See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/283344585

Ćwiczenia z Antropologii dla Etnologów - rok akademicki 2000/2001

Research · October 2015

CITATIONS READS

0 5,768

1 author:

Oskar Nowak
Adam Mickiewicz University
58 PUBLICATIONS   115 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Genetic factors, individual environment of growth and development and body heights and mass phenotypic variability as cancers determinants and predictors. View
project

CD28/CTLA-4/ICOS haplotypes confers susceptibility to Graves' disease and modulates clinical phenotype of disease View project

All content following this page was uploaded by Oskar Nowak on 31 October 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Do użytku wewnętrznego

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Wydział Biologii
Instytut Antropologii
Poznań, ul. Fredry 10, Collegium Maius, IV piętro

ZESZYT
DO ĆWICZEŃ
Z
ANTROPOLOGII
(dla Etnologów)

OSKAR NOWAK

MATERIAŁY DYDAKTYCZNE
INSTYTUTU ANTROPOLOGII UAM

POZNAŃ, ROK AKADEMICKI 2000/2001

3
Spis treści

1. Zarys anatomii układu kostnego człowieka - szkielet postkranialny (2 ćwiczenia)

2. Zarys anatomii układu kostnego człowieka – czaszka (2 ćwiczenia)

3. Punkty pomiarowe na czaszce – kraniometria

4. Techniki zbierania danych antropologicznych-pomiary i skale porównawcze

5. Demograficzny opis populacji ludzkich - współczesnych i pradziejowych

6. Typy strategii żywieniowej w populacjach ludzkich (łowcy-zbieracze i rolnicy)

7. Stres, przystosowanie i zdrowie – model teoretyczny

8. Kontakt kulturowy, a zmiany epidemiologiczne w populacjach ludzkich

9. Ewolucja zachowań reprodukcyjnych

10. Wstęp do paleopatologii – „The Iceman”

11. Zdrowotne i społeczne skutki modernizacji i urbanizacji

12. Trend sekularny wysokości ciała

 1. Zarys anatomii układu kostnego człowieka – szkielet postkranialny

Zadanie 1. Opisz poniższe schematy szkieletu (ryciny 1 i 2), wpisując przy odnośnikach
nazwy poszczególnych kości.

Rycina 1. Schemat inwentaryzacyjny szkieletu: widok z przodu

Rycina 2. Schemat inwentaryzacyjny szkieletu: widok z tyłu
Zadanie 2. Opisz poniższy schemat (rycina 3), wpisując przy odnośnikach nazwy
elementów morfologicznych poszczególnych kości.

Rycina 3. Schemat inwentaryzacyjny szkieletu postkranialnego- miednica, łopatka i obojczyk

Zadanie 3. Opisz poniższy schemat (rycina 4), wpisując przy odnośnikach nazwy
poszczególnych kości, a następnie wymień widoczne na rysunkach i znane Ci elementy
morfologiczne końca proksymalnego i dystalnego każdej z kości.

Rycina 4. Schemat inwentaryzacyjny kości kończyny dolnej i górnej.

Kość Koniec proksymalny Koniec dystalny
Ramienna

Łokciowa
Promieniowa

Udowa

Piszczelowa

Strzałkowa
 2. Zarys anatomii układu kostnego człowieka – czaszka

Zadanie 1. Opisz poniższe schematy czaszki (ryciny 1-6), wpisując przy

odnośnikach nazwy poszczególnych kości.

Rycina 1. Schemat inwentaryzacyjny czaszki: widok z przodu

Rycina 2. Schemat inwentaryzacyjny czaszki: widok z tyłu

Rycina 3. Schemat inwentaryzacyjny czaszki: lewy profil

Rycina 4. Schemat inwentaryzacyjny czaszki: prawy profil

Rycina 5. Schemat inwentaryzacyjny czaszki: widok z góry

Rycina 6. Schemat inwentaryzacyjny czaszki: widok z dołu

 3. Punkty pomiarowe na czaszce - kraniometria

Zadanie 1. Na przedstawionych poniżej schematach czaszki nanieś znajdujące się pod

każdym z nich skróty nazw punktów antropometrycznych, a następnie pod schematem
wpisz pełna nazwę i definicję.

Powierzchnia przednia

g–

n–

ns –

pr –

apt –
 Powierzchnia tylna

eu –

ast –

ms –
 Powierzchnia boczna

gn –

go –

b–

op –
 Powierzchnia dolna

o–

ba –

sta –

ol –

zy –
 4. Techniki zbierania danych antropologicznych-pomiary i skale porównawcze

Zadanie 1. Po zapoznaniu się z przyrządami antropometrycznymi (cyrkiel suwakowy,

cyrkiel kabłąkowy, antropometr), wykonaj następujące pomiary i wpisz ich nazwy:

eu –eu =

g-op =

zy-zy =

n-gn =

n-sn =

al-al =

wysokość ciała =

Zadanie 2. Wykorzystując otrzymane powyżej wyniki pomiarów wylicz następujące

wskaźniki:

a) szerokościowo – długościowy głowy (szerokość/długość x 100)

b) twarzy (długość/szerokość x 100)

c) nosa (szerokość/długość x 100)

Zadanie 3. Oceń a) barwę tęczówki oka oraz b) włosów korzystając z wzorcowych skal
Martina i Fisher-Sallera (zakreśl odpowiednie).

a) 1-piwnoczarne
2,3-ciemnopiwne
4-piwne
5,6-jasnopiwne
7,8-zielonkawe
9,10-ciemnoszare
11,12-jasnoszare
13,14,15-niebieskie
16-jasnoniebieskie

b) A-E bardzo jasny blond

F-L blond
M-O ciemny blond
P-T brunatne (szatyn,-ka)
U-Y czarnobrunatne (ciemny szatyn, -ka)
I-IV rude
V-VI rudy blond
 5. Demograficzny opis populacji ludzkich - współczesnych i pradziejowych

1. Materiał teoretyczny do opanowania

Demografia zajmuje się badaniem populacji pod kątem przyczyn i konsekwencji jej
liczebnego zmniejszania lub powiększania się. Badania demograficzne uwzględniają:
 wielkość i gęstość populacji
 strukturę populacji według wieku
 strukturę populacji według płci
 płodność
 wymieralność
 wzorzec migracji

Zmiany w wielkości populacji są determinowane przez zróżnicowaną płodność i

wymieralność (ruch naturalny) oraz przemieszczanie się ludności (ruch wędrówkowy).
Zmiany w wielkości populacji, w czasie (P2 – P1) można przedstawić w postaci
poniższego równania:

P2 – P1 = B – D + I – O
gdzie:
B (urodzenia)
D (zgony)
I (imigracja)
O (emigracja)
stąd: B – D (przyrost naturalny)
I – O (przyrost lub ubytek wędrówkowy)

Dojrzałość płciowa oznacza potencjalną zdolność do reprodukcji. Osoba dojrzała

płciowo, zdrowa, z normalnym przebiegiem owulacji lub produkcji nasienia, może
uczestniczyć w reprodukcji, jednak do momentu rozpoczęcia współżycia płciowego
zdolność ta jest tylko potencjalna.

Zróżnicowana zdolność do rozrodu występuje w większości populacji. Zazwyczaj

tylko niewielka liczba kobiet wykazuje maksymalną płodność, rodząc 15-20 dzieci w
ciągu całego życia, natomiast procentowy udział kobiet, które nigdy nie zaszły w ciążę
lub jej nie donosiły jest bardzo zróżnicowany i może wahać się od 2 do prawie 50
procent.

Płodność w populacji wyraża się w postaci całkowitego współczynnika płodności (TFR

= total fertility rate) lub cząstkowych współczynników płodności w klasach wieku kobiet.

Całkowity współczynnik płodności (TFR) określa ile przeciętnie dzieci urodziłaby

kobieta z danej populacji, gdyby wszystkie kobiety dożywały menopauzy. Dla przykładu:
TFR dla kanadyjskich pasterzy (Huteryci) wynosi 9, średni całkowity współczynnik
płodności w Brazylii przyjmuje wartość 2,9 a w Japonii 1,7. Pomijając antykoncepcję i
aborcje afrykańscy łowcy-zbieracze !Kung San utrzymują całkowity współczynnik
płodności na poziomie 4,1. Indianie Yanomami z Wenezueli mają TFR równy 3,8.
Jednocześnie u tych dwóch prymitywnych grup długo trwające karmienie piersią
wstrzymuje owulację. Inhibitorami płodności są również, w tych populacjach, okresowe
niedożywienie oraz sporadyczne praktyki dzieciobójcze.

Współczynnik urodzeń w populacji jest funkcją zdolności do rozrodu i płodności.

Na płodność w populacjach ludzkich wpływają:

- stan zdrowia - antykoncepcja
- odżywienie - praktyki dzieciobójcze (sp. prymitywne)
- proporcje osobników heteroseksualnych - zakażenia pasożytami
- zasady etyczne - opieka prenatalna
- częstość stosunków płciowych - opieka perinatalna
- poglądy na wielkość rodziny i odstępy - przekonania religijne na temat
między urodzeniami antykoncepcji
- zachowania rytualne i religijne - czas trwania i intensywność karmienia
zakazujące współżycia płciowego piersią
 Na osobniczą zdolność do rozrodu wpływają:
- stan zdrowia - zakażenia pasożytami
- dojrzałość płciowa - odżywienie (u kobiet % tkanki tłuszcz.)
- klimat - choroby przenoszone drogą płciową
- wysokość nad poziomem morza - czynniki obniżające jakość nasienia tj.
- sezonowość w dostępie do pożywienia trucizny, gorączka, używki, wirusy
- obciążenie pracą fizyczną - zmienne stężenie estrogenów

Struktura populacji według płci i wieku przedstawia liczebny rozkład osobników w

poszczególnych klasach wieku u obu płci. Zróżnicowana liczebność osobników w
grupach wieku odzwierciedla zjawisko wymieralności oraz wzorzec migracji. Na
proporcje płci wpływają następujące czynniki:
 proporcje płci noworodków (rodzi się więcej chłopców niż dziewcząt)
 proporcje poronień (naturalnych i sztucznych) w obrębie obu płci
 częstość przypadków dzieciobójstwa w społeczeństwach prymitywnych (dotyczy to
częściej dziewcząt)
 stosunek liczby przeżywających płodów (płody męskie charakteryzuje większe
ryzyko śmierci z przyczyn naturalnych)
 natężenie opieki rodzicielskiej (w kulturach prymitywnych dzieci płci żeńskiej
częściej umierają z zaniedbania)
 rozkład płci pośród osobników biorących udział w migracji
 zróżnicowane przeżywanie osobników dorosłych (długość życia mężczyzn jest
krótsza niż kobiet w społeczeństwach industrialnych, natomiast dłuższa w grupach o
charakterze rolniczym)

2. Część ćwiczeniowa
Po zapoznaniu się z częścią teoretyczną oraz z rozdziałem II.1 książki „Populacje
ludzkie jako systemy biologiczne” p.t. (Demograficzny opis populacji ludzkich str. 85-
122), odpowiedz pisemnie na następujące pytania:
1) Całkowity współczynnik płodności (TFR) w Polsce, w 1970 roku wynosił 2,2
natomiast w 1995 roku już tylko 1,6. Jakie czynniki Twoim zdaniem wpłynęły na
obniżenie wartości tego współczynnika ?
2) U kanadyjskich pasterzy (Huteryci) przychodzi na świat przeciętnie 9 dzieci. Niektóre
kobiety rodzą 15 i więcej potomstwa. Jak sądzisz, jaki wpływ na piramidę wieku w tej
populacji ma tak wysoka płodność ? Dla przeciwstawienia TFR w Japonii wynosi
1,7. Jak zatem wygląda piramida populacji w tym kraju ? Narysuj piramidy wieku w
tych populacjach i omów różnice, biorąc pod uwagę wpływ możliwie dużej liczby
czynników, wpływających na liczebności poszczególnych klas wieku.
3) Ograniczona zdolność do rozrodu i niepłodność stają się poważnym problemem w
sub-saharyjskiej części Afryki (dotyczy to głównie kobiet). Jak sądzisz jakie czynniki
powodują ten stan ? Aby udzielić możliwie pełnej odpowiedzi zapoznaj się z
rozdziałem III.5 książki „Populacje ludzkie jako systemy biologiczne” p.t.
(Technologiczno-organizacyjne aspekty adaptacji grup ludzkich str. 203-215).
 6. Typy strategii żywieniowej w populacjach ludzkich (łowcy-zbieracze i
rolnicy)

1. Materiał teoretyczny do opanowania

Materiał badawczy stanowi w niniejszym ćwiczeniu opis szczątków kostnych

należących do dwóch, różnych pod względem strategii adaptacyjnej, populacji
pradziejowych:
 rolników, żyjących około 400 lat temu na wschodnich obrzeżach dzisiejszego stanu
Kentucky,
oraz
 łowców – zbieraczy, żyjących na zachodnich obrzeżach dzisiejszego Kentucky,
około 5 000 lat temu.
Warunki środowiska przyrodniczego były w obu przypadkach bardzo zbliżone. Podobna
flora i fauna oraz klimat i dostępność wody.

Czy stan zdrowia i odżywienia rolników był lepszy, aniżeli łowców-zbieraczy w

pradziejach ?

Porównanie wzorca diety

Omawianych łowców-zbieraczy charakteryzuje dieta wysokobiałkowa i
niskotłuszczowa. Spożywali oni znaczne ilości rzecznych mięczaków i ślimaków.
Polowali na sarny i jelenie oraz drobne ssaki, jak również na dzikie ptactwo. Spożywali
łowione przez siebie ryby i żółwie. Dietę uzupełniali zbieranymi roślinami, takimi jak:
dzikie winogrona, żołędzie, jeżyny, słonecznik, orzechy.
Rolników charakteryzowała natomiast dieta z dużą zawartością tłuszczu i
niskobiałkowa. Uprawiali oni kukurydzę, fasolę i dynie a oprócz tego zbierali duże ilości
dzikich roślin. Dzika zwierzyna stanowiła znacznie mniejszą część diety, aniżeli u
łowców-zbieraczy. Kukurydza stanowiła podstawowe źródło pokarmu dla dzieci, które
przestawały korzystać z mleka matki.

Dane dotyczące odżywienia i stanu zdrowia opisywanych populacji szkieletowych

pochodziły z:
 analiz szczątków spożywanych przez te grupy zwierząt i roślin, wskazujących na typ
diety
 oszacowania wieku w chwili śmierci osobników na podstawie szkieletu
 analizy kości długich pod kątem występowania okresowych zahamowań procesu
wzrastania, spowodowanych przez niedożywienie i infekcje
 analizy zębów pod kątem występowania hypoplazji szkliwa, próchnicy i ropni
 analizy czaszek, głównie sklepień oczodołów pod kątem występowania cribra
orbitalia (porowatości świadczącej o niedoborach żelaza w diecie-anemia)

Dowody na występowanie niedożywienia i związanego z nim zahamowania

procesu wzrastania obserwowano w postaci:
- linii Harrisa na kości piszczelowej (obszary większego skupienia substancji kostnej
widoczne na zdjęciach RTG, w postaci linii przebiegających w poprzek trzonu)
- hypoplazji szkliwa (poziome linie i dziurki świadczące o niedożywieniu w okresie
dziecięcym)
- próchnicy zębów oraz ubytków spowodowanych ropniami i chorobami przyzębia
- cribra orbitalia (porowatość sklepienia oczodołu wywołana niedoborami żelaza w
diecie – anemia)

Wyniki badań
łowcy-zbieracze rolnicy
(285 szkieletów) (296 szkieletów)
śmiertelność noworodków wysoka niska
śmiertelność dzieci 44% umarło przed 17 54% umarło przed 17
rokiem życia rokiem życia
przewidywane trwanie w wieku 18 lat, do 36 roku w wieku 18 lat, do 30 roku
życia życia życia
markery zahamowania występują u większości występują u niewielu
wzrostu osobników, wskazują na osobników, wskazują na
regularne i krótkie okresy nieregularne i dłuższe
głodu niedożywienie
występowanie wskaźników brak występują u znacznej
anemii liczby osobników
próchnica i ubytki zębów niski współczynnik wysoka częstość zmian
występowania próchniczych
Wnioski:
1. Generalnie stan zdrowia łowców-zbieraczy przedstawia się lepiej aniżeli rolników.
Łowców charakteryzuje lepsze odżywianie, szczególnie w okresie dziecięcym.
Śmiertelność dzieci u rolników jest wysoka zwłaszcza w okresie przechodzenia na
pokarm sztuczny (2-4 lat), który to okres pokrywa się z czasem przechodzenia
chorób wieku dziecięcego.
2. Okres niemowlęctwa jest bardziej niebezpieczny w grupie łowców-zbieraczy. Około
15% niemowląt umiera przed upływem 1 roku życia, podczas gdy u rolników tylko
8%. Jednak w okresie 1-3 lat umiera 20% dzieci rolników, natomiast tylko 12%
dzieci łowców-zbieraczy.
3. Dalsze oczekiwane trwanie życia jest w obu grupach dłuższe u kobiet.
4. Dzieci w obu grupach doświadczały okresów zahamowania wzrostu, co zostało
zarejestrowane w postaci linii Harrisa. HL występowały średnio w liczbie 11,3 na
kości piszczelowej dziecka z grupy łowieckiej i 4,1 na kości piszczelowej dziecka z
grupy rolniczej. Rozkład tych linii na kościach łowców-zbieraczy wskazuje na
sezonowe występowanie głodu (głównie zimą). U rolników linie są rzadsze i
występują mniej regularnie, jednak są wyraźniejsze i wskazują na silniejsze
niedożywienie.
5. Zły stan uzębienia rolników jest prawdopodobnie spowodowany wysoką zawartością
cukru w diecie. Dorośli mężczyźni mają przeciętnie 6,7 zmiany próchnicze w
uzębieniu, dorosłe kobiety 8,5. Łowcy-zbieracze średnio 0,73 u mężczyzn i 0,91 u
kobiet.

Źródło powyższych danych, Claire M.Cassidy „Nutrition and Health in Agriculturalists

and Hunter-Gatherers: a case study of two prehistoric populations”, in Nutritional
Anthropology, 1980, pp.117-145

2. Część ćwiczeniowa
Po zapoznaniu się z częścią teoretyczną oraz z rozdziałem III.5 książki „Populacje
ludzkie jako systemy biologiczne” p.t. (Technologiczno-organizacyjne aspekty adaptacji
grup ludzkich str. 203-229), odpowiedz pisemnie na następujące pytania:
1) Przedstawione powyżej wyniki analiz skupiały się na dowodach niedożywienia,
rejestrowanych na materiale szkieletowym. Gdybyś badał/a populację żyjących
 współcześnie rolników, to jakie cechy fizyczne wskazywałyby na ewentualne
niedożywienie dzieci ? Wymień i opisz symptomy mogące wskazywać na istniejące
niedobory pokarmowe w składzie diety.
2) Jeśli ludy rolnicze miały większe problemy zdrowotne, aniżeli łowcy-zbieracze (jak
sugeruje Cassidy), to dlaczego większość populacji ludzkich ukierunkowała się na
produkcję żywności w celu zaspokojenia swoich potrzeb pokarmowych ? Na czym
polega przewaga takiej strategii żywieniowej ?
3) Przedyskutuj niedobory w diecie, które są związane z typowo wiejskim i miejskim
stylem życia. Spróbuj wyjaśnić, jak można tych niedoborów unikać, wykorzystując
kombinacje różnych typów pokarmu i stosując pewne metody przygotowywania
posiłków.
 7. Stres, przystosowanie i zdrowie – model teoretyczny

1. Materiał teoretyczny do opanowania

Model, część I.

U człowieka obserwujemy wyraźne zróżnicowanie w:

W zależności od poziomu wpływu wymienionych powyżej czynników uzyskujemy:

Indywidualny i grupowy zakres zdolności przystosowawczej

wykorzystywany w związku z przystosowywaniem się i zwalczaniem:

- zmian środowiskowych
- zaburzeń interpersonalnych
- niekorzystnych czynników psychicznych

Przydatne definicje:
Stres: proces odpowiedzi na oddziaływanie niekorzystnych czynników środowiskowych,
zaburzających prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Odpowiedź ta dokonuje się
poprzez układ odpornościowy, nerwowy, hormonalny oraz system psychospołeczny, w
którym jednostka funkcjonuje.
Stresor: czynnik lub stymulator, wywołujący stresową postawę obronną. Do stresorów
możemy zaliczyć zarówno czynniki środowiskowe, jak również wpływ otaczających nas
osób oraz elementy własnej psychiki.
Ostry stres: odpowiedź na czynniki zaburzające prawidłowe funkcjonowanie organizmu
w sposób bardzo nagły i jednostkowy.
Chroniczny stres: odpowiedź na czynniki zaburzające, które codziennie lub kilka razy
w ciągu dnia oddziałują negatywnie na jednostkę.
Homeostaza: zdolność samoregulacji pozwalająca na zachowanie struktury i
prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Syndrom „walki lub ucieczki”: instynktowna, fizyczna odpowiedź na zagrożenie. U
ssaków bardzo często przybiera postać natychmiastowej, obronnej postawy będącej
odpowiedzią na czynnik szkodliwy (autor teorii – Walter Cannon).
Syndrom Ogólnego Przystosowania: trójstopniowy schemat odpowiedzi na sytuację
stresową: 1) reakcja alarmowa; 2) faza sprzeciwu (odporności); 3) faza wyczerpania
(autor teorii – Hans Selye).

Wyjaśnienie części I modelu.

Ludzie reagują bardzo różnie na sytuacje zagrożenia. Jedni wpadają w panikę, inni
przeciwnie staja się bardziej skupieni i myślą logicznie. Niektórzy wykazują zwiększony
apetyt, inni jego zupełny brak. Również sama sytuacja stresowa jest dla każdego z nas
czymś innym np. egzamin można traktować jako wyzwanie, lub jako ciężką próbę; bycie
w ciąży dla jednej kobiety jest powodem ciągłego strachu, dla innej wielkiej radości.
Odpowiedź na działanie stresorów zależy zarówno od czynników zewnętrznych, jak i
wewnętrznych, które zostały przedstawione w I części modelu.
Genetycznie uwarunkowana odporność na stres (odpowiedź progowa): wysoki lub
niski próg wrażliwości na ból; wysoki lub niski próg tolerancji na konfliktujące
stymulacje; tendencje do zaburzeń behawioralnych (depresje, zachowania agresywne,
obsesyjne); ryzyko wystąpienia alkoholizmu i narkomanii.
Przebieg procesów fizjologicznych (układ hormonalny i odpornościowy):
indywidualnie zróżnicowane funkcjonowania autonomicznego układu nerwowego,
układu hormonalnego i odpornościowego. To zróżnicowanie jest częściowo
determinowane genetycznie, częściowo zależne od rozwoju w okresie prenatalnym i
postnatalnym aż do osiągnięcia dojrzałości biologicznej.
Psychologiczna adaptacja do sytuacji stresowych: zdolność przystosowywania się
do trudnych sytuacji, poprzez wypracowanie pewnych wzorców zachowań i strategii
poznawczych, związanych z poznaniem samego siebie. Zdolność ta jest również
zróżnicowana w zależności od płci, wieku, grupy etnicznej oraz dotychczasowego
przebiegu naszego życia.
Normy kulturowe wpływające na codzienne życie: od dziecka uczymy się co jest
„normalne”, a co takie nie jest; czego można się w życiu spodziewać, a czego nie
należy; co jest trudne, a co łatwe itd. Nasze ciało również „uczy się”, które czynniki
działają na nie stymulująco, a które wywołują postawę obronną. Ta nauka odbywa się w
pewnym społecznym i kulturowym kontekście – wewnątrz rodziny, grupy rówieśniczej,
społeczności lokalnej, grupy etnicznej i w końcu populacji. Wiele osób potrafi przez
pewne zachowania kulturowe redukować poziom własnego stresu (jogging, taniec,
medytacje, modlitwy, kubek gorącej czekolady i dobra książka, spotkanie z
przyjaciółmi). Jednak wpływ kultury może również indukować sytuacje zagrożenia. Na
przykład wiara w siły nadprzyrodzone (magia), w skuteczność klątwy może wywoływać
odpowiedź w postaci silnego stresu. Istnieją nawet udokumentowane przypadki zgonów
spowodowanych bardzo silną sytuacją stresową.

Model, część II.

Indywidualny i grupowy zakres zdolności przystosowawczej

Kiedy intensywność, czas i kumulacyjny efekt działania czynników stresowych
przekracza zakres zdolności przystosowawczej (wartość progowa), możemy mieć do
czynienia z różnymi następstwami, zależnymi od:
- osobnika
- rodzaju czynników zaburzających
- środowiskowych i społecznych czynników buforujących
 Możliwe następstwa:

- przystosowanie - wyczerpanie
- zahamowanie stresu - nasilenie stanów
patologicznych (nawet zgon)

Wyjaśnienie części II modelu.

Kiedy działanie stresorów przekracza pewne wartości progowe (czy to osobnicze, czy
grupowe), wtedy możemy się spodziewać dwojakiego rodzaju następstw. Od
pozytywnych, polegających na zachowaniu homeostazy i poszerzeniu zdolności
przystosowawczej, co prowadzi do zahamowania stresu; do bardzo negatywnych
zaburzeń somatycznych, które nawet mogą prowadzić do śmierci. Rodzaj
występujących efektów działania stresorów zależy od osobniczego zróżnicowania, typu
stresorów oraz środowiskowych i społecznych czynników buforujących.
Chyba najistotniejszym buforem jest społeczne wsparcie w postaci przyjaciół, sąsiadów,
współpracowników, którzy mogą zmniejszać wpływ czynników negatywnych. Również
różnego rodzaju terapie oraz próby empirycznego wyjaśniania istniejących problemów
mogą buforować naszą odpowiedź stresową. Jest tak szczególnie w przypadku
ujawniania się fizycznych symptomów działania stresu, gdy ważne jest uświadomienie
sobie ich faktycznego źródła (bóle brzucha, głowy, stawów – objawy
psychosomatyczne).

Źródło powyższych danych, Ronald C. Simons and Charles C. Hughes (1985) „Folk
Illnesses of Psychiatric and Anthropological Interest”, in The Culture-bound syndromes.
2. Część ćwiczeniowa
Po zapoznaniu się z częścią teoretyczną odpowiedz pisemnie na następujące pytania:
1) Przedyskutuj znaczenie i używanie słowa „stres” w języku potocznym, a następnie
skonfrontuj na ile różni się ten obraz od antropologicznego modelu stresu. Spróbuj
wymienić i krótko scharakteryzować te różnice.
2) W jednej kolumnie wypisz sytuacje, w których kultura potrafi buforować wpływ
czynników niekorzystnych na Twoją osobę; w drugiej takie, gdy kultura indukuje
działanie stresorów.
3) Czy znasz zachowania, które mogły być efektem działania silnego stresu, a które
później zakorzeniły się w tradycji określonego kręgu kulturowego ?
 8. Kontakt kulturowy, a zmiany epidemiologiczne w populacjach ludzkich

1. Materiał teoretyczny do opanowania

W latach 1830-1833 przez terytorium stanu Oregon oraz centralną Kalifornię przeszła
epidemia malarii, co znacznie osłabiło osadnictwo w tych rejonach oraz zdziesiątkowało
wiele lokalnych społeczności rdzennych Amerykanów. Śmiertelność w grupach
najsilniej dotkniętych epidemią sięgała 50-70%. Wydarzenie to miało znaczący skutek
dla historii regionu. Znacznie zmniejszyła się liczebna, polityczna i moralna siła
rdzennych mieszkańców tych terenów w odpieraniu fali osadnictwa ludności
napływowej, żołnierzy, misjonarzy, poszukiwaczy złota. Analiza zapisków historycznych
jest w zasadzie jedyną metodą stosowaną w antropologii medycznej, która pozwala
szacować demograficzne i epidemiologiczne zmiany w populacji.

Malaria jest chorobą zakaźną przenoszoną przez komary. Bezpośredni kontakt

pomiędzy zarażonymi osobami nie jest konieczny aby choroba mogła się
rozprzestrzeniać. Aby nastąpiło uderzenie epidemii konieczna jest obecność
pasożytniczego pierwotniaka zarodźca malarii (Plasmodium), stojących zbiorników
wodnych i nasłonecznionych sadzawek oraz dużej, silnie zagęszczonej i przynajmniej
częściowo nieodpornej populacji ludzkiej, której środowisko życia jest również
środowiskiem życia komara widliszka. Takie warunki spełniały terytoria wzdłuż rzek
Columbia, Willamette, Sacramento i San Joaquin, gdzie ogromne ilości komarów żyły w
sąsiedztwie tysięcy rdzennych mieszkańców.

Epidemia rozpoczęła się w Fort Vancouver w 1830 roku. Pasożyty wywołujące zimnicę
zostały prawdopodobnie przywleczone wraz z zakażonymi komarami z Afryki. Cykl
rozprzestrzeniania choroby zaczął się latem 1830 roku, gdy pojawili się pierwsi chorzy
zarówno wśród białych mieszkańców Fortu Vancouver, jak i okolicznych Indian.
Zakażeni mieszkańcy pogranicza i osadnicy podróżowali z Oregonu do Kalifornii, gdzie
znaczna liczba ludzi koncentrowała swoje osiedla wzdłuż rzek. Do tej pory komary były
na tych terenach równie dokuczliwe, natomiast teraz stały się nośnikiem zarodźca
malarii. Trafiły jednocześnie na dużą pół-osiadłą populację, która w dużym stopniu była
uzależniona od zasobów rzecznych i dla której zmiana środowiska życia nie była
sprawą prostą. Trzy zasadnicze czynniki sprzyjały faktycznemu wybuchowi epidemii:
 nosiciele chorobotwórczych pierwotniaków migrowali z pierwotnego centrum
wybuchu choroby na nowe obszary
 duża liczba nie zakażonych osób mieszkała w bliskim sąsiedztwie i jednocześnie nie
była izolowana od zwiększającej się populacji nosicieli
 miejscowa populacja stanowiła grupę osiadłą, zaadaptowaną do środowiska, bez
możliwości wykorzystania jakichś alternatywnych nisz ekologicznych.

Malaria ma zazwyczaj charakter endemiczny (lokalny). W trakcie trwania epidemii

populacja jest narażona na zakażenie już w okresie dzieciństwa. Ta część grupy
ludzkiej, która przeżywa chorobę uczestniczy w budowaniu kolejnych stopni odporności
lub tolerancji na czynnik chorobotwórczy. Rzadko zimnica bywa tak zjadliwa, jak w
opisywanym przypadku. Jedna z gorszych epidemii malarii, które wystąpiły w czasach
współczesnych miała miejsce w Sri Lance (1934-1935). Zakażonych było około 3
milionów ludzi, jednak zmarło jedynie 3% tj. około 80.000. Szacunkowa śmiertelność w
Kalifornii wyniosła 75%. Jaki czynnik spowodował tak wysoką śmiertelność ?
Populacja Indian (rdzennych Kalifornijczyków) była nękana plagami cały wiek XVIII.
Dziesięć tysięcy zmarło z powodu chorób przenoszonych drogą płciową, grypy, ospy,
tyfusu i innych schorzeń zakaźnych. Trzy do czterech tysięcy indiańskich dzieci zostało
porwanych przez białych i sprzedanych jako niewolnicy, bądź wprost do domów
publicznych. Te fizyczne i psychiczne stresory gwałtownie obniżyły odporność na
choroby, a ponadto załamał się również system społeczny i źródła ochrony zdrowia.
Zbyt wiele ludzi chorowało, wobec tego zaczęło panować niedożywienie, co wraz z
niedostateczną opieką medyczną kumulowało efekt działania stresorów.

Źródło powyższych danych, S.F.Cook, 1972, „The Epidemic of 1830-1833 in California

and Oregon”, in The Emergent Native Americans: A Reader in Culture Contact., pp.172-
192, Boston
Schematyczny model wystąpienia i rozwoju epidemii

Populacja chora

Czynnik
Nosiciel
chorobotwórczy

Kumulatywny
(ujemny) efekt
zdrowi działania
różnych
Środowisko stresorów w
życia populacji nosiciele
momencie
zdrowej kontaktu z
chorobą

Rozwój epidemii i zwiększona śmiertelność w populacji

2. Część ćwiczeniowa
Po zapoznaniu się z częścią teoretyczną odpowiedz pisemnie na następujące pytania:
1) Denga, ostra wirusowa choroba zakaźna występująca endemicznie w krajach
tropikalnych i subtropikalnych. Wirusy dengi przenoszone są na ludzi przez komary,
przede wszystkim Aedes aegypti, gatunek dobrze przystosowany do życia w
tropikalnych okręgach miejskich. W przeciwieństwie do większości wektorów
malarycznych, gatunek ten żywi się krwią ludzką w ciągu dnia, często przebywa w
ludzkich siedzibach i rozmnaża się w przechowywanej tam wodzie. W rezultacie
Aedes aegypti licznie zamieszkuje miejskie, podmiejskie i wiejskie okręgi tropików,
zatem podróżujący do krajów tropikalnych, szczególnie w południowo- wschodniej
Azji i Ameryce Łacińskiej, mogą być narażeni na infekcję dengą. Wyobraź sobie, ze
wirus dengi zostaje przetransportowany statkiem z Azji, na Florydę i do Teksasu. Na
podstawie wiedzy na temat rozprzestrzeniania się czynników malarycznych (z
powyższego ćwiczenia) oraz ogólnej wiedzy na temat poziomu rozwoju społeczno-
 kulturowego współczesnego społeczeństwa amerykańskiego (choćby z mediów)
opisz hipotetyczny scenariusz rozwoju choroby, wykorzystując przedstawiony w
ćwiczeniu model. Czy Twoim zdaniem choroba miałaby szansę na rozwinięcie się
do rozmiarów epidemii, czy zostałaby zduszona w zarodku i jej charakter byłby
endemiczny ?
2) Nadal groźnym problemem wśród chorób zakaźnych w Polsce jest gruźlica.
Przeciętna liczba zachorowań na gruźlicę w Polsce jest dwukrotnie wyższa od
średniej europejskiej. W 1991 roku zarejestrowano prawie 17.000 nowych
zachorowań. Najwyższą zapadalność rejestruje się w woj. zamojskim, siedleckim,
ciechanowskim, płockim i częstochowskim. Z powodu gruźlicy i jej następstw w 1991
roku zmarły w Polsce 1.382 osoby, co stanowi 46,5% wszystkich zgonów na
choroby zakaźne i pasożytnicze. Czy według Ciebie tak wysoka zapadalność na
gruźlice w Polsce może być podyktowana pewnymi względami społeczno-kulturowo-
cywilizacyjnymi ? Jeśli tak to jakimi i na czym może polegać ich ujemny,
kumulatywny wpływ w momencie kontaktu z chorobą (utrzymujący wysoki poziom
zachorowalności w Polsce) ?
 9. Ewolucja zachowań reprodukcyjnych

1. Materiał teoretyczny do opanowania

Przekształcenia o charakterze ewolucyjnym, związane z reprodukcją u człowieka:

A. Przejście do dwunożności oraz zmiany w kształcie miednicy i ułożeniu płodu

Małpy
U nie człowiekowatych prymatów, które głównie poruszają się na czterech kończynach,
mamy do czynienia z relatywnie łatwym i krótkim porodem. Wchód miednicy jest duży i
zapewnia wystarczającą ilość miejsca, aby głowa płodu przeszła przez kanał rodny
(zwłaszcza u brachiatorów – małp huśtających się w koronach drzew). Głowa
noworodka wychodzi z dróg rodnych w pozycji tylnej (potylica skierowana jest w stronę
kości krzyżowej matki). Matka może zatem wyciągnąć noworodka sama, lub też poród
odbywa się samoistnie, bez jej dodatkowej asekuracji.
Człowiek
Spionizowana postawa ciała u człowieka spowodowała zmianę kształtu miednicy i
zmniejszenie wchodu miednicy. W drugiej fazie porodu płód wykonuje szereg skrętów i
obrotów, manewrując przez szyjkę macicy i pochwę. Poród jest dłuższy i bardziej
bolesny niż u innych prymatów. Głowa dziecka wychodzi w pozycji przedniej (twarz
skierowana w stronę kości krzyżowej, potylica w stronę kości łonowych) i nie ma
możliwości, aby matka sama wyciągnęła dziecko bez ryzyka uszkodzenia kręgosłupa.
Dlatego rodząca kobieta wymaga asekuracji ze strony lekarza (osób trzecich), co
zapewnia jej bezpieczne wydanie na świat dziecka.

B. Powiększanie rozmiarów i komplikacja centralnego układu nerwowego

Około 2-3 milionów lat temu wielkość i skomplikowanie mózgu prymatów zwiększyło się
bardziej, aniżeli podwojenie tych struktur, które miało miejsce pomiędzy
Australopitekami a człowiekiem. Proces ten nazwano encefalizacją. Płody o dużych
głowach charakteryzowały się większym ryzykiem porodowym, ze względu na
przedłużający się poród i możliwość niedotlenienia, a nawet śmierci. Naturalna selekcja
faworyzowała płody o małych głowach i „niedojrzałym” mózgiem w momencie
urodzenia. Mózg ludzkiego noworodka ma rozmiary ¼ mózgu osobnika dorosłego (u
małp wielkość mózgu noworodka to połowa wielkości mózgu dorosłego osobnika).
Dlatego ludzkie noworodki są relatywnie bardziej bezbronne i wymagają większej opieki
zaraz po urodzeniu. Pierwsze trzy miesiące życia są uważane przez wielu antropologów
za zasadnicze dla późniejszego prawidłowego rozwoju dziecka. Mózg dziecka rozwija
się bardzo szybko i w wieku 3 lat osiąga wielkość ¾ mózgu osoby dorosłej. Taka
strategia zapewnia nie tylko bezpieczniejszy i łatwiejszy poród, ale powoduje również,
że większość zachowań ludzkich jest wyuczona a nie instynktowna.

C. Przejście do opieki pourodzeniowej (położnictwo)

W pewnym momencie pradziejów nastąpiła redukcja śmiertelności wśród ciężarnych i
noworodków, co należy zawdzięczać narodzinom położnictwa. Akuszerki (położne) nie
tylko asystowały przy trudnych porodach, ale również podawały naturalne leki (zioła)
wywołujące akcję porodową, ograniczające ból, krwawienie i infekcje. Zioła zaczęto
również używać w celu pobudzenia owulacji, wywołania poronienia, zwiększenia
produkcji mleka matki itd. Można uznać, że używanie ziół w przypadłościach
związanych z reprodukcją stanowiło zaczątki etnomedycyny i etnofarmacji (medycyny i
farmacji ludowej).

D. Wzrost wielkości populacji

Paleolit był okresem wolnego przyrostu liczebnego populacji ludzkiej, z długimi
odstępami pomiędzy ciążami, względnie wysoką śmiertelnością w okresie
niemowlęctwa i dzieciństwa i krótkim okresem reprodukcji (późna dojrzałość, wczesne
przekwitanie i krótkie dalsze oczekiwane trwanie życia). Wskaźnik płodności przyjmował
u łowców-zbieraczy średnią wartość około 4 dzieci.
W Neolicie (początek rolnictwa) populacja światowa gwałtownie zwiększyła swoją
liczebność. Odstępy między ciążami były krótsze, głównie ze względu na większą
dostępność żywności – zbóż i mleka zwierzęcego. Wskaźnik płodności wzrósł do około
8 dzieci na kobietę. Pożądane były liczne rodziny; dzieci pracujące na farmie stawały
się również dostarczycielami energii i dóbr materialnych.

E. Przejście do okresu industrialnego

Dynamika wzrostu liczebnego populacji ludzkiej jest w kilku ostatnich stuleciach bardzo
wysoka. W niektórych regionach przekracza 4% rocznie. Wiele krajów
uprzemysłowionych, gdzie śmiertelność jest bardzo niska, a płodność wysoka promuje
obecnie zachowania antykoncepcyjne i prawo zezwala na aborcje, aby w ten sposób
stabilizować wzrost liczebny populacji. Natomiast w krajach nieuprzemysłowionych i
rozwijających się opieka nad kobietami ciężarnymi i noworodkami jest nadal
niedostateczna. Mimo wysokiej śmiertelności w okresie pourodzeniowym, dzieci które
przeżywają zapewniają populacji trwałość i powtarzają wzorzec wysokiej płodności i
dużych rodzin. W krajach rozwiniętych przejście demograficzne do niskiej śmiertelności
i jednocześnie niskiej dzietności wyraźnie obserwowaliśmy w wieku XX.

F. Wejście w przemiany post-industrialne: kontrola reprodukcji

Przewiduje się stopniowy wzrost zaufania dla technologii medycznej związanej z
reprodukcją (zapłodnienia in-vitro, inżynieria genetyczna, banki komórek jajowych i
spermy, diagnostyka prenatalna, chirurgia płodowa). Przy spadających wskaźnikach
urodzeń (w krajach wysoko rozwiniętych), każda ciąża jest powodem do
zaangażowania i rozwoju technik medycznych, pozwalających zakończyć ją sukcesem.
Liczba dzieci w rodzinach spada do jednego lub dwóch, a rodzice odkładają
macierzyństwo i ojcostwo na okres pomiędzy 30-40 rokiem życia. Czynniki
środowiskowe, związane z industrializacją mogą wpływać negatywnie na płodność
również innymi, pośrednimi drogami. Człowiek poddawany szkodliwemu działaniu
substancji chemicznych, dioksyn, hormonów i radiacji obecnych w produktach
żywnościowych, może tracić szansę na posiadanie choćby jednego zdrowego dziecka.

Źródło powyższych danych, Wenda Trevathan, 1987, „Human Birth: An Evolutionary

Perspective”. New York Publisher.

2. Część ćwiczeniowa
Po zapoznaniu się z częścią teoretyczną oraz z rozdziałem IV.7 książki „Populacje
ludzkie jako systemy biologiczne” p.t. (Górny paleolit – człowiek współczesny, str. 290-
311), odpowiedz pisemnie na następujące pytanie:
1) Jakie czynniki, w sensie ewolucyjnym, powodowały zmiany we wzorcu zachowań
reprodukcyjnych człowieka od pradziejów, przez okres industrialny aż do czasów
współczesnych.
 10. Wstęp do paleopatologii – „The Iceman”

1. Materiał teoretyczny do opanowania

„Iceman”, tak nazwano zmumifikowane ciało, odkryte w 1991 roku przez wieśniaków z
południowego Tyrolu we Włoszech (Alpy). Ciało było uwięzione w lodowym żlebie przez
tysiące lat. Dzięki temu zostało znalezione w stanie prawie nienaruszonym,
zmumifikowane przez czyste i zimne powietrze, którego działaniu podlegało zanim
zamarzło. Zachowały się nawet szczątki ubrania, buty, kapelusz, plecak, broń i
narzędzia oraz jedzenie.
Według pierwszych ocen wydawało się, że jest to ciało człowieka współczesnego, z
okresu około 200-300 lat wstecz. Datowanie znaleziska izotopem węgla C14 wykazało
jego pochodzenie z okresu 3.365-3.041 przed naszą erą. Ostrze toporka wskazywało
na epokę żelaza, jednak późniejsze analizy pozwoliły stwierdzić, że składa się w 99,7%
z miedzi, co przybliżyło badaczy bardziej do okresu Neolitu.

Gdzie i kiedy żył „Iceman”

Ostatecznie datuje się znalezisko na 3.300 lat przed naszą erą (5.300 lat temu) tj. na
późny okres Neolitu. W Neolicie następowało przejście od łowiectwa-zbieractwa do
rolnictwa i hodowli zwierząt domowych. Ludzie zamienili mieszkanie w grotach,
przenośnych obozowiskach i prostych schronieniach, na bardziej stałe domy, a co za
tym idzie zwiększyły się rozmiary osad. W późnym Neolicie osadnictwo rozwinęło się w
dolinach, u podnóży Alp, gdzie w miejscu wyrębu lasu powstawała gospodarka agrarna.
Mieszkańcy tych terenów nauczyli się wykorzystywać miedź i inne stopy metali
powszechnie występujące w górach. W poszukiwaniu kruszców mężczyźni przemierzali
górskie doliny i szczyty, budując prymitywne drogi i przystosowując nowe tereny do
zamieszkania.
Podstawowym źródłem węglowodanów były zboża. Różne odmiany pszenicy używano
do pieczenia chleba. Jęczmień spożywano w postaci kaszy i dodawano do gulaszu.
Ziarna jęczmienia i pszenicy znalezione w ubraniu Iceman’a wskazują, że w jego
wiosce uprawiano te zboża i być może pomagał przy zbiorach i składowaniu. Podobnie,
jak w innych neolitycznych osadach pobratymcy Iceman’a mogli również uprawiać
rośliny oleiste, mak i fasolę. Dodatkowo w skład diety wchodziły zebrane jabłka,
orzechy, żołędzie, jeżyny.
Dzikie i udomowione zwierzęta stanowiły źródło pożywienia oraz materiałów do
produkcji narzędzi. Ubrania robiono ze skór bydła, jeleni i kóz. Kości i rogów używano
do produkcji szydeł, przebijaków i innych narzędzi. Bydło i jelenie dostarczały ścięgien
do cięciw i powrozów, natomiast z kości ptasich robiono groty strzał.
Archeolog Konrad Spindler, autor książki „The Man in the Ice (1994) twierdzi, że Iceman
był prawdopodobnie pasterzem, żyjącym z dala od wioski przez kilka miesięcy; wypasał
stado w górach od czerwca do września. Wracając ze stadem wpadł w głęboką
rozpadlinę skalną i nie mogąc się wydostać zamarzł.

Budowa fizyczna i stan zdrowia „Iceman’a”

Ponieważ wzrost osobnika był już zakończony, wiek oszacowano na powyżej 20 lat.
Zniszczone uzębienie sugerowało wiek pomiędzy 25-40 lat. Zdjęcia RTG wykazały
liczne zwapnienia i zmiany degeneracyjne w obrębie kręgosłupa, stawów kolanowych i
łokciowych, co uściśla wiek w chwili śmierci na około 35-40 lat. W chwili zgonu Iceman
miał około 160 cm wzrostu. W momencie znalezienia, w wyniku mumifikacji i
zniszczenia chrząstek i krążków międzykręgowych, mierzył około 158 cm.
Był to mężczyzna niedożywiony, lub o szczupłej budowie ciała (cienka warstwa tkanki
tłuszczowej). Tomografia mózgu wykazała niewielkie zwapnienia tętnic, co sugeruje
początki arteriosklerozy.
Zdjęcia rentgenowskie pokazały brak 12 żebra (rzadka cecha), oraz kilka złamań. Piąte
żebro po stronie lewej było złamane za życia i zdążyło się zrosnąć. Po stronie prawej
było widać 4 złamane żebra.
Uzębienie Iceman’a wykazywało kilka cech charakterystycznych: pomiędzy pierwszymi
siekaczami występowała wyraźna przerwa (diastema), łuk zębowy szczęki był
wyjątkowo szeroki, brak „zębów mądrości” (nie wyrżnięte 8). Zęby były zniszczone i
dość mocno starte, prawdopodobnie przez żucie suszonego mięsa i jedzenie orzechów,
natomiast nie występowała próchnica.

Dowody na początki praktyk medycznych

Na ciele Icemana znaleziono tatuaże. Do ich zrobienia użyto węgla drzewnego.
Archeolodzy twierdzą, że ich znaczenie nie jest tylko artystyczne i symboliczne, lecz w
trakcie ich wykonywania był prowadzony pewien typ akupunktury, który leczył bóle
pleców i stawów.
Po zdjęciu z mumii fragmentów odzieży znaleziono ułożone na lewej piersi fragmenty
grzyba pasożytującego na brzozie. Grzyb ten zawiera antybiotyk zwalczający prątki
gruźlicy. Znaleziono również w ubraniu owoce tarniny, które nie są smaczne (gorzkie i
kwaśne), natomiast stanowiły dla ich posiadacza źródło witamin i mikroelementów.

Źródło powyższych danych, Konrad Spindler, 1994, „The Man in the Ice”., New York:
Harmony Books.

2. Część ćwiczeniowa
Po zapoznaniu się z częścią teoretyczną oraz z rozdziałem III książki „Ekologia
populacji ludzkich” p.t.(Eksploatacja środowiska przyrodniczego na etapie gospodarki
produkcyjnej), odpowiedz pisemnie na następujące pytania:
1) W okresie Neolitu doszło do istotnych przemian w historii gatunku ludzkiego.
Zmieniały się zwyczaje żywieniowe, wzór osadnictwa, technologia i ruchliwość grup
ludzkich. Jakie cechy Iceman’a rzucają światło i stanowią faktyczne dowody na
zmiany zachodzące 3.300 lat przed naszą erą.
2) Przygotuj tabelę z następującym zestawieniem: w lewej kolumnie wypisz wszystkie
najważniejsze przekształcenia w stylu życia i egzystencji człowieka, które miały
miejsce w okresie Neolitu; w prawej jakie konsekwencje dla cech fizycznych i
zdrowia osobnika mogły mieć te elementy neolityzacji.
 11. Zdrowotne i społeczne skutki modernizacji i urbanizacji

1. Materiał teoretyczny do opanowania

W społeczeństwach rozwijających się ekonomicznie, obserwuje się znaczące zmiany
we wskaźnikach opisujących dynamikę i ogólnym stan zdrowia populacji. Podczas gdy
w sposób typowy (dla krajów rolniczych i słabo rozwiniętych) wskaźniki zachorowalności
na choroby zakaźne i pasożytnicze nadal (również w krajach rozwijających się)
pozostają wysokie, to jednocześnie obserwujemy gwałtowny wzrost zachorowalności na
chorobę wieńcową serca. Choroba wieńcowa serca jest ostatnio szczególnie
rozpowszechniona w zurbanizowanych obszarach Ameryki Południowej. W Brazylii, w
1930 roku choroby zakaźnie i pasożytnicze spowodowały prawie połowę wszystkich
zgonów, gdy choroba wieńcowa jedynie 12%. Jednak już w roku 1980 sytuacja zmieniła
się diametralnie. Choroba wieńcowa pochłonęła 33% wszystkich zgonów, natomiast
schorzenia zakaźne i pasożytnicze jedynie 12%.
Przy okazji badań nad chorobą wieńcową w płd.-zach. Brazylii William Dressler i jego
współpracownicy testowali kilka hipotez dotyczących wpływu modernizacji i urbanizacji
na zdrowie. Wraz ze wzmożonym osadnictwem w miastach, ludzie zaczęli wykonywać
bardziej „siedzącą pracę”, nie wymagającą znacznego wysiłku fizycznego. Dieta
zaczęła zawierać więcej tłuszczu i soli, co wpływa na zwiększenie ciśnienia krwi i oraz
na zawartość lipidów w płynach ustrojowych. Ten kierunek zmian w poziomie
aktywności fizycznej oraz w diecie zwiększa ryzyko wystąpienia chorób serca.
„Jest jasne, że społeczeństwa Trzeciego Świata nie wchodzą do grona społeczeństw
uprzemysłowionych nagle i jednocześnie. Niektóre kraje są zdolne do szybkiego
rozwoju sektora przemysłowego własnej gospodarki, jednak koszty przemian, długi
zagraniczne oraz skutki społeczne uzależniają te państwa od krajów wysoko
rozwiniętych. Dlatego przemiany społeczne i modernizację należy widzieć w kontekście
wzajemnych zależności istniejących w obrębie światowego systemu ekonomicznego.
Należy również dostrzegać wpływ zmian fizjologicznych wywołanych zmianą stylu życia
oraz innymi uwarunkowaniami społecznymi (Dressler 1993: 11)”.

Obszar badań
Ribeirao Preto – półmilionowe miasto w prowincji Sao Paulo. Miasto rozrosło się
gwałtownie po II wojnie światowej. Powstało na terenach rolniczych, ze znaczą liczbą
plantacji trzciny cukrowej.
Badana próba
Zbadano 4 grupy społeczne:
 nieregularnie zatrudnieni obcinacze trzciny cukrowej, żyjący w osadach rolniczych
 pracownicy rolni (rolnicy), mieszkający na plantacjach
 robotnicy, zamieszkujący lokale będące własnością fabryki
 pracownicy banków (od urzędników do menedżerów), posiadający własne
mieszkania lub domy
W obrębie każdej grupy wybrano 20 rodzin i zebrano dane dotyczące 116 osób.

Badane charakterystyki
 morfologia krwi, ciśnienie krwi, wysokość ciała, masa ciała
 analiza poziomu „dobrego” i „złego” cholesterolu
 analiza składu diety (codzienna), głównie pod kątem tłuszczu
 posiadane dobra materialne oraz korzystanie z mediów (dla oszacowania stylu
życia)
 ranking zawodowy wszystkich zatrudnionych w rodzinie osób (dla oszacowania
reprezentowanej „klasy zawodowej”
 oszacowanie stopnia niezgodności pomiędzy pozycją zawodową a stylem życia
 oszacowanie dostarczonej pomocy społecznej oraz wsparcia ze strony rodziny i
innych źródeł

Wyniki
1. Wykazano pewne różnice dymorficzne. Mężczyzn charakteryzowały większe
wartości wskaźników masy ciała, oraz większe spożycie tłuszczu. U kobiet
wykazano większe wsparcie ze strony rodziny.
2. Spożycie tłuszczu w całej próbie było wysokie: 42,7% wszystkich kalorii.
3. Starsi osobnicy wykazywali wyższy poziom cholesterolu.
4. Im wyższa pozycja społeczno-ekonomiczna, tym wyższy poziom „dobrego
cholesterolu.
5. Im wyższy poziom niezgodności „pozycja zawodowa-styl życia”, tym niższy poziom
„dobrego cholesterolu”.
6. Wyższe ryzyko chorób serca występuje u osób z niskim poziomem „dobrego
cholesterolu”, z wysokim poziomem niezgodności „pozycja zawodowa-styl życia”
oraz bez wsparcia ze strony opieki społecznej.
7. Dokładne porównania pomiędzy grupami nie były możliwe, ze względu na niewielką
liczbę danych (116 osobników). Na pewno największej liczbie niekorzystnych
czynników (psychologicznych i fizjologicznych) podlegali mieszkańcy osad
rolniczych. Z drugiej strony charakteryzował ich znacznie większy poziom
aktywności fizycznej, aniżeli robotników i pracowników sfery bankowej. Dlatego
należy prowadzić badania, które mogą pokazać wagę wpływu wzorca aktywności,
diety i stresu na stan zdrowia w różnych grupach zawodowych.

Źródło powyższych danych, Dressler W., Dos Santos J., Viteri F., 1993, „Social and
cultural influences in the risk of cardiovaskular disease in urban Brazil”. In Urban
Ecology and Health in the Third World. Cambridge University Press, pp. 10-25

2. Część ćwiczeniowa
Po zapoznaniu się z częścią teoretyczną odpowiedz pisemnie na następujące pytania:
1) Co Twoim zdaniem kryje się pod pojęciami użytymi przez Dressler’a „światowy
system ekonomiczny” oraz „teoria zależności ekonomicznej”. Jak to możliwe, ze
nawet dzisiaj Brazylia, uważana za kraj uprzemysłowiony i nowoczesny, ma spore
obszary ubóstwa z niedożywieniem dzieci włącznie ?
2) Czy znasz inne choroby, poza chorobą wieńcową, które zwiększają swoje wskaźniki
występowania wraz z urbanizacją i industrializacją ? Wymień i opisz związki.
3) Dlaczego Twoim zdaniem Dressler nie poprzestał jedynie na zmierzeniu poziomu
cholesterolu, spożycia tłuszczu, wysokości i masy ciała ? Jakie dodatkowe
informacje przynosi nam próba oszacowania stylu życia i wsparcia rodzin ze strony
opieki społecznej ?
4) Spróbuj zaprojektować podobne badania w wybranym przez siebie, zacofanym
ekonomicznie i społecznie regionie świata. Wybierz:
- schorzenie, którego częstość pod wpływem urbanizacji i modernizacji zmienia się;
- grupy społeczne, w których wykonasz badania;
- charakterystyki, które będziesz analizował jako wpływające na częstość choroby.
 12. Trend sekularny wysokości ciała

1. Materiał teoretyczny do opanowania

W przypadku badań wysokości ciała konieczna jest analiza wieloczynnikowa, która
powinna uwzględniać możliwie szerokie spektrum modyfikatorów środowiskowych,
modelujących tak działanie selekcji, jak i stopień nasilenia zmian sekularnych.
Większość badań populacyjnych nad wysokością ciała prowadzonych jest według
jednego z trzech wzorców postępowania metodycznego : badań ekologicznych, badań
analitycznych lub badań eksperymentalnych.
Badania analityczne możemy podzielić na:
- badania czynników genetycznych
- badania czynników środowiskowych
- badania przekrojowe
- badania ciągłe
- badania kohortowe
- analizę przypadku
W badaniach eksperymentalnych osobnicy są dzieleni na co najmniej 2 grupy; jedną
która podlega działaniu czynnika i drugą, która nie jest mu poddawana i utrzymuje stan
homeostazy. W odniesieniu do wysokości ciała bada się w ten sposób wpływ
przyjmowania określonego typu pokarmu na proces wzrastania.
W podejściu ekologicznym populacje, bądź grupy w obrębie populacji są przedmiotem
porównań, a nie osobniki. Takie postępowanie jest najczęściej używane w epidemiologii
(np. w celu porównania warunków zdrowotnych populacji w czasie i przestrzeni, ale
przede wszystkim większość badań trendów sekularnych wysokości ciała jest
prowadzona w ten sposób.
Wyraźny wzrost wysokości ciała udokumentowany jest dla ostatnich dwóch stuleci.
Oczywiście istnieją populacje, w których zmian się nie obserwuje (bądź ich brak) np. z
powodu zaspokajania podstawowych potrzeb żywieniowych w klimacie o pełnorocznej
wegetacji roślin Mikronezja, Tahiti, zach. Afryka (Marshall 1971, Ducros 1976, Huizinga
1981, Bilewicz i McGregor 1982); a nawet stwierdza się regres w niektórych szczepach
płd. Afryki, Indiach (Tobias i Netscher 1977, Ganguly 1979). Istnieją w końcu takie
populacje, gdzie brak tendencji przemian u młodszych dzieci np. Ameryka Łacińska
(Malina i Zavaleta 1982) natomiast występują one u starszych i można to wiązać z
fluktuacyjnymi przemianami w tendencji trendu obserwowanymi również w innych
populacjach np. Czarnogóry (Wolański Ivanowić i Szemik 1984).
Lista czynników środowiskowych, które mogą mieć wpływ na wysokość ciała jest
bardzo długa. Należy tutaj włączać następujące aspekty oddziaływania środowiska: tło
społeczne, charakterystykę socjalną, środowisko życia matki, czynniki demograficzne,
środowisko fizyczne, zasobność pożywienia, czynniki kulturowe, jak również pewne
charakterystyki dotyczące modelu zachowań. Od czasu kiedy Tanner (1986) opracował
paradygmat dotyczący wpływu ubóstwa na wysokość ciała, zawarty w zdaniu „ wzrost
jako odbicie pozycji społecznej”, hasło to stało się sztandarowym tytułem sesji
dotyczących społecznych i epidemiologicznych aspektów wzrastania na większości
antropologicznych i auksologicznych kongresów. W encyklopedii Human Growth and
Development (Ulijaszek, Johnston i Preece 1998) rozdział dotyczący zmian wzorca
rozwojowego człowieka jest ilustrowany ryciną Gustava Dore, przedstawiającą warunki
życia w londyńskich slamsach w 1870 roku. Oczywiście w Londynie wchodzącym w
nowe millennium, jak i w całej Europie poziom ochrony socjalnej rodzin, dostęp do
edukacji i opieki zdrowotnej ogromnie się zwiększył w ciągu ostatnich 130 lat. Ten
poziom ubóstwa sportretowany w Londynie doby wiktoriańskiej już zniknął. Głód zniknął
również z większości (choć nie wszystkich) krajów europejskich. Nadal jednak
zróżnicowanie wysokości ciała w zależności od poziomu warunków
socjoekonomicznych w Europie i na świecie stanowi ważki problem badawczy. Dzieje
się tak, gdyż wysokość ciała jest silnie związana z czynnikami opisującymi stan zdrowia
badanych populacji, takimi jak: śmiertelność spowodowana chorobami układu krążenia
(Weller 1984), czy nowotworami (Allenes, Jones, Schatzkin 1988). Pomiary wysokości
ciała stanowią dziś narzędzie do monitorowania statusu żywieniowego, warunków życia
i poziomu zabezpieczenia socjalnego.
Wiemy dziś, że czynnikami sprzyjającymi sekularnemu zwiększaniu się wysokości ciała
są: dobre żywienie, aktywność ruchowa przy ograniczeniu pracy fizycznej oraz
całokształt korzystnych warunków bytowych. Na uwagę zasługują opublikowane
ostatnio wyniki badań profesora Bielickiego. Pokazują one, że średnia wysokość ciała
19 letnich mężczyzn zmieniła się ze 170,5 cm w 1965 roku do 176,9 cm w 1995 roku.
Średni wzrost wynoszący 2,1 cm na dekadę należy uznać, w porównaniu z innymi
krajami europejskimi za wysoki. Trend ten był dodatkowo analizowany dla 7
wydzielonych grup społecznych. W okresie 1965-1986 istniała bardzo silna tendencja w
grupach niższych pod względem hierarchii społecznej i niższych wzrostem do
zmniejszania różnicy w wysokości ciała istniejącej pomiędzy tymi grupami a elitami
społecznymi. Siła tego trendu stopniowo malała w okresie 1986-1995, a w ostatniej
dekadzie ustała prawie całkowicie. Wyniki te wskazują wyraźnie na: wysoką etniczną
homogenność populacji w Polsce, brak społeczno-klasowych różnic w częstościach
genów warunkujących wysokość ciała oraz szczególne warunki ekonomicze i polityczne
panujące w Polsce powojennej.

Tabela 1. Wysokość ciała 19 letnich mężczyzn w kategoriach czynnika urbanizacyjnego (A).

Symbol kategorii Nazwa kategorii Średnia ważona

A1 Wielkie miasta ponad 500 tys. 175,0
A2 Duże miasta 100 – 500 tys. 174,5
A3 Średnie miasta 25 – 100 tys. 173,7
A4 Małe miasta do 25 tys. 173,3
A5 Wsie (oraz wsie obok miast) 173,1
A6 Wsie 171,9
Źródło:T. Bielicki. Rozwarstwienie społeczne współczesnej ludności Polski: Analiza wysokości ciała poborowych urodzonych w
1957 roku..Przegląd Antropologiczny, Poznań 1981, t. 47,z. 2, s.239.

Tabela 2. Wysokość ciała 19 letnich mężczyzn w kategoriach czynnika wykształcenie ojca (B).

Symbol kategorii Nazwa kategorii Średnia ważona

B1 Wykształcenie wyższe 175,5
B2 Technicy – wykszt. średnie 175,2
B3 Pracownicy umysł./ bez w. w. 175,0
B4 Robotnicy wykwalifikowani 173,5
B5 Robotnicy niewykwalifikowani 172,5
Źródło: T. Bielicki. Rozwarstwienie społeczne współczesnej ludności Polski: Analiza wysokości ciała poborowych urodzonych w
1957 roku. Przegląd Antropologiczny, Poznań 1981, t. 47, z. 2, s. 240.

Tabela 3. Wysokość ciała 19 letnich mężczyzn w kategoriach czynnika dzietność (C).

Symbol kategorii Nazwa kategorii Średnia ważona

C1 1 dziecko 174,2
C2 2 dzieci 174,2
C3 3 dzieci 173,4
C4 4 dzieci 172,7
C5 5 dzieci 171,9
C6 6 i więcej dzieci 171,2
Źródło: T. Bielicki. Rozwarstwienie społeczne współczesnej ludności Polski: Analiza wysokości ciała poborowych urodzonych w
1957 roku. Przegląd Antropologiczny, Poznań 1981, t. 47, z. 2, s. 240.
 Tabela 4. Wysokość ciała poborowych polskich w 1976 i 1986 według wielkości zamieszkiwanego osiedla

Wielkość aglomeracji Rok 1976 Rok 1986

Miasta ponad 500 tys. 175,1 176,9
Miasta 100 - 500 tys. 174,6 175,8
Miasta 25 - 100tys. 173,8 175,9
Miasta do 25 tys. 173,2 175,5
Wsie 171,7 174,0
Polska 173,1 175,1
Źródło: T. Bielicki. Wysokość ciała poborowych polskich w dziesięcioleciu 1976-1986: zmiany
sekularne i gradient urbanizacyjny

2. Część ćwiczeniowa
Po zapoznaniu się z częścią teoretyczną wykonaj następujące zadania:
1) Wykorzystując dane zawarte w tabelach 1-3 wykonaj wykres, będący ilustracją
(trendu) zmian średniej wysokości ciała 19 letnich mężczyzn w zależności od 3
czynników społeczno-ekonomicznych. Przeprowadź opisową analizę tendencji i
nasilenia zmian obrazowanych przez krzywe.
2) Wykorzystując dane zawarte w tabeli 4 wykonaj wykres, przedstawiający zmiany
sekularne średniej wysokości poborowych w dekadzie 1976-1986 w zależności od
gradientu urbanizacyjnego. Przeprowadź opisową analizę tendencji i nasilenia zmian
obrazowanych przez krzywe.

View publication stats