‫ئەوە ڤایرۆس بوو ئەم كارەى كرد!

‬
‫دەربارەى ئابووریی سیاسیی كۆرۆناڤایرۆس‬

‫میشایل ڕۆبەرتز‬

‫و‪ .‬لەئینگلیزییەوە‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬

‫لەباڵوكراوەكانی ناوەندی لێكۆڵینەوەی سۆسیالیستیی‪-‬‬

‫كوردستان ‪0202‬‬

‫‪1‬‬
 ‫ئەوە ڤایرۆس بوو ئەم‬
‫كارەى كرد!‬
‫دەربارەى ئابووریی سیاسیی‬
‫كۆرۆناڤایرۆس‬
‫میشایل ڕۆبەرتز‬

‫و‪ .‬لەئینگلیزییەوە‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬

‫تەواو لەوە دڵنیام هەركە ئەم كارەساتە تەواو بوو‪،‬‬

‫ئابوورییناسانی بەرەى بااڵدەست و دەسەاڵتداران‬
‫بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئەم كارەساتە قەیرانێكی‬
‫دەرەكیی بووە و هیچ پەیوەندیی بە درز و كەلەبەرە‬
‫ناوەكییەكانی مۆدێلی بەرهەمهێنانی سەرمایەداریی و‬
‫پێكهاتەى كۆمەاڵیەتیی كۆمەڵگاوە نییە‪ .‬ئەوە ڤایرۆس بوو‬
‫ئەم كارەى كرد‪ .‬ئەمە ئەرگومێنت و گوتەى ڕەوتی‬
‫بااڵدەست بووە دوای قەیرانی گەورەى ئابووریی ‪-0222‬‬
‫‪ 0222‬و هەروەها لە ‪0202‬یشدا دووبارە دەكرێتەوە‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫ئێستا كە ئەم دێڕانە دەنووسم‪ ،‬پەتای كۆرۆناڤایرۆس‬
‫(وەك ئەوەى ئێستا بەفەرمیی ناسێنراوە) هێشتا‬
‫نەگەیشتووە لوتكە و دواسنووری خۆی‪ .‬بەڕواڵەت لە چین‬
‫دەستیپێكردووە (ئەگەرچی چەند بەڵگەیەكی ڕوون و‬
‫ئاشكراش هەن لە هەمانكاتدا لە شوێنی دیكەش دەستی‬
‫پێكردووە و سەریهەڵداوە)‪ ،‬كەچی ئێستا بە سەرتاپای‬
‫جیهاندا باڵو دەبێتەوە‪ .‬ژمارەى تووشبوان لە دەرەوە‪ ،‬لە‬
‫ئێستادا بەرزترە لە ژمارەى تووشبوانی ناوەوەى چین‪.‬‬
‫حاڵەتەكانی ناو واڵتی چین بە ئاستێكی وەستان گەیشتوون؛‬
‫بەاڵم لە شوێنەكانی دیكەدا ڤایرۆسەكە لە باڵوبوونەوەیەكی‬
‫نائاسایی و ڕوولەهەڵكشان دایە‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ئەم قەیرانە بایۆلۆژییە ترس و دڵەڕاوكێی لەنێو بازاڕە‬
‫داراییەكاندا دروستكردووە‪ .‬بازاڕەكانی پشك و قەباڵە لە‬
‫ماوەى چەند حەفتەیەكدا تووشی ئیفالس و شكستی زیاتر‬
‫لە ‪ %02‬هاتوون‪ .‬جیهانی فەنتازیی و خەیاڵیی هەر‬
‫خاوەندارێتییەكی دارایی ڕوولەگەشە كە بە تێچوونە‬
‫كەمەكان بەدەستدەهات‪ ،‬ئیتر كۆتایی پێهاتووە‪.‬‬

‫"نەزانراوێكی‬ ‫ببێتە‬ ‫كۆڤید‪92-‬‬ ‫وادەردەكەوێت‬

‫و‬ ‫نەخوازراو‬ ‫هەلومەرجە‬ ‫نەناسراو"(یان‬
‫ناچاوەڕوانكراوەكان)‪ ،‬هاوشێوەى "تیۆری سوانی ڕەش"ی‬
‫داڕمانی دارایی جیهانیی كە دە ساڵ پێش ئێستا قەیرانی‬
‫گەورەى ئابووریی بەدوی خۆیدا هێنا‪ .‬بەاڵم كۆڤید‪،92-‬‬
‫ڕێك هاوشێوەى ئەو قەیران و داڕمانە داراییە‪ ،‬لەڕاستیدا‬
‫ڕووداوێكی لەناكاو و ناچاوەڕوانكراو نییە – ئەوەى‬
‫پێیدەگوترێت "شۆك"ێك بۆ گەشەیەكی دیكەى هارمۆنیانەى‬
‫ئابووریی سەرمایەداریی‪ .‬تەنانەت پێش ئەوەى پەتاكە‬
‫دەستپێبكات‪ ،‬لەنێو سەرەكیترین و گەورەترین ئابوورییە‬
‫سەرمایەدارییەكاندا‪ ،‬چ لە نێو ئەوەى پێیدەگوترێت جیهانی‬
‫گەشەسەندوودا یاخود لەنێو ئابوورییە "ڕوولەگەشەكان"ی‬
‫"باشووری جیهان"‪ ،‬چاالكیی ئابووریی بەهێواشیی لە‬
‫وەستان نزیك دەبووەوە‪ ،‬بە هەندێك لەو ئابوورییانەى‬
‫دەچوونە نێو وەبەرهێنان و بەرهەمهێنانی نەتەوەیی و‬

‫‪4‬‬
‫لەهەندێك لە ئابوورییەكانی دیكەدا لەسەر كەنارەكە‬
‫وەستابوون‪.‬‬

‫كۆڤید‪ 92-‬نوكە تیژەكە بوو‪ .‬لێكچوونێك بكرێت بیری‬

‫لێبكەینەوە بەرزكردنەوەی باڵەخانەیەكی لمییە تا لوتكە؛‬
‫خۆڵ و دانەكانی لمەكە دەست بە داڕمان و خزین دەكەن؛ و‬
‫دواتر خاڵێكی دیاریكراو بە كۆمەڵە بەشێكی زیاتری‬
‫لمەكەوە دێتە خوارەوە و سەرجەمی تەپۆلكە لمییەكە‬
‫دادەڕمێنێت‪ .‬ئەگەر تۆ كەسێكی پاش‪-‬كینزیی بیت دەكرێت‬
‫تۆ بەباشتری بزانیت بەمە بڵێیت "ساتێكی مینسكی"‪ ،‬دوای‬
‫هایمەن مینسكی‪ ،‬كە دەیگوت سەرمایەداریی وادەردەكەوێت‬
‫سەقامگیربێت تا كاتی ناسەقامگیربوون‪ ،‬چونكە‬
‫سەقامگیریی‪ ،‬تۆوی ناسەقامگیریی دەچێنێت‪ .‬ماركسیستێك‬
‫دەڵێت‪ ،‬بەڵێ ناسەقامگیریی هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو ناسەقامگیرییە‬
‫بەشێوەیەكی وەرزیی دەكەوێت و دەڕمێت‪ ،‬ئەویش بەهۆى‬

‫‪5‬‬
‫بەرهەمهێنانی‬ ‫مۆدێلی‬ ‫ناكۆكییە بنچینەییەكانی ناو‬
‫سەرمایەداریی لەپێناوی قازانجدا‪.‬‬

‫هەروەها‪ ،‬بەشێوەیەكی دیكە‪ ،‬كۆڤید‪" ،92-‬نەزانراوێكی‬

‫نەناسراو" (ڕووداوێكی لەناكاو) نەبوو‪ .‬لە سەرەتای‬
‫‪0292‬دا‪ ،‬گروپێكی پسۆڕان (لێكۆڵینەوە و گەشەسەندن و‬
‫بلوپرینت) لە میانەی چاوپێكەوتن و كۆبوونەوەیەكدا لە‬
‫ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانییدا لە جەنەوا‪ ،‬زاراوەى‬
‫"نەخۆشیی ئێكس"یان داهێنا‪ :‬پێشبینیی ئەوەیانكرد كە پەتای‬
‫داهاتوو بەهۆی نەخۆشیی دروستكەرێكی تازە و‬
‫نەناسراوەوە دەبێت كە هێشتا نەچووەتە نێو دانیشتوانی‬
‫مرۆییەوە‪" .‬نەخۆشیی ئێكس" بەئەگەرێكەوە دەرەنجامی‬
‫ڤایرۆسێك دەبێت كە لە ئاژەاڵندا دروست دەبێت و لە‬
‫هەندێك شوێنی جیهاندا دەردەكەوێت كە گەشەى ئابووریی‬
‫دەبێتە هۆى وەدەرنانی خەڵك و ئاژەڵی كێوی بەیەكەوە‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫نەخۆشیی ئێكس لەوانەیە تێكەڵی نەخۆشییەكانی دیكە‬
‫لەسەرەتای سەرهەڵدانی ئەم نەخۆشییە تازەیەدا بكرێت و‬
‫بەخێرایی و بەبێ دەنگییەوە باڵو دەبێتەوە؛ تۆڕەكانی‬
‫گەشتی مرۆیی و بازرگانیی بەكاردەهێنێت‪ ،‬دەگاتە واڵتانی‬
‫جۆراوجۆر و سیاسەتی وەستاندن و سنوورداركردن‬
‫نەزۆك و بێكاریگەر دەكات‪ .‬نەخۆشیی ئێكس ڕێژەیەكی‬
‫زۆر بەرزی مردن‪ ،‬زۆر بەرزتر لە ئەنفلۆنزای وەرزیی‬
‫لێدەكەوێتەوە‪ ،‬بەاڵم بەهەمان ئاسانیی ئەنفلۆنزا باڵو‬
‫دەبێتەوە‪ .‬ئەم نەخۆشییە تەنانەت پێش ئەوەى بگاتە دۆخی‬
‫پەتایی‪ ،‬بازاڕە داراییەكان دەهەژێنێت‪ .‬بەكورتیی‪ ،‬كۆڤید‪،92-‬‬
‫هەمان نەخۆشیی ئێكسە‪.‬‬

‫وەك ڕۆب وااڵس‪ ،‬بایۆلۆژیستی سۆسیالیست‪،‬‬

‫گوتوویەتی‪ ،‬تاعونەكان بەتەنها بەشێك نین لە كولتووری‬
‫ئێمە؛ بەڵكو ئەو تاعونانە بەهۆى هەمان كولتوورەوە‬
‫سەریانهەڵداوە‪ .‬مەرگی ڕەش‪ ،‬لە ناوەڕاستی سەدەى ‪91‬‬
‫بەنێو ئەوروپادا لەگەڵ گەشەی بازرگانیی بەدرێژایی ڕێگای‬
‫ئاوریشمییدا باڵوبووەوە‪ .‬شێوازە تازەكانی ئەنفلۆنزا لە‬
‫بەرهەمهێنانی خۆراكی كشتوكاڵییەوە سەریانهەڵداوە‪ .‬ئیبۆال‪،‬‬
‫سارس‪ ،‬مێرس و ئێستاش كۆڤید‪ 92-‬پەیوەندییان بە ئاژەڵی‬
‫كێوییەوە هەیە‪ .‬پەتاكان بەگشتیی وەك ڤایرۆسەكان لە‬
‫ئاژەاڵنەوە دێن و كاتێك پەیوەندییان لەگەڵدا دروستدەكەین‪،‬‬
‫ئەوا لەوانەوە بۆ خەڵك دەگوازرێنەوە‪ .‬ئەم زۆربوونانە‬

‫‪7‬‬
‫بەڕواڵەت خەریكی فراوانبوونن‪ ،‬چونكە شوێنپێ‬
‫ئیكۆلۆژییەكانمان ئێمە لە ناوچە دوورەكاندا لە ئاژەڵە‬
‫كێوییەكان نزیكتر دەكاتەوە و بازرگانییش ئەم ئاژەڵە‬
‫كێوییانە دەهێنێتە سەنتەری شارەكانەوە‪ .‬ڕێگاوبانسازیی بێ‬
‫پێشینە‪ ،‬لەناوبردنی دارستانەكان‪ ،‬پاككردنەوەى زەوییەكان‬
‫و گەشەدان بە پیشەسازیی كشتوكاڵیی‪ ،‬هەروەها‬
‫بەجیهانییكردنی گەشت و بازرگانیی‪ ،‬بەشێوەیەكی‬
‫بەرفراوان ئێمە بەرانبەر بە دروستبوونی نەخۆشییەكانی‬
‫وەك ڤایرۆسەكانی كۆرۆنا بەدگومان دەكات‪.‬‬

‫ئەرگومێنت و مشتومڕێكی گەمژانە و نەخۆش لەنێو‬

‫ئابوورییناسە بااڵدەستەكاندا هەیە دەربارەى ئەوەى ئایا‬
‫"شۆكی‬ ‫كۆڤید‪92-‬‬ ‫ئابووریی‬ ‫كاریگەریی‬
‫"شۆكی‬ ‫یاخود‬ ‫‪)supply‬ـە‬ ‫خستنەڕوو"(‪shock‬‬
‫خواست"(‪ .)demand shock‬قوتابخانەى نیۆكالسیكیی‬
‫دەڵێت ئەمە شۆك و هەژانێكی خستنەڕووە‪ ،‬چونكە‬
‫بەرهەمهێنان دەوەستێنێت؛ كینزییەكان دەیانەوێت بڵێن‬
‫لەڕاستیدا ئەمە شۆك و هەژانێكی خواستە چونكە خەڵك و‬
‫و‬ ‫گەشت‬ ‫بۆ‬ ‫پارەكانیان‬ ‫سەرمایەگوزاریی‬
‫خزمەتگوزارییەكان و هتد تەرخان ناكەن‪.‬‬

‫بەاڵم یەكەم‪ ،‬هەروەك لەسەرەوە باسكرا‪ ،‬ئەمە‬

‫لەڕاستیدا هەر "شۆك" نییە‪ ،‬بەڵكو بە حەتمیی دەرەنجامی‬
‫پاڵنەری سەرمایەیە بۆ بەرهەمهێنانی قازانج لە كشتوكاڵ و‬

‫‪8‬‬
‫سروشت و هەروەها پاڵنەری سەرمایەیە بۆ بەرهەمهێنانی‬
‫قازانج لە دۆخی الوازی بەرهەمهێنانی سەرمایەداریی لە‬
‫‪0202‬دا‪.‬‬

‫و دووەم‪ ،‬ئەم شۆكە لەگەڵ خستنەڕوودا دەستپێدەكات‪،‬‬

‫نەك لەگەڵ خواست‪ ،‬وەك كینزییەكان بانگەشەى بۆ دەكەن‪.‬‬
‫بەو جۆرەى ماركس باسی دەكات‪" :‬هەر منداڵێك نەتەوەیەك‬
‫دەناسێت كە واز لە كاركردن دەهێنێت‪ ،‬من باسی ساڵێك‬
‫ناكەم‪ ،‬بەڵكو تەنانەت لە چەند حەفتەیەكدا‪ ،‬بەتەواویی لەناو‬
‫دەچێت" (كاڕڵ ماركس بۆ كوگلمان‪ ،‬لەندەن‪99 ،‬ی تەممووز‪،‬‬
‫‪ .)9282‬ئەوە بەرهەمهێنان‪ ،‬بازرگانیی و وەبەرهێنانە كە‬
‫سەرەتا دەوەستێت‪ ،‬كاتێك بازاڕەكان‪ ،‬قوتابخانەكان‪،‬‬
‫لە‬ ‫ڕێگریی‬ ‫تا‬ ‫دادەخرێن‬ ‫سەرمایەگوزارییەكان‬
‫باڵوبوونەوەى پەتاكە بكەن‪ .‬بێگومان‪ ،‬ئەگەر خەڵك نەتوانن‬
‫كار و سەرمایەگوزاریی بكەن‪ ،‬ئەوا ناتوانن بكڕن‪ ،‬كەواتە‬
‫داهاتەكان دەكەون و نزم دەبنەوە و بەرەو ئیفالس و‬
‫مایەپووچبوون دەڕۆن و ئەمەش "شۆكی خواست" دروست‬
‫دەكات‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬ئەمە شێواز و ڕێگای هەموو قەیرانەكانی‬
‫سەرمایەدارییە‪ :‬سەرەتا بە شكستی خستنەڕوو‬
‫دەستپێدەكەن و پاشان بە كەوتنە نێو بەكاربردنەوە‪،‬‬
‫كۆتاییان دێت – نەك بەپێچەوانەوە‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫ئەمە خشتەی ڕوانینێكی بااڵدەست (و ڕۆشنی) شیكاریی‬
‫قەیرانەكانە‬

‫هەندێك لە گەشبینەكانی ناو جیهانی دارایی دەڵێن كە‬

‫شۆكی كۆڤید‪ 92-‬بۆ بازاڕەكانی پشك و قەباڵە هاوشێوەى‬
‫‪92‬ی ئۆكتۆبەری ‪ 9221‬كۆتایی دێت‪ .‬لەو دووشەممە‬
‫ڕەشەدا بازاڕی پشك و قەباڵە زۆر بەخێرایی داڕما‪،‬‬
‫تەنانەت زۆر زیاتر لە ئێستا‪ ،‬بەاڵم لەماوەى چەند مانگدا‬
‫گەڕایەوە و بەردەوام بوو و درێژەى بەژیانی خۆی دا‪.‬‬
‫ستێڤن منوكین‪ ،‬وەزیری خەزنەداری ئێستای ویالیەتە‬
‫یەكگرتووەكان‪ ،‬لەوە دڵنیایە كە ترس و دڵەڕاوكێی دارایی‪،‬‬
‫هاوشێوەى ‪ 9221‬كۆتایی دێت‪" :‬ئێوە دەزانن‪ ،‬سەیری ئەو‬
‫خەڵكانە دەكەم كە دوای قەیرانی ‪ 9221‬پشكیان دەكڕی‪،‬‬
‫خەڵكانێك پشكیان لەدوای قەیرانی دارایی دەكڕی"‪ ،‬ئەو‬

‫‪11‬‬
‫بەردەوام دەبێت و دەڵێت‪" :‬الی وەبەرهێنەرە‬
‫دوورمەوداكان‪ ،‬ئەمە دەبێتە دەرفەتێكی ئێجگار گەورەى‬
‫سەرمایەگوزاریی و وەبەرهێنان"‪ .‬وەزیر لە درێژەى‬
‫قسەكانیدا گوتی‪" :‬ئەمە كێشەیەكی ماوەدرێژە‪ .‬ڕەنگە دوو‬
‫مانگ بخایەنێت‪ ،‬بەاڵم ئێمە دەمانەوێت دەربازمان بێت لێی‪،‬‬
‫و ئابووریی لە هەمیشە بەهێزتر دەبێتەوە"‪.‬‬

‫ئاماژەكانی منوكین دەنگدانەوە و ڕەنگدانەوەى‬

‫بۆچوونەكانی الری كودلۆ‪ ،‬ڕاوێژكاری ئابووریی كۆشكی‬
‫سپی بوو‪ ،‬كە جەختی لەوە كردووە وەبەرهێنەران دەست‬
‫بە سەرمایەگوزاریی بكەن لە بازاڕی پشك و قەباڵەى ڕوو‬
‫لە كەوتن‪ ،‬كە بەهۆى ترس لە كۆرۆناڤایرۆسەوە‬
‫دروستبووە‪" .‬وەبەرهێنەرانی دوورمەودا دەبێت بەجدیی بیر‬
‫لە كڕینی ئەم بۆشاییانە بكەنەوە"‪ ،‬و ئابووریی ویالیەتە‬
‫یەكگرتووەكانی وەك "دەنگ" وەسفكرد‪ .‬كودلۆ لەڕاستییدا‬
‫ئەوەى دووبارە كردەوە كە دوو حەفتە پێش قەیرانی دارایی‬
‫جیهانیی سێپتێمبەری ‪ 0222‬گوتبووی‪" :‬بۆ ئەوانەمان كە لە‬
‫جامی سەیارەوە سەیری داهاتوو دەكەن‪ ،‬ڕوانگەى‬
‫دوورمەودا بۆ پشكەكان باشتر و هەمیشە باشتر دەبێت"‪.‬‬

‫قەیرانی ساڵی ‪ 9221‬بەهۆی گەرمبوونی شەڕەكان و‬

‫ملمالنێكانی كەنداوەوە سەرزەنشت دەكرا كە بووە هۆی‬
‫بەرزكردنەوەى نرخی نەوت‪ ،‬ترس لە ڕێژە بەرزەكانی‬
‫سوود‪ ،‬پێنج ساڵ ڕەوتی بازاڕ (‪ )bull market‬بەبێ‬

‫‪11‬‬
‫ڕاستكردنەوەیەكی گرنگ‪ ،‬و هێنانەئارای بازرگانیی‬
‫بەكۆمپیوتەریكراو‪ .‬لەبەر ئەوەى ئابووریی بەشێوەیەكی‬
‫بنچینەیی "تەندروست" بوو‪ ،‬بۆیە بەردەوام نەبوو‪ .‬لەڕاستیدا‬
‫قازانجویستیی سەرمایە (‪ )profitability of capital‬لە‬
‫ئابوورییە گەورەكاندا بەردەوام بەرزدەبووەوە و تا‬
‫‪9222‬ـەكان نەگەیشتە لوتكە (ئەگەرچی داكشانەوەیەك لە‬
‫‪9229‬دا ڕوویدا)‪ .‬لەبەرئەوە ‪ 9221‬ئەو شتە بوو كە‬
‫ماركس پێیدەگوت "قەیرانی دارایی" بەهۆى ناسەقامگیریی‬
‫زاتیی نێو بازاڕە قۆرخكارییەكانی سەرمایە‪.‬‬

‫بەاڵم ئەمە هاوشێوەى حاڵەتی ‪ 0202‬نییە‪ .‬ئەمجارە‬

‫داڕمانەكە لە بازاڕی پشك و قەباڵەدا قەیرانێكی ئابووریی‬
‫هاوشێوەى ‪0222‬ی بەدوادا دێت‪ .‬ئەمەش لەبەرئەوەى‪،‬‬
‫بەوجۆرەى چەندین جاری دیكە باسمكردووە‪ ،‬ئێستا‬
‫قازانجویستیی سەرمایە نزمە و قازانجە جیهانییەكان لە‬
‫باشترین حاڵەتدا وەستاون‪ ،‬تەنانەت پێش كۆڤید‪92-‬یش‬
‫ئەمە دەستیپێكردبوو‪ .‬بازرگانیی و سەرمایەگوزاریی‬
‫جیهانیی بەردەوام لە كەوتن دایە نەك بەرزبوونەوە‪.‬‬
‫نرخەكانی نەوت دابەزیون‪ ،‬نەك بەرزبووبێتنەوە‪ .‬و‬
‫كاریگەریی ئابووریی كۆڤید‪ 92-‬سەرەتا خۆی لە زنجیری‬
‫خستنەڕوودا دەبینێتەوە‪ ،‬نەك لە بازاڕە ناجێگیرە‬
‫داراییەكاندا‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫گەورەیی ئەو داكشانەوەیەى لێرە بەدوا دێت‪ ،‬چەندە و‬
‫چۆن دەبێت؟ لێكۆڵینەوەیەكی سەرنجڕاكێش هەیە لەالیەن‬
‫پییر‪-‬ئۆلیڤە گۆرینچاسەوە نووسراوە كە نەخشەى ئەمجۆرە‬
‫كاریگەرییە دەكێشێت‪ .‬گۆرینچاس باس لەوە دەكات كە‬
‫دیاگرامی گشتیی تەندروستیی پەتایی حاڵەتە بازنەییەكان‬
‫دروست دەكات‪ .‬بەبێ هەر جوڵە و كردەیەك‪ ،‬پەتای‬
‫جیهانیی شێوە و شكڵی هێڵێكی چەماوەى سوور‬
‫وەردەگرێت‪ ،‬دەبێتە هۆى ژمارەیەكی گەورەی حاڵەتەكانی‬
‫تووشبوون و مردن‪ .‬لەگەڵ جوڵە و كردەى داخستنی‬
‫شوێنەكان و گۆشەگیركردن و تەریككردنی كۆمەاڵیەتییدا‪،‬‬
‫لوتكەى هێڵی چەماوەى (شین) دەكرێت دەربكەوێت و نەرم‬
‫و میانەڕەویش بێت‪ ،‬تەنانەت ئەگەر پەتاكە بۆ ماوەیەكی‬
‫دوورتریش بەردەوام بێت‪ .‬ئەمەش بەئەگەرێكەوە شێوەى‬
‫خێرای تووشبوون و ژمارەى مردن كەمدەكاتەوە‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫دەبێت سیاسەتی گشتیی تەندروستیی لەپێناوی‬
‫"تەختكردن و سافكردنی هێڵە چەماوەكەدا" بێت و ئەم‬
‫كارەش لەڕێگای پیادەكردنی هەنگاوەكانی مەودای‬
‫كۆمەاڵیەتیی جددیی و بەرزكردنەوە و زیادكردنی هەنگاو و‬
‫پراكتیكەكانی تەندروستیی ئەنجام بدات بۆ كەمكردنەوەى‬
‫ڕێژەى گواستنەوەى ڤایرۆسەكە‪ .‬ئێستا ئیتاڵیا ڕێگای چینیی‬
‫بۆ داخستنی سەرتاپاگیر دەگرێتە بەر‪ ،‬تەنانەت ئەگەر ئەمە‬
‫ببێتە هۆى داخستنی دەروازە سەقامگیرەكان‪ ،‬دوای‬
‫ڤایرۆسەكە باڵوبووەتەوە‪ .‬بریتانیا هەوڵی گرتنەبەری‬
‫ئاراستە و ڕێگایەكی زۆر مەترسیداری خۆ‪-‬تەریككردن بۆ‬
‫كەسانی زیانلێكەوتوو دەدات و ڕێگا بۆ الوان و خەڵكانی‬
‫تەندروست خۆشدەكات تووشی ڤایرۆسەكە ببن بۆ ئەوەى‬
‫ئەوەى پێیدەگوترێت "بەرگریی گشتیی لەش" لەناو خۆیاندا‬
‫[بەشێوەى ئۆتۆماتیك] دروست بكەن و خۆیان لە‬
‫سیستەمی تەندروستیی بەدوور بگرن‪ .‬مانای ئەم ئاراستە‬
‫كەمكردنەوە و نەهێشتنی خەڵكی پیر و خاوەن پێداویستیی‬
‫تایبەت و نەخۆشیی درێژخایەنە‪ ،‬چونكە هەرچۆنێك بێت‬
‫ئەوان دەمرن‪ ،‬ئەگەر تووشببن و خۆیان لە داخستن و‬
‫تەعتیلكردنێكی سەرتاپاگیریش بەدووربگرن‪ ،‬چونكە ئەمە‬
‫دەبێتە هۆی وێرانكردنی ئابووریی (و قازانجەكان)‪ .‬ئاراستە‬
‫و ڕێچكەى ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە بنەڕەتدا‬
‫هیچ شتێك ناكات و بەگشتیی هیچ هەنگاوێك نانێت‪:‬‬
‫پشكنینی گشتیی بوونی نییە‪ ،‬خۆ‪-‬تەریككردن بوونی نییە‪،‬‬
‫‪14‬‬
‫داخستنی كۆبوونەوە گشتییەكان بوونی نییە؛ تەنها‬
‫چاوەڕێی ئەوە دەكات خەڵك نەخۆش ببن و پاشان مامەڵە‬
‫لەگەڵ حاڵەتە خراپ و مەترسیدارەكاندا بكات‪.‬‬

‫دەتوانین بەم ئاراستە و ڕێگاچارەى دواتریان بڵێین‪،‬‬

‫وەاڵمی ماڵتووسیی‪ .‬تۆماس ماڵتووس یەكێك بوو لە‬
‫كۆنەپارێزترین ئابوورییناسانی كالسیكی سەدەى ‪ ،92‬كە‬
‫دەیگوت لە جیهاندا خەڵكانێكی ئێجگار زۆری هەژاری‬
‫"نابەرهەمهێنەر" بووونیان هەیە‪ ،‬لەبەرئەوە تاعون و‬
‫نەخۆشییە بەردەوامەكان زەروور و حەتمین تا‬
‫ئابوورییەكان زۆر زیاتر بكەنە ئابوورییگەلی بەرهەمهێنەر‪.‬‬

‫جێرمی وارنەر‪ ،‬ڕۆژنامەنووسی كۆنزەرڤاتیڤی بریتانیی‬

‫سەبارەت بەپەتای كۆڤید‪ 92-‬دەڵێت كە "بەگشتیی خەڵكی‬
‫پیر دەكوژێت‪ .‬كۆڤید‪ 92-‬ئەگەر تەنانەت لەڕوانگەى‬
‫ئابوورییەوە بێمەبەست نەبێت‪ ،‬ئەوا لە درێژماوەدا لەوانەیە‬
‫بە سوودوەرگرتن لە لەنەگونجاوبوونی خەڵكانی بەتەمەن‪،‬‬
‫زۆر بەكەڵك و سوودمەند بێت"‪ .‬لە وەاڵمی ڕەخنەكاندا‬
‫دەڵێت‪" :‬ڕوون و ئاشكرایە‪ ،‬بۆ ئەوانەى تووشبوون‪ ،‬ئەمە‬
‫تراژیدییەكی مرۆییە‪ ،‬لە هەر تەمەنێكدا‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬
‫مەسەلەیەكە دەربارەى ئابووریی‪ ،‬نەك دەربارەى بڕ و‬
‫ڕێژەى بەدبەختیی و هەژاریی مرۆیی"‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬ئەمە ئەو‬
‫شتە بوو كە ماركس ناوی لە ئابوورییناسانی سەدەى ‪92‬‬
‫نابوو‪ :‬فەلسەفەى هەژاریی‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫ئەو هۆكارەى كە حكومەتەكانی ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬
‫ئەمریكا و بریتانیا (هێشتا) هەنگاوی جددیی ناگرنە بەر‪،‬‬
‫وەك هەر زوو لە چین و ئێستا (بەشێوەیەكی درەنگوەخت)‬
‫لە ئیتاڵیا و شوێنەكانی دیكە گیراونەتەبەر‪ ،‬بەهۆی ئەوەوەیە‬
‫ئەمە بە حەتمیی دەبێتە هۆی زیادبوونی هێڵی چەماوەى‬
‫قەیرانی نێو ئابوورییە گەورەكان‪ .‬با سەیری چین یاخود‬
‫ئیتاڵیا بكەین‪ :‬زیادبوونی مەودا كۆمەاڵیەتییەكان پێویستی‬
‫بە داخستنی قوتابخانەكان‪ ،‬زانكۆكان‪ ،‬سەرمایەگوزارییە‬
‫زۆر ناجەوهەریی و ناگرنگەكان بووە و داوا لە زۆربەى‬
‫دانیشتوانی تەمەنی كرێكار كراوە لە ماڵەوە بمێننەوە‪.‬‬
‫لەكاتێكدا هەندێك خەڵك دەتوانن لە ماڵەوە كار بكەن‪ ،‬بەاڵم‬
‫هێشتا ئەمە وەك كەرتێكی بچووكی هێزی كاری گشتیی‬

‫‪16‬‬
‫دەمێنێتەوە‪ .‬تەنانەت ئەگەر كاركردن لەماڵەوە بژاردەیەك‬
‫بێت‪ ،‬وەستانی ماوەكورتی كاركردن و ڕۆتینە سەختەكان‬
‫گەورەن و بە ئەگەرێكی زۆرەوە كاریگەریی لەسەر‬
‫بەرهەمهێنان دادەنێن‪ .‬بەكورتیی‪ ،‬باشترین سیاسەتی‬
‫تەندروستیی گشتیی ئابووریی دەباتە نێو وەستانێكی‬
‫لەناكاوەوە‪ .‬شۆكی خستنەڕوو‪.‬‬

‫زیانە ئابوورییەكان شایانی بیرلێكردنەوەن‪ .‬گۆرینچاس‬

‫هەوڵی خستنەڕووی كاریگەرییەكە دەدات‪ .‬ئەو وێنای ئەوە‬
‫دەكات كە سەبارەت بە هێڵێكی سەرەكیی‪ ،‬هەنگاوەكانی‬
‫سنوورداركردن چاالكیی ئابووریی لە مانگێكدا بۆ ‪ %02‬و‬
‫لە مانگی دواتردا بۆ ‪ %00‬دادەبەزێنن‪ ،‬دوای ئەوە‬
‫ئابووریی دەگەڕێتەوە هێڵی سەرەكیی‪" .‬ئەم سیناریۆیە‬
‫ڕووبەڕووی داكشانەوەى گەشەی بەرهەمهێنانی سااڵی‬
‫گەیاندنی ‪%8.0‬ی سااڵنە بەراورد بە ساڵی ڕابردوو‬
‫دەبێتەوە‪ ،‬دیسان لێكدانێكی گەورەتر لە ڕێژە و بڕی تێكڕای‬
‫بەرهەمهێنانی ناوخۆیی دەبێت‪ .‬كوژاندنەوە و وەستاندنی‬
‫‪ %00‬بۆ تەنها مانگێكی دیكە و كەوتن و كورتهێنان لە‬
‫گەشەى سااڵنەى بەرهەمهێنان (بەراورد بە ساڵی پێشوو)‬
‫بەڕادەیەك دەگاتە ‪ ."!%92‬وەك خاڵ و پرسێكی‬
‫بەراوردكاریی‪ ،‬داكشانەوە و كورتهێنان لە گەشەى‬
‫بەرهەمهێنان لە ویالیەتە یەكگرتووەكاندا لە میانەى ‪-0222‬‬
‫‪" 0222‬قەیرانی گەورەى ئابووریی" لە دەوروبەری ‪%1.0‬‬

‫‪17‬‬
‫بوو‪ .‬گۆرینچاس دەڵێت "ئێمە لەسەروبەندی بینینی‬
‫داكشانەوەیەكی ئابووریی داین كە دەتوانێت قەیرانی گەورە‬
‫نیوە بكاتەوە"‪.‬‬

‫لە لوتكەى قەیرانی گەورەى ئابوورییدا‪ ،‬ئابووریی‬

‫ئەمریكا كارەكانی بۆ بڕی ‪ 222‬هەزار كرێكار لە مانگدا‬
‫دادەبەزاند‪ ،‬بەاڵم زۆرینەى گەورەى خەڵك هێشتا كارپێدراو‬
‫بوون و كاریان دەكرد‪ .‬بڕ و ڕێژەى بێكاریی گەیشتبووە‬
‫"تەنها" ‪ .%92‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬كۆرۆناڤایرۆس هەلومەرجێك‬
‫دروست دەكات – بە ماوەیەكی زۆر كورت – ‪ %02‬یاخود‬
‫زۆر زیاتری خەڵك‪ ،‬چیتر ناتوانن كار بكەن‪ .‬كاریگەرییەكەى‬
‫لەسەر چاالكیی ئابووریی بەشێوەیەكی بەراوردكاریی‪ ،‬زۆر‬
‫بەرزترە‪.‬‬

‫خاڵەكە ئەوەیە كە ئابووریی‪ ،‬هاوشێوەى سیستەمی‬

‫تەندروستیی‪ ،‬ڕووبەڕووی كێشەیەكی "تەختكردن هێڵی‬
‫چەماوە" دەبێت‪ .‬هێڵە چەماوە سوورەكە ئاماژە بە‬
‫لەدەستچوون و نەمانی بەرهەمهێنان دەكات لە میانەى‬
‫وەستان و داكشانەوەیەكی بەهێز و فراوانی ئابووریی‪ ،‬كە‬
‫بەهۆى بڕیارە ئابوورییەكانی ملیۆنان بكەر و عامیالنی‬
‫ئابوورییەوە بەهێزكرابوو كە هەوڵیان دەدا لەڕێگای بڕینی‬
‫تێچوونەكان‪ ،‬ڕێكخستنی وەبەرهێنان‪ ،‬بڕینی كرێدیت و‬
‫بەگشتیی وەستاندنی سەرتاپاییەوە‪ ،‬بەرگریی لەخۆیان‬
‫بكەن‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫دەبێت چی بكرێت بۆ تەختكردنی هێڵە چەماوەكە؟ باشە‪،‬‬
‫بانكە ناوەندییەكان دەتوانن و نەختینەیەكی پارەیی نائاسایی‬
‫و لەناكاو و زەرووریی بۆ كەرتی دارایی فەراهەم دەكەن‪.‬‬
‫حكومەتەكان دەتوانن بۆ پشتیوانیكردن لە چاالكییە‬
‫ئابوورییەكان هەنگاوە داراییە ئامانجدار ئیختیاریی یان‬
‫بەرنامە بۆداڕێژراوە فراوانەكان بەكاربهێنن‪ .‬ئەم هەنگاوانە‬
‫دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ "تەختكردن و سافكردنی هێڵی‬
‫چەماوەى ئابووریی"‪ ،‬واتا‪ ،‬سنوورداركردنی كورتهێنان و‬
‫نەمانی ئابووریی‪ ،‬هاوشێوەى نێو هێڵە چەماوە شینەكە‪،‬‬
‫ئەویش لەڕێگای بەردەوامبوون لە پارەدان بە كرێكاران و‬
‫كارمەندان‪ ،‬ئینجا ئەوان دەتوانن كارەكانیان ئەنجام بدەن‬
‫یاخود كارە دواخراو یاخود كورتكراوەكانیان بۆ ماوەیەك‬
‫درێژە پێبدەن‪ .‬كەسابەتە بچووكەكان دەكرێت پشتیوانیی‬

‫‪19‬‬
‫دارایی بكرێن تا لە تۆفانەكە دەربازیان بێت و بانكەكان‬
‫ڕزگار بكرێن‪ ،‬وەك ئەوەى لە قەیرانی گەورەى ئابوورییدا‬
‫ڕوویدا‪.‬‬

‫بەاڵم قەیرانێكی دارایی‪ ،‬هێشتا ڕیسك و مەترسییەكی‬

‫گەورەیە‪ .‬لە ویالیەتە یەكگرتووەكاندا‪ ،‬قەرزی كۆمپانیا‬
‫بەرزبووەتەوە و بەستراوەتەوە بەو بۆند و گرێبەستانەوە‬
‫كە لەالیەن كۆمپانیا الوازترەكانەوە ڕووبەڕووی كێشە‬
‫بوونەتەوە‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫و كەرتی وزە ڕووبەڕووی لێدانێك بە پاشەكشێیەكی‬
‫دووبەرابەر هاوشێوەى داكشانەوەكانی نرخی نەوت‬
‫بووەتەوە‪ .‬ڕیسكی گرێبەستی پاداشت (تێچوونی قەرزپێدان)‬
‫هێرشی كردووەتە نێو كەرتەكانی وزە و گواستنەوە‪.‬‬

‫ئاسانكاریی پارەیی بێگومان بەس نابێت بۆ تەختكردن و‬

‫سافكردنی هێڵی چەماوە‪ .‬تێكڕای سوودەكانی بانكی‬
‫ناوەندیی نزیكن لە ئاستی سفر یاخود ژێر سفر‪ .‬و بردن و‬
‫تەرخانكردنێكی گەورەى كرێدیت و پارە بۆ نێو سیستەمی‬
‫بانكیی هاوشێوەى "بەپەیژەیەكدا سەركەوتن" [لە ئابوورییدا‬
‫مەبەست لەوەیە بانكە ناوەندییەكان بۆ بەیاساییكردنی‬

‫‪21‬‬
‫سیاسەتی پارەیی‪/‬دارایی كاتێك ئابووریی ڕووبەڕووی‬
‫كورتهێنان دەبێتەوە‪ ،‬هەوڵدەدەن ئەم كاریگەرییە دەرەنجامی‬
‫كەمی زیانی ئابووریی هەبێت بۆیە پارە دەڕژێنە نێو‬
‫كەرتەكانەوە‪-‬وەرگێڕ] دەبێت لە كاریگەرییەكەیدا لەسەر‬
‫بەرهەمهێنان و وەبەرهێنان‪ .‬پشتیوانیكردنی دارایی هەرزان‬
‫زنجیرەى خستنەڕوو خێراتر ناكات یاخود وا لە خەڵك‬
‫ناكات جارێكی دیكە گەشت بكەن‪ .‬هەروەها یارمەتیی‬
‫كۆمپانیاش نادات ئەگەر كڕیاران پارە بۆ كڕین تەرخان‬
‫نەكەن‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫كەمكردنەوەى سەرەكیی ئابووریی لە سیاسەتی‬
‫داراییەوە دێت‪ .‬ئاژانسە نێودەوڵەتییەكانی وەك سندوقی‬
‫دراوی نێودەوڵەتیی و بانكی جیهانیی پێشنیاری ‪ 02‬ملیار‬
‫دۆالریان كردووە‪ .‬حكومەتە نەتەوەییەكان ئێستا كۆمەڵە‬
‫بەرنامەى پاڵنەری دارایی جۆراوجۆر بەڕێوە دەبەن‪.‬‬
‫حكومەتی بریتانیا لە دوایین بودجەى خۆیدا تەرخانكردنێكی‬
‫گەورەى ڕاگەیاند و كۆنگرێسی ئەمریكیی تەرخانكردنێكی‬
‫نائاسایی و لەناكاوی قبوڵكرد‪.‬‬

‫بەاڵم ئایا ئەگەر دوو مانگی داخستن و وەستاندن‬

‫بەهۆى هەڵكشان و داكشانێكی ‪ %92‬زۆربەى‬
‫ئابوورییەكان بگرێتەوە‪ ،‬بەس دەبێت بۆ تەختكردن و‬
‫سافكردنی هێڵە چەماوەكە؟ هیچ یەكێك لە پاكێجە داراییە‬
‫هەنوكەییەكان لە هیچ شوێنێكدا لە ‪%92‬ی تێكڕای‬
‫بەرهەمهێنانی ناوخۆیی نزیك نابنەوە‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬لە ساتی‬
‫قەیرانی گەورەى ئابوورییدا‪ ،‬تەنها چین گەیشت بە بڕێكی‬
‫وەها‪ .‬پڕۆپۆزەڵ و پالنەكانی حكومەتی بریتانیا دەگاتە تەنها‬
‫‪%9.0‬ی گشتیی تێكڕای بەرهەمهێنانی ناوخۆیی‪ ،‬لەكاتێكدا‬
‫ئیتاڵیا دەگات بە ‪ %9.1‬و ویالیەتە یەكگرتووەكان كەمتر لە‬
‫‪.%9‬‬

‫شانسێك هەیە لە كۆتایی مانگی نیساندا كۆی ژمارەى‬

‫توشبووان لە ئاستی جیهانییدا دەبینین و دەست بە‬
‫كەمبوونەوە و داكشانەوە دەكات‪ .‬ئەمە ئەو شتەیە‬

‫‪23‬‬
‫حكومەتەكان هیوای بۆ دەخوازن و پالنی بۆ دادەنێن‪ .‬ئەگەر‬
‫ئەم سیناریۆ گەشبین و هیوابەخشە ڕووبدات‪،‬‬
‫كۆرۆناڤایرۆس لەناو ناچێت‪ .‬بەڵكو دەبێتە نەخۆشییەكی‬
‫دیكەى هاوشێوەى ئەنفلۆنزا (كە ئێستا شتێكی كەمی لەسەر‬
‫دەزانین) و هەر ساڵێك وەك پێشینەكانی دیكەى‪،‬‬
‫ڕووبەڕوومان دەبێتەوە و بەرۆكمان دەگرێتەوە‪ .‬بەاڵم‬
‫تەنانەت دوو مانگی داخستن و وەستان دەبێتە هۆی‬
‫داڕمانی گەورەى ئابووریی‪ .‬و پاكێجە پاڵنەرەكانی پارەیی و‬
‫دارایی پالن بۆ دانراو نایانەوێت خۆیان لە داكشانەوەى قوڵ‬
‫بەدوور بگرن‪ ،‬تەنانەت ئەگەر ەئوان "هێڵی چەماوە" بۆ چەند‬
‫ئاستێكیش كەم بكەنەوە‪ .‬خراپتر وا بەڕێوەیە‪.‬‬

‫‪24‬‬