەنفلۆنزا‬
‫گەورە دەكەن" هەوڵدەدەیت ئەم پەیوەندییانە لەنێوان پراكتیكەكانی‬
‫پیشەسازیی كشتوكڵیی‪ ،‬كشتوكاڵیی ئۆرگانیی و درمناسیی‬
‫ڤایرۆسیدا دروست بكەیت‪ .‬بۆچوونەكانت چین؟‬

‫وەاڵم‪ :‬مەترسیی ڕاستەقینەى هەر دەركەوتنێكی نوێی نەخۆشیی‬

‫شكستە –یاخود بە دەربڕینێكی باشتر – ڕەتكردنەوەى گونجاو بۆ‬
‫تێگەیشتن لەوەى هەر كۆڤید‪11-‬ـەیەكی تازە ڕووداوێكی دابڕاو و‬
‫سەربەخۆ نییە‪ .‬ڕوودان و دەركەوتنی ڕوولەزیادی ڤایرۆسەكان‬
‫بەشێوەیەكی هەرە نزیك بەستراوەتەوە بە بەرهەمهێنانی خۆراك و‬
‫قازانجویستیی كۆمپانیا فرەنەتەوەییەكانەوە‪ .‬هەركەسێك بیەوێت لەوە‬
‫تێبگات بۆچی ڤایرۆسەكان زیاتر و زیاتر مەترسیدار دەبن دەبێت‬
‫لێكۆڵینەوە لە مۆدێلی پیشەسازیی كشتوكاڵیی و زۆر بەتایبەتیش‪ ،‬لە‬
‫بەرهەمهێنانی كەرەستەى خۆراكیی بكات‪ .‬لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا‪ ،‬چەند‬
‫حكومەت و چەند زانایەكی كەم‪ ،‬ئامادەن ئەم كارە ئەنجام بدەن‪ .‬بەاڵم‬
‫پێچەوانەكەى تەواو ڕاستە‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كاتێك نەخۆشییە درمەكان دەردەكەون‪ ،‬حكومەتەكان‪ ،‬میدیا و‬

‫تەنانەت زۆربەى دامەزراوە پزیشكییەكانیش بەتەواویی تەركیز دەكەنە‬
‫سەر هەر یەكێك لە دەركەوتەكان بەشێوەى جیا جیا و دابڕاو‪ ،‬ئەو‬
‫هۆكارە بنچینەییانە فەرامۆش دەكەن كە فڕێدەدرێنە نێو ژمارەیەكی‬
‫زۆری نەخۆشییە پەراوێزخراوەكانی جیهان‪ ،‬یەك بەدوای یەكدا‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬دەبێت كێ سەرزەنشت بكرێت؟‬

‫وەاڵم‪ :‬گوتم پیشەسازیی كشتوكاڵییە‪ ،‬بەاڵم ئامانجێكی گەورەتر بۆ‬

‫ئەمە هەیە‪ .‬سەرمایە پێشەنگی هێرشكردن و لەناوبردنی زەوییەكانە تا‬
‫نێو دوایین دارستانی سەرەتایی و كۆن و مەزرا و كێڵگە بچووكەكان لە‬
‫ئاستی جیهاندا‪ .‬ئەم سەرمایەگوزارییانە دەبنە هۆی وێرانكردنی‬
‫دارستانەكان و ئەم گەشەسەندنانە دەبنە هۆی دەركەوتنی نەخۆشیی و‬
‫درمەكان‪ .‬جۆرایەتیی و ئاڵۆزیی كاركردنی ئەم كاریگەرییە زۆرانەى‬
‫زەویی بەجۆرێك كاریگەریی دادەنێن كە نەخۆشییە شاراوەكانی پێشوو‬
‫ئێستا دزەدەكەنە نێو كەرەستەى خۆراكیی و كۆمەڵە مرۆییەكانەوە‪ .‬بە‬
‫كورتیی‪ ،‬سەنتەرەكانی سەرمایە‪ ،‬شوێنەكانی وەك لەندەن‪ ،‬نیویۆرك‪ ،‬و‬
‫هۆنگ كۆنگ‪ ،‬دەبێت وەك خاڵی چڕبوونەوەى سەرەكیی نەخۆشییە‬
‫كوشندەكان سەیر بكرێن‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پرسیار‪ :‬ئەمە حاڵەتی كام نەخۆشییانەیە؟‬

‫وەاڵم‪ :‬سەرمایە بەدەر لە نەخۆشییەكان لەم خاڵەدا بوونیان نییە‪.‬‬

‫تەنانەت دوورترینیشیان تووش دەبن‪ ،‬ئەگەر زۆریش دوور بن لە‬
‫سەنتەرەوە‪ .‬ئیبۆال‪ ،‬زیكا‪ ،‬كۆرۆناڤایرۆسەكان‪ ،‬تا و زەرهەڵگەڕانی‬
‫دووبارە‪ ،‬جۆرێكی ئەنفلۆنزای باڵندە‪ ،‬و ئەنفلۆنزای بەراز لەنێو ئەو زۆر‬
‫و زەوەند نەخۆشییە ڤایرۆسییانەن كە ڕێگای خۆیان لە دوورەدەترین‬
‫ناوچە كەنارییەكانەوە بەرەو ئەڵقەى شارەكان و پایتەختی هەرێمەكان‬
‫و دواجار بۆ نێو تۆڕی گەشتی جیهانیی‪ .‬لە شەمشەمەكوێرەى‬
‫میوەخۆرەوە بۆ كۆنگۆ بۆ كوشتنی كەسانی خۆبەرتیشكی خۆری‬
‫میامی لە ماوەی چەند حەفتەیەكدا‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬ڕۆڵی كۆمپانیا فرەنەتەوەكان لەم پرۆسەیەدا چییە؟‬

‫وەاڵم هەسارەى زەویی‪ ،‬بەشێوەیەكی گەورە لەم پنتەدا هەسارەى‬

‫كێڵگەیە‪ ،‬هەم زیندەوەران و هەم زەوی بەكارهێنراو‪ .‬پیشەسازیی‬
‫كشتوكاڵیی دەیەوێت گۆشەى بازاڕی خۆراك بگرێت‪ .‬بەنزیكەیی‬
‫سەرجەمی پڕۆژەى نیۆلیبراڵیزم لەدەوری ئامانجی پشتیوانكردنی‬
‫هەوڵی ئەو كۆمپانیایانە ڕێكدەخرێت كە لەسەر بنەمای واڵتانی‬

‫‪40‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پێشكەوتووی پیشەسازیی دامەزراوە تا زەوی و سەرچاوەكانی واڵتانی‬

‫الوازتر تااڵن بكات‪ .‬وەك دەرەنجامێكیش‪ ،‬زۆربەى ئەو نەخۆشییە‬
‫ڤایرۆسیی‪/‬بەكتریاییە تازانەى پێشتر لەڕێگای ئیكۆلۆژییە ماوەدرێژە‬
‫دارستانییەكاندا دەپشكنران و هەڵدەگیران‪ ،‬ئێستا پەرتەوازە دەبن و‬
‫ئازادانە باڵودەبنەوە و هەڕەشە لە هەموو جیهان دەكەن‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬كاریگەرییەكانی میتۆدەكانی بەرهەمهێنانی پیشەسازیی‬

‫كشتوكاڵیی لەسەر ئەمە چییە؟‬

‫وەاڵم‪ :‬كشتوكاڵی ئاراستەكراو لەالیەن سەرمایەوە كە شوێنی‬

‫ئیكۆلۆژییە تەواو سروشتییەكانی گرتووەتەوە‪ ،‬كۆمەڵە ئامرازێكی وەها‬
‫فەراهەم دەكات كە بەهۆیەوە نەخۆشییە ڤایرۆسیی‪/‬بەكترییەكان دەتوانن‬
‫گەشە بە كوشندەترین نەخۆشییەكان و فۆنۆتیپە نەخۆشیی و‬
‫تووشبووەكان بدەن‪ .‬تۆ سیستەمێكی لەمە باشترت بۆ پەروەردەكردنی‬
‫نەخۆشییە كوشندەكان هەرگیز دەستناكەوێت‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬چۆن؟‬

‫وەاڵم‪ :‬گەشەسەندنی مۆنۆكەڵچەرە (زراعە أحادیە) جەنەتیكییەكانی‬

‫ئاژەڵە ماڵییەكان ئەو بەرگرییە جەستەییە لەناو دەبات كە دەكرێت‬
‫گواستنەوەى نەخۆشییەكان هێواش بكاتەوە‪[ .‬بەم هۆیەوە]‬

‫‪41‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دانیشتووانێكی بەرفراوانتر قەبارە و فرەیی ڕێژەیەكی گەورەتری‬

‫گواستنەوەى نەخۆشییەكان ئاسانتر دەكەن‪ .‬ئەمجۆرە هەلومەرج و‬
‫بارودۆخە قەرەباڵغانە وەاڵمی بەرگریی لەش الواز و تووشی كێشە‬
‫دەكەن‪ .‬بەشێوەیەكی فراوان‪ ،‬هەر بەشێكی بەرهەمهێنانی پیشەسازیی‪،‬‬
‫بە بەردەوامی خواستی تازەكراوی هەستیاریی فەراهەم دەكات‪ ،‬واتا‬
‫جۆرە خۆراكێك بۆ پەرەسەندنی نەخۆشییە كوشندە ڤایرۆسییەكان‪ .‬بە‬
‫مانایەكی دیكە‪ ،‬پیشەسازیی كشتوكاڵ هێندە تەركیز دەخاتە سەر ئەو‬
‫قازانجانەى دەبنە هۆی ڤایرۆس‪ ،‬كە هەڕەشەی كوشتن و لەناوبردنی‬
‫ملیارێك مرۆڤ دەكات‪ ،‬دەكرێت وەك ڕیسك و مەترسیی مامەڵە لەگەڵ‬
‫ئەمەدا بكرێت‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬چی؟‬

‫وەاڵم‪ :‬ئەم كۆمپانیایانە تەنها خەریكی بەدەرەكییكردنی تێچوونەكانی‬

‫كردەوە مەترسیدارەكان (لەڕوانگەى نەخۆشیناسییەوە)ی خۆیانن‬
‫لەسەر هەموو كەسێك‪ .‬لە خودی ئاژەاڵنەوە بۆ بەكاربەران‪ ،‬كرێكارانی‬
‫سەر كێڵگەكان‪ ،‬ژینگە لۆكاڵییەكان و بوارەكانی یاسادانی حكومەتەكان‪.‬‬
‫لەناوچوون و وێرانبوونەكان هێندە زۆر و فراوانن كە ئەگەر ئەم‬
‫تێچوونانە لە بااڵنسی كۆمپانیاكان بوایە‪ ،‬ئەوا وەك دەزانین پیشەسازیی‬

‫‪42‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كشتوكاڵیی بۆ هەمیشە كۆتایی دەهات‪ .‬هیچ كۆمپانیایەك پشتیوانیی لە‬

‫تێچوونەكانی ئەو كاولكارییە ناكات كە خۆى هۆكارەكەى بووە‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬لە زۆربەى میدیاكاندا بانگەشەى ئەوە دەكرێت كە‬

‫خاڵی دەستپێكی كۆرۆناڤایرۆس لە "بازاڕێكی سەیر و سەمەرەى‬
‫خۆراك" بووە لە ووهان‪ .‬ئایا ئەم بابەتە تا چەند ڕاستە؟‬

‫وەاڵم‪ :‬بەڵێ و نەخێر‪ .‬نیشانەیەكی زۆری شوێنیی هەن سەبارەت‬

‫بەم بابەتە‪ .‬شوێنپێ هەڵگرتنی ئەوانەى تووشبوون دەگەڕێتەوە بۆ‬
‫بازاڕی خواردنی دەریایی بەكۆ لە ووهان‪ ،‬كە تیایدا ئاژەڵە كێوییەكان‬
‫دەفرۆشرێن‪ .‬نموونەی ژینگەیی و ئینڤایرۆمێنتیی وادەردەكەوێت ئاماژە‬
‫بە بەشی كۆتایی خۆرئاوای بازاڕەكە بكات كە تیایدا ئاژەڵە كێوییەكان‬
‫هەڵدەگیرێن‪.‬‬

‫بەاڵم دەبێت چەند بگەڕێینەوە دواوە و چەندە بە بەفراوانیی‬

‫لێكۆڵینەوە بكەین؟ هەر بەڕاستیی و كتومت دەركەوتنی ڤایرۆسەكە‬
‫كەی دەستیپێكرد؟ تەركیزخستنە سەر بازاڕەكە ڕیشە و سەرچاوەكانی‬
‫پیشەسازیی دڕندە و تێكدەر لە واڵتە كەنارییەكان و بە سەرمایەكردنە‬
‫بەردەوام و ڕوولەزیادەكەى لەبیر دەكات‪ .‬بەشێوەیەكی جیهانیی‪ ،‬و لە‬
‫چین‪ ،‬خواردنی كێویی بەردەوام وەك كەرتێكی ئابووریی‪ ،‬زیاتر ئاسایی‬

‫‪43‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دەبێـتەوە‪ .‬بەاڵم پەیوەندییەكەى بە كشتوكاڵی پیشەسازییەوە بەسانایی‬

‫دەچێتە ئەودیوی هاوبەشكردنی هەمان كیسەكانی پارەوە‪ .‬وەك‬
‫پیشەسازیی بەرەمهێنان و پەروەردەكردنی بەراز‪ ،‬پەلەوەر و‬
‫فراوانكردنی هاوشێوەكانی بۆ نێو دارستانە سەرەتاییەكان‪ ،‬فشار‬
‫دەخاتە سەر بكەرانی خۆراكی كێویی تا زیاتر و زیاتر دارستانەكان لە‬
‫دانیشتووانە ڕەسەنەكەى پاك بكەنەوە و ئاستی زەوییەكەى بۆ‬
‫نەخۆشیدروستكەرە تازەكان‪ ،‬بە كۆڤید‪11-‬ـشەوە خۆش بكەن‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬كۆڤید‪ 91-‬یەكەم ڤایرۆس نییە لە چین گەشەی‬

‫كردبێت‪ ،‬كە حكومەت دەیەوێت بیشارێتەوە‪.‬‬

‫وەاڵم‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بەاڵم هەرچۆنێك بێت‪ ،‬ئەمە خەسڵەتێكی ئاوارتەیی‬

‫چینیی (‪ )Chinese exceptionalism‬نییە‪ .‬ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬
‫ئەمریكا و ئەوروپاش زەویی لەباریان بۆ ئەنفلۆنزا تازەكان‬
‫بەرهەمهێناوە‪ ،‬بەم دواییانە ‪( H5N2‬ڤایرۆسی ئەنفلۆزای الوەكیی ‪ )2‬و‬
‫‪( H5Nx‬ئەنفلۆزای پەلەوەر)‪ ،‬و بریكارە فرەنەتەوەیی و‬
‫نیۆكۆڵۆنیالیستەكانیان بوونەتە پاڵنەری دەركەوتن و سەرهەڵدانی ئیبۆال‬
‫لە ئەفریقای خۆرئاوا و زیكا لە بەڕازیل‪ .‬بەرپرسانی تەندروستیی‬
‫گشتیی لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پیشەسازیی كشتوكاڵییان لە‬
‫میانەى ئەنفلۆنزای دەركەوتنی ‪ )9002( H1N1‬و ‪ H5N2‬شاردبووەوە‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پرسیار‪ :‬ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانیی ئێستا دەركەوتنی ئەم‬

‫ڤایرۆسە وەك "دۆخی لەناكاوی تەندروستیی پەتای جیهانیی"‬
‫ڕادەگەیەنێت‪ .‬ئایا ئەم هەنگاوە بە دروست دەبینیت؟‬

‫وەاڵم‪ :‬بەڵێ‪ .‬مەترسیی ئەمجۆرە نەخۆشییە بەجۆرێكە بەرپرسانی‬

‫بواری تەندروستیی ناتوانن مامەڵە لەگەڵ دابەشكردنی ڕیسكە‬
‫سەرژمێرییەكەى بكەن‪ .‬ئێمە نازانین چۆن نەخۆشییەكە وەاڵم دەداتەوە‪.‬‬
‫ئێمە باڵوبوونەوەى نەخۆشییەكەمان لە بازاڕێكدا بینیی كە لە ماوەی‬
‫چەند حەفتەیەكدا هەموو جیهانی تووش كرد‪ .‬دەكرێت نەخۆشییەكە‬
‫ئێستا تەنها بسووتێنرێت‪ .‬ئەوە شتێكی مەزن دەبوو‪ .‬بەاڵم ئێمە نازانین‪.‬‬
‫ئامادەكاریی باشتر‪ ،‬دەبێتە چانسێكی باشتر بۆ ڕێگریكردن لە هەاڵتن و‬
‫ڕاكردنی زیاتر و خێراتری نەخۆشییەكە‪.‬‬

‫ڕاگەیاندنەكەى ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانییش بەشێكە لەوەى‬

‫من پێیدەڵێم شانۆی پەتای جیهانیی (‪ .)pandemic theater‬ڕێكخراوە‬
‫نێودە‪,‬ڵەتییەكان بەهۆی ناچاالكییەوە هەموویان مردوون‪ .‬با بیر لە‬
‫كۆمەڵەى گەالن (‪ )League of Nations‬بكەینەوە‪ .‬گروپی ڕێكخراوەكانی‬
‫سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانیش نیگەرانن بەرانبەر بە هەنوكەییبوون‪،‬‬
‫دەسەاڵت و توانای داراییان‪ .‬بەاڵم ئەمجۆرە ئاكسیۆنیزم (كردەخوازییە‬
‫ڕووتە) دەكرێت هاوشان و هاوشێوەى ئامادەكارییەكی ڕاستەقینە و‬

‫‪45‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ڕێگریكردنی جیهانیی بێت لە وەستاندنی زنجیرەكانی گواستنەوەى‬

‫كۆڤید‪.11-‬‬

‫پرسیار‪ :‬دووبارە ڕێكخستنەوەى سیستەمی چاودێریی‬

‫تەندروستیی لەالیەن نیۆلیبراڵیزمەوە هەم لێكۆڵینەوە و هەم‬
‫چاودێریی گشتیی نەخۆشەكانی خراپتركردووە‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬لە‬
‫نەخۆشخانەكان‪ .‬ئایا ئەگەر زیاتر پشتیوانی دارایی سیستەمی‬
‫چاودێریی تەندروستیی بكرێت‪ ،‬لە شەڕ دژی ڤایرۆسەكەدا‪ ،‬چ‬
‫جیاوازییەك ڕوودەدات؟‬

‫وەاڵم‪ :‬چیرۆكێكی مەترسیدار‪ ،‬بەاڵم حیكایەتی كارمەندێكی‬

‫كۆمپانیای كەرەستەى پزیشكیی میامی هەیە كە لە گەڕانەوەیدا لە چین‬
‫بە نیشانەكانی هاوشێوەى هەاڵمەتەوە لەالیەن خێزانەكەی و‬
‫كۆمەڵەكەیەوە كارێكی دروستیان ئەنجام دا و داوای پشكنینی‬
‫نەخۆشخانەى لۆكاڵییان بۆ كۆڤید‪ 11-‬لەو كرد‪ .‬كارمەندەكە نیگەرانی‬
‫ئەوە بوو كە بژاردەى نیمچە بیمەى تەندروستیی ئۆباما [ئەو بیمە كەمە‬
‫تەندروستییەى ئۆباما دایهێنابوو‪-‬وەرگێڕ] بەشی تاقیكردنەوە و‬
‫پشكنینەكان نەكات‪ .‬ئەو لەسەرحەق بوو‪ .‬ئەو لەناكاو خۆی بینییەوە‬
‫كەوتووەتە نێو تەڵەى ‪ 3270‬سێ هەزار و دوسەد و حەفتا دۆالرەوە‪.‬‬
‫خواستێكی ئەمریكیی دەكرێت ببێتە نەزمێكی لەناكاو و پەیماننامەى‬

‫‪46‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ئەوە ئیمزا بكرێت كە لە میانەى باڵوبوونەوەى پەتایەكی جیهانییدا‪،‬‬

‫هەموو ئەو تێچوونە زۆرە پزیشكییانەى پەیوەندییان بە پشكنین و‬
‫مامەڵەكردن لەگەڵ پشكنینی پۆزەتیڤەوە هەیە‪ ،‬لەالیەن حكومەتی‬
‫فیدراڵەوە دابین بكرێن و حكومەت ئەركەكە بگرێتە ئەستۆ‪ .‬ئێمە‬
‫دەمانەوێت هانی خەڵك بدەین داوای یارمەتیی بكەن‪ ،‬نەك ئەوەى‬
‫خۆیان بشارنەوە – و ئەوانیدیكەش تووش بكەن – تەنها بەهۆی‬
‫ئەوەى توانای پارەدانیان بۆ پشكنین و تاقیكارییەكان نییە(واتا مادام‬
‫تێچوونی پشكنین هێندە زۆرە بۆیان دابین ناكرێت‪ ،‬خۆیان دەشارنەوە)‪.‬‬
‫چارەسەری ڕوون و ئاشكرا بریتییە لە خزمەتگوزارییەكی تەندروستیی‬
‫نیشتمانیی – بەتەواویی ئامادەكراو و ئامرازی پێویست دابینكراو‪ ،‬وەك‬
‫كۆمەڵە – لەناكاوە فراوانەكان – كێشەیەكی وەها قێزەون هەرگیز‬
‫ناتوانێت كاری پێكەوەیی كۆمەڵ لەناو ببات‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬هەركە ڤایرۆسەكە لەواڵتێكدا دەردەكەوێت و كەشف‬

‫دەبێت‪ ،‬حكومەتەكان لە هەموو شوێنێكدا كۆمەڵە هەنگاوی‬
‫دەسەاڵتخوازانە و سزادەرانە دەگرنە بەر‪ ،‬وەك بەكەرەنتینەكردنی‬
‫ناچاریی سەرجەمی ناوچەكانی هەرێم و شارەكان‪ .‬ئایا ئەمجۆرە‬
‫هەنگاوە قورسانە هیچ پاساوێكیان لەپشتەوەیە؟‬

‫‪47‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫وەاڵم‪ :‬بەكارهێنانی قەیرانی كۆرۆناڤایرۆس بۆ پشكنین و‬

‫تاقیكردنەوەى دوایین بژاردەكانی كۆنتڕۆڵكردنی ئۆتۆكراتیی و‬
‫ستەمكارییانە نیشانەیەكی سەرمایەداریی كارەساتبارە كە چیتر قابیلی‬
‫قبوڵكردن و بەرگەگرتن نییە‪ .‬لەڕانگەى تەندروستیی گشتییەوە‪ ،‬من‬
‫متمانە و دڵسۆزیی لەپێشتر دادەنێم‪ ،‬كە زۆر گرنگن لەساتەكانی پەتا‬
‫جیهانییە جۆراوجۆرەكاندا‪ .‬بەبێ ئەمانە‪ ،‬حكومەتەكان پشتیوانیی‬
‫دانیشتووان و گشتیی لەدەست دەدەن‪ .‬مانایەكی هاوپشتیی و ڕێزگرتنی‬
‫بەرانبەر و هاوبەش بەشێكی هەرە سەرەكیی نیشانەى كاری پێكەوەییە‬
‫كە ئێمە پێویستمانە بۆ مانەوە لەبەرانبەر ئەم هەڕەشانەدا‪ .‬خۆ‪-‬‬
‫كەرەنتینەكردن بە پشتیوانییەكی شایستە‪ ،‬یارمەتیی هاوسێیانی‬
‫ڕاهێنراو‪ ،‬دابینكردنی لۆرییەكانی خۆراك دەرگا بەدەرگا بگەڕێن‪ ،‬بیمەی‬
‫كارنەكردن و بێكاریی – دەتوانێت ببێتە هۆى جۆرێك لە هاریكاریی و‬
‫كاری پێكەوەیی‪ ،‬كە ئێستا بەجۆرێك هەر هەموومان پێویستمانە‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬وەك ئاگاداریت‪ ،‬لەگەڵ پارتی ئەڵتەرناتیڤ بۆ‬

‫ئەڵمانیا (‪ )AfD‬لەم واڵتەدا‪ ،‬ئێمە حزبێكی دیفاكتۆی نازییمان هەیە‬
‫كە ‪ 19‬كورسیی لە پەرلەمانی ئەم واڵتەدا هەیە‪ .‬پارتی نازیی و‬
‫گروپە ڕاستڕەوەكانی دیكە كە لەگەڵ سیاسەتمەدارانی ئەم حزبە‬
‫كاری هاوبەش دەكەن‪ ،‬قەیرانی كۆرۆناڤایرۆس بۆ باڵوكردنەوەى‬

‫‪49‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ڕق و كینە بەكاردەهێنن‪ .‬ئەوان كۆمەڵە ڕاپۆرتێكی هەڵە و ساختە و‬

‫نادروست دەربارەى ڤایرۆسەكە باڵودەكەنەوە و داوای زیاتری‬
‫هەنگاوە دەسەاڵتخوازیی و كۆنتڕۆڵكردنەكان لە حكومەت دەكەن‪:‬‬
‫سنوورداركردنی گەشتە ئاسمانییەكان و وەستاندنی گەشتی‬
‫كۆچبەران‪ ،‬داخستنی سنوورەكان و زەخت و فشار لەسەر‬
‫كەرەنتینەكردنی [پەنابەران و كۆچبەران]‪...‬‬

‫وەاڵم‪ :‬قەدەغەكردنەكانی گەشتكردن و داخستنی سنوورەكان‬

‫كۆمەڵە خواستێكن كە ڕاستڕەوە ڕادیكاڵەكان دەیانەوێ بۆ‬
‫بەڕەگەزییكردن (‪)racialize‬ی ئەو شتە بەكاریبهێنن كە ئەمڕۆ ئێمە‬
‫پێیدەڵێین پەتا و نەخۆشیی جیهانیی‪ .‬بێگومان‪ ،‬ئەمە تەواو بێمانایە‪.‬‬
‫لێرەدا‪ ،‬كە ڤایرۆسەكە هەر لەسەرەتاوە ڕێگای خۆی بەرەو هەموو‬
‫شوێنەكانی دونیا كردۆتەوە‪ ،‬دروستترین و پڕماناترین شت ئەنجام‬
‫بدرێت ئەوەیە كار لەسەر گەشەدان بە جۆرێك سیستەمی تەندروستیی‬
‫گشتیی بەچەشنێك بدرێت كە گرنگ نییە تووشبوو كێیە‪ ،‬ئێمە دەبێت‬
‫هەموو ئامرازەكانی چارەسەركردنی بۆ بەكاربهێنین‪ .‬بێگومان‪،‬‬
‫وەستاندنی لەناوبردن و دزینی زەویی خەڵكانی واڵتانی دیكە و پاڵنانیان‬
‫بۆ دەرچوون و ڕاكردن لەسەر زەوییەكانیان‪ ،‬بە پلەى یەك و ئێمە‬
‫دەتوانین نەخۆشییەكان لە هەمان شوێنی یەكەم‪ ،‬بووەستێنین و نەهێڵین‬
‫باڵوببێتەوە‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پرسیار‪ :‬دەبێت گۆڕانكارییە تەحەمولكراو و جێگیرەكان چۆن و‬

‫چی بن؟‬

‫وەاڵم‪ :‬لەپێناوی كەمكردنەوە و داكشاندنەوەى دەركەوتن و‬

‫باڵوبوونەوەى ڤایرۆسی نوێ‪ ،‬دەبێت بەرهەمهێنانی خۆراك‬
‫بەشێوەیەكی ڕادیكاڵ گۆڕانی بەسەردا بهێنرێت‪ .‬سەربەخۆیی‬
‫جووتیاران و كەرتێكی بەهێزی گشتیی دەتوانێت زامنی پاراستنی‬
‫ژینگەیی و دەرپەڕاندنی تووشبوونەكان بێت‪ .‬هەروەها دابینكردنی‬
‫هەموو جۆرەكانی زەخیرە و دانەوێڵە هەم لە ئاستەكانی كێڵگە و هەم‬
‫هەرێمایەتییشدا‪ .‬ڕێگەدان بە ئاژەاڵنی خواردن بۆ بەرهەمهێنانەوەى‬
‫تێپەڕین بەنێو پشكنینی سیستەمەكانی بەرگرییدا‪ .‬بەستنەوەى‬
‫بەرهەمهێنانی دادپەروەرانە بە بژاردن و دەستاودەستكردنی‬
‫دادپەرورەانە‪ .‬كۆمەكی دارایی پشتیوانییەكانی نرخ و پرۆگرامەكانی‬
‫فرۆشتن بۆ بەكاربەران‪ ،‬و بەرهەمهێنانی ئیكۆلۆژیی كشتوكاڵیی‪.‬‬
‫بەرگریكردن لەم ئەزموونە تاقیكارییانە لەو ئیجبار و ناچارییانەى‬
‫ئابوورییە نیۆلیبراڵەكان بەسەر تاكەكان و كۆمەڵەكاندا وەك یەك‬
‫دەیسەپێنن و بەرگرتن بە هەڕەشەى ئەو قەیران و داكشانەوەى‬
‫سەرمایە هەڕەشەى پێ لە واڵتان دەكات‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پرسیار‪ :‬دەبێت سۆسیالیستەكان لەڕووبەڕووبوونەوەدا لەگەڵ‬

‫بەرزبوونەوە و هەڵكشانی داینامیكەكانی سەرهەڵدانی نەخۆشیی و‬
‫درمە جیهانییەكاندا‪ ،‬بانگەواز بۆ چی بكەن؟‬

‫وەاڵم‪ :‬پیشەسازیی كشتوكاڵیی وەك مۆدێلێكی بەرهەمهێنانەوەى‬

‫كۆمەاڵیەتیی دەبێت لەپێناوی چاكەى گشتییدا كۆتایی پێبهێنرێت‪ ،‬تەنها‬
‫لەئێستادا وەك بابەتێكی گرنگی تەندروستیی گشتیی‪ .‬بەرهەمهێنانی‬
‫خۆراك و بەسەرمایەكردنی ئەم بەرهەمهێنانە بەشێوەیەكی بەرز پشت‬
‫بەو پراكتیكانە دەبەستێت كە هەڕەشە لە سەرجەمی مرۆڤایەتیی دەكەن‪،‬‬
‫لەم حاڵەتەدا ڕێگا خۆشدەكەن بۆ ئازادكردن و لەكۆنتڕۆڵ دەرچوونی‬
‫پەتا جیهانییە تازە هەرە كوشندە و مەترسیدارەكان‪ .‬ئێمە دەبێت داوای‬
‫سۆسیالیزەكردنی سیستەمەكانی خۆراك بەشێوەیەك بكەین كە‬
‫نەخۆشییە ترسناكەكانی لەم چەشنە دەبێت لە یەكەم شوێنی‬
‫دەركەوتنیاندا‪ ،‬ڕابگیرێن‪ .‬ئەمە پێویستی بە دووبارە ئاوێتەكردنەوەى‬
‫بەرهەمهێنانی خۆراك دەبێت بۆ نێو پێداویستییەكانی كۆمەڵە گوندییە‬
‫یەكەمەكان‪ .‬ئەمە پێویستی بە پراكتیكەكانی ئیكۆلۆژیی كشتوكاڵ دەبێت‬
‫كە بەرگریی لە ژینگە و جووتیاران دەكات‪ ،‬ئەوانەى گەشە بە خۆراكی‬
‫ئەمە دەدەن‪ .‬وێنە گەورەكە‪ ،‬ئێمە دەبێت دابڕان و پچڕانە گەورە‬
‫میتابۆلییەكان چاكبكەینەوە كە ژینگە ئیكۆلۆژیەكانمان لە‬
‫ئابوورییەكانمان جیادەكەنەوە‪ .‬بەكورتیی‪ :‬ئێمە هەسارەیەكمان هەیە بۆ‬
‫بردنەوە و دەبێت ئەم هەسارەیە ببەینەوە‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫یاك پابست‪ :‬زۆر سوپاس بۆ ئەم چاوپێكەوتنە‬

‫وەاڵم‪ :‬شایانی نییە‪.‬‬

‫یەك‪ :‬پرۆفیسۆر ڕۆب وااڵس بایۆلۆژیستی بواری پەرەسەندن‬

‫فیلیۆجیۆگرافەر بۆ تەندروستیی گشتیی لە ئەمریكا‪ .‬زیاتر لە ‪ 25‬ساڵە‬
‫دەربارەى ڕەهەندە جۆراوجۆرەكانی پەتا تازە جیهانییەكان كاردەكات و‬
‫نووسەری یەكێك لە بەناوبانگترین كتێبەكانی جیهانە لەم بوارەدا‬
‫بەناوی "كێڵگە گەورەكان ئەنفلۆنزا گەورە دەكەن" و هەروەها "ئیبۆالی‬
‫نیۆلیبراڵ" و هتد‪.‬‬

‫دوو‪ :‬یاك پابست‪ ،‬سەرنووسەری گۆڤاری ماركس‪21‬ـە لە بەرلین‬

‫‪52‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ئەوە ڤایرۆس بوو ئەم كارەى كرد!‬

‫دەربارەى ئابووریی سیاسیی كۆرۆناڤایرۆس‬

‫میشایل ڕۆبەرتز‬

‫تەواو لەوە دڵنیام هەركە ئەم كارەساتە تەواو بوو‪ ،‬ئابوورییناسانی‬

‫بەرەى بااڵدەست و دەسەاڵتداران بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئەم‬
‫كارەساتە قەیرانێكی دەرەكیی بووە و هیچ پەیوەندیی بە درز و‬
‫كەلەبەرە ناوەكییەكانی مۆدێلی بەرهەمهێنانی سەرمایەداریی و‬
‫پێكهاتەى كۆمەاڵیەتیی كۆمەڵگاوە نییە‪ .‬ئەوە ڤایرۆس بوو ئەم كارەى‬
‫كرد‪ .‬ئەمە ئەرگومێنت و گوتەى ڕەوتی بااڵدەست بووە دوای قەیرانی‬
‫گەورەى ئابووریی ‪ 2001-2001‬و هەروەها لە ‪2020‬یشدا دووبارە‬
‫دەكرێتەوە‪.‬‬

‫ئێستا كە ئەم دێڕانە دەنووسم‪ ،‬پەتای كۆرۆناڤایرۆس (وەك ئەوەى‬

‫ئێستا بەفەرمیی ناسێنراوە) هێشتا نەگەیشتووە لوتكە و دواسنووری‬
‫خۆی‪ .‬بەڕواڵەت لە چین دەستیپێكردووە (ئەگەرچی چەند بەڵگەیەكی‬

‫‪53‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ڕوون و ئاشكراش هەن لە هەمانكاتدا لە شوێنی دیكەش دەستی‬

‫پێكردووە و سەریهەڵداوە)‪ ،‬كەچی ئێستا بە سەرتاپای جیهاندا باڵو‬
‫دەبێتەوە‪ .‬ژمارەى تووشبوان لە دەرەوە‪ ،‬لە ئێستادا بەرزترە لە ژمارەى‬
‫تووشبوانی ناوەوەى چین‪ .‬حاڵەتەكانی ناو واڵتی چین بە ئاستێكی‬
‫وەستان گەیشتوون؛ بەاڵم لە شوێنەكانی دیكەدا ڤایرۆسەكە لە‬
‫باڵوبوونەوەیەكی نائاسایی و ڕوولەهەڵكشان دایە‪.‬‬

‫ئەم قەیرانە بایۆلۆژییە ترس و دڵەڕاوكێی لەنێو بازاڕە داراییەكاندا‬

‫دروستكردووە‪ .‬بازاڕەكانی پشك و قەباڵە لە ماوەى چەند حەفتەیەكدا‬
‫تووشی ئیفالس و شكستی زیاتر لە ‪ %30‬هاتوون‪ .‬جیهانی فەنتازیی و‬

‫‪54‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫خەیاڵیی هەر خاوەندارێتییەكی دارایی ڕوولەگەشە كە بە تێچوونە‬

‫كەمەكان بەدەستدەهات‪ ،‬ئیتر كۆتایی پێهاتووە‪.‬‬

‫وادەردەكەوێت كۆڤید‪ 11-‬ببێتە "نەزانراوێكی نەناسراو"(یان‬

‫هەلومەرجە نەخوازراو و ناچاوەڕوانكراوەكان)‪ ،‬هاوشێوەى "تیۆری‬
‫سوانی ڕەش"ی داڕمانی دارایی جیهانیی كە دە ساڵ پێش ئێستا قەیرانی‬
‫گەورەى ئابووریی بەدوی خۆیدا هێنا‪ .‬بەاڵم كۆڤید‪ ،11-‬ڕێك‬
‫هاوشێوەى ئەو قەیران و داڕمانە داراییە‪ ،‬لەڕاستیدا ڕووداوێكی لەناكاو‬
‫و ناچاوەڕوانكراو نییە – ئەوەى پێیدەگوترێت "شۆك"ێك بۆ گەشەیەكی‬
‫دیكەى هارمۆنیانەى ئابووریی سەرمایەداریی‪ .‬تەنانەت پێش ئەوەى‬
‫پەتاكە دەستپێبكات‪ ،‬لەنێو سەرەكیترین و گەورەترین ئابوورییە‬
‫سەرمایەدارییەكاندا‪ ،‬چ لە نێو ئەوەى پێیدەگوترێت جیهانی‬
‫گەشەسەندوودا یاخود لەنێو ئابوورییە "ڕوولەگەشەكان"ی "باشووری‬
‫جیهان"‪ ،‬چاالكیی ئابووریی بەهێواشیی لە وەستان نزیك دەبووەوە‪ ،‬بە‬
‫هەندێك لەو ئابوورییانەى دەچوونە نێو وەبەرهێنان و بەرهەمهێنانی‬
‫نەتەوەیی و لەهەندێك لە ئابوورییەكانی دیكەدا لەسەر كەنارەكە‬
‫وەستابوون‪.‬‬

‫‪55‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كۆڤید‪ 11-‬نوكە تیژەكە بوو‪ .‬لێكچوونێك بكرێت بیری لێبكەینەوە‬

‫بەرزكردنەوەی باڵەخانەیەكی لمییە تا لوتكە؛ خۆڵ و دانەكانی لمەكە‬
‫دەست بە داڕمان و خزین دەكەن؛ و دواتر خاڵێكی دیاریكراو بە كۆمەڵە‬
‫بەشێكی زیاتری لمەكەوە دێتە خوارەوە و سەرجەمی تەپۆلكە لمییەكە‬
‫دادەڕمێنێت‪ .‬ئەگەر تۆ كەسێكی پاش‪-‬كینزیی بیت دەكرێت تۆ بەباشتری‬
‫بزانیت بەمە بڵێیت "ساتێكی مینسكی"‪ ،‬دوای هایمەن مینسكی‪ ،‬كە‬
‫دەیگوت سەرمایەداریی وادەردەكەوێت سەقامگیربێت تا كاتی‬
‫ناسەقامگیربوون‪ ،‬چونكە سەقامگیریی‪ ،‬تۆوی ناسەقامگیریی دەچێنێت‪.‬‬
‫ماركسیستێك دەڵێت‪ ،‬بەڵێ ناسەقامگیریی هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو‬
‫ناسەقامگیرییە بەشێوەیەكی وەرزیی دەكەوێت و دەڕمێت‪ ،‬ئەویش‬
‫بەهۆى ناكۆكییە بنچینەییەكانی ناو مۆدێلی بەرهەمهێنانی سەرمایەداریی‬
‫لەپێناوی قازانجدا‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫هەروەها‪ ،‬بەشێوەیەكی دیكە‪ ،‬كۆڤید‪" ،11-‬نەزانراوێكی نەناسراو"‬

‫(ڕووداوێكی لەناكاو) نەبوو‪ .‬لە سەرەتای ‪2019‬دا‪ ،‬گروپێكی پسۆڕان‬
‫(لێكۆڵینەوە و گەشەسەندن و بلوپرینت) لە میانەی چاوپێكەوتن و‬
‫كۆبوونەوەیەكدا لە ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانییدا لە جەنەوا‪،‬‬
‫زاراوەى "نەخۆشیی ئێكس"یان داهێنا‪ :‬پێشبینیی ئەوەیانكرد كە پەتای‬
‫داهاتوو بەهۆی نەخۆشیی دروستكەرێكی تازە و نەناسراوەوە دەبێت‬
‫كە هێشتا نەچووەتە نێو دانیشتوانی مرۆییەوە‪" .‬نەخۆشیی ئێكس"‬
‫بەئەگەرێكەوە دەرەنجامی ڤایرۆسێك دەبێت كە لە ئاژەاڵندا دروست‬
‫دەبێت و لە هەندێك شوێنی جیهاندا دەردەكەوێت كە گەشەى ئابووریی‬
‫دەبێتە هۆى وەدەرنانی خەڵك و ئاژەڵی كێوی بەیەكەوە‪.‬‬

‫نەخۆشیی ئێكس لەوانەیە تێكەڵی نەخۆشییەكانی دیكە لەسەرەتای‬

‫سەرهەڵدانی ئەم نەخۆشییە تازەیەدا بكرێت و بەخێرایی و بەبێ‬
‫دەنگییەوە باڵو دەبێتەوە؛ تۆڕەكانی گەشتی مرۆیی و بازرگانیی‬
‫بەكاردەهێنێت‪ ،‬دەگاتە واڵتانی جۆراوجۆر و سیاسەتی وەستاندن و‬

‫‪57‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫سنوورداركردن نەزۆك و بێكاریگەر دەكات‪ .‬نەخۆشیی ئێكس ڕێژەیەكی‬

‫زۆر بەرزی مردن‪ ،‬زۆر بەرزتر لە ئەنفلۆنزای وەرزیی لێدەكەوێتەوە‪،‬‬
‫بەاڵم بەهەمان ئاسانیی ئەنفلۆنزا باڵو دەبێتەوە‪ .‬ئەم نەخۆشییە تەنانەت‬
‫پێش ئەوەى بگاتە دۆخی پەتایی‪ ،‬بازاڕە داراییەكان دەهەژێنێت‪.‬‬
‫بەكورتیی‪ ،‬كۆڤید‪ ،11-‬هەمان نەخۆشیی ئێكسە‪.‬‬

‫وەك ڕۆب وااڵس‪ ،‬بایۆلۆژیستی سۆسیالیست‪ ،‬گوتوویەتی‪،‬‬

‫تاعونەكان بەتەنها بەشێك نین لە كولتووری ئێمە؛ بەڵكو ئەو تاعونانە‬
‫بەهۆى هەمان كولتوورەوە سەریانهەڵداوە‪ .‬مەرگی ڕەش‪ ،‬لە ناوەڕاستی‬
‫سەدەى ‪ 14‬بەنێو ئەوروپادا لەگەڵ گەشەی بازرگانیی بەدرێژایی‬
‫ڕێگای ئاوریشمییدا باڵوبووەوە‪ .‬شێوازە تازەكانی ئەنفلۆنزا لە‬
‫بەرهەمهێنانی خۆراكی كشتوكاڵییەوە سەریانهەڵداوە‪ .‬ئیبۆال‪ ،‬سارس‪،‬‬
‫مێرس و ئێستاش كۆڤید‪ 11-‬پەیوەندییان بە ئاژەڵی كێوییەوە هەیە‪.‬‬
‫پەتاكان بەگشتیی وەك ڤایرۆسەكان لە ئاژەاڵنەوە دێن و كاتێك‬
‫پەیوەندییان لەگەڵدا دروستدەكەین‪ ،‬ئەوا لەوانەوە بۆ خەڵك‬
‫دەگوازرێنەوە‪ .‬ئەم زۆربوونانە بەڕواڵەت خەریكی فراوانبوونن‪ ،‬چونكە‬
‫شوێنپێ ئیكۆلۆژییەكانمان ئێمە لە ناوچە دوورەكاندا لە ئاژەڵە‬
‫كێوییەكان نزیكتر دەكاتەوە و بازرگانییش ئەم ئاژەڵە كێوییانە دەهێنێتە‬
‫سەنتەری شارەكانەوە‪ .‬ڕێگاوبانسازیی بێ پێشینە‪ ،‬لەناوبردنی‬
‫دارستانەكان‪ ،‬پاككردنەوەى زەوییەكان و گەشەدان بە پیشەسازیی‬
‫كشتوكاڵیی‪ ،‬هەروەها بەجیهانییكردنی گەشت و بازرگانیی‪ ،‬بەشێوەیەكی‬

‫‪59‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫بەرفراوان ئێمە بەرانبەر بە دروستبوونی نەخۆشییەكانی وەك‬

‫ڤایرۆسەكانی كۆرۆنا بەدگومان دەكات‪.‬‬

‫ئەرگومێنت و مشتومڕێكی گەمژانە و نەخۆش لەنێو ئابوورییناسە‬

‫بااڵدەستەكاندا هەیە دەربارەى ئەوەى ئایا كاریگەریی ئابووریی كۆڤید‪-‬‬
‫‪" 11‬شۆكی خستنەڕوو"(‪)supply shock‬ـە یاخود "شۆكی‬
‫خواست"(‪ .)demand shock‬قوتابخانەى نیۆكالسیكیی دەڵێت ئەمە‬
‫شۆك و هەژانێكی خستنەڕووە‪ ،‬چونكە بەرهەمهێنان دەوەستێنێت؛‬
‫كینزییەكان دەیانەوێت بڵێن لەڕاستیدا ئەمە شۆك و هەژانێكی خواستە‬
‫چونكە خەڵك و سەرمایەگوزاریی پارەكانیان بۆ گەشت و‬
‫خزمەتگوزارییەكان و هتد تەرخان ناكەن‪.‬‬

‫بەاڵم یەكەم‪ ،‬هەروەك لەسەرەوە باسكرا‪ ،‬ئەمە لەڕاستیدا هەر‬

‫"شۆك" نییە‪ ،‬بەڵكو بە حەتمیی دەرەنجامی پاڵنەری سەرمایەیە بۆ‬
‫بەرهەمهێنانی قازانج لە كشتوكاڵ و سروشت و هەروەها پاڵنەری‬
‫سەرمایەیە بۆ بەرهەمهێنانی قازانج لە دۆخی الوازی بەرهەمهێنانی‬
‫سەرمایەداریی لە ‪2020‬دا‪.‬‬

‫و دووەم‪ ،‬ئەم شۆكە لەگەڵ خستنەڕوودا دەستپێدەكات‪ ،‬نەك لەگەڵ‬

‫خواست‪ ،‬وەك كینزییەكان بانگەشەى بۆ دەكەن‪ .‬بەو جۆرەى ماركس‬
‫باسی دەكات‪" :‬هەر منداڵێك نەتەوەیەك دەناسێت كە واز لە كاركردن‬
‫دەهێنێت‪ ،‬من باسی ساڵێك ناكەم‪ ،‬بەڵكو تەنانەت لە چەند حەفتەیەكدا‪،‬‬

‫‪51‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫بەتەواویی لەناو دەچێت" (كاڕڵ ماركس بۆ كوگلمان‪ ،‬لەندەن‪11 ،‬ی‬

‫تەممووز‪ .)1969 ،‬ئەوە بەرهەمهێنان‪ ،‬بازرگانیی و وەبەرهێنانە كە‬
‫قوتابخانەكان‪،‬‬ ‫بازاڕەكان‪،‬‬ ‫كاتێك‬ ‫دەوەستێت‪،‬‬ ‫سەرەتا‬
‫سەرمایەگوزارییەكان دادەخرێن تا ڕێگریی لە باڵوبوونەوەى پەتاكە‬
‫بكەن‪ .‬بێگومان‪ ،‬ئەگەر خەڵك نەتوانن كار و سەرمایەگوزاریی بكەن‪،‬‬
‫ئەوا ناتوانن بكڕن‪ ،‬كەواتە داهاتەكان دەكەون و نزم دەبنەوە و بەرەو‬
‫ئیفالس و مایەپووچبوون دەڕۆن و ئەمەش "شۆكی خواست" دروست‬
‫دەكات‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬ئەمە شێواز و ڕێگای هەموو قەیرانەكانی‬
‫سەرمایەدارییە‪ :‬سەرەتا بە شكستی خستنەڕوو دەستپێدەكەن و پاشان‬
‫بە كەوتنە نێو بەكاربردنەوە‪ ،‬كۆتاییان دێت – نەك بەپێچەوانەوە‪.‬‬

‫ئەمە خشتەی ڕوانینێكی بااڵدەست (و ڕۆشنی) شیكاریی قەیرانەكانە‬

‫‪60‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫هەندێك لە گەشبینەكانی ناو جیهانی دارایی دەڵێن كە شۆكی كۆڤید‪-‬‬

‫‪ 11‬بۆ بازاڕەكانی پشك و قەباڵە هاوشێوەى ‪11‬ی ئۆكتۆبەری ‪1197‬‬
‫كۆتایی دێت‪ .‬لەو دووشەممە ڕەشەدا بازاڕی پشك و قەباڵە زۆر‬
‫بەخێرایی داڕما‪ ،‬تەنانەت زۆر زیاتر لە ئێستا‪ ،‬بەاڵم لەماوەى چەند‬
‫مانگدا گەڕایەوە و بەردەوام بوو و درێژەى بەژیانی خۆی دا‪ .‬ستێڤن‬
‫منوكین‪ ،‬وەزیری خەزنەداری ئێستای ویالیەتە یەكگرتووەكان‪ ،‬لەوە‬
‫دڵنیایە كە ترس و دڵەڕاوكێی دارایی‪ ،‬هاوشێوەى ‪ 1197‬كۆتایی دێت‪:‬‬
‫"ئێوە دەزانن‪ ،‬سەیری ئەو خەڵكانە دەكەم كە دوای قەیرانی ‪1197‬‬
‫پشكیان دەكڕی‪ ،‬خەڵكانێك پشكیان لەدوای قەیرانی دارایی دەكڕی"‪ ،‬ئەو‬
‫بەردەوام دەبێت و دەڵێت‪" :‬الی وەبەرهێنەرە دوورمەوداكان‪ ،‬ئەمە‬
‫دەبێتە دەرفەتێكی ئێجگار گەورەى سەرمایەگوزاریی و وەبەرهێنان"‪.‬‬
‫وەزیر لە درێژەى قسەكانیدا گوتی‪" :‬ئەمە كێشەیەكی ماوەدرێژە‪ .‬ڕەنگە‬
‫دوو مانگ بخایەنێت‪ ،‬بەاڵم ئێمە دەمانەوێت دەربازمان بێت لێی‪ ،‬و‬
‫ئابووریی لە هەمیشە بەهێزتر دەبێتەوە"‪.‬‬

‫ئاماژەكانی منوكین دەنگدانەوە و ڕەنگدانەوەى بۆچوونەكانی الری‬

‫كودلۆ‪ ،‬ڕاوێژكاری ئابووریی كۆشكی سپی بوو‪ ،‬كە جەختی لەوە‬
‫كردووە وەبەرهێنەران دەست بە سەرمایەگوزاریی بكەن لە بازاڕی‬
‫پشك و قەباڵەى ڕوو لە كەوتن‪ ،‬كە بەهۆى ترس لە كۆرۆناڤایرۆسەوە‬

‫‪61‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دروستبووە‪" .‬وەبەرهێنەرانی دوورمەودا دەبێت بەجدیی بیر لە كڕینی‬

‫ئەم بۆشاییانە بكەنەوە"‪ ،‬و ئابووریی ویالیەتە یەكگرتووەكانی وەك‬
‫"دەنگ" وەسفكرد‪ .‬كودلۆ لەڕاستییدا ئەوەى دووبارە كردەوە كە دوو‬
‫حەفتە پێش قەیرانی دارایی جیهانیی سێپتێمبەری ‪ 2009‬گوتبووی‪" :‬بۆ‬
‫ئەوانەمان كە لە جامی سەیارەوە سەیری داهاتوو دەكەن‪ ،‬ڕوانگەى‬
‫دوورمەودا بۆ پشكەكان باشتر و هەمیشە باشتر دەبێت"‪.‬‬

‫قەیرانی ساڵی ‪ 1197‬بەهۆی گەرمبوونی شەڕەكان و ملمالنێكانی‬

‫كەنداوەوە سەرزەنشت دەكرا كە بووە هۆی بەرزكردنەوەى نرخی‬
‫نەوت‪ ،‬ترس لە ڕێژە بەرزەكانی سوود‪ ،‬پێنج ساڵ ڕەوتی بازاڕ ( ‪bull‬‬
‫‪ )market‬بەبێ ڕاستكردنەوەیەكی گرنگ‪ ،‬و هێنانەئارای بازرگانیی‬
‫بەكۆمپیوتەریكراو‪ .‬لەبەر ئەوەى ئابووریی بەشێوەیەكی بنچینەیی‬
‫"تەندروست" بوو‪ ،‬بۆیە بەردەوام نەبوو‪ .‬لەڕاستیدا قازانجویستیی‬
‫سەرمایە (‪ )profitability of capital‬لە ئابوورییە گەورەكاندا‬
‫بەردەوام بەرزدەبووەوە و تا ‪1110‬ـەكان نەگەیشتە لوتكە (ئەگەرچی‬
‫داكشانەوەیەك لە ‪1111‬دا ڕوویدا)‪ .‬لەبەرئەوە ‪ 1197‬ئەو شتە بوو كە‬
‫ماركس پێیدەگوت "قەیرانی دارایی" بەهۆى ناسەقامگیریی زاتیی نێو‬
‫بازاڕە قۆرخكارییەكانی سەرمایە‪.‬‬

‫بەاڵم ئەمە هاوشێوەى حاڵەتی ‪ 2020‬نییە‪ .‬ئەمجارە داڕمانەكە لە‬

‫بازاڕی پشك و قەباڵەدا قەیرانێكی ئابووریی هاوشێوەى ‪2009‬ی‬

‫‪62‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫بەدوادا دێت‪ .‬ئەمەش لەبەرئەوەى‪ ،‬بەوجۆرەى چەندین جاری دیكە‬

‫باسمكردووە‪ ،‬ئێستا قازانجویستیی سەرمایە نزمە و قازانجە‬
‫جیهانییەكان لە باشترین حاڵەتدا وەستاون‪ ،‬تەنانەت پێش كۆڤید‪11-‬یش‬
‫ئەمە دەستیپێكردبوو‪ .‬بازرگانیی و سەرمایەگوزاریی جیهانیی بەردەوام‬
‫لە كەوتن دایە نەك بەرزبوونەوە‪ .‬نرخەكانی نەوت دابەزیون‪ ،‬نەك‬
‫بەرزبووبێتنەوە‪ .‬و كاریگەریی ئابووریی كۆڤید‪ 11-‬سەرەتا خۆی لە‬
‫زنجیری خستنەڕوودا دەبینێتەوە‪ ،‬نەك لە بازاڕە ناجێگیرە داراییەكاندا‪.‬‬

‫گەورەیی ئەو داكشانەوەیەى لێرە بەدوا دێت‪ ،‬چەندە و چۆن دەبێت؟‬

‫لێكۆڵینەوەیەكی سەرنجڕاكێش هەیە لەالیەن پییر‪-‬ئۆلیڤە گۆرینچاسەوە‬
‫نووسراوە كە نەخشەى ئەمجۆرە كاریگەرییە دەكێشێت‪ .‬گۆرینچاس‬
‫باس لەوە دەكات كە دیاگرامی گشتیی تەندروستیی پەتایی حاڵەتە‬
‫بازنەییەكان دروست دەكات‪ .‬بەبێ هەر جوڵە و كردەیەك‪ ،‬پەتای‬
‫جیهانیی شێوە و شكڵی هێڵێكی چەماوەى سوور وەردەگرێت‪ ،‬دەبێتە‬
‫هۆى ژمارەیەكی گەورەی حاڵەتەكانی تووشبوون و مردن‪ .‬لەگەڵ جوڵە‬
‫و كردەى داخستنی شوێنەكان و گۆشەگیركردن و تەریككردنی‬
‫كۆمەاڵیەتییدا‪ ،‬لوتكەى هێڵی چەماوەى (شین) دەكرێت دەربكەوێت و‬
‫نەرم و میانەڕەویش بێت‪ ،‬تەنانەت ئەگەر پەتاكە بۆ ماوەیەكی‬
‫دوورتریش بەردەوام بێت‪ .‬ئەمەش بەئەگەرێكەوە شێوەى خێرای‬
‫تووشبوون و ژمارەى مردن كەمدەكاتەوە‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دەبێت سیاسەتی گشتیی تەندروستیی لەپێناوی "تەختكردن و‬

‫سافكردنی هێڵە چەماوەكەدا" بێت و ئەم كارەش لەڕێگای پیادەكردنی‬
‫هەنگاوەكانی مەودای كۆمەاڵیەتیی جددیی و بەرزكردنەوە و زیادكردنی‬
‫هەنگاو و پراكتیكەكانی تەندروستیی ئەنجام بدات بۆ كەمكردنەوەى‬
‫ڕێژەى گواستنەوەى ڤایرۆسەكە‪ .‬ئێستا ئیتاڵیا ڕێگای چینیی بۆ‬
‫داخستنی سەرتاپاگیر دەگرێتە بەر‪ ،‬تەنانەت ئەگەر ئەمە ببێتە هۆى‬
‫داخستنی دەروازە سەقامگیرەكان‪ ،‬دوای ڤایرۆسەكە باڵوبووەتەوە‪.‬‬
‫بریتانیا هەوڵی گرتنەبەری ئاراستە و ڕێگایەكی زۆر مەترسیداری خۆ‪-‬‬
‫تەریككردن بۆ كەسانی زیانلێكەوتوو دەدات و ڕێگا بۆ الوان و خەڵكانی‬
‫تەندروست خۆشدەكات تووشی ڤایرۆسەكە ببن بۆ ئەوەى ئەوەى‬
‫پێیدەگوترێت "بەرگریی گشتیی لەش" لەناو خۆیاندا [بەشێوەى‬
‫ئۆتۆماتیك] دروست بكەن و خۆیان لە سیستەمی تەندروستیی بەدوور‬
‫بگرن‪ .‬مانای ئەم ئاراستە كەمكردنەوە و نەهێشتنی خەڵكی پیر و‬

‫‪64‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫خاوەن پێداویستیی تایبەت و نەخۆشیی درێژخایەنە‪ ،‬چونكە هەرچۆنێك‬

‫بێت ئەوان دەمرن‪ ،‬ئەگەر تووشببن و خۆیان لە داخستن و‬
‫تەعتیلكردنێكی سەرتاپاگیریش بەدووربگرن‪ ،‬چونكە ئەمە دەبێتە هۆی‬
‫وێرانكردنی ئابووریی (و قازانجەكان)‪ .‬ئاراستە و ڕێچكەى ویالیەتە‬
‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە بنەڕەتدا هیچ شتێك ناكات و بەگشتیی هیچ‬
‫هەنگاوێك نانێت‪ :‬پشكنینی گشتیی بوونی نییە‪ ،‬خۆ‪-‬تەریككردن بوونی‬
‫نییە‪ ،‬داخستنی كۆبوونەوە گشتییەكان بوونی نییە؛ تەنها چاوەڕێی ئەوە‬
‫دەكات خەڵك نەخۆش ببن و پاشان مامەڵە لەگەڵ حاڵەتە خراپ و‬
‫مەترسیدارەكاندا بكات‪.‬‬

‫دەتوانین بەم ئاراستە و ڕێگاچارەى دواتریان بڵێین‪ ،‬وەاڵمی‬

‫ماڵتووسیی‪ .‬تۆماس ماڵتووس یەكێك بوو لە كۆنەپارێزترین‬
‫ئابوورییناسانی كالسیكی سەدەى ‪ ،11‬كە دەیگوت لە جیهاندا‬
‫خەڵكانێكی ئێجگار زۆری هەژاری "نابەرهەمهێنەر" بووونیان هەیە‪،‬‬
‫لەبەرئەوە تاعون و نەخۆشییە بەردەوامەكان زەروور و حەتمین تا‬
‫ئابوورییەكان زۆر زیاتر بكەنە ئابوورییگەلی بەرهەمهێنەر‪.‬‬

‫جێرمی وارنەر‪ ،‬ڕۆژنامەنووسی كۆنزەرڤاتیڤی بریتانیی سەبارەت‬

‫بەپەتای كۆڤید‪ 11-‬دەڵێت كە "بەگشتیی خەڵكی پیر دەكوژێت‪ .‬كۆڤید‪-‬‬
‫‪ 11‬ئەگەر تەنانەت لەڕوانگەى ئابوورییەوە بێمەبەست نەبێت‪ ،‬ئەوا لە‬
‫درێژماوەدا لەوانەیە بە سوودوەرگرتن لە لەنەگونجاوبوونی خەڵكانی‬

‫‪65‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫بەتەمەن‪ ،‬زۆر بەكەڵك و سوودمەند بێت"‪ .‬لە وەاڵمی ڕەخنەكاندا دەڵێت‪:‬‬

‫"ڕوون و ئاشكرایە‪ ،‬بۆ ئەوانەى تووشبوون‪ ،‬ئەمە تراژیدییەكی مرۆییە‪،‬‬
‫لە هەر تەمەنێكدا‪ ،‬بەاڵم ئەمە مەسەلەیەكە دەربارەى ئابووریی‪ ،‬نەك‬
‫دەربارەى بڕ و ڕێژەى بەدبەختیی و هەژاریی مرۆیی"‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬ئەمە‬
‫ئەو شتە بوو كە ماركس ناوی لە ئابوورییناسانی سەدەى ‪ 11‬نابوو‪:‬‬
‫فەلسەفەى هەژاریی‪.‬‬

‫ئەو هۆكارەى كە حكومەتەكانی ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و‬

‫بریتانیا (هێشتا) هەنگاوی جددیی ناگرنە بەر‪ ،‬وەك هەر زوو لە چین و‬
‫ئێستا (بەشێوەیەكی درەنگوەخت) لە ئیتاڵیا و شوێنەكانی دیكە‬
‫گیراونەتەبەر‪ ،‬بەهۆی ئەوەوەیە ئەمە بە حەتمیی دەبێتە هۆی زیادبوونی‬
‫هێڵی چەماوەى قەیرانی نێو ئابوورییە گەورەكان‪ .‬با سەیری چین‬

‫‪66‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫یاخود ئیتاڵیا بكەین‪ :‬زیادبوونی مەودا كۆمەاڵیەتییەكان پێویستی بە‬

‫داخستنی قوتابخانەكان‪ ،‬زانكۆكان‪ ،‬سەرمایەگوزارییە زۆر ناجەوهەریی‬
‫و ناگرنگەكان بووە و داوا لە زۆربەى دانیشتوانی تەمەنی كرێكار كراوە‬
‫لە ماڵەوە بمێننەوە‪ .‬لەكاتێكدا هەندێك خەڵك دەتوانن لە ماڵەوە كار‬
‫بكەن‪ ،‬بەاڵم هێشتا ئەمە وەك كەرتێكی بچووكی هێزی كاری گشتیی‬
‫دەمێنێتەوە‪ .‬تەنانەت ئەگەر كاركردن لەماڵەوە بژاردەیەك بێت‪ ،‬وەستانی‬
‫ماوەكورتی كاركردن و ڕۆتینە سەختەكان گەورەن و بە ئەگەرێكی‬
‫زۆرەوە كاریگەریی لەسەر بەرهەمهێنان دادەنێن‪ .‬بەكورتیی‪ ،‬باشترین‬
‫سیاسەتی تەندروستیی گشتیی ئابووریی دەباتە نێو وەستانێكی‬
‫لەناكاوەوە‪ .‬شۆكی خستنەڕوو‪.‬‬

‫زیانە ئابوورییەكان شایانی بیرلێكردنەوەن‪ .‬گۆرینچاس هەوڵی‬

‫خستنەڕووی كاریگەرییەكە دەدات‪ .‬ئەو وێنای ئەوە دەكات كە سەبارەت‬
‫بە هێڵێكی سەرەكیی‪ ،‬هەنگاوەكانی سنوورداركردن چاالكیی ئابووریی‬
‫لە مانگێكدا بۆ ‪ %50‬و لە مانگی دواتردا بۆ ‪ %25‬دادەبەزێنن‪ ،‬دوای‬
‫ئەوە ئابووریی دەگەڕێتەوە هێڵی سەرەكیی‪" .‬ئەم سیناریۆیە‬
‫ڕووبەڕووی داكشانەوەى گەشەی بەرهەمهێنانی سااڵی گەیاندنی‬
‫‪%6.5‬ی سااڵنە بەراورد بە ساڵی ڕابردوو دەبێتەوە‪ ،‬دیسان لێكدانێكی‬
‫گەورەتر لە ڕێژە و بڕی تێكڕای بەرهەمهێنانی ناوخۆیی دەبێت‪.‬‬
‫كوژاندنەوە و وەستاندنی ‪ %25‬بۆ تەنها مانگێكی دیكە و كەوتن و‬
‫كورتهێنان لە گەشەى سااڵنەى بەرهەمهێنان (بەراورد بە ساڵی پێشوو)‬

‫‪67‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫بەڕادەیەك دەگاتە ‪ ."!%10‬وەك خاڵ و پرسێكی بەراوردكاریی‪،‬‬

‫داكشانەوە و كورتهێنان لە گەشەى بەرهەمهێنان لە ویالیەتە‬
‫یەكگرتووەكاندا لە میانەى ‪" 2001-2009‬قەیرانی گەورەى ئابووریی"‬
‫لە دەوروبەری ‪ %4.5‬بوو‪ .‬گۆرینچاس دەڵێت "ئێمە لەسەروبەندی‬
‫بینینی داكشانەوەیەكی ئابووریی داین كە دەتوانێت قەیرانی گەورە نیوە‬
‫بكاتەوە"‪.‬‬

‫لە لوتكەى قەیرانی گەورەى ئابوورییدا‪ ،‬ئابووریی ئەمریكا كارەكانی‬

‫بۆ بڕی ‪ 900‬هەزار كرێكار لە مانگدا دادەبەزاند‪ ،‬بەاڵم زۆرینەى‬
‫گەورەى خەڵك هێشتا كارپێدراو بوون و كاریان دەكرد‪ .‬بڕ و ڕێژەى‬
‫بێكاریی گەیشتبووە "تەنها" ‪ .%10‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬كۆرۆناڤایرۆس‬
‫هەلومەرجێك دروست دەكات – بە ماوەیەكی زۆر كورت – ‪%50‬‬
‫یاخود زۆر زیاتری خەڵك‪ ،‬چیتر ناتوانن كار بكەن‪ .‬كاریگەرییەكەى‬
‫لەسەر چاالكیی ئابووریی بەشێوەیەكی بەراوردكاریی‪ ،‬زۆر بەرزترە‪.‬‬

‫خاڵەكە ئەوەیە كە ئابووریی‪ ،‬هاوشێوەى سیستەمی تەندروستیی‪،‬‬

‫ڕووبەڕووی كێشەیەكی "تەختكردن هێڵی چەماوە" دەبێت‪ .‬هێڵە چەماوە‬
‫سوورەكە ئاماژە بە لەدەستچوون و نەمانی بەرهەمهێنان دەكات لە‬
‫میانەى وەستان و داكشانەوەیەكی بەهێز و فراوانی ئابووریی‪ ،‬كە‬
‫بەهۆى بڕیارە ئابوورییەكانی ملیۆنان بكەر و عامیالنی ئابوورییەوە‬
‫بەهێزكرابوو كە هەوڵیان دەدا لەڕێگای بڕینی تێچوونەكان‪ ،‬ڕێكخستنی‬

‫‪69‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫وەبەرهێنان‪ ،‬بڕینی كرێدیت و بەگشتیی وەستاندنی سەرتاپاییەوە‪،‬‬

‫بەرگریی لەخۆیان بكەن‪.‬‬

‫دەبێت چی بكرێت بۆ تەختكردنی هێڵە چەماوەكە؟ باشە‪ ،‬بانكە‬

‫ناوەندییەكان دەتوانن و نەختینەیەكی پارەیی نائاسایی و لەناكاو و‬
‫زەرووریی بۆ كەرتی دارایی فەراهەم دەكەن‪ .‬حكومەتەكان دەتوانن بۆ‬
‫پشتیوانیكردن لە چاالكییە ئابوورییەكان هەنگاوە داراییە ئامانجدار‬
‫ئیختیاریی یان بەرنامە بۆداڕێژراوە فراوانەكان بەكاربهێنن‪ .‬ئەم‬
‫هەنگاوانە دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ "تەختكردن و سافكردنی هێڵی‬
‫چەماوەى ئابووریی"‪ ،‬واتا‪ ،‬سنوورداركردنی كورتهێنان و نەمانی‬
‫ئابووریی‪ ،‬هاوشێوەى نێو هێڵە چەماوە شینەكە‪ ،‬ئەویش لەڕێگای‬
‫بەردەوامبوون لە پارەدان بە كرێكاران و كارمەندان‪ ،‬ئینجا ئەوان‬

‫‪61‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫یاخود كارە دواخراو یاخود‬ ‫دەتوانن كارەكانیان ئەنجام بدەن‬

‫پێبدەن‪ .‬كەسابەتە بچووكەكان‬ ‫كورتكراوەكانیان بۆ ماوەیەك درێژە‬
‫لە تۆفانەكە دەربازیان بێت و‬ ‫دەكرێت پشتیوانیی دارایی بكرێن تا‬
‫لە قەیرانی گەورەى ئابوورییدا‬ ‫بانكەكان ڕزگار بكرێن‪ ،‬وەك ئەوەى‬
‫ڕوویدا‪.‬‬

‫بەاڵم قەیرانێكی دارایی‪ ،‬هێشتا ڕیسك و مەترسییەكی گەورەیە‪ .‬لە‬

‫ویالیەتە یەكگرتووەكاندا‪ ،‬قەرزی كۆمپانیا بەرزبووەتەوە و‬
‫بەستراوەتەوە بەو بۆند و گرێبەستانەوە كە لەالیەن كۆمپانیا‬
‫الوازترەكانەوە ڕووبەڕووی كێشە بوونەتەوە‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫و كەرتی وزە ڕووبەڕووی لێدانێك بە پاشەكشێیەكی دووبەرابەر‬

‫هاوشێوەى داكشانەوەكانی نرخی نەوت بووەتەوە‪ .‬ڕیسكی گرێبەستی‬
‫پاداشت (تێچوونی قەرزپێدان) هێرشی كردووەتە نێو كەرتەكانی وزە و‬
‫گواستنەوە‪.‬‬

‫ئاسانكاریی پارەیی بێگومان بەس نابێت بۆ تەختكردن و سافكردنی‬

‫هێڵی چەماوە‪ .‬تێكڕای سوودەكانی بانكی ناوەندیی نزیكن لە ئاستی سفر‬

‫‪71‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫یاخود ژێر سفر‪ .‬و بردن و تەرخانكردنێكی گەورەى كرێدیت و پارە بۆ‬
‫نێو سیستەمی بانكیی هاوشێوەى "بەپەیژەیەكدا سەركەوتن" [لە‬
‫ئابوورییدا مەبەست لەوەیە بانكە ناوەندییەكان بۆ بەیاساییكردنی‬
‫سیاسەتی پارەیی‪/‬دارایی كاتێك ئابووریی ڕووبەڕووی كورتهێنان‬
‫دەبێتەوە‪ ،‬هەوڵدەدەن ئەم كاریگەرییە دەرەنجامی كەمی زیانی ئابووریی‬
‫هەبێت بۆیە پارە دەڕژێنە نێو كەرتەكانەوە‪-‬وەرگێڕ] دەبێت لە‬
‫كاریگەرییەكەیدا لەسەر بەرهەمهێنان و وەبەرهێنان‪ .‬پشتیوانیكردنی‬
‫دارایی هەرزان زنجیرەى خستنەڕوو خێراتر ناكات یاخود وا لە خەڵك‬
‫ناكات جارێكی دیكە گەشت بكەن‪ .‬هەروەها یارمەتیی كۆمپانیاش نادات‬
‫ئەگەر كڕیاران پارە بۆ كڕین تەرخان نەكەن‪.‬‬

‫‪72‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كەمكردنەوەى سەرەكیی ئابووریی لە سیاسەتی داراییەوە دێت‪.‬‬

‫ئاژانسە نێودەوڵەتییەكانی وەك سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی و بانكی‬
‫جیهانیی پێشنیاری ‪ 50‬ملیار دۆالریان كردووە‪ .‬حكومەتە نەتەوەییەكان‬
‫ئێستا كۆمەڵە بەرنامەى پاڵنەری دارایی جۆراوجۆر بەڕێوە دەبەن‪.‬‬
‫حكومەتی بریتانیا لە دوایین بودجەى خۆیدا تەرخانكردنێكی گەورەى‬
‫ڕاگەیاند و كۆنگرێسی ئەمریكیی تەرخانكردنێكی نائاسایی و لەناكاوی‬
‫قبوڵكرد‪.‬‬

‫بەاڵم ئایا ئەگەر دوو مانگی داخستن و وەستاندن بەهۆى هەڵكشان‬

‫و داكشانێكی ‪ %10‬زۆربەى ئابوورییەكان بگرێتەوە‪ ،‬بەس دەبێت بۆ‬
‫تەختكردن و سافكردنی هێڵە چەماوەكە؟ هیچ یەكێك لە پاكێجە داراییە‬
‫هەنوكەییەكان لە هیچ شوێنێكدا لە ‪%10‬ی تێكڕای بەرهەمهێنانی‬
‫ناوخۆیی نزیك نابنەوە‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬لە ساتی قەیرانی گەورەى‬
‫ئابوورییدا‪ ،‬تەنها چین گەیشت بە بڕێكی وەها‪ .‬پڕۆپۆزەڵ و پالنەكانی‬
‫حكومەتی بریتانیا دەگاتە تەنها ‪%1.5‬ی گشتیی تێكڕای بەرهەمهێنانی‬
‫ناوخۆیی‪ ،‬لەكاتێكدا ئیتاڵیا دەگات بە ‪ %1.4‬و ویالیەتە یەكگرتووەكان‬
‫كەمتر لە ‪.%1‬‬

‫شانسێك هەیە لە كۆتایی مانگی نیساندا كۆی ژمارەى توشبووان لە‬

‫ئاستی جیهانییدا دەبینین و دەست بە كەمبوونەوە و داكشانەوە دەكات‪.‬‬

‫‪73‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ئەمە ئەو شتەیە حكومەتەكان هیوای بۆ دەخوازن و پالنی بۆ دادەنێن‪.‬‬

‫ئەگەر ئەم سیناریۆ گەشبین و هیوابەخشە ڕووبدات‪ ،‬كۆرۆناڤایرۆس‬
‫لەناو ناچێت‪ .‬بەڵكو دەبێتە نەخۆشییەكی دیكەى هاوشێوەى ئەنفلۆنزا‬
‫(كە ئێستا شتێكی كەمی لەسەر دەزانین) و هەر ساڵێك وەك‬
‫پێشینەكانی دیكەى‪ ،‬ڕووبەڕوومان دەبێتەوە و بەرۆكمان دەگرێتەوە‪.‬‬
‫بەاڵم تەنانەت دوو مانگی داخستن و وەستان دەبێتە هۆی داڕمانی‬
‫گەورەى ئابووریی‪ .‬و پاكێجە پاڵنەرەكانی پارەیی و دارایی پالن بۆ‬
‫دانراو نایانەوێت خۆیان لە داكشانەوەى قوڵ بەدوور بگرن‪ ،‬تەنانەت‬
‫ئەگەر ەئوان "هێڵی چەماوە" بۆ چەند ئاستێكیش كەم بكەنەوە‪ .‬خراپتر وا‬
‫بەڕێوەیە‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫بۆچی ڤایرۆسی كۆرۆنا تەنها تووشی هەژاران دەبێت؟‬

‫پێشڕەو محەمەد‬

‫هیچ ڕووداوێكی سروستیی‪ ،‬لە دەرەوەى ڕەهەندی مێژوویی‪،‬‬

‫سیاسیی و كۆمەاڵیەتیی نییە‪ .‬وەك واڵتەر بنیامین لە وتارێكیدا‬
‫دەربارەى بومەلەرزە باسی دەكات‪ ،‬هەر ڕووداوێكی سروشتیی‪،‬‬
‫دەرفەتە بۆ سەركوتكراوان دەنگی خۆیان هەڵبڕن‪ .‬كەواتە با بپرسین‬
‫بۆچی ڤایرۆسی كۆرۆنا تەنها تووشی هەژاران دەبێت؟ هەڵبەت لێرەدا‬
‫من ناچمە ناو ئەوەى پێیدەگوترێت تیۆری پیالنگێڕییەوە‪ .‬بەاڵم حەقی‬
‫خۆشیەتی بپرسین بۆچی تەنها ئەو واڵتانە تووش دەبن كە بەجۆرێك‬
‫لە جۆرەكان خەریكن ببنە هێزی گەورەى جیهانیی؟‬

‫ئەوەى بۆ هەمووان ڕوونە‪ ،‬ڤایرۆسی كۆرۆنا‪ ،‬تەنها یەكەم ڤایرۆس‬

‫نییە وا بەخێرایی باڵوببێتەوە و ڤایرۆسێكی كوشندەش بێت لە‬
‫هەمانكاتدا‪ .‬پێشتر ئەنفلۆنزای باڵندە بەهەمان خێرایی ڤایرۆسكی كۆرۆنا‬
‫باڵوبووەوە‪ ،‬كە لە باڵندەوە سەرچاوەی گرتبوو و هەروەها ئەنفلۆنزای‬

‫‪75‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫بەراز‪ .‬لەبەرئەوە زۆربەى بەڵگە نامە زانستییەكان لەسەر ئەوە كۆكن‬

‫كە ئەم ڤایرۆسە تازەیەى لە چینەوە هاتووە‪ ،‬وەك هەموو ئەنفلۆزا و‬
‫ڤایرۆسەكانی دیكە لە ئاژەڵەوە سەرچاوەى گرتووە و گواستراوەتەوە‬
‫بۆ مرۆڤ‪ .‬ئا لێرەدا دەبێت كۆتایی بەم بۆچوونە ڕاسیستیی و قێزەونە‬
‫بهێنین كە پێیوایە مادام چینییەكان هەموو شتێك دەخۆن كە بجوڵێتەوە‪،‬‬
‫لەبەرئەوە ئەوان سەرچاوەى ڤایرۆسەكەن‪ .‬تەنانەت زانایان پێیانوایە‬
‫"ئیبۆال"ش هەر لە شەمشەمەكوێرەوە سەرچاوەى گرتووە‪ .‬زۆربەى‬
‫زۆری نەخۆشییە كوشندەكانی دیكەش‪ ،‬بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬لە ئاژەاڵنەوە‬
‫سەرچاوەیان گرتووە و گواستراونەتەوە بۆ مرۆڤ‪ .‬پشتڕاستكردنەوە و‬
‫مشتومڕ لەسەر ئەم بابەتانە‪ ،‬كاری من نییە‪ ،‬چونكە بواری پسپۆڕیی و‬
‫شارەزایی منیش نییە‪ ،‬ئەوەى گرنگە قسەى لەسەر بكەین ئەو فاكت و‬
‫ڕاستییانەن كە تووشبوانی ڤایرۆسەكە پیشانمان دەدەن‪.‬‬

‫قسەكە ئەوەیە‪ :‬بەگوێرەى هەموو ئەو بەڵگەنامانەى لەبەردەستن‪،‬‬

‫سەرجەمی تووشبوان بە ڤایرۆسەكە‪ ،‬خەڵكانی هەژار و خەڵكانی‬
‫پەراوێزیی و ئەوانەن كە هیچ دەرفەتێكیان نییە بە ئاسانیی دەستیان بە‬
‫سەرچاوە خۆراكیی‪ ،‬تەندروستیی و سەنتەرە پێشكەوتووەكان بگات‪ .‬تا‬
‫ئێستا (ئەگەرچی من خوازیاری توشبوونی كەس نیم بەم ڤایرۆسە) هیچ‬
‫كەسێكی چینی بااڵ و دەوڵەمەند تووش نەبووە‪ .‬سەرمایەداریی بۆ‬
‫كەڵەكەكردنی سەرمایە و قازانج و بەرهەمهێنانی زیادە بەها‪ ،‬زۆربەى‬
‫ناوچەكانی ژیان وێران دەكات‪ .‬خەڵكانیش بەرەو ئەو ناوچە خراپانە‬

‫‪76‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دەبات‪ ،‬ئەوانەى بەدوای كاردا دەگەڕێن‪ ،‬یاخود بێكارن‪ ،‬شوێنی‬

‫قوڕاویی‪ ،‬پیس‪ ،‬دوور لە پێداویستییە سەرەكییەكانی ژیان‪ ،‬ئا ئەم‬
‫شوێنانە لەهەموو شوێنێك لەبارترن بۆ گواستنەوەى ڤایرۆسەكە‪.‬‬
‫زۆربەى شارە پیشەسازییەكانیش‪ ،‬بەتایبەت لە باشووری جیهان‪ ،‬لەو‬
‫شوێنانەن كە شوێنی بەخێوكردنی ئاژەاڵنن‪ ،‬ئەم شوێنانەش بەگشتیی‬
‫چینی كرێكار و خەڵكانی هەژار لێی نیشتەجێن‪ .‬لەبەرئەوە‪ ،‬هەموو ئەو‬
‫ڤایرۆسانەی سەرهەڵدەدەن بەخێرایی و ڕاستەوخۆ دەگەن بەو خەڵكانە‪.‬‬
‫هەروەها شارە سەرمایەدارییەكانیش كە خەریكی هەڵكەندن و‬
‫دەرپەڕاندنی ئاژەاڵنن لە دارستانەكان و هێنانیان بۆ ناو شارەكان و‬
‫لەقەفەسنانیان‪ ،‬و دوورخستنەوەیان لە ژینگە سروشتییەكان‪ ،‬دەبنە‬
‫هۆكاری ئەوەى كە هەر زوو هەموو نەخۆشییەكانی ئاژەڵ بگەنە‬
‫سەنتەری شارەكان‪ .‬سەرمایەداران‪ ،‬دارستانەكان بۆ قازانجی خۆیان‬
‫لەناو دەبەن‪ ،‬ئاژەڵەكان لە ژینگەى سروشتییان هەڵدەگرن و لەناو‬
‫شارەكان لە قەفەسدا قفڵیان دەكەن‪.‬‬

‫خەڵكانی هەژاریش زۆر زووتر تووشی ئەم ڤایرۆسە دەبن‪ ،‬چونكە‪:‬‬

‫‪ )1‬توانای دابینكردنی پێداویستییە پێشكەوتووە پزیشكییەكانیان نییە‪)2 ،‬‬
‫شوێنی ژیانیان لەوپەڕی خراپیی و پیسیی دایە‪ )3 ،‬توانای دابینكردنی‬
‫خۆراكیی پێویستیان نییە كە سیستەمی بەرگریی لەشیان بەهێز بكات‪ ،‬و‬
‫بەشێوەیەكی سیستەماتیكیش خۆراكیان پێدابین ناكرێت‪ ،‬ئەمەش دەبێتە‬
‫هۆى تێكچوونی سیستەمی بەرگریی لەش‪ )4 .‬زۆربەى ئەو ترس و‬

‫‪77‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دڵەڕاوكێ و تێكچوونە سایكۆلۆژییەى بەردەوام كرێكاران و هەژاران‬

‫بەهۆى بیركردنەوە لە ژیانی سبەى بەرۆكیان دەگرێت‪ ،‬سیستەمی‬
‫بەرگریی لەشیان الواز دەكات‪ .‬و هتد‪.‬‬

‫لەبەرئەوە‪ ،‬تیم بێنتۆن‪ ،‬پرۆفیسۆری ئیكۆلۆژیی دانیشتووان لە‬

‫زانكۆی لیدزی بریتانیی‪ ،‬دەڵێت كێشەى ئەم نەخۆشیی و ڤایرۆسە‬
‫تازەیە تەنها دەكرێت وەك بەشێك لە كۆى سیستەمەكە سەیر بكرێت‬
‫كە سیستەمی سەرمایەدارییە‪ .‬ئەم پرۆفیسۆرە دەڵێت‪" :‬كۆمەڵگاكان و‬
‫حكومەتەكان دەیانەوێت مامەڵە لەگەڵ هەر نەخۆشییەكی كوشندەی‬
‫تازە وەك قەیرانێكی سەربەخۆ بكەن‪ ،‬نەك وەك نیشانەى چۆنایەتیی‬
‫گۆڕینی دونیا سەیری بكەن‪ .‬هەرچەند گۆڕانی زیاتر لە ژینگەدا دروست‬
‫دەبێت‪ ،‬هەرچەند زیاتر سیستەمی ئیكۆلۆژیی تێكدەچێت‪ ،‬ئەوا دەرفەتی‬
‫زۆر لەبارتر و گونجاوتر بۆ سەرهەڵدانی نەخۆشییە كوشندەكان‬
‫دێتەئاراوە"‪.‬‬

‫كۆنتڕۆڵكردنی ئەم ڕووداوەش پێویستی بە چەند هەنگاوێكە‪)1 :‬‬

‫دابینكردنی مادەى خۆراكیی و پزیشكیی بەشێوەیەكی خۆڕایی بۆ‬
‫سەرجەمی دانیشتووان و خەڵكە پەراوێزییەكان‪ )2 ،‬وەستاندنی‬
‫سیستەمی سەرمایەداریی لە تێكدانی زیاتری ژینگە و كەش و هەوا‪)3 ،‬‬
‫دابینكردنی ماڵ و شوێنی نیشتەجێبوونی شایستە بە مرۆڤ‪)4 ،‬‬
‫باشتركردنی سیستەمی ئاو و ئاوەڕۆ و زێرابەكان‪ )5 ،‬بەهێزتركردنی‬

‫‪79‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫سیستەمی بەرگرتن بە نەخۆشییە كوشندەكان‪ )6 ،‬گەڕاندنەوەى ئاژەاڵن‬

‫بۆ ژینگە سروشتییەكانیان‪ )7 ،‬دەستهەڵگرتنی سەرمایەداریی لە‬
‫دارستان و جەنگەڵەكان‪ ،‬و ‪ )9‬بەشداریی بزووتنەوەى جەماوەریی بۆ‬
‫گۆڕینی كۆمەاڵیەتیی ئەم سیستەمە‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫"كۆرۆناڤایرۆسی ئەمریكیی"‪ :‬چین گومان دەخاتە سەر‬

‫سەرچاوەى ڤایرۆسەكە‬

‫دیپلۆماتكاران‪ ،‬میدیا دەوڵەتییەكان و بەرپرسان لە چین ئەو‬

‫بیرۆكەیە بەهێز دەكەن كە كۆڤید‪ 11-‬لە ئەمریكاوە سەرچاوەى گرتووە‬
‫و لەوێوە هاتووە‬

‫یەكێك لە بابەتە هەرە بەرباڵوەكان لەسەر مایكرۆبلۆڤی وایبۆی‬

‫چینیی لە ڕۆژی پێنج شەممەدا‪ ،‬كلیپێكی یەك دەقیقەیی كۆنگرێسێكی‬
‫ئەمریكیی بوو‪ ،‬تیایدا ئەوە دەبیسترێت چۆن لەم حەفتەیەدا واڵتەكە‬
‫مامەڵە لەگەڵ كۆرۆناڤایرۆسدا دەكات‪.‬‬

‫لەو ڤیدیۆیەدا كە لەالیەن "‪"People’s Daily‬ـەوە دانراوە و‬

‫باڵوكراوەتەوە‪ ،‬ڕۆبەرت ڕێدفیڵد‪ ،‬بەڕێوەبەری سەنتەرەكانی ئەمریكا بۆ‬
‫كۆنتڕۆڵكردن و ڕێگرتن لە نەخۆشیی و پەتاكان‪ ،‬لێی دەپرسرێت ئایا‬
‫دەكرێت ئەو كۆمەڵە مردنانەى دراونەتە پاڵ ئەنفلۆنزاوە لەڕاستیدا‬
‫بەهۆی كۆڤید‪11-‬ـەوە بن‪ .‬ڕێدفیڵد بەشێوەیەكی ئەرێنیی وەاڵم‬

‫‪90‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫دەداتەوە‪" :‬هەندێك حاڵەت لەڕاستیدا بەم شێوەیە ئەمڕۆ لە ویالیەتە‬

‫یەكگرتووەكاندا دەستنیشان كراون"‪.‬‬

‫وەاڵمە ناڕوون و غامزەكەى ڕێدفیڵد بەس بوو تا تیۆری پیالنگێڕیی‬

‫زیندوو بكاتەوە كە لەماوەى دوو حەفتەی ڕابردوودا لە چین هێزی‬
‫خۆی پەیدا كردووە – واتا كۆرۆناڤایرۆس لە چین سەریهەڵنەداوە‪،‬‬
‫بەڵكو بەپێچەوانەوە دەكرێت لە ئەمریكاوە هاتبێت‪.‬‬

‫چاودێرێك گوتوویەتی‪" :‬دواجار ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‬

‫دانی بەوەدا ناوە كە لەنێوان ئەوانەى پێشتر بە ئەنفلۆنزا مردوون‪،‬‬
‫حاڵەتەكانی كۆرۆناڤایرۆس بوون‪ .‬سەرچاوەى حەقیقیی ڤایرۆسەكە‬
‫ئەمریكا بووە!"‪ .‬چاودێرێكی دیكە دەڵێت‪" :‬ئەمریكا لەسەریەتی پۆزش بۆ‬
‫جیهان‪ ،‬بەتایبەت چین بهێنێتەوە"‪ .‬یەكێكی دیكە دەنووسێت‪:‬‬
‫"كۆرۆناڤایرۆسی ئەمریكیی"‪.‬‬

‫ئەو تیۆرەیەى لە ماوەى دوو حەفتەى ڕابردوودا هێزی‬

‫پەیداكردووە‪ ،‬ئەویش دوای ئەوەى ئێپیدیمۆلۆژیست (پەتاناس)ی‬
‫بەناوبانگ‪ ،‬جۆنگ نانسهان" لە پرێس كۆنفرانسێكی ‪27‬ی شوباتدا‬
‫ئاماژەیەكی توندی بۆ ئەوە كردووە كە ئەگەرچی ڤایرۆسەكە سەرەتا لە‬
‫چین دەركەوت‪" ،‬بەاڵم لەچین سەرچاوەى نەگرتووە"‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫جۆنگ دواتر دەربڕینەكەى خۆی ڕوونكردەوە‪ ،‬گوتی یەكەم شوێن‬

‫كە پەتایەكی تێدا دەدۆزرێتەوە "یەكسان نییە بەوەى [ئەو شوێنە]‬
‫سەرچاوەى [پەتاكە]ـەیە"‪ .‬پاشان بە پەیامنێرانی گوت‪" :‬بەاڵم هەروەها‬
‫ناتوانین بەو دەرەنجامە بگەین كە ڤایرۆسەكە لە دەرەوە هاتووە‪ .‬تەنها‬
‫لەڕێگای لێكۆڵینەوە و شوێنپێ هەڵگرتنەوە دەتوانین وەاڵمی ئەم‬
‫پرسیارە بدەینەوە"‪.‬‬

‫ئەگەرچی تەنها بەشی یەكەمی لێدوانەكەى جۆنگ‪ ،‬باڵوكراوەتەوە و‬

‫لەالیەن میدیای دەولەتیی‪ ،‬و دیپلۆمات و بەرپرسانی چینەوە دووبارە‬
‫كراوەتەوە‪ ،‬كە زیرەكانە پەرەیان بەم بیرۆكەیە داوە‪.‬‬

‫لە ڕۆژی پێنج شەممەدا‪ ،‬وتەبێژێكی وەزارەتی دەرەوە بەبێ بەڵگەى‬

‫ڕوون‪ ،‬گوتی دەكرێت سوپای ئەمریكا ڤایرۆسەكەى هێنابێتە ووهان‪،‬‬
‫واتا ناوەندی باڵوبوونەوەى ڤایرۆسەكە‪ .‬ژۆ لیجیان سەرزەنشتی‬
‫ناشەفافییەتی ئەمریكای كرد و لە تویتەردا گوتی‪" :‬كەى نەخۆشی‬
‫ڕێژەى سفر لە ئەمریكا دەستیپێكرد؟ چەندە خەڵك تووشی ڤایرۆسەكە‬
‫بوون؟ ناوی نەخۆشخانەكان چین؟ دەكرێت ئەوە سوپای ئەمریكا بێت‬
‫پەتاكەى بۆ ووهان هێناوە‪ .‬شەفاف بن! زانیارییەكەتان باڵوبكەنەوە!‬
‫ئەمریكا ناچارە ڕوونكردنەوەمان پێبدات!"‬

‫سەفیری چین لە ئەریقای باشووری حەفتەى ڕابردوو لە تویتەر‬

‫گوتوویەتی كە ڤایرۆسەكە "دروستكراوی چین" نییە (‪.)Made in China‬‬

‫‪92‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫سەرنووسەرێك لە شینهاو (‪ ،)Xinhua‬حەفتەى پێشوو‪،‬‬

‫بۆچوونەكانی جۆنگی دووبارە كردەوە‪" :‬پەتاكە سەرەتا لە چین‬
‫تۆماركراوە‪ ،‬بەاك بەو مانایە نایەت كە لە بنەڕەتدا لە چین سەرچاوەى‬
‫گرتبێت‪ ...‬ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانیی چەندان جار گوتوویەتی‬
‫هێشتا‬ ‫سەرچاوە‬ ‫بە‬ ‫جیهانییە‬ ‫دیاردەیەكی‬ ‫كۆڤید‪11-‬‬
‫دیارینەكراوەكەیەوە"‪.‬‬

‫بەرپرسان كەمپینێكیان پێكهێناوە وەك ناڕەزایەتییەك دژی‬

‫"بەسیاسییكردن"ی سەرهەڵدانی ڤایرۆسەكە لەالیەن واڵتانی وەك‬
‫ئەمریكا‪ ،‬كە هەندێك لە بەرپرسان هێشتا بەردەوامن لە بەكارهێنانی‬
‫زاراوەى "كۆرۆناڤایرۆسی چینیی" یاخود "ڤایرۆسی ووهان"‪ ،‬سەرەڕای‬
‫ئەوەى ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانیی نائومێدە لەمە‪ .‬بەاڵم‬
‫شیكەرەوان دەڵێن هەركە كۆرۆناڤایرۆس بە تەواوی جیهاندا‬
‫باڵودەبێتەوە‪ ،‬چین دەیەوێت سەرزەنشتكردنەكەى لەسەر البچێت‪.‬‬

‫بیل بیشۆپ‪ ،‬نووسەری كتێبی هەواڵنامەى سینۆسیزمی چینیی‬

‫دەڵێت "ئێمە دەچینە نێو یەكەم قەیرانی ئابووریی جیهانیی كە‬
‫هۆكارەكەى خراپ بەڕێوەبردنی پارتی كۆمۆنیستی چینییە‪ .‬كارەساتە‬
‫دەستكردەكانی پێشوو لە چین لە ‪1141‬ـەوە هەرگیز بەڕاستی لە‬
‫دەرەوەى سنوورەكانی كۆماری جەماوەریی چین بەتەواوی‬
‫ماناكانییەوە‪ ،‬باڵونەبووبووەوە"‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫هەروەها دەنووسێت‪" :‬ئەمجارە پێدەچێت جیاواز بێت‪ ...‬و جێگای‬

‫باوەڕپێكردنە كە ئەمە یەكێكە لەو هۆكارانەى دەزگای پروپاگەندە و‬
‫بەرپرسانی چین زۆر بە قورسیی پەرە بەو بیرۆكەیە دەدەن كە‬
‫دەكرێت ئەم ڤایرۆسە لە چین سەرچاوەى نەگرتبێت"‪.‬‬

‫بۆ چەندین حەفتە میدیای حكومیی چینیی ئاماژەى بە بازاڕێكی‬

‫خۆراكی دەریایی لە ووهان وەك سەرچاوەى باوەڕپێكراوی ڤایرۆسەكە‬
‫كردبوو لەكاتێكدا توێژەران و لێكۆڵەران دەیانگوت سەرچاوە هێشتا‬
‫سەرچاوەی ڤایرۆسەكە دەستنیشانكراو نییە‪ ،‬بەاڵم هەندێك چوونەتە‬
‫پاڵ ئەو بیرۆكەیەى ڤایرۆسەكە لە دەرەوەى چینەوە هاتووە‪.‬‬
‫لێكۆڵەرێكی دیكەى دیار و بەناوبانگی چینی‪ ،‬ژانگ وینهۆنگ‪ ،‬لە‬
‫چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ڕۆژنامەیەكی ڕۆژانەى چینیی دەڵێت باوەڕی‬
‫بەوە نەبووە ڤایرۆسەكە هێنرابێتە چینەوە‪.‬‬

‫لە چەند لێدوانێكدا‪ ،‬كە پاشان وادەردەكەوت لە چاوپێكەوتنەكە‬

‫البرابێت‪ ،‬دەڵێت‪" :‬ئەگەر مەسەلەكە ئەمە بێت‪ ،‬دەبوو ئێمە پەیدابوونی‬
‫زۆر نەخۆشمان لە هەرێمە جیاوازەكانی واڵتەكە لە هەمانكاتدا بینیبایە‬
‫نەك تەنها تەركیزكردنیان لەسەر ووهان"‪.‬‬

‫جەین دەكێت‪ ،‬پرۆفیسۆر لە سەنتەری سكۆتلەندیی بۆ لێكۆڵینەوەى‬

‫چین‪ ،‬لە زانكۆی گالسكۆ‪ ،‬كە تەركیزی لەسەر سیاسەت و تەندروستیی‬
‫چینییە دەڵێت "پێموایە كۆدەنگییەكی ڕاشكاو هەیە كە ڤایرۆسەكە لە‬

‫‪94‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫چین سەرچاوەى گرتووە"‪ .‬بەردەاوم دەبێت و دەڵێـت‪" :‬پێدەچێت ئەمە‬

‫گێڕانەوەیەكی ناسیۆنالیستیی بێت بە ئامانجی چڕكردنەوەى ڕەخنە لە‬
‫حكومەتی چین كە ئامادەكارییەكی باشتری لەكاتی دەركەوتنی قۆناغی‬
‫سەرەتایی ڤایرۆسەكەدا نەكردووە"‪.‬‬

‫گۆڕینی حیكایەت و گێڕانەوەكەش گرنگی خۆى دەبێت كە چین‬

‫هەوڵی جوڵەى زیاتر و ڕوولەپێشتر دەدات‪ ،‬ئێستا وادەردەكەوێت‬
‫تووشبووە تازەكان بەتەواویی دابەزیبنە ئاستێكی زۆر نزم‪ .‬ئەم‬
‫حەفتەیە‪ ،‬سەرۆكی چین‪ ،‬شی جین پینگ‪ ،‬كە لە كاتی باڵوبوونەوەى‬
‫ڤایرۆسەكە بۆ یەكەمجار سەردانی شاری ووهانی كرد‪ ،‬لەگەڵ میدیادا‬
‫ڕایانگەیاند "سەركەوتن نزیكە"‪ .‬میدیای دەوڵەتیی دەستیانكرد بە‬
‫پیشاندانی كۆمەڵێك جەژن و خۆشیی لە داخستنی دوایین نەخۆشخانە‬
‫كاتییەكان لە ووهان‪.‬‬

‫ڤیكتۆر شی‪ ،‬پرۆفیسۆرێكی سیاسەت لە زانكۆی كالیفۆرنیا‪ ،‬سان‬

‫دیاگۆ‪ ،‬دەڵێت "ئەمە هەوڵێكی پروپاگەندەییە بە ئاراستەى بەربێژی‬
‫ناوخۆییدا‪ .‬لەنێو ڕای گشتیی چینییدا‪ ،‬وشیارییەكی گشتیی هەیە كە‬
‫پێیوایە دواكەوتن لە ڕاگەیاندنی بۆ ڕای گشتیی بووە هۆی تووشبوونی‬
‫خەڵكانێكی زۆر لە ووهان"‪ .‬هەروەها گوتی‪" :‬ئەم كەمپینە دەیەوێت‬
‫ڕاگشتیی لەسەر وەاڵمی درەنگوەختی حزب بەالڕێدا بەرێت"‪.‬‬

‫‪95‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ڤایرۆسی كۆرۆنا و سایكۆلۆژیای ترس‬

‫پێشڕەو محەمەد‬

‫من نامەوێت لێرەدا بچمە پاڵ هیچ تیۆرەیەكی پیالنگێڕییەوە‪،‬‬

‫سەرەڕای ئەوەى لە ئاستی جیهانییدا بەشێوەیەكی فراوان گفتوگۆ‬
‫لەسەر هەبوونی دەستی بەئەنقەستی مرۆڤ لە باڵوكردنەوەى ئەم‬
‫ڤایرۆسەدا دەكرێت‪ ،‬بەتایبەت دەستی ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪،‬‬
‫بۆ‪ ،‬النیكەم‪ ،‬ماوەیەكی كورت‪ ،‬وەستاندنی گەشەى ئابووریی چین و‬
‫هەژموونی بەسەر جیهانەوە‪ ،‬ئەمەش بە ڕادەیەك ئەم خەونەى‬
‫بەدیهێناوە‪ .‬با لەوە گەڕێین‪ ،‬ترسی من چەند پاڵنەرێكی هەیە‪:‬‬
‫سایكۆلۆژیای ترس‪ ،‬یەكێكە لە پاڵنەرەكان‪.‬‬

‫بۆ نموونە ئەم هەلومەرج و كەش و هەوایەى ترسە كە دروستبووە‪،‬‬

‫وادەكات مرۆڤ خۆبەخۆ هەست بە نەخۆشیی بكات‪ ،‬هەموو مرۆڤێك‬
‫حاڵەتێكی سایكۆلۆژیی چووەتە پاڵییەوە كە لە بنچینەوە خۆی بە‬

‫‪96‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫نەخۆش دەزانێت و هەست دەكات هەموو دەوروبەرەكەی لێیدەترسن‪.‬‬

‫ئەم هەستە سایكۆلۆژییەش‪ ،‬بێگومان هەستی گوناە و تاوان بەدوای‬
‫خۆیدا دەهێنێت‪ .‬لەم ڕووەوە هەموو كەسێكی ترساو‪ ،‬هەست بەتاوان و‬
‫گوناە دەكات‪ .‬بەمجۆرە ڕێسا لەپێشدا سەپێنراوە یاسایی و‬
‫دەوڵەتییەكان بەسەر خۆیدا پیادە دەكات و ئەو مافە بە دەوڵەت ڕەوا‬
‫دەبینێت وەك گوناهبار و تاوانبار مامەڵەی لەگەڵدا بكات‪ .‬لەدرێژماوەدا‪،‬‬
‫هەستی گوناه و تاوان‪ ،‬دەبێتە هەستێكی هەمیشەیی لەگەڵ مرۆڤ‪.‬‬

‫پاڵنەرێكی دیكە پاڵنەری سیاسییە‪ .‬یەكێك لە چارەسەكان‪،‬‬

‫گۆشەگیركردنی نەخۆشەكانە‪ ،‬بەاڵم بێگومان گۆشەگیركردن بۆ‬
‫ماوەیەكی زۆر ناتوانێت كاربكات‪ ،‬كەواتە باشترین چارەسەر ئەوەیە‬
‫كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی دەرمان‪ ،‬بە وازهێنان لە چاوچنۆكیی‬
‫كێبڕكێ‪ ،‬لەماوی دوو ساڵدا ڤاكسین بۆ هەمووان بەدەستەوە بدەن‪.‬‬
‫بەاڵم گوتاری سیاسیی‪ ،‬هەمیشە قسە لەسەر "كەرەنتین" دەكات‪.‬‬
‫بەكەرەنتینكردنی هەڵگری ڤایرۆس ئەمڕۆ لە ژیانی ڕۆژانەدا سەری‬
‫كێشاوە بۆ بەكەرەنتیكردنی خەڵكانی بیانیی‪ .‬لەدرێژماوەدا‪ ،‬چەمكی‬
‫كەرەنتین‪ ،‬شوێنی چەمكی كەمپ لە ئایدیۆلۆژیای سیاسەتمەداراندا‬
‫دەگرێتەوە‪ .‬ئەو گۆشەگیركردن و بەكەرەنتیكردنەى تەركیز دەكاتە سەر‬
‫خەڵكانی بیانی‪ ،‬هەستی ڕاسیستیی لەناو خەڵكانی خۆرئاواییدا بەرزتر‬
‫كردووەتەوە‪ .‬واتا بەشێوەیەكی پۆتێنشیەڵ (بالقوە) هەموو مرۆڤێكی‬
‫بیانیی نەك وەك هەڵگری ڤایرۆس‪ ،‬بەڵكو وەك خودی ڤایرۆس دەبینن‪.‬‬

‫‪97‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫ئەگەر قوربانییەكانی ئەم ڤایرۆسە خەڵكانی بیانیی واڵتانی خۆرئاوا‬

‫بن‪ ،‬ئەوا قوربانییە سەرەكییەكانی دیكە هەژارانی ئەم واڵتانەن‪ ،‬ئەوانەى‬
‫خاوەن هیچ بیمەیەكی تەندروستیی نین‪ .‬ئەگەر تەنها باسی ویالیەتە‬
‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین‪ .‬ئەم واڵتە دەوڵەمەند و پێشكەوتووەى‬
‫جیهان‪ ،‬تا ئێستا خاوەن سیستەمێكی نیشتمانیی خۆڕایی چاودێریی‬
‫تەندروستیی نییە‪ .‬هەموو سەرۆكەكان یارییان بەم چارەنووسەوە‬
‫كردووە‪ ،‬دوایینیان باراك ئۆباما بوو‪ .‬ئێستا ترەمپ قومار لەسەر ئەوە‬
‫دەكات واڵتانی وەك بریتانیا و ئەڵمانیاش سیستەمە تەندروستییەكەیان‬
‫بفرۆشن بە كەرتی تایبەت‪ .‬لە ئەمریكا نایەكسانیی بەڕادەیەكە ئێستا‬
‫ترسی ئەوە هەیە ‪ 34‬ملیۆن كەس لە حاڵەتی باڵوبوونەوەى خێراتری‬
‫ڤایرۆسەكەدا دەستیان بەهیچ چارەسەرییەكی خێرا و ڕاستەوخۆ و‬
‫كاریگەر نەگات‪ .‬ئەم ‪ 34‬ملیۆن كەسە لەخوار هێڵی هەژارییەوە دەژن‪،‬‬
‫خراپترین سیستەمی خۆراكییان هەیە كە دەبێتە هۆی الوازبوونی‬
‫سیستەمی بەرگریی لەش‪ ،‬كە ڕێگا خۆشكەرە بۆ زیاتر كاریگەربوون و‬
‫باڵوبوونەوەى ڤایرۆسەكە‪ .‬ئەمە وەك وێنەیەكی پێشكەوتووترین واڵتی‬
‫جیهان‪ ،‬با جارێ باس لە واڵتە دواكەوتوو و هەژار و بێباكەكان نەكەین‪.‬‬

‫خاڵێكی دیكە لێرەدا بەكورتیی بۆم گرنگە باسی بكەم‪ ،‬ئەوەیە هەموو‬
‫ڕووداوێكی سروشتیی خاڵی نییە لە كاریگەرییە سیاسیی و‬
‫كۆمەاڵیەتیی و كولتوورییەكانی‪ .‬ئایا ڤایرۆسی كۆرۆنا چۆن دەتوانێت‬
‫گۆڕانكاریی بەسەر دەزگای ئیدراكی مرۆڤ و نواندنەوەی مرۆڤدا‬

‫‪99‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫بهێنێت؟ بێگومان قۆناغی دوای ئەم ڕووداوە پڕ دەبێت لە بەرهەمهێنانی‬

‫هونەر و ئەدەب لە فۆرمی ڕۆمان‪ ،‬شیعر‪ ،‬هونەری شێوەكاریی‪ ،‬مۆسیقا‪،‬‬
‫شانۆ و سینەما‪ ،‬كە تەركیز لەسەر ئەم ڤایرۆسە و كاردانەوەكانی‬
‫مرۆڤ دەكەن‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬گەلەگوركی كڕیاران یان شكستی‬

‫بازاڕ؟‬

‫پێشڕەو محەمەد‬

‫لەگەڵ تەشەسەندنی زیاتری كۆرۆناڤایرۆس‪ ،‬و ڕاگەیاندنی‬

‫ڕێنماییەكان و مانەوە لە ماڵەكاندا‪ ،‬هاوسان كۆمەڵێك وێنەی فڕكان‬
‫فڕكان و ڕاكەڕاكی خەڵك لە ماركێت و سۆپەرماركێتەكان‬
‫باڵودەكرێـتەوە بەوەدا شەڕ لەسەر كلێنسی تەوالێت دەكەن‪ ،‬برنج و‬
‫مەعكەرۆنی و هتد نامێنێت‪ .‬لە سەرتاپای ئەو كۆمێنت و لێدوانانەی‬
‫لەسەر ئەم دیاردەیە دەدرێن‪ ،‬ئەوەن كە كۆمەڵێك وەسف دەدرێنە پاڵ‬
‫خەڵكەوە‪" :‬خەڵكانی خۆپەرستی قۆرخكار"‪" ،‬حەشاماتی كڕیاران"‪،‬‬
‫"جەماوەری بێ مێشك"‪ ،‬و هتد‪ ،‬هەروەها تەركیزی سەرجەمیان لەسەر‬
‫سەرزەنشتكردنی ڕاكەڕاك و فڕكان فڕكانی خەڵكە و مەینستریم میدیا‬
‫هاواردەكات‪" :‬دەبێت ئەم خەڵكە بێ مێشك و بێ عەقاڵنە بوەستێنرێن"‪.‬‬
‫بەاڵم كەس ناپرسێت‪ ،‬ئەرێ ئەم قەیرانە لەكوێوە دێت؟ دەكرێت لە‬
‫دیمەنی ئەم خەڵكەوە لەوە تێبگەین كە ڕوودەدات‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫كەمێك پێش ئێستا لە ماركێتەكەی سەر سووچی ماڵەوە‪ ،‬من تەنها‬

‫دوو بیرە‪ ،‬كەمێك سەوزەی زەاڵتەم كڕی‪ ،‬ویستم خوێ بكڕم‪ ،‬بەرەو‬
‫ڕەفەی خوێ ڕۆیشتم‪ ،‬كابرایەكم بینی هەموو پاكەتە خوێكانی هەڵگرت‪،‬‬
‫گوتم بێزەحمەت تۆ ڕەنگە بۆ كۆی ساڵەكە پێویستت بە بیست پاكەت‬
‫نەبێت‪ ،‬دانەیەكیان بدە بە من ناتوانم تا ماركێتەكەی ئەوال بڕۆم‪ .‬بە‬
‫مۆنییەكەوە سەیری كردم و گوتی‪ :‬خەڵكانێكی زۆر نازانن چی‬
‫ڕوودەدات‪ ،‬عەقاڵنییەت ئەوەیە خۆمان بپارێزین‪ .‬منیش كە زانیم هیچی‬
‫لەگەڵ ناكرێت‪ ،‬لەژێر لێوەوە گوتم‪ :‬نامەوێت سەرزەنشتی تۆ بكەم‪،‬‬
‫ئەوەی دەبێت سەرزەنشت بكرێت سەرمایەداریی و بازاڕەكەیەتی‪ ،‬كە‬
‫ئەم فەوزایەی دروستكردووە‪ .‬كە ئەوەم دەربڕی‪ ،‬یەكسەر ڕۆیشتم‪،‬‬
‫دیاربوو هەستی بە شەرمێك كردبوو و لەسەرەی پارەدان وەستابووم‪،‬‬
‫پاكەتێك خوێی پێدام و گوتی پێویست ناكات بڕۆیتە ماركێتەكەی دیكە‪،‬‬
‫منیش پێموایە ئەوەی هەمە زۆرە‪ .‬ئەمە چیمان پێدەڵێت؟‬

‫پیشاندانی ئەو وێنەیەی لە ڕاگەیاندنەكان و میدیای جەماوەریی‪،‬‬

‫بەهەڵەماندا دەبات‪ ،‬واتا سەرزەنشتكردنی خەڵكی‪ ،‬بەهەڵەماندا دەبات و‬
‫وێنە واقیعییەكان لێ بزر دەكات‪ ،‬یاخود بەهەڵگەڕاوەیی دەمانداتێ‪.‬‬
‫یەكێك لە هۆكارە هەرە بنچینەییەكانی بەتاڵبوونی ڕەفەی ماركێتەكان‬
‫ئەوەیە خەڵكێكی زۆر گۆڕانێكی زۆر بچووك و الوەكیی بەسەر‬
‫بژاردەی كڕینیاندا دێـت‪ .‬ئەوان نەترساون‪ ،‬ئەوان "ڕەوە و حەشاماتی‬
‫كڕیاران" نین‪ ،‬بەڵكو بڕیارێكی بچووك و عاقاڵنیی دەدەن بە كڕینی دوو‬

‫‪11‬‬
 ‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫پاكەتی زیاتری خوێ‪ ،‬بۆچی؟ چونكە متمانەیان بە بازاڕی‬

‫سەرمایەداریی نییە‪ .‬ئەم بێمتمانەییە وایكردووە ئەوان لەجیاتی یەك‬
‫كلێنسی تەوالێت‪ ،‬یەك شامپۆی دەست‪ ،‬دوان بكڕن‪.‬‬

‫بەتاڵبوونەوەی ڕەفەكان دەستپێك و سەرەتای شكستی بازاڕە نەك‬

‫مامەڵەی خراپی خەڵك‪ ،‬نیشانەی بێمتمانەیی خەڵكە بە سیستەمەكە‪،‬‬
‫بەپێچەوانەی بەرگریكارانی دەست لەسەرسینەی ئەم سیستەمە‪ ،‬كە‬
‫پێیانوایە سەرمایەداریی تەنها سیستەمێكە خەڵك متمانەی پێیەتی‪.‬‬
‫قەیرانەكان دەتوانن ببنە هۆكاری شكستی بازاڕەكان‪ .‬هەموومان ئەمە‬
‫دەزانین‪ .‬پێشتریش بینیومانە‪ .‬لەبەرئەوە‪ ،‬لەبری سەرزەنشتكردنی خەڵك‬
‫و تاكەكان بەخۆپەرستیی‪ ،‬پێویستە پەنجە بۆ خودی جەوهەری‬
‫سیستەمەكە و بازاڕەكەی ڕاكێشین‪ .‬هەروەها دەبێت بۆ هەموان ڕوون‬
‫بكرێتەوە كە قەیرانەكە لەكوێیە و بەزووییش سەرجەمی دەوڵەت و‬
‫حكومەتەكان ناچاربكرێن‪ ،‬لەكاتی ئەم قەیرانەدا‪ ،‬هەر ئێستا‪ ،‬وەك‬
‫بەرنامەی خێرا‪ ،‬كۆنتڕۆڵی سەرجەمی بازاڕەكان بكەن‪ .‬چارەسەری‬
‫دیكە بوونی نییە‪ .‬بازاڕ دڕندەیە‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫كۆرۆناڤایرۆس‪ :‬دێوەزمەكەى سەرمایەداریی لە دەرگامان دەدات‬

‫‪13‬‬