1.

SUYUN YUMŞALDILMASI VƏ DUZ AXIMININ UTİLİZASİYA

ÜSULLARININ ANALİZİ
1.1. Suyun yumşaldılması üsulları
İstilik elektrik stansiyalarında su buxar generatorları və buxarlandırıcı,
istilik şəbəkələrinin qidalandırılması, turbin və istilikdəyişənlərinin
kondensatorlarında işlənmiş buxarın kondensasiyası, eləcədə digər məqsədlər üçün
istifadə olunur /1.2/.
Buxar generatoru, buxarllandırıcı və istilikdəyişənlərinin su rejiminin
orqanizasiyası və su emalının əsas məsələrindən biri istilik səthlərində ərp və
şlamın yaranmasının qarşısının alınmasıdır /2,3/.
Suyun hazırlanma üsulunun seçilməsi buxar generatorunun növündən, xam
suyun keyfiyyətindən, buxarın parametirindən asılıdır. Bundan əlavə ətraf
mühitin əlverişliliyi, etibarlılığı və qorunması amilləri nəzərə alınır /2-4/.
İstilik elektrik stansiyalarında, eləcədə istilik və sənayə qazanxanalarında
müxtəlif üsullarla yumşaldılmış və duzlaşdırılmış sular istifadə
olunur.Yumşaldılmanın ən geniş yayılmış üsulu termiki və reagent çöküntü,
eləcədə ion mübadiləsidir /5,6/.
Ərp yaradıcıların reagent çöküntüsü üsulu ilə suyun yumşaldılması anionları
yumşaldılan suyun Ca- və Mg- ionları ilə çətin həll olunan birləşmə yaradan
əhəng, kaustik soda, kalsiumlaşmış soda və s. ilə xam suyun emalını əhatə edir.
Çöküntü şəklində bu birləşmələr işlənmiş sudan işıqlandırıcılarda ayrılır. Bu
zaman sudan kobud dispersiya və kolloid qatqıları ayrılır/7-10/.
Əhəngləmə prosesi adətən 35-40℃ temperaturunda koaqulyasiya ilə birgə
aparılır, işlənmiş suyun pH qiymətləri 9,5-10 intervalında olur. Koaqulyant kimi
FeSO4 və ya FeCl3 istifadə olunur. Suyun hidrat və karbonat qələviliyi
əhəngləmədən sonra müvafiq olaraq 0,05-0,2 və 0,5-0,8 mgr-ekv/kg təşkil
edəcəkdir. İşıqlandırıcıda suyun qalma mddəti 1-1,5 saat təşkil edəcəkdir /2/.
İşıqlandırıcıların işinin yaxşılaşdırılması emal olunan suya xüsusi aşqarın
əlavə olunması ilə əld oluna bilər. Adətən aşqar kimi lopaların yaranmasını
sürətləndirən və onları ağırlaşdıran poliakrilamid istifadə olunur /8-13/.
Yüksək təzyiqli buxar qazanlarının qidalandırılması üçün dərin yumşaldılma
ilə yanaşı, eləcədə suyu silisiumdan təmizlənməlidir. Silisiumdan təmizlənmə
prosesi işıqlandırıcıda suyun əhəngləmə prosesi ilə uyğunlaşdırılır. Bu məqsədlə
emal olunan suya əlavə olaraq silisid turşusunun ayrılmasına səbəb olan maqnezit
tökülür.
Na2CO3 və NaOH məhlullarının tətbiqi ilə xam suyun 95-98 ℃
temperaturlarına qədər xam suyun qızdırılmasına əsaslanan termo-kimyəvi
yumşaldılma vardır. Bu zaman yumşaldılmış suyun qalıq codluğu 0,2-0,3 mgr-
ekv/kg təşkil edəcəkdir /16/.
Reagent çöküntü üsulu ilə suyun yumşaldıması üsulunun ən böyük
çatışmazlığı yumşaldılmış suyun qalıq codluluğunun böyük qiymətlər almasıdır.
Beləliklə, soda-əhəngləmə yumşaldılması reagentlərin artığı və qalıq codluluğu
0,4-1,0 mgr-ekv/kg olan suyun temperaturundan asılı olaraq xarakterizə olunur.
1
Buna görə də istilik mübadilə apparatlarının ərpsiz, xüsusən də yüksək
temperaturlarda və konsentrasiyalarda, iş rejimi təmin olunmur. Bundan gələrək
söyləmək olar ki, hal-hazırda suda duzların yüksək temperatur və
konsentrasiyalarında buxarlandırıcı və buxargeneratorlarının ərpsiz iş rejimini
təmin etmək üçün daha da dərin yumşaldılmış su tələb olunur. Bununla əlaqəli
olaraq regent çöküntü ilə yumşaldılma ion mübadilə yumşaldılması ilə birgə tətbiq
olunur /6,11/.
İon mübadilə yumşaldılması aşağı və orta təzyiqli buxargeneratorlarının
əlavə suyunun, eləcədə istilik şəbəkələrinin qidalandırma suyunun hazırlanması
üçün tətbiq olunur. Yüksək təzyiqli buxargeneratorları üçün maqnezial silisium
ayrılması istifadə olunur /2,15/
Vurğulamaq lazımdır ki, son illərin tədqiqatlarına əsasən yüksək və
həddindən artıq yüksək təzyiqli buxargeneratorlarının əlavə suyunun
hazırlanmasında geniş tətbiq olunan suyun kimyəvi duzlaşdırma texnologiyasının
təkmilləşdirilməsi üçün su əvvəlcədən yumşaldılmalıdır. Təyin olunmuşdur ki,
əvvəlcədən yumşaldılmış suyun kimyəvi duzlaşdırılması zamanı H-kationit
filtirinin mübadilə tutumu təxminən 2 dəfə artacaqdır, bu qədərdə regenerasiyaya
turşunun xüsusi sərfi azalacaqdır /17,19/.
İon mübadilə yumşaldılmanın əsas üstünlükləri dərin yumşaldılma ( З-10 mkg-
ekv/kg qədər), nisbətən sadəliyi, və daha yüksək sərfələliyidir /1,2/. İon
mübadilə yumşaldılmanın müəyyən texnologiyasının tətbiqi xam suyun
keyfiyyətindən və yumşaldılmış suyun məqsədli təyinatından asılıdır.

Suyun ion mübadilə yumşaldılması üçün Na-kationlaşma, eləcədə parallel,

ardıcıl və birgə H- Na-kationlaşma və “ac” regenerasiya ilə H-kationlaşma tətbiq
oluna bilər. Yumşaldılmış su qazan və buxarlandırıcıların qidalandırılması üçün
istifadə olunursa, Na-kationlaşma karbonat qələviliyi 0,5 mgr-ekv/kg qədər
qiymətlər alan yumşaldılmış su üçün tətbiq olunur /2/.

Karbonat qələviliyin böyük qiymətlərində Na-kationlaşmaya turşulanma və

dekorbanizasiya kimi prosesslərlə əlavə olunur /1,2/. Na-kationlaşmanın tətbiq
sahəsinin genişləndirilməsi üsulu suyun qələviliyini və quru çöküntüsünü azaldan
su emalının ion mübadiləsi və ya digər üsullar ilə uyğunlaşdırılır /5, 20/.

Suyun dərin yumşaldılması və qələviliyinin azaldılması üçün parallel, birgə

və ardıcıl H- Na- kationlaşma geniş yayılmışdır /19-22/.

Parallel H- Na kationlaşma sxeminin əsas üstünlüyü minimal qələviliyi olan

yumşaldılmış suyun alınmasıdır, buda kimyəvi emal olunmuş su böyük miqdarda
əlavə olunduqda yüksək gərginlikli buxargeneratorlarının qidalandırılması üçün
vacibdir.

2
 Parallel H- Na- kationlaşmanı çatışmazlıqrlarına karbonsuz codluluğu olan
suyun emalı zamanı sulfokömür ilə doldurulmuş H-kationit filtirlərinin işçi
mübadilə tutumlarının azalmasını, eləcədə tərkibində böyük miqdarda natrium
duzları olan suyun yumşaldılma effektinin azalmasını aid etmək olar. Ardıcıl H-
Na-kationlaşma texnologiyasının xüsusiliyi tərkibində əhəmiyyətli miqdarda
natrium duzları və yüksək karbonsuz codluğu olan suyun dərin
yumşaldılmsı,eləcədə H-kationit filtirlərinin udulma tutumunun tam istifadəsidir
/2/.

Birgə H- Na-kationlaşmasının üstünlüyü regenerasiyaya turşunun minimal

xüsusi sərfi, turşu suların kanalizasiyaya atılmamasıdır, buda neytralizasiya
qurğularının tətbiqi olmadan atılma sularının kanalizasiyaya axıdılmasına imkan
yaradır /2/.

Birgə H- Na- katiolaşmasa sxeminin əsas çatışmazlığı filtrtsikl dövründə

kationlaşmış suyun qalıq qələviliyinin kəskin oynamasıdır. Buna görə də bu
sxemin yüksək və həddindən artıq yüksək təzyiqli senaye istilik elektrik
stansiyasında istifadəsi məhduddur /2/.

Yumşaldılmış su istilik şəbəkəsinin qidalandırılması üçün istifadə edildikdə

Na-kationlaşma ilə yumşaldılma üsulunun tətbiq sahəsi məhdud deyildir /6,23/.

İstilik şəbəkələrinin qidalandırılması üçün “ac” regenerasiyalı” H-

kationlaşması ilə yumşaldılma üsulu geniş tətbiq olunur /2,6/.

“Ac” regenerasiyalı H-kationlaşma ilə suyun emalının üstünlüyü turşunun

stexiometrik miqdara qədər azalması, turşu duz axımının kənarlaşdırılmasıdır /2/.

1.2. Suyun ion mübadilə yumşaldılmasının texnologiyası

Na-kationlaşma prosesi birpilləli və ya ikipilləli sxem üzrə təşkil oluna bilər.

İkipilləli Na-kationlaşma duzun xüsusi sərfinin azaldılması və suyun daha dərin
yumşaldılması üçün istifadə oluna bilər /1/. Kationit kimi güclü turşu (KU-2) və ya
çox funksionallı kationit (sulfokömür) tətbiq olunur /25/. Bu texnologiyanın əsas
məğzi odur ki, su müxtəlif xüsusi sərfli NaCl ilə regenerasiyaları aparılan
kationitin iki qatı arasından ardıcıl olaraq keçməsidir. Birinci pillədə xüsusi sərflər
az, ikinci pillədə isə böyük olur. İkinci pillədə kationitin yüksək regenerasiyası
nəticəsində pillələrin cəm yükləmələrinə nəzərən reagentlərin normal xüsusi
sərflərində dərin yumşaldılmış su əldə olunur /1/.

İki pillənin olması birini pillənin filtirlərinin regenerasiyası üçün ikinci

pillənin filtirlərindən işlənmiş regenerasiya məhlulu təkrarən istifadə edilərək duz

3
qənaət etməyə imkan yaradır. Bu zaman tullantı duzun miqdarı da azalır. İkinci
pillədə regennerasiyaya duzun xüsusi sərfi 5,5 – 7,5 gr-ekv/gr-ekv qədər yüksəlir /
7/. Bu zaman yumşaldılmış suyun qalıq codluğu 3-5 mkg-ekv/kg qədər azalır.
Birinci pillənin filtratının codluğu 50-200 mkg-ekv/kg təşkil edir.

Hal-hazırda duz tullantılarının azaldılması, utilizasiyası və regenerasiyaya

duun xüsusi sərfinin azalması suyun Na-kationlaşma ilə yumşaldılması
texnologiyasının təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əsas problem suallardandır /26-34/.

Parallel H- Na kationlaşma zamanı bütün yumşaldılmış su iki axıma

bölünür, birinci axım H-kationit filtirindən, ikinci axım isə Na-kationit filtirindən
buraxılır /5,35/. Hər iki filtirin filtratları qarışdırılır, kömür-turşu dekorbanizatorda
kənarlaşdırılır. H-kationit filtirinin işi codluq ionlarının çöxalmasına qədər icazə
verilir. Bu zaman H-kationit filtirinin turşuluğu dəyişir,bud Na- və H- kationlaşmış
suyun sərfinin avtomatik tənzimlənməsini tələb edir /36-39/. H-kationit filtirinin
regenerasiyası H2SO4 xüsusi sərf 100gr-ekv/gr-ekv olduqda aparılır /2/.

Suyun ardıcıl H- Na- kationlaşmasında H-kationit filtirlərinin filtratı

yumşaldılmamış xam su ilə qarışdırılır, dekorbanizasiya edilir, sonra isə Na-
kationit filtirlərində yumşaldılır /20/. Ardıcıl H- Na kationlaşma sxemlərində H-
kationit filtirləri H-kationlaşmış suyun qələviliyin 0,7-1 mgr-ekv/kg qiymətlərə
çıxana qədər işləyir. H-kationit filtirlərinin belə iş rejimi codluğun azaldılması
üçün demək olar ki, bütün H-ionlarının istifadəsinə yol verir, bu hal parallel H- Na
kationlaşmasında yoxdur. H-kationlaşmış suyun qalıq codluq qiyməti H-
kationlaşma zamanı olmadıqda, H-kationitinin regenerasiyası üçün mütləq olan
100%-li H2SO4 xüsusi sərfi stexiometrik sərfə qədər azaldıla bilər (1,03-1,15 gr-
ekv/gr-ekv) /2,5/.

Birgə H- Na kationlaşması zamanı suyun yumşaldılması mübadilə H- və Na-

ionlarının müəyyən nisbətində həyata keçirilir, bunun üçün sulfokömür NaCl ilə
regenerasiya olunur.

Bu zaman suyun orta qələviliyi yumşaldılma tsikli ərzində təxminən 1,0

mgr-ekv/kg təşkil edir /5/. Turşunun xüsusi sərfi azaldılan karbonat codluğuna
nəzərən 49 gr/gr-ekv, duz sərfi isə sabit codluğun kənarlaşdırılan qiymətinə
nəzərən 180 gr/gr-ekv təşkil edir /25/.

Parallel,ardıcıl və ya birgə H- Na kationlaşmasının filtirindən sonra

yumşaldılmış su daha dərin yumşaldılmaq və qələviliyinin azalmasıüçün Na-
kationit filtirinin ikinci pilləsindən keçirilir /1,2/.

4
 “Ac” regenerasiyalı H-kationit filtirlərində adi H-kationit filtirlərindən fərqli
olaraq regenerasiya zamanı kationitin bütün qatları H-formaya çevrilmir, çünki
turşu stexiometrik miqdarda istifadə olunur /40/. Qələviliyin azalması və turşu
filtratının yaranmasını aradan qaldırmaq üçün emal olunmuş su əlavə olaraq bufer
regenerasiya olunmayan filtirdən buraxılır. “Ac” regenerasiyalı H-kationit
filtirlərinin işlənmiş məhlulu kimi neytral duzlar götörülür /6,40/.H-formada
sulfokömürün mübadilə tutumu işlənmiş suyun nisbi qələviliyi və kationların
cəmindən asılıdır. Nisbi qələviliyi 40-50% və kationlarının cəmi 10 mgr-ekv/kg
qədər olan su üçün sulfokömürün mübadilə tutumu 200-300 gr-ekv/m 3 təşkil edir /
40/.

İon mübadilə yumşaldılması prosesi iki əsas operasiyaların dövrü realizəsini

nəzərdə tutur: regenerasiya və yumşaldılma. Təşkil olunma üsuluna görə
regenerasiya prosesi düz və tərs axımlı ola bilər. Duz axım regenerasiyası zamanı
yumşaldılmış suyun və regenerasiya məhlulunun hərəkət istiqaməti üst-üstə düşür,
tərs axımda isə əks istiqamətlərdə olurlar /7/. Tərs axım üsulunun üstünlüyü
filtratın keyfiyyətinin artırılması, duz və turşunun xüsusi sərfinin azaldılmasına
imkanın o lmasıdır /6,25/.

Filtratın qalıq codluğunun azalması nöqteyi nəzərdən tərs axım

regenerasiyasının effektivliyi xam suyun duz tərkibininartması ilə artır. İlk dəfə bu
üsul Proxorov F.Q. və Yankovski K.A tərəfindən dəniz suyunun yumşaldılması
üçün yaratmışdılar /41/.

Suyun tərs axım yumşaldılması zamanı zu aşağıdan yuxarıya verilir,

regenerasiya məhlulu və yuyulma su isə yuxarıdan aşağıya ötürülür. Bunlara əks
etmək isə regenerasiya zamanı axımların istiqaməti və belə filtirin işləməsi
məqsədə uyğun deyildir, çünki əlavə sərfiyyata suyun sərfi artır, kationitin
qarışmasından isə regenerasiya effekti azalır /41/.Yumşaldılan suyu aşağıdan-
yuxarıya verməyin vacibliyi filtirlərin iş qabiliyyətini məhdudlaşdırır. Kationit su
aşağıdan-yuxarıya 5-6 m/saat sürəti ilə hərəkət etdiyində genişlənməyə başlayır,
buda kationitlərin regenerasiya zamanı aldığı əlverişli yerləşməsini yükləndikdə
pozur və nəticədə, suyun yumşaldılma effektini pisləşdirir /42/. Buna görədə suyun
tərs axım ionlaşmasının effektivliyinin əsas şərti emal olunan su vəya regenerasiya
məhlulu yuxarıdan-aşağıya buraxıldıqda ionit qatının hərəkətsizliyi təmin
olunmalıdır /6/.

Tərs-axım filtirlərinin ço illik istismar təcrübəsi göstərmişdir ki, yuxarı

sistemin olması ionit qatının effektiv sıxılması üçün kifayət deyil. Bu onunla izah
olunur ki, emal olunan su aşağıdan-yuxarıya verildikdə yuxarı drenaj sisteminin

5
oxlarının əyən su cərəyanı yaranır /20/, regenerasiya məhlulu və yuyulma suyu
sıxlıqları arasında böyük fərq olduğundan yuxarıdan aşağıya ötürüldükdə ion
yüklənməsi qarışır /42,44/. Buna görə də ionit qatının hərəkətsizliyni saxlamaq
üçün əlavə tədbirlər tətbiq olunur. Yerli təcrübədə əsasən regenerasiya məhlulu
aşağıdan-yuxarıya 10m/saat sürəti ilə verildikdə suyun bloklayıcı seli istifadə
olunur /6,20/.

Suyun tərs axım ionlaşmasının çatışmayan cəhəti yuxarı drenaj sisteminin

üstündə ion mübadiləsində iştirak etməyən ionit qatının olmasına görə ionitin
həcminin artmasıdır; axımların miqdarını artıran regenerasiya zamanı yuxarı
qatdan bloklayıcı suyun verilməsi vacibliyidir; yuxarı drenaj sisteminin üstü
açıldıqda kationitin çıxarılması ilə əlaqəli istismar etibarlılığının azalmasıdır /45/.

Tərs axım filtirlərinin çatışmaz olduğundan, regenerasiya və yuyulmanı eyni

anda iki sel ilə (yxarıdan və aşağıdan), filtratın yuxarı drenaj sistemindən
çıxardılması ilə həyata keçirmələrini nəzərdə tutan iki-tərs axım ionlaşma
texnologiyası təklif olunmuşdur. Drenaj sistemi tərs axım filtirlərindən fərqli
olaraq filtirdəki ümumi ionitin 55-60% hündürlüyündə yerləşən qatda yerləşir.
Suyun emalı yuxarıdan aşağıya aparılır /45-47/. Beləliklə, məlum həlldən fərqli
olaraq bloklayıcı hissə kimi regenerasiya məhlulu və yuyulma suyunun bir hissəsi
istifadə olunur. Bu ionit yüklənməsinin effektivliyini və yuxarı drenaj sisteminin
üstündə yerləşən ionit qatının səmərəli istifadəsini təmin edir /45/.

Suyun yumşaldılması üçün xaricdə çox yayılmış tərs axım davamlı ionlaşma
üsulu tamamilə perspektiv üsuldur /48-56/. Fasiləsiz ionlaşma texnologiyası
hərəkətli /48-53/ və hərəkətsiz /54-60/ ionit qatlı növünə bölünür.

Fasiləsiz ionlaşma texnologiyasında, xüsusəndə hərəkətli qatı olduqda,

ionitlərin kinetik, osmotik və sərtlik xüsusiyyətlərinə tələblər qoyulur. Bu fakt
üsulun SSSR-də gec mənimsənilməsinin səbəbidir /45/. Son illər VNİİAM-da
fasiləsiz Na- və H-ionlaşma, bu emal sxemlərində yerli ionitlərin tətbiqi
mümkünlüyü üzrə işlər aparılır /20, 43/.

Kationitin regenerasiyası və suyun dərindən yumşaldılmasına duzun xüsusi

sərfinin azaldılması üçün ionit materialının çoxdispersliyini istifadə etməyə imkan
verən texniki həllə maraq vardır. Burada suyun filtirlənməsi kiçik minimal
diffuziya yoluna malik olan, ölçüləri üzrə azalan qranula istiqamətində aparılır /60-
62/.

Lakin bu texnologiya xüsusi konstruksiyalı filtirlərin hazırlanması ilə

əlaqəlidir, buna görədə geniş tətbiqini tapmamışdır.

6
 Suyun ion mübadilə sxemlərində parallel axınlı konstruksiyası olan filtirlər
geniş istifadə olunurlar. Bu hallarda sərfəliliyin artırılması ikipilləli ionlaşma ilə
əldə olunur. Buna görədə suyun ion mübadilə yumşaldılması texnologiyasını
təkmilləşdirmək üçün duz axımlarının miqdarının azalması, onların utilizasiya
problemmlərinin həlli və reagent sərfinin azalması problemləri hələdə durur.

1.3 Yumşaldılma qurğularının duz axımıının utilizasiyası üsulları

Yumşaldılma qurğularının axım suları əvvəlcədən təmizlənməni, H- Na-
kationit filtirlərinin yumşaldılma sularını, eləcədə H- Na- kationit filtirlərinin
işlənmiş regenerasiya məhlullarını əhatə edir. Əvvəlcədən yuyulmanın şlamının
miqdar və tərkibi emal olunan suyun keyfiyyət və miqdarından, istifadə olunan
reagentlərin miqdar və növündən, işıqlandırmanın məhsuldarlığından asılıdır /40/.
Koaqulyasiya və soda-əhəngləmə zamanı şlamın tərkibində CaCO 3, Fe(OH)3,
Mg(OH)2, organik və kobud dispersiya maddəsi vardır. Na- kationit filtirlərinin
çirkab suları mühitin neytral reaksiyaya malikdir. /3,63/-ün verilənlərə müvafiq
olaraq, tullantı duzların maksimal konsentrasiyası 50-70gr/lt, ümumi codluq isə
100 mgr-ekv/kg təşkil edir. Bu suların tərkibində Na+ , Ca+. Mg+, SO2−¿¿4 , Cl-, HC
O 3 ionları vardır. Belə konsentrasiyalı duzların çarhovuzlara tullanması icazə
−¿ ¿

verilmir. Sanitar normalarına görə çarhovuzlarda Cl- ionlarının konsentrasiyası

350 mg/kg qədər , SO2−¿¿ 4 ionlarının isə 500 mgr/kg qədər təşkil etsin. Bundan
başqa içməli təchizat üçün istifadə olunan çarhovuzlarda suyun codluğu 7 mgr-
ekv/kg –dan çox olmamalıdır /63-65/.
H-kationit filtirlərinin regenerasiyasından axımların çirklənmə tərkibi həm
H-kationit filtirlərinin işlədiyi sxemdən(“ac” regenerasiya, parallel, ardıcıl və ya
birgə H- Na- kationlaşma) , həmdə xam suyun keyfiyyətindən asılıdır.
Codluq ionlarının artmasından əvvəl suyun H-kationlaşması zamanı,
stexiometrik miqdarlı H2SO4 olduqda filtirdən CaSO4 və Mg SO4 duzları atılır,
regenerasiyada turşu artıq olduqda əlavə olaraq tərkibində H 2SO4 vardır. H-kationit
filtirlərinin regenerasiyası zamanı atılan suyun maksimal duz tərkbi 50 gr/ kg təşkil
edir, suyun regenerasiyası üçün istifadə olunan ümumi miqdarın orta duz tərkibi
2-8 gr/kg, orta turşuluq isə 0,3-0,4% təşkil edir /63/.
Duz axımlarının utilizasiyası nöqteyi nəzərindən əvvəlcədən emal
üsullarının digər üsullardan üstünlüyü ondadır ki, atılan qarışıqlar çöküntü
şəklindədir. Bu qarışıqların sudan ayrılmasını asanlaşdırır.
İstilik elektrik stansiyalarında işıqlandırıcıların şlam suyunun şlam yığıntı
yerinə ayrılması istifadə olunur. Qarışıq ayrıldıqdan sonra işıqlandıcının təmizləmə
suyunun 75%-i emal tsiklinə yenidən qaytarılır /64/.Şlamın avtomatlaşdırılmış
horizontal kameraları olan filtr-pressdə və ya baraban-vakuum filtirlərində
susuzlaşdırılması sxemləri daha rasionaldır. Bu zaman su hazırlandırıcı qurğulara
işıqlandırılmış suyun maksimal miqdarı qaytarılır, susuzlaşdırılmış şlamın rütübəti
30-40% təşkil edir.
/70-74/-cü işlərdə kimyəvi su təmizlənməsinin şlamının hörmə tikinti
materialının alınması, eləcədə təkrar istifadəsi üçün əhəngin alınması üçün
istifadəsinin mümkünlüyü tədqiq olunmuşdur.
7
 Suyun yumşaldılması qurğularının çirkab suları əslidə duz məhlullarıdır,
buda onların emalını problematik edir. Belə planda kimyəvi duzsuzlaşdırma
qurğularının çirkab suları H- Na- kationit qurğusunun çirkab sularından fərqlənmir.
/64/-ə müvafiq olaaraq hal-hazırda neytralizasiyadan sonra belə çirkab
suların aşağıdakı üsullar üzrə müəyyən şərtlərdən asılı olaraq utilizasiya olunması
tövsiyyə olunur:
- Hesablamada çarhovuzun keyfiyyətinə qoyulan tələblər riayət olunmaqla
çarhovuza istiqamətləndirmək;
- -hidrotransportun ehtiyacları üçün şlam və külün istifadəsi;
- buxarlanma gölməçələrinəistiqamətləndirilməsi;
- buxarlanma və elektrodializ qurğularına verilməsi;
- təsərrüfat məqsədləri üçün yarasız olan yeraltı sulu horizontlara yükləmək.
Yumşaldılma qurğularının çirkab sularının bilavasitə çarhovuzlara atılması
Cl-, Ca-, Mg-, Na- ionlarının, eləcədə atılmadan sonra çarhovuzda quru qalığın
olması ilə məhdudlaşdırılır. Bu üsulun əsas çatışmazlığı çarhovuzların çirkab
sularla çirkləndirilməsidir /3,65/.
Kül çıxarılma sistemlərində duz axımının istifadəsi çöküntüyə səbəb
olmamalıdır, bu isə həmişə olmur /3,75/.
Buxarlanma gölməçəsinin tətbiqi mümkünlüyü məqbul klimatik şərtlərdən
asılıdır. Bü üsul ölkəmizin bəzi cənub rayonlarında effektiv ola bilər.
Hal-hazırda həm SSSR-də həmdə xaricdə ionit filtirlərinin duz axımının əsas
utilizasiya metodu kimi duz tullantılarının buxarlanması təklif olunur /76-77/. Duz
axımlarının konsentrasiyalaşması və dərin buxarlandırılması üçün
buxarlandırıcıların tətbiq olunması mümkünlüyü əsaslandırılır. Bu qatqıların quru
halda və ya böyük konsentrasiyalı məhlul kimi alınmasına imkan yaradır . Bu
onların utilizasiya problemlərini həll edir /63/. Bu məsələ həll olunarkən yüksək
minarallaşdırılmış suların duzsuzlaşdırılması üzrə tanınan təcrübənin istifadə
mümkünlüyünü əsaslandırır. Bu zaman buxarlanma zonasının çıxarılması ilə
xüsusi buxarlandırıcılarda dəniz suyunun termiki duzdan təmizlənməsi üzrə işə
istinad edilir /3,79/. Hal-hazırda təbaşir hissəciklərinin tətbiqi ilə belə
buxarlandırıcılarda qələvi ərpin yaranmasının qarşı alınması üzrə böyük müsbət
təcrübə vardır /83, 84/. Sulfat şöküntünün yaranması üzrə ziddi fikirlər var. /3/-ə
müvafiq olaraq qips hissəcikləri tətbiq olunaraq dəniz suyunun limit duzdan
təmizlənməsi aparıla bilər. Lakin bu texnologiyanın kifayət qədər üzun istismar
təcrübəsi yoxdur. /83/-ün müəllifləri hesab edirlər ki, qips kristalının olması qipsin
bərkimə sürətinin artmasına və isitmə səthlərinin üzərinə qipsin çökməsi baş
verməsi üçün şərait yarada bilər, bəzi müsbət nəticələri isə buxarlandırılan sudakı
CaSO4-ün kristallizasiya inhibitoru olan mineral duz və orqanik birləşmələrə aid
edirlər.
Buna görədə hal-hazırda dəniz sularının distillyasiyası zamanı sulfat
çöküntüsünün qarşısını almaq üçün əsasən istismar tədbirlərinə əl atırlar – prosesin
vakuum altında təşkili ilə, birinci pilləddə buxarlanma qurğusunun buxarlanma
temperaturunu 100-105℃ və sonuncu pillələrdə isə qatılama nisbətini 2,5-3 dəfə
məhdudlaşdırırlar. Buda buxarlandırıcını xüsusi korroziyaya davamlı ərintilərdən

8
və paslanmaz poladdan hazırlanmasını mütləq edir /80,81/. Göstərilmiş hallar
tərkibinə görə dəniz suyunun tərkibinə yaxın yüksək minerallaşdırılmış suların
termiki duzsuzlaşdırılmasına yüksək sərflər yaradırlar: xüsusi gətirilmiş sərflər 80
qəp/m3 –a çatır /82,84/. Bu zaman əsas kapital yatırımlar buxarlanma aqreqatlarına
(56%) və tikinti-montaj işlərinə (30%) qoyulur, qurğunun istismarı zamanı isə
əsas sərfiyyat yanacaq (46,3) və qurğunun tərkibinə (31%) qoyulur /82/.
Yüksək minerallaşdırılmış sulara sərflərin azalması üzrə mümükün olan
yolların axtarıçı profilləşdirilmiş boru, nazik plyonkalı isidicilərin istifadəsi və
digər tədbirlərə gətirib çıxartmışdır /79,81/. Lakin son illlərin tədqiqatlarına
müvafiq olaraq buxarlandırıcı duzlandırıcı qurğuların texniki-iqtitisadi
göstəricilərinin artırılması problemlərinin ən radikal həlli suyun dərin
yumşaldılması ilə əldə olunur /90, 93/. Distillyasiyadan əvvəl suyun yumşaldılması
sulfat çöküntüsü problemini həll etməyə, buxarlanma temperaturu və qatılaşma
nisbəti üzrə məhdudlaşmanı aradan qaldırmağa imkan verir. Birinci pillədə
buxarlanma temperaturunun 105℃ -dən 180℃ qədər çoxalması, istilikötürmə
əmsalının artması sayəsində buxarlanma qurğusunun metal tutumu və buxarın
xüsusi həcminin azalmasına /97-100/, gətirilmiş sərfləin 20 qəp/m 3 azalmasına
şərait yaradır. Müəlliflər göstəriblər ki /94/, buxarlandırıcı qurğularında
temperatur və işçi təzyiqin artırılması ilə, beləliklə də atmosfer təzyiqinin
sovrulması dayandırılmaqla buxarlandırıcı materiallının korroziya davamlılığına
qoyulan tələbləri azaldıla bilinər. Beləliklə, paslanmaz poladdan buxarlandırıcının
karbolu poladdan buxarlandırıcıya keçməklə termiki distillyasiya prosesinə xüsusi
gətirilmiş sərflər 15-20 qəp/m3 azaldıla bilinər.
Xəzər dənizinin suyu nümunəsində yüksək minerallaşdırılmış suların
yumşaldılması üçün yüksək sərfəli (xüsusi gətirilmiş sərflər 5 qəp/m 3), yüksək
texnoloji effektli (yumşaldılmış suyun qalıq codluğu 20-50 mgr-ekv/kg) iki -əks
axım və pilləli-əks axım Na-kationlaşma üsulu texnologiyası hazırlanmış və tətbiq
olunmuşdur /101, 102/. Yumşaldılmanın belə dərinliyi buxarlandırıcı qurğuların
buxarlanmanın geniş temperatur diapazonunda və qatılaşma nisbətində ərpsiz iş
rejimini təmin edir /103, 104/. Yüksək sərfəlilik Yumşaldılmış suyun natrium
duzlarının Na-kationit filtirlərinin regenerasiyası üçün istifadəsi zamanı əldə
olunur /105/.
Beləliklə yüksək minerallaşdırılmış suların termiki duzlaşdırılması sahəsində iki
istiqamət göstərmək olar. Birincisi qaynama zonasının ayrılması ilə
buxarlandırıcıların və ya ani qaynama buxarlandırıcılarının tətbiqini nəzərdə tutur.
Birincisi daha əsaslandırılmışdır, buxarlanma temperaturu və qatılaşma nisbəti
sərhədləndirilərək sulfat çöküntüsünün aradan qaldırılması problemini nəzərdə
tutur. Bu öz növbəsində müxtəlif ərinti və paslanmaz poladdan buxarlandırıcı
konstruksiyasının hazırlanmasını tələb edir. İkinci istiqamət ion mübadiləsi ilə
suyun dərin yumşaldılması yolu ilə buxarlandırıcılarda ərpin aradan qaldırılması
probleminin həlli ilə bağlıdır. Bu zaman buxarlandırıcı qurğunun iş
parametirlərinin artırılması və karbonlu poladdan hazırlanmış İ tipli
buxarlandırıcıların istifadəsi mümkünlüyü yaranır. Bu hal termiki distillasiyaya
sərfləri iki dəfə azaldır. Hal-hazırda bu texnologiyanın tətbiqi üzrə kifayət qədər

9
böyük təcrübə vardır. Lakin göstərilmiş hallara baxmayaraq. Buxarlanma üsulu ilə
su hazırlama qurğularının duz axımının utilizasiya məsələlərinin həlli zamanı
daxilinə toxum kristallı daxil edilərək sulfat çöküntüləri problemi həll olunan
buxarlandırıcıların tətbiqi ilə axımların qatılaşdırılması və
konsentrasiyalaşdırılmasına üstünlük verilir /3,83/. Konsentratların quru hala qədər
maksimum qatılaşdırmaq məqsədilə məşhur üsulların, eləcədə immersiya yanması
və s. tətbiqi təklif olunur /106-112/. Buxarlandırıcı –konsentrantların titandan,
paslanmaz poladdan və ərintilərdən hazırlanması ilə bağlı yüksək sərflər
səbəbindən duz axımlarının utilizasiya üsulu yüksək xüsusi sərflər ilə xarakterizə
olunur /111, 112/. Məsələn, /108/-ə müvafiq olaraq istilik şəbəkəsinin qidalanma
suyunun dəyəri 2-4dəfə artacaqdır, əgər utilizasiya buxar apparatlarının əsasında
aparılırsa.
Adətən buxarlamadan əvvəl çirkab suları soda-əhəngləmə ilə yumşaldılırlar.
Bu proses buxarlandırıcı qurğuların işini yüngülləşdirir, lakin sulfat çöküntü
problemlərini tamamilə həll etmir, çünki minerallaşdırılmış çirkab sularının soda-
əhəngləmə yumşaldılması üsulu yüksək qalıq codluluğu ilə xarakterizə olunur
/113, 114/.
Məsələn, Ferqan istilik elektrik stansiyasının ani qaynama buxarlanma
apparatları çirkab sularının soda-əhəngləmə emalını və toxum kristalları ilə duz
çöküntüsündən mühafizəsini əhatə edir. İşə salma-sazlama işləri göstərmişdir ki,
bu texnologiya qızdırma temperaturunun 110℃ qiymətlərində istilik mübadilə
aparatında təbaşir probkalarının yaranmasına səbəb olur. Buxarlama aparatları
ərplənmə rejimində işləyirlər, buna görədə hər 3-4 aydan bir istilik mübadilə
apparatlarının isitmə səthlərinin xlorid turşu ilə dövrü yuyulması nəzərdə
tutulmuşdur /115/.
/3/-də qeyd olunur ki, su hazırlayıcı qurğuların duz axımının utilizasiya
məsələlərinin həlli mütləqdir. Daha rasional həll çoxpilləli buxarlandırıcı
qurğuların istifadəsidir (nirinci pillədə su hazırlanır, sonrakı pillələrdə isə duz
məhlulları buxarlandırılır) /3/.
/116/-da ABŞ-nın elektrik stansiyasında suyun emalı üşün verici plyonkası olan
vertikal buxarlandırıcının istismar təcrübəsi verilmişdir. Bu buxarlandırıcılarda
CaCO3 –un çökməməəsi suyun oksidləşməsi və dekorbanizasiyası ilə əldə olunur.
Əsas konstruktiv material kimi korroziyaya davamlı ərintidən hazırlanmışdır,
isidici seksiyalar isə titandan hazırlanıblar.
Yuxarıda vurğulanlardan göründüyü kimi, çirkab suların utilizasiyası böyük
kapital və istismar xərclərini tələb edir, eləcədə buxarlandırıcı aparatların
hazırlanması üçün bahalı və çətin tapılan paslanmaz ərinti və ya müxtəlif ərintilər
tələb olunur. Buna görə də xərslərin azaldılması üçün yeni üsullardan biri
regenerasiyaya reagentlərin sərfini azaltmaqla axımın həcminin və onda olan
duzların miqdarının azaldılmalıdır. Bu məqsədlə işlənmiş regenerasiya məhlulunun
təkrar istifadəsi texnologiyası təklif olunur /24,32/. Xüsusən də /24/-də müvafiq
olaraq regenerasiyadan əvvəl filtirdən su tamamilə süzülür. Regenerasiyadan əvvəl
Cl/S=1-2 nisbətli işlənmiş məhlulun (30%) birinci hissəsi bir çənə, Cl/S=8-10
nisbətli digər hissəsi siə digər çənə tökülür. Növbəti regenerasiya zamanı ilk öncə

10
regenerasiya məhlulunun birinci, sonra isə ikinci hissəsi istifadə olunur. Bu əlavə
25% codluq ionlarını çıxartmağa və atılacaq sularının ümumi miqdarını azaltmağa
imkan verir.
Na-kationit filtirlərinin çirkab sularının atılmasını likvidasiya etmək
üsullarından biri onların soda və əhəng ilə emalı,sonra isə təkrar istifadəsidir /114,
117/. Bu zaman codluq duzlarının konsentrasiyası 150-300 mgr-ekv/kg-dan 20-35
mgr-ekv/kg-a qədər azaldır. Bərpa olunmuş məhlulda duzun konsentrasiyası 3,2-
4% təşkil edir /117/.
Regenerasiya məhlullarının yığımı, bərpası və təkrar istifadəsi üzrə təcrübi-
sənaye qurğusunda /27/ reagent yumşaldılma üsulu tətbiq olunmuşdur.
Çöküntünün reagenti kimi 10% Na2CO3 və NaOH məhlulları istifadə olunmuşdur.
Məlum olmuşdur ki, Na2CO3 təkcə Ca-ionlarını deyil, eləcədə Mg-ionları
çökdürür, nəticədə isə daha bahalə olan NaOH sərfi azalır. Bərpa olunmuş işlənmiş
regenerasiya məhlulunun codluğu 30-40 mgr-ekv/kg, kalsiumlu isə 20 mgr-ekv/kg
təşkil edir /30/.
Na-kationlaşma ilə suyun yumşaldılması üzrə yeni texnologiya
hazırlanmışdır. Bu texnologiyada axımlar yenidən bərpa olunaraq istifadə olunur.
Bu texnologiyanın əsas məğzi ondadır ki, Na-kationit filtirlərinin axımı ani
qaynama buxarlandırıcısı olan qurğuda soda-əhəngləmə və konsentrasiyalaşmadan
keçir. Alınmış distillyat kationitin yuyulması və filtirin yumşaldılması üçün
istifadə olunur. Buxarlandırıcının konsentratı buxarlandırma qurğusunun
konsentratordan buxar-qaz qarışığı ilə rekarbonizasiyasından sonra kationitin
regenerasiyası üçün istifadə olunur. Bu texnologiya buxarlanma qurğusunun bahalı
olması ilə şərtlənmişdir /118/.
Bir sıra işlərdə duz axımlarının konsentrasiyalaşdırılması üçün elektrodializ
aparatlarının tətbiqi təklif olunur /119-122/. Bu zaman Na-kationit filtirlərinin
çirkab suları soda-əhəngləmə prosesindən keçir. Elektrodializ apparatında alınan
duz tərkibi 800-1000 mgr/kg olan duzsuzlaşdırılmış su xam suyla qarışdırılır və
Na-kationit filtirinə yumşaldılmaq üçün daxil olur. 6-8% konsentrasiyalı duzlu su
kationit filtirinin regenerasiyasına istiqamətlənir /121/.
Bu texnologiyanın çatışmayan cəhəti membranların səthində az həll olunan
birləşmələrin yaranmasıilə , elektrodializ apparatlarının aşağı mexaniki və osmotik
etibarlılığıdır.
Buxarlanma və elektrodializ qurğularının tətbiqinə əsaslanmış bu utilizasiya
üsulları üçün xarakter olan yüksək sərflər \89\-da verilən tədqiqatların nəticələri
əsasında qərar vermək olar. Bu tədqiqatlara əsasən soda-əhəngləməyə duz
axımının xüsusi sərfi nəzərə alınmadan utilizasiyaya sərflər 0,-1,9 rubl/m 3 təşkil
olunur.
Son illər ərzində tərkibində sulfat olan çirkab sularının utilizasiyası üçün
termokimyəvi yumşaldılmaya əsaslanan texnologiya yaradılmışdır. /123-125/. Bu
texnologiyanın fərqli cəhəti termoyumşaldıcıda CaSO4 və MgSO4 əsas hissəsinin
çöküntü salmasıdır. Termoyumşalmadan sonra işlənmiş axımlar ion mübadilə
yumşaldılmasına məruz qalırlar və adi konstruksiyalı buxarlandırıcıda
buxarlandırılırlar.

11
 /125/-ə müvafiq olaraq çirkab suları tərkibində yalnız CaSO4 və MgSO4 olan
“ac” regenerasiya ilə H-kationit filtirindən sonra, əhəngləmədən sonra
termoyumşaldıcıda emal olunurlar, nəticədə alınmış yumşaldılmış suyun duz
tərkibi xam suyunkuna yaxındır.
Əsas sərflər metal tutumu böyük olan termoyumşaldıcının işi üçün yüksək
potensiallı buxarın tətbiqi iə bağlıdır. Həmçinin vurğulamaq lazımdır ki,
termoyumşaldıcının təhlükəsiz işinin təmin olunmasında çətinliklər vardır, eləcədə
qurğu dövrü olaraq daxili səthi qipsdən təmizlənmək üçün dayandırılmalıdır.
Yumşaldılma qurğularının duz axımının baxılan bütün utilizasiya üsullarının
xarakter cəhəti onların yumşaldılmış suyun istehsal texnologiyasından fərglənən
texnologiya ilə emalıdır.
Vurğulanan vəziyyətdən gələrək son illərdə digər tanınan üsullardan
yumşaldılma və axımların utilizasiyası ilə uyğunlunlaşdırmaqda yumşaldılma
qurğularının duz axımının yeni utilizasiya üsulu təklif olunmuşdur. /126, 129/.
Təklif olunan texnologiya suyun soda-əhənglənməsi, yumşaldılmadan əvvəl dərin
ion mübadiləsini və uyğunlaşdırılaraq soda-əhəngləmə üçün işıqlandırıcıda kationit
filtirlərinin tərs axımı əhatə edir. Beləliklə təklif olunan texnologiya ikipilləli
yumşaldılmanı (birinci pillədə reagent yumşaldılma, ikinci pillədə isə ion
mübadilə) nəzərdə tutur.Bu zaman codluq duzları işıqlandırıcıda çökürlər, soda və
əhəng dozası Mg-ionlarının çöküntü hesablamasından Mg(OH)2, Ca – ionlarının
çöküntü hesablanmasından CaCO3 şəklində qəbul olunurlar.
Yumşaldılma texnologiyasının vurğulanmış dəyişikliyi yeganə texnologiya olan
yumşaldılmanın bazasında duz axımının təşkilinə şərait yaradır. Duz axmlarının
xüsusi emalına vacibliyi aradan götürməklə yumşaldılmaya sərfləri 2-4 azaldır
/131/.
Vurğulamaq lazımdır ki, bu texnologiya yumşaldılma prosesslərinin duz
axımı utilizasiyası problemlərinin həlli ilə yanaşı kiçik sərflərdə kimyəvi
duzsuzlaşdırma prosesinin duz axımının utilizasiyası üçün ilkin şərtlər
yaradır.Çünki bu zaman H-kationit filtirinin axıntısı kimi Na2SO4, anionit
filtirlərinin isə əsasən Na2SO4 və NaCl məhlullarıdır. Bu məhlullardan codluq
duzlarının olmaması karbonlu poladdan hazırlanmış buxarlandırıcıda buxarlanma
prossesini təşkil etməyə imkan yaradır /18, 129/.
Söyləmək lazımdır ki, bir çox işlərdə axımların utilizasiyası ilə suyun
yumşaldılması sxemi yumşaldılma sxemində axımsız adlanırlar. Bu zaman axımsız
anlayışının meyarı kimi atılma duz axımları olmadıqdayumşaldılmış suyun duz
tərkibinin xam suyun duz tərkibindən çox olmaması götürülür /129/.
Duz axımlarının utilizasiyası ilə uyğunlaşdırılan suyun yumşaldılma
texnologiyası Na -, H- Na – və H – kationlaşmaya nəzərən hazırlanmışdır. Bu
zaman reagent yumşaldılma və duz axımlarının utilizasiya prosesslərinin tam
əlaqələndirilməsi nəzərdə tutulub.
Hazırlanmış texnologiyada “ac” regenerasiyalı H-kationit filtirlər ilə
müqaisədə H-kationit filtirlərinin tətbiqinin əsas fərqli cəhəti bu halda əks axım
filtirlərinin istifadəsinin vacibliyidir. Bu zaman suyun dərin yumşaldılması əldə
olunur /131/. Lakin filtrtsiklinin əvvəlində H-kationit filtirindən çıxan

12
yumşaldılmışsuyun bir hissəsi turş olur. İstilik şəbəkəsi və buxargeneratoruna turşu
filtratın düşməsinin qarşısını almaq üçün Na-formasında olan bufer filtri istifadə
olunmalıdır. Bufer filtirində H-ionları əvvəlcə udulurlar, filtratın turşuluğu aradan
qaldırıldıqdan sonra isə emal olunan suyun qələviliyi sayəsində neytrallaşaraq Na-
ionları ilə əvəzolunurlar. Beləliklə, bufer filtirindən sonra qələvili reaksiyalı
yumşaldılmış su alınır /132/. Aparılmış tədqiqatlardan aşkar olunmuşdur ki,
sulfokömürün mübadilə tutumu, onun stexiometrik miqdarlı turşu ilə tərs axım
regenerasiyası rejimində, 400-500 gr-ekv/m3 təşkil edir /129/.
Vurğulamaq lazımdır ki, yumşaldılmış suyun duz tərkibi xam suyun duz
tərkibindən çox olmamasına baxmayaraq,Na-kationlaşma ilə suyun yumşaldılma
texnologiyası yumşaldılmış suda Cl-ionlarının konsentrasiyasının artmasına
gətirir /129/. Yumşaldılmış suda Cl-ionlarının konsentrasiyasının artımı 50-100
mgr/ qədər çatır və regenerasiya məhlulu kimi xorək duzunun istifadəsi ilə
şərtlənmişdir /128/. Cl-ionlarının konsentrasiyasıının artımı yumşaldılmış suyun
korroziya aqressivliyini artırır və bu texnologiyanın tətbiqini məhdudlaşdırır.
Utilizasiya prosesi ilə uyğunlaşdırılmış suyun yumşaldılma texnologiyasının
tətbiqində məhdudlar ayrı-ayrı axımlarda suyun ion tərkibibin hesablama
metodikasının olmaması, eləcədə ion mübadilə yumşaldılmasının göstəricilərinə
suyun ion tərkibinin təsirini təyin edən tədqiqatların həcminin kiçik olmasıdır.
Adətən yumşaldılma qurğularında xam su kimi aşağı qatqılı su və kəmər
suyu istifadə olunur. Bu hallarda koaqulyasiya prosesi tələb olunmur /1, 2/.
Qazanxana suyunun hazırlanması və istilik şəbəkəsinin qidalandırılması üçün
işiqlandırıcıda koaqulyasiya prosesindən keçməmiş kəmər suyu istifadə olunur
/6,23/. TES-23 Mosenerqoda istilik şəbəkələrinin qidalandırılması üçün Na-
kationlaşma ilə yumşaldılmış su kəmər suyu istifadə olunur. Həmçinin Kaşmir
QRES Mosenerqo da da H-kationlaşma ilə yumşaldılma qurğusunda da xam su
üçün işıqlandırıcı yoxdur. Sumqayıt TES-1 AzQLAVENERQO-da orta təzyiqli
buxargeneratorlarının əlavə suyu və istilik şəbəkələrinin qidalandırıcı suyu kimi
işıqlandırılmamı Ceyran-Batan suyu istifadə olunur. Beləliklə, işıqlandırıcıda
işlənmiş məhlul və xam suyun yumşaldılması prosesslərinin uyğunlaşdırılması hər
yanda ola bilməz, məhdudlar vardı. Baxılmış hallarda bu məqsəd üçün işıqlandırıcı
qurğusu ilə xam su və duz axımı qarşığının birgə soda-əhənglənməsinnin
sərfəliliyində şübhə vardır.
Tədqiqatların nəticə və məsələləri
1. Buxargeneratorlarının əlavə su və istilik şəbəkələrinin isə qidalanma suyu
hazırlanarkən suyun ion mübadilə yumşaldılması üsulu geniş yayılmışdır. Üsulun
ən əsas üstünlüyü ondadır ki, yumşaldılmanın dərindən aparılmasıdır.
2. Suyun ion mübadilə yumşaldılması üsullarının təkmilləşdirilməsi
sərfəliliyin artırılması və kationitlərin regenerasiyası zamanı yaranan duz
axımlarının utilizasiyası ilə suların duzlanmasından gələn zərərlərin qarşısının
alınması məsələlərini ortaya çıxardır.
3. Daha dərin yumşaldılma və filtirlərin regenerasiyası üçün reagentlərin
xüusi sərfini azaltmaq kimi məsələlərin həlli üçün tərs axım, iki axımlı-tərs axımlı,
davamlı ionlaşma effektiv sayılır. Lakin hal-hazırda əks axım ionlaşmasında

13
çatışmazlıqlar olduğundan düz axım ionlaşmatexnologiyası geniş yayılmışdır. Bu
hallarda ikimərhələli sxemlər istifadə olunur.
4. Hal-hazırda suyun yumşaldılması üsullarının təkmilləşdirilməsi ilə bağlı
əsas problemli suallar reagentlərin sərfinin azalması, kationit filtirlərinin
regenerasiya və atılmaların əvvəlcədən təmizlənməsini nəzərdə tutan axım
utilizasiyaları aid olunur. Atılmaların əvvəlcədən təmizlənməsinin utilizasiyası heç
bir çətinlik yaratmır, çünki bu zaman yaranan çöküntülər sudan asand şəkildə
ayrılırlar. Kationit filtirlərinin atılmalarına duzların məhlulları aid olunur.
5. Su hazırlayan qurğularda duz axımlarının utilizasiyası üzrə əsas üsul kimi
duz axımlarının əvvəlcədən soda-əhənglənməsi ilə buxarlandırma üsulu götürülür.
Bu zaman qoyulmuş məsələlər yüksək minerallaşmış suların duzdan təmizlənməsi
sahəsindən axımların utilizasiyası sahəsinə transformasiya edir.
6. Yüksək minerallaşdırılmış suların termiki distillyasiya sahəsində iki
istiqamət göstərmək olar. Birincisi daha əsaslandırılmışdır, buxarlanma
temperaturu və qatılaşma nisbəti sərhədləndirilərək sulfat çöküntüsünün aradan
qaldırılması problemini nəzərdə tutur. Bu öz növbəsində müxtəlif ərinti və
paslanmaz poladdan buxarlandırıcı konstruksiyasının hazırlanmasını tələb edir.
İkinci istiqamət ion mübadiləsi ilə suyun dərin yumşaldılması yolu ilə sulfat
probleminin həlli ilə bağlıdır. Bu halda karbonlu poladdan hazırlanmış
buxarlandırıcıların iş parametirlərinin yüksəldilməsi imkanı yaranır. Birlikdə bu
hallar termiki duzdan təmizlənməyə sərfləri 2 dəfə azaldır.
7. Duz axımlarının utilizasiyası üçün paslanmaz polad və ərintilərdən
hazırlanmış buxarlandırıcıların tətbiqinə əsaslanmış yüksək minerallaşdırılmış
suların termiki duzsuzlaşdırılması üzrə həllər transformasiya olunur. Buna görə də
buxarlanma ilə duz axımlarının utilizasiya üsulu yüksək sərflərlə - 1,5-2,5rubl/m3-
xarakterizə olunur.
8. Son illərdə əsas proses olan yumşaldılma ilə utilizasiya prosesini
uyğunlaşdırılmasını nəzərədə tutan yeni duz axımlarının utilizasiya üsulu
hazırlanmışdır. Bu xam suy və duz axımlarının soda-əhənglənməsi ilə, ion
mübadilə yumşaldılması və yaranan axımların xam su ilə qarışdırılaraq əldə
olunur. Bu zaman utilizasiyaya sərflər 2-3 dəfə azalır.
9. Duz axımının utilizasiyası ilə suyun yumşaldılması üsulunun sərfəliliyinin
artırılması üçün yumşaldılma prosesndə reagentlərin xüsusi sərflərinin azalması
üzrə məsələlərin həlli ilə əldə olunur. Bu üsulun tətbiqi müvafiq hesablama
metodikalarının olmaması ilə məhduddur.
10. Suyun yumşaldılma prosesslərinin duz axımının utilizasiyası ilə
tamamilə uyğunlaşdırmaqla suyun Na-kationlaşma ilə yumşaldılması sxemlərində
reagent kimi NaCl istifadəsi Cl-ionlarının konsentrasiyasının artımına gətirib
çıxardır, buda yumşaldılmış suyun korroziya aqressivliyini artırır.
11. Suyun yumşaldılması zamanı əvvəlcədən koaqulyasiyanı tələb etməyən
bir sıra hallarda xam su və duz axımlarının birgə emalı prinsipinə əsaslanan duz
axımlarının utilizasiya texnologiyaları mövcud deyildir.

14
 Vurğulanlara əsaslanaraq söyləmək olar ki, dissertasiya işinin məqsədi
suyun yumşaldılması və duz axımının utilizasiya prosesslərinin təkmilləşdirilməsi
və hazırlanmasdır.
İşdə konkret məsələlər aşağıda verilmişdir:
1. Duz axımının utilizasiya və yumşaldılması prosesslərini uyğunlaşdırmaqla
suyun yumşaldılma texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi və hazırlanması.
2. Duz axımının əvvəlcədən dərin ion mübadiləli yumşaldılması ilə buxarlanma
üsuluna əsaslanan duz axımının utilizasiya texnologiyalarının hazırlanması.
2. DUZ AXIMLARININ UTİLİZASIYASI İLƏ UYĞUNLAŞDIRILMIŞ
SUYUN YUMŞALDILMASI TEXNOLOGİYALARININ TƏDQİQ VƏ
HAZIRANMASI
2.1. Duz axımlarının utilizasiyası ilə uyğunlaşdırılmış suyun yumşaldılması
sxemlərinin analizi
Duz axımlarının utilizasiyası ilə suyun H-kationlaşma ilə yumşaldılması
filtratın ilk porsiyaları turş olurlar. Turşuluq suyun güclü turşuarının anionlarının
cəminə ekvivalent qiymətlər ala bilər.İstehlakçıya turş filtratın verilməsinin
qarşısını almaq və yumşaldılmış suyun qələviliyinin aradan qaldırılması üçün Na-
formasında yerləşən regenerasiya olunmayan bufer filtratların istifadəsi nəzərdə
tutulur /6,130/.
Kationitin regenerasiyasına turşunun xüsusi tutumunun azaldılması, eləcədə
bufer filtirinin yüklənməsinin azaldılması üçün kationitin yumşaldılması,
yuyulması, həmçinin regenerasiya məhlulunun hazırlanması üçün yumşaldılmış
suyun turşu hissəsinin istifadəsinə əsaslanmış texnoloji fəndlərə maraq vardır.
Turşunun təkrarən istifadəsinə çatmaqla onun ümumi sərfini azaltmaq olar.
Bundan başqa bufer filtirinə verilən yumşaldılmış suyun turşuluğunun azaldılması
onun ion yüklənməsini azaldacaq, buda öz növbəsində filtratın yüklənmə həcmini
azaldacaq. H-kationit filtratın regenerasiyasına turşunun sərfini azaltdıqda xam su
və işlənmiş məhlulun birgə işlənməsinə gedən əhəng və soda artığını azaltmağa
imkan verəcəkdir /133/. Buda öz növbəsində yumşaldılmış suyun duz tərkibinin
azalmasına gətirib çıxardacaqdır.
Beləliklə,duz axımının utilizasiyası iləsuyun H-kationlaşma üsulu ilə
yumşaldılması texnologiyasının yaxşılaşdırılması üçün yumşaldılma prosesində
regenerasiya məhlulunun hazırlanması üçün turşu filtratın əsas hissəsinin
istifadəsinə böyük maraq var. Lakin bu məsələnin həlli üç aşağıdakılar mütləqdir:
1. H-kationit filtratın regenerasiyasına turşunun xüsusi sərfinin mümkün
olan azalmasının qiymətini qiymətləndirməq.
2. Kationit yüklənmələrinin həcmlərinin optimal nisbətini seçmək üçün H-
kationit və bufer filtratının yumşaldılmasının texnoloji göstərici və iş rejimlərinin
tədqiqi.
Göstərilmiş məsələlər bənd 2.3-də verilmişdir.
Aşağı mexaniki qatqılı sular üçün koaqulyasiyaya ehtiyac duyulmadıqda
işlənmiş məhlulun soda-əhənglənməsi və onun xam su axımına dozlandırılması
prosesslərini ayrı-ayrı aparılması mümkünlüyünü nəzərdən keçirən sxem tədqiq
olunmalıdır.

15
 Belə emal sxemlərini xam su və duz axımları tamamilə üst-üstə düşən
texnologiyaları olan sxemlərdən fərqli olaraq duz axımlarının utilizasiya və
yumşaldılmasını qismən uyğunlaşdırılma ilə sxem adlandırmaq məqsədəuyğundur.
Na-kationlaşma ilə suyun yumşaldılma sxemlərində duz axımlarının təkrar
sirkulyasiyası yumşaldılmış suyun duz tərkibinin artmasına gətirin çıxardanda,
kationitin regenerasiyasına xüsusi sərfin azalması və bununlada yumşaldılmış
suyun duz tərkibinin azaldılması məqsədilə, bildiyimiz kimi, soda-əhəngləmədən
sonra işlənmiş məhlulun bir hissəsi duzun regenerasiya məhlulunun hazırlnanması
üçün istifadə oluna bilər. Sözsüz ki, bu yumşaldılmış suyun duz tərkibinin
çoxalmasını azaldacaqdır. Lakin hər bir halda axımların təkrar sirkulyasiyası ilə
Na-kationlaşmaya əsaslanan texnologiyalar yumşaldılmış suyun duz tərkibinin
çoxalmasına gətirib çıxardacaqdır /134, 135/. Buna görədə belə sxemin tətbiqinin
məqsədə uyğun olmağı məsələsi duzun xüsusi sərfi və konsentrasiyasının
kationitin mübadilə tutumuna və yumşaldılmış suyun duz tərkibinin artımına
təsirini qiymətləndirmə yolu ilə həll oluna bilər.Bundan başqa bu texnologiya üzrə
xam su və duz axımlarının qarışığında Na-ionlarının konsentrasiyası codluluğu
demək olar ki dəyişmədiyi halda artmalıdır, buda Na-kationlaşma prosesinin
texnoloji göstəricilərində öz əksini tapacaqdır. /134/. Bununla əlaqəli olaraq, duz
axımlarının utilizasiyası ilə suyun Na-kationlaşması ilə yumşaldılması
texnologiyası hazırlandıqda, soda-əhəngləmə prosesindən sonra yumşaldılma
prosesində aşağıdakı məsələlər ortaya çıxır:
1. İşlənmiş regenerasiya məhlulunun təkrar istifadəsi texnologiyasının
əsasında yumşaldılmış suyun duz tərkibinin dəyişdirilməsi və duzun xüsusi
sərfinin azalması mümkünlüyünün tədqiqi;
2. Na-ionlaşma ilə yumşalmanın texnoloji göstəricilərinə suyun ion
tərkibinin təsirinin tədqiqi.
Suyun sumşaldılması və duz axımının utilizasiyasının qismən
uyğunlaşdırılması ilə suyun yumşaldılma texnologiyasının yaxşılaşdırılması üçün
yumşaldılmış suda Cl- ionlarının konsentrasiyasının artmasını aradan qaldırmaq
üçün, Na-kationit filtirinin regenerasiyası zamanı NaCl yerinə Na 2SO4 məhlulu
istifadə olua bilər. Məlumdur ki, bu zaman yumşaldılmış suyun korroziya
aqqressivliyinin azaldılması ilə yanaşı, sodanın xüsusi sərfinin azalması imkanı
yaranır, çünki işlənmiş regenerasiya məhlulu CaSO 4 ilə doymuş olur və Ca-
ionlarının böyük bir hissəsi Na2CO3 əlavə olunmadan çökür. Bu həll yumşaldılmış
suyun duz tərkibini azaldmağa imkan yaradır və axımların emalı ilə birgə Na-
kationlaşma texnologiyasını əlçatan edir, yəni regenerant kimi NaCl tətbiqi ilə
müqaisədə texnologiyanın tətbiq sahəsini genişləndirir.
Lakin təklif olunan texnologiyada Na2SO4 – ün optimal konsentrasiyasının
təyini, kationitin gipsləşməsinin təhlükəli olmasını kəmiyyətli qiymətləndirilməsi,
reagent sərfinin azalmasının kəmiyyətli qiymətləndirilməsi kimi suallar ortaya
çıxır. Müvafiq tədqiqatların nəticələri bənd 2.4-də verilmişdir.
Məlumdur ki, Na-kationlaşma zamanı regenerantın növündən asılı
olmayaraq yumşaldılmış suyun duz tərkibi xam suyun duz tərkibindən çoxdur.
Yumşaldılmış suyun duz tərkibinin azalması H- Na- kationlaşma ilə əldə olunur.

16
Əvvəlcədən aparılan analiz göstərir ki, H- Na- kationlaşma texnologiyası NaCl
yerinə Na2SO4 istifadə olunduqda və işlənmiş regenerasiya məhlullarının ayrı-ayrı
emalı zamanı bir xeyli yaxşılaşacaqdır /136/.
Lakin belə texnologiyanın hazırlanması üçün xam suyun ion tərkibinin (S/C 0
nisbəti) və H2SO4 ,Na2SO4-ün xüsusi sərfinin H- Na- kationit filtirinin işinin
texnoloji göstəricilərinə təsirinin qiymətləndirilməsi üzrə tədqiqatlar aparılmalıdır.
Bu xam suyun ion tərkibindən asılı olaraq H- Na- kationit filtirinin
regenerasiyasının optimal rejimini seçməyə imkan verəcəkdir. Buda öz növbəsində
yüksək texnoloji göstəricilərlə yanaşı, bütün filtrtsikl ərzində turşu filtratın
olmamasını təmin edəcəkdir. Belə halda bufer filtirinin tətbiqinə ehtiyac
duyulmaya bilər.
Göstərilmiş məsələlərin kompleks tətqiqinə bənd 2.5 həsr olunmuşdur.
2.3-2.5-də göstərilmiş tədqiqatların əsasında, daha əvvəl bilinən utilizasiya
və yumşaldılma proseslərinin tamamilə uyğunlaşdırmaqla H-kationlaşma
texnologiyasının təkmilləşdirilməsi və utilizasiya, yumşaldılma prosesslərinin
qismən uyğunlaşdırılması ilə Na- və H-Na- kationlaşma ilə yeni texnologiyaların
hazırlanmasını nəzərdə tutan, duz axımının utilizasiyası ilə koaqulyasiyanı tələb
etməyən suyun yumşaldılmasının konkret texnologiyaları təklif olunmuşdur. Hər
birinin tətbiq sahəsi qeyd olunmaqla bu texnologiyaların təsviri xam suyun
növündən və işlənmiş suyun keyfiyyətindən asılı olaraq bənd 2.6-da verilmişdir.
Burada həmçinin bu texnologiyaların hesablama metodikalarının hazırlanması
verilmişdir.
2.2. Eksperimentlərin aparılması metodikası. Eksperimental stendin təsviri
Dissertasiya işində qoyulmuş məsələlərin həlli zamanı tədqiqatlarla laborator
eksperimentlər geniş aparılmışdır. Eksperimental tədqiqatların əsas həcmi tərs
axım kationit filtirinin modelini (şüşə kolonka (filtr, duz və turşularln məhlulunu,
cam və yuyulma suyunu tədqiq etmək üçün qablar) əhatə edən stenddə
aparılmışdır.
Soda-əhəng suyunun H-kationlaşma ilə yumşaldılması, yumşldılmış H-
kationlaşmış suyun sulfokömürdə bufer filtrənməsi (bənd 2.3), sulfokömür və KU-
2 kationitində suyun Na-kationlaşması (bənd 2.4) sulfokömürdə suyun H- Na-
kationlaşması (bənd 2.5), kationit KU-2-də duz axımlarıın Na-kationlaşması (bənd
3) kimi eksperimental tədqiqatların müxtəlifliliyini nəzərə alaraq, kolonkaların
ölçüləri elə seçilmişdir ki, kolonkaların diametirləri və kationit hissəcikləri
arasında mütənasiblik saxlanılıb, beləliklədə araşdırılan proseslərin laborator
modellərinin adekvatlığı təmin olunmuşdur /137, 138/.
Laborator tədqiqatlar kationlaşmanın həm düz axım, həmdə tərs axım
texnologiyası üzrə aparılmışdır. Tərs axım kationlaşmasının texnologiyası soda-
əhəng suyunun H-kationlaşma ilə suyun yumşaldılmasının tədqiqatını
aparmaqüçün nəzərdə tutulan stend nümunəsində göstərilmişdir.

17
Şəkil 2.1. Eksperimental stendin sxemi
1 – filtr; 2 – rotametr; 3, 4. 5 – su və məhlul üçün qab; 6 – 13 – sıxaclar.
Bu stend (şəkil 2.1) əks axım şüşə kolonka 1, rotametr 2 və soda-əhəng və
yumşaldılmış suyun, eləcədə turşunun regenerasiya məhlulunun müvafiq olaraq
3,4,5 qablarından təşkil olunur. Bundan əlavə stendə 6-13 sıxaclı xətt daxildir.
Filtirin düz axım rejimində işi zamanı regenerasiya məhlulu və yumşaldılmış
su su aşağıdan –yuxarı istiqamətdə verilirdi.
İş aşağıda göstərilən ardıcıllıqda aparılmışdır. Qab 3-dən H-kationit
filtirindən keçərək yuxarıdan aşağıya soda-əhəngli suyu ötürmək üçün 6,9,12
sıxacları açılmışdır. Filtr qab 4-ki turşu yumşaldılmış su ilə yumşaldılmışdır,
bunun üçün 6,9,12 sıxacları bağlanmış, 7,11,13 sıxacları isə açılmışdır. Məhlul ilə
filtirin regenerasiyası üçün 8,10,11 sıxacları açılmışdır, yuyulma zamanı isə sıxac
8 açılmış, sıxac 7 isə bağlanmışdır.
Yumşaldılmış H-kationlaşmış suyun bufer filtirləməsi prosesinin
eksperimental tədqiqatları düz axım sxemi üzrə aparılmışdır. Bu zaman qab 3 və 4
müvafiq olar turşu və qələvili su ilə doldurulmuşdurlar. İlk öncə filtirdən turşu
yumşaldılmış su buraxılır, sonra isə qələvili su. Filtr qələvili yumşaldılmış su ilə
yumşaldılmışdır.
Xam suy və işlənmiş regenerasiya məhlulunun qarışığının Na-kationlaşması
prosesinin tədqiqi kationlaşmanın düz və tərs axım texnologiyası üzrə aparılmışdır.
Bu zaman qab 6 NaCl və ya Na 2SO4 regenerasiya məhlulu ilə
doldurulmuşdur, kationitin yuyulması üçün distillyat 5-ə tərs axım
regenerasiyasında NaCl və ya Na2SO4 regenerasiya məhlulu doldurulur.
Suyun H- Na-kationlaşması prosesinin texnoloji göstəriciləri tədqiq olunan
zaman isə qab 6-a Na2SO4 və ya H2SO4 regenerasiya məhlulu doldurulmuşdur. Bu
zaman regenerasiya əks axım üzrə aparılmışdır.
Duz məhlullarından codlu ionlarının çökməsi üzrə eksperimentlər 500 ml
həcmli ölçü silindirlərində aparılmışdır. Şlamın çökmə sürətini təyin etmək üçün
18
sulfat tərkibli məhlul əhəngləmədən sonra 25 mm diametirli və 110 mm
hüdürlüklü borucuğa tökülür.Suspensiza səviyyəsi dövrü olaraq yoxlanılmışdır.
Kimyəvi analizlərin həcmi xloridlərin ümumi və kalsium codluluğu,
fenolftalein və metiloranj üzrə qələviliyinin, turşululuğunun təyinini əhatə
etmişdir. Kimyəvi analizlərin ümmumi qəbul edilmiş metodikaları tətbiq
olunmuşdur. /139/.
Kimyəvi analizlərin nəticələri və seçilmiş nümunələrin həcmi üzrə kationitin
mübadilə tutumu təyin olunmuşdur:
n
V u C u ρ u−∑ V i Ci ρ i
ek= i=1 , gr-ekv/m3
wk
burada Vu, Cu, ρu – müvafiq olaraq, xam məhlulun həcmi (lt), konsentrasiyası (mgr-
ekv/kg), sıxlığıdır (kg/lt);
V i, Ci, ρi – müvafiq olaraq, filtratın həcmi (lt), konsentrasiyası (mgr-
ekv/kg), sıxlığıdır (kg/lt);
n – filtratın porsiya sayıdır;
w k – kationitin həcmi, lt.

Regenerasiyaya reagentlərin xüsusi sərfi aşağıdakı düsturlardan tapılır:

Cu V u E r ρu
g= 3 , kg/m3
10 w k
və ya
Cu V u ρu gr −ekv
m= w e , gr −ekv
k r

burada Er – reagentin ekvivalent kütləsidir;

er – kationitin işçi mübadilə tutumudur, gr-ekv/m3.

(73-89) Təcrübələrin nəticələrinin riyazi emalı Əlavə 3-də verilmişdir.

Statistik emalın nəticələrinə görə aşağıdakı reqressiya tənlikləri alınmışdır:
ei=1,2+1,39gK+0,321gNa (2.31)
19
 ε H =0,107+2.83 ∙10−3 g K −0,44 ∙10−3 g Na (2.32)
α =0,5−1,16 ∙10−3 g K +0,891 ∙10−3 g Na (2.33)
β=0,527−1,32 ∙10−3 g K +1,042 ∙10−3 g Na (2.34)
Alınmış reqressiya tənliklərinin dəqiqliyi 2-6% intervalındadır.
Vurğulanmalıdır ki, turşu və qələvinin xüsusi sərfi seçilərkən filtratda
turşululuğun olmaması şərti mütləq yerinə yetirilməlidir, əks halda bufer filtri
quraşdırılmalıdır. Bununla bağlı keçirilən analiz göstərmişdir ki, yumşaldılmış
suyun orta qələviliyi ε H parametri ilə aşağı ifadə ilə əlaqələndirilib:
Qyum=Qxam-ε H Sxam (2.35)
Yumşadılmış suyun verilmişin qələviliyində və xam suyun verilmiş
tərkibində, belə bir asılılığın olması, (2.35) düsturundan ε H -ın tələb olunan
qiymətlərini, (2.32) tənliyindən isə müvafiq olaraq g H və g Na qiymətlərini
hesablamağa imkan verir.

Utilizasiya və yumşaldılma prosesslərini uyğunlaşdırmaqla suyun

kationlaşma üsulu ilə yumşadılması texnologiyalarının yaradılması

Utilizasiya və yumşadılma prosseslərinin tam uyğunlaşdırılması ilə suyun H-

kationlaşma üsulu ilə yumşadılması prosesslərinin tədqiqat nəticələrinə görə şəkil
2.16-da göstərilən sxem üzrə realizə olunan 133-dəki texnologiya təklif olunur.

Исходная вода – xam su

Кислота – turşu
Умягченная вода – yumşaldılmış su.
Şəkil 2.16. Utilizasiya və yumşadılma prosseslərinin tam uyğunlaşdırılması
ilə suyun H-kationlaşma üsulu ilə yumşadılması texnologiyası sxemi
1 – işıqlandırıcı

20
 2 – H-kationit filtr
3 – bufer filtri
5,6 – turşu filtratının çən və nasosu
4,7 – işlənmiş məhlulun çən və nasosu
Xam su işıqlandırıcı 1-ə daxil olur, burada H-kationlaşma filtirinin işlənmiş
regenerasiya məhlulu ilə qarışır və eyni vaxta koqulyasiya və soda-əhəngləməyə
məruz qalır. Nəticədə kolloid hissəciklərinin aradan qaldırılması ilə yanaşı, CaCO 3
Mg(OH)2 şəklində codluq ionlarının çökməsi baş verir. Yumşaldılmış su H-kationit
filtrində 2 yumşadılır. Filtratın xam hissəsi çən 5-ə yığılır və xüxusi sərfiyyat üçün
istifadə olunur. Filtratın qalan hissəsi isə bufer filtrindən qələviliyi hamarlanması
üçün keçir. Filtr 2-nin işlənmiş regenerasiya məhlulu çən 4-ə yığılır və nasos 7 ilə
işıqlandırıcı 1-ə verilir. Beləliklə, təklif olunan texnologiyanın əsas fərqləndirici
cəhəti ondadır ki, turşu filtratının xam hissəsi xüsusi sərfiyyata: kationitin
yumşaldılması və yuyulması, eləcədə regenerasiya məhlulunun hazırlanması üçün
istifadə olunur. Xüsusu sərfiyyata suyun sərfi yumşaldılmış suyun ümumi
həcminin təxminən 3-5%-ni təşkil edir. Sərfiyyatın ayrı-ayrı hissələrinin mütləq
qiymətləri (2.4-2.6) düsturları üzrə hesablana bilər.
İşıqlandırıcıya verilən əhəng (Ca(OH)2) və soda (Na2CO3) dozası:
DƏ=CO 2XAM +HCO +MgXAM+MgQAL+DK+AS (2.36)
DS=SXAM-HCO 3XAM +SQAL+DK+AƏ + AS (2.37)
burada MgQAL – soda-əhəng suyunun qalıq maqnezium codluluğu,
MgQAL=0,3 mqr-ekv/kg; DK – koaqulyantın dozası,. DK=0,3 mgr-ekv/kg; AƏ -
əhəng artığı, QƏ – 0,1-0,3 mgr-ekv/kg; SQAL – soda-əhəng suyunun qalıq codluğu,
SQAL=1 mgr-ekv/kgr/10.140/.
Yumşaldılmış suda Na-ionlarının konsentrasiyası
NaYUM=NaXAM+ DS (2.38)
Bir sıra hallarda soda-əhəng yumşaldılmasının yerinə əhəng - natrium hidroksid
yumşaldılması istifadə olunur /5/. Bu hal nəzərə alınaraq təklif olunan su emalı
texnologiyası üçün Ca(OH)2 və NaOH dozası aşağıdakı düsturlar ilə hesablanacaq:

DƏ=2 HCO3XAM + CO2XAM -CaXAM-CaQAL- A Na C O 2 3 (2.39)

DNaOH= S XAM
K + S
QAL
- DK + A Na C O +ANaOH (2.40)
2 3

Burada A Na C O və ANaOH – 0,1-0,3 mg-ekv/kg qəbul edilmiş. müvafiq olaraq,

2 3

kalsiumlanmış və kaustik soda artığıdır; CaQAL – reagent yumşaldılmadan sonra

suyun qalıq kalsium codluluğudur, CaQAL – 0,7 mgr-ekv/kg/140/.

Xam suya nəzərən yumşaldılmış suyun duz tərkibi çox olmadığı halı təmin
etmək üçün, aşağıdakı ifadə ödənməlidir:

NaYUM≤ SXAM+NaXAM (2.41)

(2.41)- də (2.37) və (2.38) tənlikləri nəzərə alınaraq, bəzi dəyişikliklərdən

sonra, HCO3XAM üzrə həll edərək:
21
 HCO3XAM ≥ S Q + D K + AƏ + A S
Ç
(2.42)

Beləliklə, HCO3-ionlarının konsentrasiyası göstərilən şərtə cavab verən sular

üçün yumşadılmış suyun duz tərkibi xam suyun duz tərkibindən çox olmayacaqdır.
Hesablamalar göstərir ki, SQAL =1 mgr-ekv/kg, D K =0,3, AƏ =A S =0,2 mgr-
ekv/kg/140/ qiymətlərdə, xam suyun sərhəd qələviliyi 1,7 mgr-ekv/kg təşkil
edəcəkdir /6/7. Buna görədə veriolmiş texnologiyanən tətbiq sahəsi kifayət qədər
genişdir.
Quraşdırma hesablanarkən təzə turşunun xüsusi sərfi şəkil 2.2-də göstərilən
əyridən tapıla bilinər. Bufer və H-kationit filtirinin yükləmə həcmlərinin nisbəti
(2.9-2.12) və ya şəkil 2.7-dən təyin olunur.
Duz axımlarının utilizasiya və yumşaldılma prosesslərini uyğunlaşdırmaqla
suyun H-kationlaşma üsulu ilə yumşadılması qurğularının hesanlanmasının
verilmiş metodikası müəllifin iştirakı ilə AzİSİ və VNİNPİENERQOPROM-un
əməkdaşlarının hazırladığı texniki göstərişin əsasıdır. Elmi-texniki Soveti
MİNENERQO SSSR-in iclas protokolu Əlavə 4-ə verilmişdir.
2.4 bəndində verilmiş tədqiqatların nəticələri üzrə şəkil 2.15-də göstərilən
sxem üzrə aparılan duz axımlarının utilizasiya və yumşaldılma prosesslərini
uyğunlaşdırmaqla suyun H- Na-kationlaşma üsulu ilə (kationit filtirinin
regenerasiyası NaCl məhlulu ilə aparılır) yumşaldılması texnologiyası təklif
olunur.
İşlənmiş regenerasiya məhlulunun hissəsinin xam su ilə qarışdırılması
yumşaldılmış suyun duz tərkibini çoxaldır. Suyun duz tərkibi aşağıdakı düsturla
hesablanır:
TYUM=TXAM+∆ Na (2.43)
burada TXAM – yumşaldılmış suyun duz tərkibidir, mgr-ekv/kg; ∆ Na –
yumşaldılmış suyun Na-ionlarının konsentrasiyasınım artımıdır. ∆ Na qiyməti
(2.17) düsturundən və cədvəl 2.3-dəki verilənlərdən təyin olunur.
Yumşadılmış suyun duz tərkibinin artırılması qalıq codluğun artmasına
səbəb olur, qalıq codluq (2.23), (2.24) düsturlarından tapılır.
Verilmiş sxemə müvafiq olaraq həcmi regenerasiya məhlulunun həcminə
bərabər olan kationit filtir 1-in işlənmiş regenerasiya məhlulunun konsentrasiyalı
hissəsi ayırıca yığılır, işıqlandırıcı 2-də soda-əhəngləmədən keçir və çöküntü
ayrıldıqdan sonra duzun regenerasiya məhlulunun hazırlanması üçün istifadə
olunur, qalın hissəni isə çən 3-ə yığılırvə soda-əhəngləmə ilə yumşaldıqdan və ya
yumşaldılmadan xam su ilə aramla qarışdırılır /134,143/.

22
 Исходная вода – xam su
Умягченная вода – yumşaldılmış su.
Şəkil 2.15. Na-kationlaşma ilə suyun yumşaldılma sxemi. 1 – Na kationit
filtri, 2 – işıqlandırıcı, 3 – çən.

Şəkil 2.16. Na2SO4 məhlulu ilə regenerasiyanı nəzərdə tutan duz axımının
utilizasiyası ilə suyun yumşaldılması sxemi: Na –kationit filtri; 2 – işıqlandırıcı;
3,4 – çənlər.
Bu texnologiya hesablanarkən yumşaldılmnın texnoloji göstəriciləri (2.21,
2.22) düsturundan, nisbi artım qiymətləri isə (2.18) düsturundan təyin edilir.
Na2SO4 məhlulu ilə kationitin regenersiyasının nəzərdə tutan duz axımının
utilizasiyası ilə suyun yumşaldıma qurğusunun sxemi şəkil 2.16-da verilmişdir.
Bu texnologiyanın fərqli cəhəti ondadır ki, kationit filtri 1-in regenerasiyası
2-3%-li Na2SO4 məhlulu ilə aparılır. Bu halda kationitin qipsləşməsi təhlükəsindən,
23
regenerasiya məhlulu və yuyulma suyunun buraxəlma sürəti 15m/saat götürülür.
Həcmi regenerasiya məhlulunun həcminə bərabər olan işlənmiş regenerasiya
məhlulunun konsentrasiyalı hissəsi kristallizator 2-ə yığılır, bura həmçinin əhəng
südü tökülür. Kristallizatorda codluq ionları CaSO 4 və Mg(OH)2 şəklində
çükürlər.Çöküntü ayrıldıqdan sonra məhlul çən 3-ə tökülür, eləcədə bu çənə
Na2SO4 əlavə olunur, alınmış məhlul növbəti regenerasiyada istifadə olunur.
İşlənmiş regenerasiya məhlulunun durulaşdırılmış hissəsi çən 4-ə yığılır, buradan
isə yumşaldılma prosesində aramla xam suya əlavəolunur.
Bu zaman xam suya nəzərən əhəngin dozası xam maqnezium codluğuna
ekvivalentdir (DƏ=MgXAM).
Yumşaldılmış suyun tələb olunan qalıq codluq qiymətinəvə yumşaldılmış
suda kationitlərin cəminə müvafiq olaraq kationit regenerasiyasına istifadə olunan
xüsusi duz sərfi təyin olunur.
Təzə regenerasiya məhlulunun xüsusi sərfi (2.16) düsturundan təyin olunur.
2.5 bəndindəgöstərilmiştədqiqatlarınəsasında duz axımımnın yumşaldılma
və utulizasiya proseslərinin hissə-hissə uyğunlaşdırmaqla Na- kationlaşma üsulu
ilə suyun dərindən yumşaldılması dekorbanizasiyası üçün şəkil 2.17-də göstərilmiş
sxem təklif olunur.

Исходная вода – xam su

Умягченная вода – yumşaldılmış su.
Şəkil 2.17. Duz axımının yum.aldılma və utilizasiya proseslərinin hissə-hissə
uyğunlaşdırılması ilə suyun H- Na-kationlaşma üsulu ilə yumşaldılması
texnologiyası sxemi: 1 – H- Na- kationit filtir; 2 – durulaşdırılmış işlənmiş
məhlulun çəni; 3,4 – işıqlandırıcılar.

24
ep - ei
г-экв/м3 – gr-ekv/m3
∆К - ∆K
Ж ИСХ C XAM
Şəkil 2.18. Yumşaldılmış suyun kationitlərinin cəm qiymətinin nisbi azalmasının
kationitin mübadilə tutumundan və H-ionları ilə doldurulması dərəcindən asılılıq
qrafiki.
Bu texnologiya üzrə codluq ionları tükənmiş çoxfunksional kationit filtr 1-
in regenerasiyası əks axım ilə həyata keçirilir. Əvvəldə yumşaldılmış suda
hazırlanmış 1-1,5% H2SO4 məhlulu, sonra isə kristallizator 4-dən soda-əhəng
işlənmiş regenerasiya Na2SO4 məhlulu regenerasiya aparılır. Kationit yumşadılmış
su ilə yuyulur. Beləliklə, kationitin mübadilə tutumu turşunun H-ionları və soda-
əhəng məhlulunun Na-ionları ilə bərpa olunur.
25-30 mgr-ekv/kg codluqlu işlənmiş regenerasiya məhlulunun başlanğıc və
sonluq hissəsi çən 2-ə yığılır. İşlənmiş regenerasiya məhlulunun konsentrasiyalı
hissəsini birinci porsiyaları krisstallizator 3-ə, həcmi işlənmiş regenerasiya
məhlulu Na2SO4 –ün həcminə bərabər qalan hissə isə kristallizator 4-ə yığılır.
Kristallizator 3-də yerləşən və 140-150 mgr-ekv/kg codluluq ilə xarakterizə
olunan, Na-ionlarının konsentrasiyası 25-30 mgr-ekv/kg olan işlənmiş
regenerasiya məhlulu əhəngləmə prosesindən keçir. Bu zaman Ca(OH) 2 –nın
dozası Mg-ionlarının konsetrasiyasına ekvivalent qəbul olunur.Mg(OH)2 və CaSO4
çöküntüsü ayrıldıqdan sonra kristallizator 3-dən işlənmiş məhlul çən 2-ə tökülür.
Beləliklə çən 2-nin üç axımından alınmış qarışıq yumşaldılma prosesində xam su
ilə qarışdırılır.
Kristallizator 4-ki işlənmiş məhlulu soda-əhənglənir, CaCO 3 və Mg(OH)2
şəklində codluq ionları çökdürülür. Çöküntü ayrıldıqdan sonra 3-4 mgr-ekv/kg
codluq ionlu bərpa olunmuş Na2SO4 məhlul kationitin regenerasiyası üçün istifadə
olunur.
Duz axımının utilizasiyası ilə suyun yumşadılma sxeminin hesablama
metodikasını tədqiq edək.
Turşu və duzların məhlulunun(soda-əhəng işlənmiş məhlulun) həcmi bir
regenerasiyaya aşağıdakı düsturdan hesablanır:
E V K ei
VH 2 S O4
= (2.44)
C H SO
2 4

(1−E)V k e i m Na
V c .u= m (2.45)
C Na

Burada C H S O - regenerasiya olunmuş məhlulda turşunun konsentrasiyası;

2 4

m Na – duzların regenerasiyada miqdarl, gr-ekv/gr-ekv;

25
 Vk – kationitlərin həcmi,m3;
ei – kationitin işçi mübadilə tutumu (2.31) düsturundan tapılır, gr-ekv/ m3;
E – kationitin turşu ilə bərpa olunan mübadilə tutum payı, (2.32)
düsturundan tapılır.
Kationitin regenerasiyası üçün istifadə olunan soda-əhəng məhlulunun
həcminə bərabər olan işlənmiş, regenerasiya məhlulun konsentrasiyalı hissəsinin
həcmi (Vc.u), turşunun məhlulu (V ¿ ¿ H 2 S O4 ) ¿və yuyulan suyun (Vyuy.) həcmlərinin
cəminə bərabər olan işlənmiş, regenerasiya məhlulun durulaşdırılmış hissəsinin
həcmi Vdurulaş; eləcədə bu həcmlərdə codluq ionlarının konsentrasiyası aşağıdakı
düsturlardan tapılır:

V c .u=V Na (2.46)

Vdurlaş.= V H S O +¿Vyuy.
2 4 (2.47)

t
α V k ei
Si .r .= (2.48)
V c .u

(1−α )V k e i
Smi .r = (2.49)
V durulaş.
Burada α – konsentrasiyalı, işlənmiş, regenerasiya məhlulun ikinci
hissəsindəki codluq ionlarının payı.
α qiymətləri düstur (2.33)-dən tapılır.
Kristallizatorda əhəngləmədən sonra işlənmiş məhlulun codluğu Sə=25-35
mgr-ekv/kg –a qədər aşağı düşür. Nəticədə isə xam su ilə qarışdırılan işlənmiş,
regenerasiya məhlulun durulaşdıırılmış qarışığında codluq ionlarının
konsentrasiyası 4 dəfə azalır - Sqi .r =Smi .r ./4 .
Codluq ionlarının çökməsi üçün sodanın dozası DS məhlulun codluluğuna Sti .r
ekvivalent götürülür və xam suya nəzərən:
Dsİ =α S baş.
Na-ionlarının konsentrasiyası işlənmiş regenerasiya məhlulunun ikinci hissəsində
və xam su ilə qarışdırılan durulaşdırılmış məhlulların qarışığında müvafiq olaraq
aşağıdakı düsturlardan tapılır:
β G iN.ra
T
C Na = (2.51)
V C. U
(1−β )GiNa .r
dur
C Na = (2.52)
V dur
burada β – işlənmiş regenerasiya məhlulunun ikinci hissəsində Na-ionlarının payı,
(2.34) düsturundan tapılır;
G iNa
.r
– işlənmiş regenerasiya məhlulunda Na-ionlarının miqdarıdır və
aşağıdakı düsturdan tapılır:
G iNa
.r
=(1-E)(mNa-1)VNaG mNa (2.53)

26
Codluq ionları və natriumun konsentrasiyası xam su və işlənmiş məhlulun
durulaşdırılmış hissəsinin qarışığında aşağıdaı düsturlardan tapılır:
XAM
QAR X xam C Na +V dur C dur
Na
C Na = (2.54.)
V XAM +V dur

QAR X xam S XAM +V dur S dur

S = (2.55)
V XAM +V dur

burada VXAM- filtr-tsikli ərzində yumşaldılan xam suyun həcmidir, m3;

S XAM və CXAM – müvafiq olaraq, codluq ionları və Na-ionlarının xam suda
konsentrasiyası, mgr-ekv/kg.
Filtr-tsikli ərzində yumşaldılan xam suyun həcmi aşağıdakı düsturdan tapılır:
V t ei −V dur S dur
VXAM= (2.56)
S XAM
İşlənmiş məhlulun xam su ilə qarışdırılması nəticəsində codluq ionlarının
konsentrasiyası, xam su nəzərən natrium və kationların cəminin artması aşağıdakı
düsturlardan tapılır:
V dur (S QAR XAM
AR i .r −S )
S = (2.57)
V YUM

V dur (CQAR XAM

Na −C Na )
AR
C =
Na (2.58)
V YUM

AR
KAR =SAR+C Na (2.59)

AR V dur (K QAR−K XAM )

K = (2.60)
V YUM

burada VYUM=VXAM+V H S O +VYUY – filtr tsiklindən alınan yumşaldılmış suyun

2 4

həcmi, m3; KCƏM, KXAM – xam su ilə qarışdışdırılan işlənmiş regenerasiya

məhlulunda kationların cəmi;
Xam suya nəzərən yumşaldılmış suyun kationlarının cəm qiymətlərini
azalması:
KAZ=QAZ-KDƏY (2.61)
Kationların cəminin nisbi azalması:
K AZ Q AZ −K DƏY
= (2.62)
S XAM S XAM
burada QAZ – xam suya nəzərən yumşaldılmış suyun qələviliyinin azalması,
aşağıdakı düstur ilə hesablanır:
QAZ=ESXAM (2.63)
Cədvəl 2.10-da yumşaldılmış suyun codluğu (SXAM) və bərpa olunduğu turşununun
mübadilə tutumunun payıdan (E) asılı olaraq H- Na kationit filtirindən filtrə
olunduğu zaman xam suyun qələviliyinin duz tərkibinin azalması qiymətləri
verilmişdir.
27
 Nəzərə alaraq ki, KXAM≪KQAR və (2.56), (2.60) düsturlarından gələrək, bir
neçə dəyişikliklər edildikdən sonra:
DƏY V dur (K QAR−K XAM ) S XAM
K = (2.64)
V t ei
(2.44)-(2.64) düsturları istifadə olunaraq kationitin mübadilə tutumu və
yumşaldılmış suyun codluluğundan asılı olaraq yumşaldılmış suyun kationlarının
cəminin dəyişmələri hesablanmışdır. Nəticələr cədvəl 2.10-da göstərilmişdir.

Cədvəl 2.10
H- Na-kationlaşma zamanı xam suyun duz tərkibinin azalması
Xam suyun Bərpa olunan turşunun mübadilə tutum kationitinin payı, E
ümumi
codluğu, mgr- 0,4 0,5 0,6 0,7
ekv/kg
2 0,8 1,0 1,2 1,4
4 1,6 2,0 2,4 2,8
6 2,4 3,0 3,6 4,2
8 3,2 4,0 4,8 5,6
10 4,0 5,0 6,0 7,0

Cədvəl 2.11
Xam su ilə işlənmiş regenerasiya məhlulunun hissəsinin qarışdırılması nəticəsində
yumşaldılmış suyun duz tərkibinin azalması
Xam suyun Kationitin işçi mübadilə tutumu, gr-ekv/m3
ümumi
codluğu, mgr- 0,4 0,5 0,6 0,7
ekv/kg
2 0,7 063 0,51 0,48
4 1,4 1,26 1,02 0,96
6 2,1 1,9 1,54 1,44
8 2,8 2,5 2,05 1,9
10 3,5 3,1 2,6 2,4

Cədvəl 2.10 və 11-dəki verilənlərə əsasında (2.61) düsturu üzrə

yumşaldılmış suyun kationlarının cəm qiymətlərinin nisbi azalması
hesablanmışdır. Nəticələr şəkil 2.18-də verilmişdir. Şəkildən göründüyü kimibütün
növ sular üçün verilmiş sxem yumşaldılmış duz tərkibinin azalmasını təmin edir.
Bu zaman yumşaldılmış suyun duz tərkibinin azalmasını qiymətləndirməyə imkan
yaranır. Misal üçün, əgər suyun SXAM=4 mgr-ekv/kg və QXAM=3mgr-ekv/kg
parametirləri varsa, QYUM=1 mgr-ekv/kg olduqda düstur (2.35)-dən E=(QXAM-
QYUM)/SXAM=(3-1)/4=0,5. Kationitin mübadilə tutumu e i=470 gr-ekv/m3 olduqda,
xam suya nəzərən yumşaldılmış suyun duz tərkibinin azalması şəkil 2.18-ə nəzərən
KAZ =SXAM(KAZ/SXAM)=4x0,22=0,88 mgr-ekv/kg.

28
 Yumşaldılmış suyun duz tərkibinin sonradan azalması, eləcədə xüsusi
sərfiyyata su sərfinin azalması regenerasiya turşu məhlulun hazırlanması üçün
əhəng emaldan sonrakonsentrasiyalı işlənmiş regenerasiya məhlulunun başlanğıc
hissəsinin istifadəsi ilə əldə olunur. Bu zaman turşu məhlulda codluq ionlarının
olması regenerasiyanın effektivliyinə təsir göstərimir, çünki həm H-ionları
kationitin zəif turşu funksional qrupları ilə udulmuş codluq ionlarını
kənarlaşdırılar, həmdə bildiyimiz kimi iona qarşı effekt bu prosesə zəif təsir
göstərir /147/.
Regenerasiya üçün Na2SO4-ün xüsusi sərfinin artması işlənmiş məhlulun
durulaşdırılmış hissəsinin codluq ionlarının konsentrasiyasını azaltmağa imkan
verir. Bu zaman regenerasiya məhsullarından kationitin dərindən yuyulması tələb
olunmur. Filtr işə əlavə olunur və filtirdə qalan Na-ionları yumşaldılmış suya daxil
olurlar. Beləliklə, xam suyun yığılması və dozlanmasına ehtiyac qalmır.
Duz axımının utilizasiyası ilə suyun yumşaldılması sxemi həm xam suyun
göstəricilərindən, həmdə yumşaldılmış suya tələb qoyulan keyfiyyətlərdən asılı
olacaqdır.
Əvvəlcədən təmizləmə olduqda dərin yumşadılma H-kationit filtirlərində
yumşaldılma şəkil 2.14-də göstərilmiş sxem üzrə aparılabilər. Bu zaman
yumşadılmış suyu qazan, buxarlandırıcı və istilik şəbəkələrinin qidalanması üçün
istifadə etmək olar.
Əvvəlcədən xam suyun işıqlandırıcıda təmizlənməsi aparılmadıqda duzlu axar
suların utilizasiyası ilə suyun dərindən yumşaldılması şəkil 2.17 göstərilmiş sxem
üzrə H-Na kationit filtirlərində aparıla bilər. Suyun keyfiyyəti onu aşağı təzyiqli
qazan, buxarlandırıcı və istilik şəbəkələrinin qidalanması üçün istifadə etməyə
imkan verir.
Kationitin Na2SO4 məhlulu tərəfindən regenerasiya ilə şəkil 2.16 üzrə suyun
Na-kationlaşması zamanı yumşadılmış su buxarlandırıcıların, istilik şəbəkələri
aşağı təzyiqli qazanlar üçün qidalandırıcı kimi istifadə oluna bilər.
Şəkil 2.15 üzrə alınmış Na-kationlaşmış su buxarlandırıcıların, istilik
şəbəkələri aşağı təzyiqli qazanlar üçün qidalandırıcı kimi istifadə oluna bilər.
Su üçün suyun emalına reagentlərin və yumşadılmış suyun duz tərkibinə
xüsusi sərfi qiymətlərinin təyini üçün hesablama düsturlarının cədvəli 2.12-dir.
Göstərilmiş düsturlara müvafiq olaraq cədvəl 2.12-də 6 növ su üçün suyun
emalına reagentlərin və yumşadılmış suyun duz tərkibinə xüsusi sərfi qiymətləri
verilmişdir. Xam suyun ion tərkibi, eləcədə su üçün suyun emalına reagentlərin və
yumşadılmış suyun duz tərkibinə xüsusi sərfi Əlavə 5-də verilmişdir.
Suyun yumşaldılmasına xüsusi gətirilmiş sərflərin reagent tərtib ediciləri
hesablanmışdır. Bu zaman reagentlərin xüsusi sərfləri Əlavə 5-in verilənlərinə
müvafiq olaraq qəbul edilmişdir, 100%-li NaCl, Na2SO4, H2SO4, CaO, Na2CO3
reagentlər isə 6-ya müvafiq qəbul edilmiş və müvafiq olaraq 10, 24, 30, 15, 40
rubl/t təşkil edirlər. Hesablamaların nəticələri Cədvəl 2.13-də verilmişdir.
Cədvəl 2.12

29
 Suyun emalına reagentlərin və yumşaldılmış suyun duz tərkibinə xüsusi
sərflərin hesablama düsturları
Su emalı sxeminin şəkillərinin nömrəsi
Adları
2.14 2.15 2.16 2.17
XAM
CO2 +HC
O 3XAM
Əhəngin
+ Mg XAM
dozası, DƏ, QAL Mg XAM Mg XAM Mg XAM
+Mg
mgr-ekv/kg
+ DT + AƏ

Sodanın SXAM -HO3XAM

dozası, DS, +SQAL +DK + SXAM - SXAM
mgr-ekv/kg AƏ+ AS
Regenerasiya
məhlulunun
xüsusi sərfi;
mgr-ekv/kg
NaCl - - -
SXAM(1-α ) QAL
Na2SO4 - S (1-α ) -
QAL -
H2SO4 S (1-α ) - ESXAM
-
XAM
Yumşadılmış Na + NaXAM+
suyun duz NaXAM+DS SXAM(1-α ) SXAMm(1-α ) KXAM+KDƏY+QAZ
tərkibi

Cədvəl 2.13
Xüsusi gətirilmiş sərflərin reagent tərtib ediciləri, qəp/m3
Yumşadılm Su növləri
a sxemi 1 2 3 4 5 6
2.14 0.65 0.96 1.17 0.93 1.60 2.72
2.15 0.43 0.85 1.63 0.53 2.08 3.74
2.16 0.32 0.64 1.21 1.12 1.57 2.80
2.17 0.46 0.92 1.63 1.43 2.16 3.96

Cədvəldə verilənlərdə göründüyü kimi suyun, eləcədə axar duzlu suyun

emalına xüsusi gətirilmiş sərflərin reagent tərtibedicilərinin qiyməti o qədərdə
yüksək deyildir və yumşadılmış suyun təkrar hesablanmasında 0.5-4 qəp/m 3
intervalında yerləşir.

30
 Səhifə 39
Yumşaldılma üçün istifadə olunan suyun həcmi aşağıdakı düsturdan tapılır:
600i t yum
Vyum= f , m3 (2.4)
1000
burada i – yumşaldılmanın intensivliyi, l/(m2∙san);
t yum – yumşaldılma müddəti, dəq.;

f – fltirin en kəsiyinin sahəsi, m2.

Səhifə 40
Turşunun regenerasiya məhlulunun hazərlanmasıüçün istifadə olunan suyun
həcmi aşağıdaki düsturdan hesablanır:
ET G
Vr.m.= , m3 (2.6)
107 Pt ρt

burada ET – turşunun ekvivalent kütləsi, qr/qr-ekv;

Pt – turşunun konsentrasiyası, %

ρt – turşunun regenerasiya məhlulunun sıxlığıdır, qr/sm3.

Səhifə 43
V B QH
= , (2.9)
V H QB

QH=f(AG.T), Qmin=f(AG.T, QB), QB=f(Qmin, AG.T) asılılıqlarının təyini üçün

şəkil 2.1-də göstərilən stenddə müvafiq eksperimental tədqiqatlar aparılmışdır.
Səhifə 46
Çəkilmiş qrafikin əsasında Qmin-in sabit və AG.T-nın fərqli qiymətlərində QB
qiymətləri təyin olunmuşdur, daha sonra isə QB=f(AG.T, Qmin) asılılıq qrafiki
çəkilmişdir (şəkil 2.6). Bu asılılığın bərabərləşdirmə və ən kiçik kvadratlar üsulları
ilə /142/ riyazi təsviri üçün aşağıda göstərilən empirik düstur alınmışdır:

31
 375−573 Q min
QB= , qr-ekv/m3, (2.12)
A 0,31
G .T −0,5 Q min

Səhifə 50
α qiymətləri bəlli olduqda təzə regenerasiya məhlulunun xüsusi sərfi

hesablana bilər:
mt.m=m(1-α ¿ (2.16)
burada m – regenerasiya məhlulunun ümumi xüsusi sərfidir, gr-ekv/gr-ekv.
Xam su və soda-əhəng məhlulunun bir hissəsinin və regenerasiya
məhlulunun hazırlanması üçün istifadə olunan qalıan hissəsinin təkrar
tsirkulyasiyası zamanı yumşaldılmış suyun duz tərkibinin mütləq artımının qiyməti
aşağıdakı düsturdan tapılır:
∆ Na=m S XAM ( 1−α ) , mgr-ekv/kg (2.17)

burada S XAM –xam suyun codluğudur, mgr-ekv/kg.

Yumşaldılmış suyun duz tərkibinin nisbi artımı aşağıda göstərilən kimi
yazıla bilər:
∆ Na
=m(1−α ), (2.18)
S XAM
Səhifə 54
Cədvəl 2.3
İşlənmiş regenerasiya məhlulunun istifadə dərəcəsi və yumşaldılmış suyun duz
tərkibini nisbi artımı üzrə təcrübələrin nəticələri

Kationitin Ci.m, Duzun xususi sərfi e, Konsentrasiyalı Ortalanmış

növü mgr- işlənmiş işlənmiş
ekv/kg regenerasiya regenerasiya
məhlulunun məhlulunun
istifadəsi istifadəsi
kg/m3 gr −ekv gr −ekv α ∆ Na α ∆ Na
gr −ekv gr −ekv S S
Sulfokömür 700 12 1,30 158 0,51 0,637 0,133 1,127
700 30 1,79 286 0,70 0,537 0,278 1,292
700 60 3,11 330 0,82 0,560 0,435 1,757
1700 12 1,30 159 0,30 0,910 0,057 1,226
1700 30 1,79 288 0,57 0,700 0,130 1,557
1700 60 2,89 355 071 0,838 0,230 2,225
32
 KU-2 700 30 1,08 474 0,82 0,193 0,238 0,815
700 60 1,38 743 0,85 0,207 0,429 0,788
700 120 2,14 960 0,93 0,150 0,600 0,856
1700 30 1,02 505 0,64 0,367 0,135 0,882
1700 60 1,16 884 0.82 0,209 0,288 0,826
1700 120 2,03 1010 0,907 0,203 0,385 1,249

Səhifə 56
Statistik emal nəticəsində (Əlavə 1) natural miqyasda reqressiya tənlikləri
alınmışdır:
S
e SK
R =188,5+1,4 g−1,4 C 0 +69,7 , gr-ekv/m3 (2.21)
C0
S
e KU , gr-ekv/m3 (2.23)
−2
R =535,8+3,74 g−2,5C 0 +183,3
C0

Səhifə 58
2
QAL =−30+¿1,54g+6,69C0-0,0868gC0-0,01042g +0,1955C 0 (2,23)
SSK 2

=68−¿1,38g+23,4C0-0,1542gC0-0,0006g2+0,694C 20
KU−2
SQAL (2,24)

33