40

5. DUBOKO IZVLAČENJE (DEEP DRAWING)

Pod dubokim izvlačenjem lima podrazumeva se takav vid oblikovanja pri kome se od
početnog nedeformisanog, ravnog oblika (razvijene ploče, razvijenog stanja) dobija telo prostorne
neprekidne konfiguracije. U principu, to je oblik posude otvorene sa jedne strane, dok sa druge ima
zatvoreno dno.
Obrada izvlačenjem se redovno vrši u hladnom stanju, sem u posebnim slučajevima kada se
komad mora zagrevati (pogoršani uslovi obrade - mala plastičnost).
Prema ponašanju debljine lima tokom procesa oblikovanja razlikuju se dva postupka:
a) duboko izvlačenje bez promene debljine lima (primenjuje se kod tankih limova i ima jedno
od dominantnih mesta u industriji prerade metala uopšte)1,
b) duboko izvlačenje sa stanjenjem (primenjuje se kod debljih limova, ima karakteristike
zapreminske obrade i posebno se izučava).
Prema geometriji gotovog komada moguća je sledeća podela:
a) - „čisto duboko izvlačenje” (izvlačenje šupljeg cilindričnog tela sa ravnim dnom) i duboko
izvlačenje rotacionih delova (sl. 5.1),
b) - duboko izvlačenje ostalih delova pravilnog geometrijskog oblika (kutijasti delovi),
c) - izvlačenje delova „nepravilnog” geometrijskog oblika (na pr. blatobran karoserije
automobila).

Sl. 5.1 Osnovni oblici delova koji se dobijaju dubokim izvlačenjem

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 41
Delovi dobijeni postupcima dubokog izvlačenja imaju široku primenu u:
1) automobilskoj industriji (delovi karoserije itd.),
2) avio-industriji, industriji šinskih vozila, brodogradnji,
3) industriji kućnih aparata i posuđa,
4) elektro i elektronskoj industriji,
5) poljoprivrednoj i procesnoj tehnici,
6) drugim oblastima (u manjem obimu).

Na sledećim slikama dati su primeri realnih komada, dobijenih dubokim izvlačenjem tankih
limova.

Sl. 5.2 Rotacioni oblici dobijeni dubokim izvlačenjem

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 42

Sl. 5.3 „Kutijasti” delovi proizvedeni dubokim izvlačenjem

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 43

Sl. 5.4 Delovi geometrijski „nepravilnih” (složenih) oblika

5.1 Duboko izvlačenje osnosimetričnih komada

Tipična geometrijska forma u ovom slučaju podrazumeva dobijanje cilindričnog komada sa ili bez
oboda i sa ravnim dnom (sl. 5.2 i sl. 5.5). Postupak dobijanja je poznat po terminu: „čisto duboko
izvlačenje”. Vrlo često se uzima kao reprezentativni proces i detaljno izučava sa naponsko-
deformacionog aspekta.

Sl. 5.5 Komad koji se dobija „čistim dubokim izvlačenjem”

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 44

Sl. 5.6 Osnovna shema oblikovanja u alatu za duboko izvlačenje

Za razliku od ostalih postupaka obrade lima (prosecanje, savijanje) u ovom slučaju (sl. 5.6)
postoje tri glavna (radna) elementa alata: izvlakač (najčešće prenosi deformacionu silu), matrica –
prsten za duboko izvlačenje i držač lima.
Polazni komad ima kružnu konturu (prečnika D0, sl. 5.7) i pre početka procesa oblikovanja
postavlja se na gornju površinu matrice, kada se aktivira dejstvo držača koji silom držanja FD
priteže obod komada. Posle toga izvlakač svojim glavnim dejstvom otpočinje oblikovanje komada
sve do njegovog potpunog provlačenja kroz otvor matrice.

Sl. 5.7 Shema delovanja napona pri izvlačenju

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 45
Centralni deo procesa oblikovanja izvodi se na obodu komada i zaobljenju matrice pod dejstvom
dva napona: tangencijalnog pritisnog i radijalnog zatežućeg (sl. 5.5 i 5.7). Tangencijalni napon teži
da izazove pojavu nabora na obodu (sl. 5.8) i ona se sprečava delovanjem sile držanja. Intenzitet
sile držanja i uopšte uslove trenja na obodu treba pažljivo definisati. Naime, potreban je dovoljan
intenzitet sile držanja zbog sprečavanja nabora, ali ako je trenje pojačano lako se dolazi do
preopterećenja komada i pojave razaranja u kritičnom (tzv. nosećem) preseku komada (sl. 5.8).
Zbog toga se trenje na obodu i zaobljenju matrice maksimalno smanjuje (glatke površine kontakta,
odgovarajuća maziva) i olakšava klizanje lima.

Sl. 5.8 Defekti pri dubokom izvlačenju (nabori-levo i razaranje-desno)

Za obradu se najčešće koriste prese dvostrukog dejstva, koje imaju posebne pogone za dejstvo
izvlakača i dejstvo držača. Prese jednostrukog dejstva mogu se koristiti dogradnjom pneumatskih,
gasnih ili hidrauličnih cilindara za obezbeđenje dejstva držača ( FD ).
Sila deformisanja se prenosi preko čela - vrha izvlakača, pri čemu je glavni otpor deformisanju na
obodu, s obzirom da prstenastu površinu lima treba prevesti u cilindričnu. Ukoliko je sila držača
suviše velika i postoje nepovoljni uslovi trenja, doći će do kočenja lima na obodu i do razaranja u
kritičnom preseku. Kritični (noseći) presek je najčešće iznad radijusa dna komada ( A ≈ d n πs ).
Proces oblikovanja često nije moguće izvesti u samo jednoj operaciji dubokog izvlačenja. U tom
slučaju reč je o dvo ili više operacionom postupku.
Za nominalni prečnik i radijus dna komada, koji se koriste u raznim izračunavanjima korisno
je usvojiti sledeće preporuke (na pr. za prvu operaciju izvlačenja):

Za s ≤ 1 mm ⇒ d 1 = d u + 2s ; r1 = ru + s
s , ( videti sl. 5.7).
s > 1 mm ⇒ d 1 = d u + s ; r1 = ru +
2

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 46
5.1.1 Pokazatelji stepena deformisanja

Koriste se različiti pokazatelji deformacije koji karakterišu stepen izvršenog izvlačenja. To su za

slučaj jednooperacionog procesa izvlačenja (d1=d, r1=r):

a) stepen - odnos izvlačenja β :

D R
β= 0 = 0
d r
b) koeficijent izvlačenja m :
d r 1
m= = = 0<m<1
D0 R 0 β
c) relativna deformacija pri izvlačenju:
D0 − d
ε= = 1− m
D0
d) prirodna deformacija:
D
ϕ = ln 0
d
Veza između pojedinih pokazatelja:
d 1
m= = 1− ε = ϕ
D0 e
D 1 1
β= 0 = = = eϕ
d m 1− ε
β − 1 eϕ − 1
ε = 1− m = =
β eϕ

Ukoliko se pri obradi prekorače dozvoljene vrednosti pokazatelja izvlačenja, na pr. β > β max
dolazi do loma, odnoso razaranja na kritičnom mestu komada.
Od veličine navedenih pokazatelja zavise:
- veličina napona i sile izvlačenja
- broj potrebnih operacija izvlačenja,
- sila držanja FD i sl.
s
Od značaja pri izvlačenju je i relativna debljina lima: s r = 100 , % . Smanjivanjem vrednosti sr
D0
raste sklonost ka pojavi nabora na obodu.

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 47
5.1.2 Naponi i deformaciona sila izvlačenja

Deformaciona sila je parametar potreban za izbor mašine i od posebnog značaja je poznavanje

njenog maksimalnog intenziteta, koji se uvek postiže u prvoj operaciji izvlačenja.
Za određivanje sile izvlačenja (za prvu operaciju) potrebno je poznavati uzdužni napon (σ u ) u
cilindričnom omotaču tela, koji predstavlja i ukupan napon izvlačenja.
F = σ u A = σ u d 1 πs

Napon σ u sačinjavaju 4 osnovne komponente (sl. 5.7):

σ u = σ r + σ trd + σ trm + σ sav

σ r - radijalni napon na obodu, koji nastaje usled bočnog sabijanja materijala na obodu pri
njegovom povlačenju ka centralnom delu (ima najveću vrednost, iznad 70%σu).
σ trd - deo napona koji nastaje usled trenja na ravnom delu oboda između lima i matrice,
odnosno držača (oko 10% σu).
σ trm - deo napona koji nastaje usled trenja na zaobljenju ivice matrice (ispod 15% σu).
σ sav - napon koji nastaje usled savijanja i ispravljanja lima pri klizanju preko zaobljenja ivice
matrice (oko 5% σu).

− R0 − D
σ r = β ⋅ K ln = β ⋅ K ln 0
r1 d1

Vrednost K približno određuje kao aritmetička sredina deformacionog otpora na početku (K0) i
kraju (K1) oblikovanja, zavisno od odgovarajućih deformacija:
D0
ϕ 1 = ln
d1 K0 + K1
K=
D0 − d1 d 2
ε1 = = 1− 1 = 1− m
D0 D0

K0- deformacioni otpor na početku izvlačenja

K1- deformacioni otpor na kraju izvlačenja (pri φ1, odnosno ε1 sa krive ojačanja)
β = 1,1 - korekcioni faktor.

2μFD
σ trd =
d 1 πs
μ - koeficijent trenja (najčešće μ=0,1 – 0,15)
FD - sila držača
D0 − d 1
2 2

FD = AD q = πq
4
AD - površina držanja
q - specifični pritisak držanja q = 2 − 3 MPa

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 48

σ trm = (σ r + σ trd )e μ⋅α − (σ r + σ trd )

(
σ trm = (σ r + σ trd ) e μ⋅α − 1 )
Fs Rm
σ sav = = .
π d 1s rM
2 +1
s

Konačno, uzimajući u obzir sve komponente, ukupni napon izvlačenja iznosi:

⎛ − ⎞ μ ⋅α
D 2μFD
Rm
σ u = ⎜⎜ 1,1 K ln 0 +
⎟⎟e +
⎝ ⎠d1 d 1 πs
r
2 M +1
s
Prethodni izraz važi za prvu operaciju izvlačenja, ukoliko je proces višeoperacioni. Za
orijentaciono izračunavanje moguće ga je primeniti i na sledeće operacije.
Najveća sila izvlačenja:

FM = d 1 πsσ u
FMAS = 1,3FM

Deformacioni rad:
W = FM xh
F
x = sr - faktor srednje sile, h- ukupan hod (dubina komada).
FM

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 49
5.1.3 Osnovni elementi projektovanja tehnološkog procesa dubokog izvlačenja

Duboko izvlačenje je, prema različitim pokazateljima, najznačajnija tehnologija u okviru obrade
deformisanjem i jedna od najznačajnijih u okviru obrade metala uopšte. Zato je potrebno detaljno
predvideti sve aktivnosti po odgovarajućem redosledu, koje će omogućiti da se od polazne table ili
trake lima dobije gotov komad (u manjoj ili većoj seriji). Važno je podvući ekonomski aspekt u
svakoj aktivnosti, kao i potrebu poštovanja svih mera na zaštiti okoline i bezbednosti u radu.
Sledeće aktivnosti su potrebne za projektovanje procesa oblikovanja limova dubokim
izvlačenjem:

1) analiza tehnologičnosti konstrukcije gotovog komada,

2) određivanje oblika i dimenzija razvijenog stanja,
3) definisanje procesa izrade razvijenog stanja (tip, parametri, alati, mašine itd.),
4) određivanje broja operacija oblikovanja i definisanje geometrijskih parametara komada po
operacijama,
5) definisanje parametara procesa po operacijama (deformacione sile, deformacioni radovi,
brzine itd.)
6) definisanje podmazivanja (zone, način, sredstva),
7) definisanje eventualnog međuoperacionog žarenja (parametri, uređaji),
8) definisanje operacija posle oblikovanja (opsecanje, probijanje itd.),
9) projektovanje alata (parametri, konstrukcija),
10) izbor mašina.

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović

 50
5.1.4 Primer tehnološkog postupka dobijanja konzerve za pića

Proizvodne tehnologije – S. Aleksandrović