7. GAIA: II.

Errepublika: 1931eko Konstituzioa  

eta erreformak (1931-1936) 
1. SARRERA 
II. Errepublika Espainiako ​gertakari​ g ​ arrantzitsuetako​ bat da. Berarekin 1​ 931an 
demokratizazio eta modernizazio saiakera ireki​ zen. Errepublika ​aldarrikatzeak 
itxaropena ​piztu zuen g ​ izarteko​ ​sektore​ askotan, baina ​krisiak​, ​erreformen erritmoa eta 
sakontasuna geldotzean, barneko tentsioak eta gatazka sozialak areagotu​ zituen. 
Horretaz gain, Eliza eta oligarkiak​ hasieratik e ​ rregimenaren​ a ​ urka​ agertu ziren, euren 
pribilegio galera suposatzen baitzuen. Denborarekin​ bi Espainia​ horien arteko a ​ ldea 
handitu​ eta ​gerra​ z​ ibil​ o
​ doltsu​ batekin ​bukatu​ zen ​aldi​ i​ txaropentsua​. 
 
b. II. ERREPUBLIKAREN JAIOTZA ETA TESTUINGURU 
 
1. II. Errepublikaren aldarrikapenaren gertakariak 
○ 1930ean monarkiaren eredua agortuta zegoen: A ​ lfontso XIII.aren ospe txarra. 
Oposizioak Errepublika aldarrikatu nahi, ​Donostiako Ituna​ (1930eko abuztuan) 
sinatu.  
○ Monarkiaren aurkako Jakako altxamendua (1930eko abenduan) porrot egin 
arren, 1​ 931.eko apirilean udal-hauteskundeetan​ errepublikarrak eta 
sozialistak nagusitu ziren h ​ irietan​.  
○ Euforia kolektiboko giro batean, a ​ pirilaren 14a​n, Errepublika aldarrikatu zen 
eta Alfontso XIII.ak erbestera jo zuen. 
2. Testuingurua 
Errepublika testuinguru korapilatsu batean etorri zen. ​Espainian konpondu 
beharreko hainbat arazo zeuden​:  
● E​spainiaren ekonomia atzerapena;​ L​angile-klasearen bizi-baldintza txarrak; 
N​ekazaritzaren erreforma beharra; A ​ ​nalfabetismoa; ​N​azionalitateen 
artikulazioaren arazoa eta a ​ ​utonomia itxaropenak; ​A​rmadaren erreforma 
beharra eta E ​ ​lizaren oposizioa. 
Nazioarteko testuinguruan​, berriz, ​1929ko crackak​ eragindako ​kr​ isi ekonomikoa, 
E​rregimen faxisten gorakada (Italia, Alemania). 

2. BEHIN-BEHINEKO GOBERNUA (1931) ETA BIURTEKO ERREFORMISTA (1931-1933)  

2.1. Behin-behineko Gobernua eta 1931ko Konstituzioa (1931 apirila-abendua) 
Behin-behineko Gobernua​ eratu, N ​ iceto Alcalá Zamora​ buru. Gobernuak Gorte 
Konstituziogileetarako hauteskundeetara deitu eta erreforma-multzo baten hasierarekin. 
Hauteskundeak ekainaren 28an egin ziren eta errepublikazaleen eta sozialisten 
arteko koalizioari eman zioten garaipena. Gorteek Batzorde Konstituziogilea izendatu zuten 
Konstituzio berria idazteko eta 1931eko abenduan onartua izan zen.  
 
Konstituzio demokratiko, sozial eta laikoa zen. Bere ezaugarri nagusiak: 
● Herri subiranotasuna: ​Espainia, izaera demokratiko eta aurrerakoia zeukan. 
● Estatu unitarioa/bateratua: ​autonomia eskubidearekin. 
● Botereen banaketa​: Lege: Diputatu Kongresua (Senatua desagertu); Bete: 
Gobernua. Judi: auzitegi independenteak. Gorteek Presidentea, Presidenteak 
Gobernuburua. 
● Estatu laikoa, sekularizazioa: ​Eliza-Estatuaren arteko banaketa. Laizismoa 
sustatzeko, utzi ziren Elizaren aldeko diru-laguntzak, ezkontza zibila eta 
dibortzioa onartu ziren, hilerriak sekularizatu ziren... 
 ● Norbanakoen eskubideen eta askatasunen​ a ​ ldarrikapen zabala jaso: 
berdintasun juridikoa, hezkuntza eta lanerako eskubide-berdintasuna, 
erlijio-askatasuna, adierazpen, biltzeko eta elkartzeko eskubidea, 
gizarte-segurantza. 
● Sufragio unibertsala​ gizon zein emakumeentzat. 
● Erabilera soziala 
 
2.2. Azañaren gobernua: koalizio errepublikazale-sozialista: 1931ko abendutik 1933ra 
Konstituzioa bukatuta G​ obernu berria aukeratu​ zen: Niceto Alcalá Zamora 
Estatuburu (Presidente) eta Manuel Azaña Gobernuburu. 

Helburua​: modernizazioa eta arazoak konpontzea. Horretarako, Erreformak martxan 

jartzea: 
● Erreforma militarra​: 1931.eko apirilean ​Manuel Azaña​k erreforma militarra egin. 
○ Helburua​ armadaren tamaina murriztea eta Gobernuarekiko leialtasuna lortze.  
○ Neurriak:​ Errepublikari zin egitea, hau da,  
■ leialtasuna Errepublikari;  
■ armadaren egitura berrantolatu;  
■ Zaragozako Akademia Militarra itxi 
■ Guardia de Asalto polizia eratu. 
○ Ondorioak:​ armada murriztu zen baina ez zen leialtasuna lortu. 
 
● Hezkuntza-sistemaren erreforma:  
○ Helburuak: ​analfabetismoari aurre egitea eta Elizaren eragina gutxitzea. 
○ Neurriak:  
■ eskolaratzea bultzatzeko 7.000 maisu-postu berri sortu eta milaka 
eskola berri eraiki;  
■ irakasleen soldatak igo;  
■ Misio Pedagogikoak burutu ziren kultura nekazaritza munduan 
zabaltzeko; irakaskuntza mistoa ezarri; erlijioa hautazko ikasgai bihurtu 
○ Ondorioa​: Elizarekiko enfrentamendua areagotu zen. 
 
● Erreforma sozialak:​ ​ ​Largo Caballero​ sozialistaren eskutik heldu ziren.  
○ Helburua: ​Lan-baldintzak hobetzea.  
○ Neurriak: 8 ​ orduko lanaldia eta industrian epaimahai mistoak onartu ziren.  
○ Ondorioak: ​ekonomia krisiak eta enpresariek eragindako lan gatazken 
areagotzeak oztopatu zituen. 
 
● Autonomien auzia:  
○ Helburua​: estatu zentralistaren erreforma eta autonomiak txertatzea. 
○ Neurriak​: 
■ 1932an Kataluniako autonomia estatutua onartu zen Gorteetan. 
■ Euskal Herriko autonomia estatutuaren onarpena 1936ra atzeratu zen. 
■ Galiziako autonomia prozesua Gerra Zibilak eten zuen. 
○ Ondorioa​: autonomisten itxaropenak ez ziren bete. 
 
 
 
 
 
 ● Eliza, “arazo erlijiosoa” eta Laizismoa​: 
○ Helburua:​ gizartearen laikotzea eta Elizaren eta Estatuaren arteko banaketa. 
○ Neurriak​: 
■ 1931ko Konstituzioan ezarriak: finantziazio publikoa kendu, dibortzioa… 
■ 1933ko Erlijio Kongregazioen legea: Elizaren ondasunak jabetza 
publikoaren esku eta irakasteko eskubidea galdu. 
○ Ondorioa​: sektore katolikoak erregimenetik aldendu eta istiluak. 
 
● Nekazaritza-erreforma:  
○ Helburua​: nekazarien baldintzak hobetzea (latifundioak amaitu). 
○ Neurriak​: 
■ 1932ko Nekazaritza-erreformarako Legea: latifundioak desjabetu eta 
nekazariei emateko aukera ematen zuen. 
○ Ondorioa​: legearen aplikazioaren porrota:  
■ nekazari oso gutxik lortu zituzten lurrak. 
■ Prozesuaren geldotasunak eragindako jornalarien protestak, Casa 
Viejas, gobernuak errepresio gogorrez erantzuna. 
■ Errepublikak sinesgarritasuna galdu. 
■ Eskuina indartu. 
 
2.3. Biurteko Erreformistaren arazoak eta krisia 
Azañaren gobernuak presio handiak jasan zituen neurrien kontrako oposizioaren 
eskutik: 
-Eskuindarren oposizioa​.  
● Berrantolatu zen: 
○ 1933an CEDA sortu: eskuindar indarren koalizioa (Gil Robles). 
○ Renovación Española alderdi ultraeskuindarra (Calvo Sotelo). 
○ Comunión Tradicionalista: karlistak. 
○ Falange Española: alderdi faxista (Jose Antonio Primo de Rivera): 1934an 
FET-JONS batu. 
● Azañaren gobernuaren kontra zeuden eta batzuek Errepublikaren aurka. 
● 1932ko Sanjurjada: abisua suposatu eta porrot egin zuen estatu-kolpea. 
-Ezkerraren oposizioa​.  
● Kausa​: erreformen geldotasunak eragindako atsekabea langile eta 
jornalarietan. 
● CNTn FAI nagusitu eta altxamenduak: Casa Viejas. 
● PSOEk Largo Caballeroren ildoa nagusitu: fronte komuna komunista eta 
anarkistekin. 
-Gobernuko koalizioaren higatzea:  
● Erreformak gehiegizkoak ziren errepublikanoentzat eta moderatuegiak 
sozialistentzat. 
● Ondorioa​: 
○ Azañaren dimisioa. 
○ Alcalá Zamorak Gorteak desegin eta Hauteskundeetarako deia (1933). 
 
3. BIURTEKO BELTZA (RADICAL-CEDISTA) 1933-1936 

1933.ko azaroan izandako hauteskundeetan l​ ehenengo aldiz emakumeek 

bozkatzeko ahalmena. Eskuina baturik eta ezkerra zatiturik aurkeztu ziren. Eta 
zentro-eskuina garaile bihurtu ziren. 
 
 Gobernua berria: 
○ CEDAk diputatu gehien izan arren, irudi txarra zuenez (eskuindarra eta 
errepublikaren neurrien kontrakoa zen), presidenteak Lerrouxi (Alderdi 
Erradikala) eman zion gobernua osatzeko agindua. 
○ CEDAren laguntza izan zuen: agintera iritsi zen eskuina. 
○ Biurtekoan onartutako erreformak eten zituzten: nekazaritza-erreforma 
bertan behera; autonomien prozesua gelditu; Erlijio Kongregazioen 
Legea desegin. 
 
1934.ko Urriko Iraultza 
● Kausa​: CEDAko 3 ministro Lerrouxen gobernuan sartzea. 
● Ondorioa​: ezkerrak faxismoaren maniobra ikusi zuten horretan eta denek 
(sozialista, komunista eta anarkistek) greba orokorrerako deia egin zuten: 
Urriko Iraultza. 
● Katalunia eta Asturiasen eragin handiena. 
○ Katalunian​ eduki politikodun matxinada, Generalitateak (Luis 
Companys) gidatua. 
■ Kataluniako Estatutua aldarrikatu. 
■ Estatuak armada bidali, Kataluniako Estatutua bertan behera utzi 
eta Generalitateko kideak espetxeratu. 
○ Asturiasen​ meatzariak altxatu eta Errepublika Sozialista ezarri zuten. 
■ Gobernuak Marokoko Legioa (Franco buru) bidali zuen, itzaltzeko. 
■ Gerra Zibilaren iragarlea izan zen. 
 
4. 1936ko HAUTESKUNDEAK ETA FRONTE POPULARRAREN GARAIPENA 
● Egoera​ p ​ olitikoa​ n
​ ahasia​ zen: 
○ Ezegonkortasun soziala 
○ Oposizioaren​ k ​ ontrako​ ​errepresio​ gogorra 
○ Gobernu barruko ​alderdien​ a ​ rteko​ t​ irabirak​. 
■ Gobernuko ministro batzuen finantza eta estraperlo eskandaluak 
areagotua. 
● Lerrouxek dimititu eta Alcalá Zamorak hauteskundeak deitu zituen. 
● Bi​ ​bloke​ bereizi ziren: ​ezkerra​ (Fronte Popularrean bildua) eta ​eskuina​ (Bloke 
Nazionala: CEDA, monarkikoak eta tradizionalistak-karlistak) 
● Ezkerra Fronte Popularrean bildu​ zen: 
○ Europan faxismoaren aurka sortutako koalizioen eredua jarraitu zuten. 
○ Langileen erakundeak, ezkerreko alderdiak eta ezkerreko 
errepublikanoak bildu zituen, programa bateratu batean. 
● Hauteskundeak Fronte popularrak irabazi​ zituen: 
○ Azañak zuzendutako gobernu berriak Biurteko legedia berrezarri eta 
neurri berriak hartu zituen: amnistia politikoa; Generalitatea berrezarri; 
Euskal Autonomi Estatutua Gorteetara eraman; militar kolpistak lekuz 
aldatzea… 
○ Militar kolpisten konspirazio ahaleginak bizitu eta altxamendua 
prestatzen hasi ziren: 
■ 1936ko uztailan Marokon (Franko) eta Nafarroan (Mola) egindako 
altxamenduekin Gerra Zibila piztu zen. 
 
Horrela hiru urtez luzatuko zen gerra zibila. 
 
 
 8. GAIA: Bigarren Errepublika eta  
Gerra Zibila Euskal Herrian (1931-1939) 
 
1876.an foru-instituzioak galdu​ ondoren, autonomia-formulazio berriak hasi ziren 
gorpuzten eta, horrela, XX. mende hasieratik a​ utogobernu-nahiak autonomia-estatutu 
baten itxura hartu​ zuen.  
1918.tik aurrera autonomia eskaerek indarra hartu​ zuten E ​ uskal Herrian​ eta 
Espainiako beste leku batzuetan. 
Gerra Zibilean, azkenik, E
​ uskal Herriko zati batek ezagutu zuen autonomia​.  
1. II. ERREPUBLIKA EUSKAL HERRIAN  

1.1 Euskal Herriko indar politikoak Errepublikaren garaian 

Espainiaren​ mapa politikoa Errepublikan, ​bitan​ banatuta: 
ezker-errepublikazale-sozialista vs. eskuina 
Euskal Herrikoa hirutan: 
N
​ azionalismoa​: EAJ/PNV bildu. Eragin handia Bilbon, Bizkaia eta Gipuzkoako 
nekazaritza-aldeetan. Bestelako erakundeek osatu zuten: (Batzokiak, Emakumeen Abertzale 
Batza, Egi, Mendigoizaleak, STV, masa-mugimenduak - Aberri Eguna - …)  
Karlismoa ​Comunión Tradicionalista indar nagusia . ​LANDAN ARBAN ETA 
NAFARROAN. b ​ estelako erakundeak (kasinoak, “margaritak” …).  
Ezkerrak INDUSTRIA IRAULTZA EGON ZEN LEKUETAN (BIZKAIA, GIPUZKOA) 
(PSOE/UGT – CNT –PCE) ​hiriburuetan​, industrialdeetan eta Nafarroako Erriberan zeukan 
indarra.  
1.2. Autonomiarantz (1931-1936) 
Errepublikan ​autonomiaren​ aldeko b ​ idea​ oso k
​ orapilatsua​, z​ ergatiak​: 
● Alderdiek autonomiaren aurrean zituzten jarrera b ​ ateraezinak​. 
● EAJ ​Donostiako Itunean (1930) parte ez​ hartzeagatik. K ​ ATOLIKOA NAHI 
ZUTEN, BAINA LAIKOA ZEGOEN 
● EAJren​ a ​ liantza-politika​. Eskuinarekin, bat egin zuenez ezkerraren eta 
Errepublikaren​ aldeko a ​ lderdien​ e
​ rrezeloak​ s​ ortu​ zituen.  
1931.eko apirilean II. Errepublika aldarrikatu​ E ​ spainian. Laster Euskal Herrian 
autogobernuaren aldeko mugimendu bat sortu​ zen. Haien burua José Antonio Agirre, 
Getxoko alkatea.  
1.2.1. Eusko Ikaskuntzaren Aurreproiektua 
Nork: ​Jose Antonioa Agirre eta alkatee nazionalista 
Zer:​ Estatuturako zirriborro bat idatzi. A+G+B+N parte hartu. 
Ezaugarriak: E ​ gitura​ ​Konfederala. Eskume zabalak nahi dute. Antikonstituzionala. 
Ondorioa: Ez onartu. Hurrengo bien abiapuntua. 
1.2.2. Lizarrako Estatutua, 1931 
Nork: ​Alkate nazionalista eta karlistek. 
Zer: ​Lehen proiektua oinarrituta, onartu estatua 1931eko ekainaren 14an 
Ezaugarriak: K ​ utsu eskuindar, konfesionalak eta nazionalista. Antikonstituzioala. 
Egitura konfederala, orduan, eskume zabalak nahi dute. 
Ondorioa: Gorteetan ez zen onartu→ Konstituzioari ez zen egokitzen + 
antidemokratikoa + konfesionala. 
 
1.2.3. Batzorde Kudeatzaileen Estatutua, 1933  
Nork: ​Ezkerrak, Diputazioak. Ezker proiektua. 
Ideiak: T​ estu bat sortu zen, Nafarroa alde batera utzita 
2. testua. 3 probintziak Parlamentu eta Gobernu komun bat , instituzio komun bezala, 
Espainiako unitate autonomo politiko eta administratibo baten barruam. 
  
 
Ezaugarriak: 
● Euskal Herria (Gip., Ar.,Bizk.) lurralde autonomo gisa antolatu. 
● Instituzio komunak (Parlamentua eta Gobernua) lurralde mailakoak 
(Diputazioak) baino aginte maila handiagokoak. Lehendakaria → 
Parlamentuak. 
● Demokratikoagoa (etorkinen diskriminazioa ez) + akonfesionala 
● Gorteetan ez zuten onartu: 1933ko hauteskundeetan zentro-eskuinak boterea. 
Ondorioa: ​Ezkerra denez beratan behera utzi. 
1.2.4. 1936.ko Estatutua 
Nork: ​Indalezio Prieto eta Jose Antono Agirre. (PSOE eta EAJ) 
Ezaugarriak:  
● Oso laburra (14. artikulua) 
● Eskume gutxiagoa 
● Zehaztu gabe garratzi handiko atalak 
○ Ogasuna 
○ Botere sistema 
● Ez ziren aipatzen eskubide historikoa. 
● Berritasunak​: 
○ Eskumen gutxiago eta Kataluniakoaren antzekoa. 
○ Testu laburra (14 artikulu) → oinarrizko arloak arautzen ziren. 
○ Gerra zela eta, ohiz kanpoko neurriak: ezin hauteskundeak egin → udal 
zinegotziek aukeratu lehendakaria + behin-behineko Euskal Gobernua 
eratzeko baimena. 
○ Nazioartean ondo ikusita lehendakari moderatu eta katolikoa izatea. 
 
2. GERRA ZIBILA EUSKAL HERRIAN 
● GERRA HASIERA 
1936 uztailaren 17/18: Estatu Kolpe Militarra. ​Errepublikako gobernuak ez zuen 
garaiz erantzun​ e​ ta herritarrek armak hartu zituzten altxatuen kontra​: hiru urtez 
luzatuko zen eta gerra zibila hasi zen. Espainia bi gunetan banatuta geratu zen: nazionalen 
lurraldea, altxatuen erregimenaren mende, eta, Errepublikaren lurraldea. 
● Ezaugarri bereziak: Hego Euskal Herria 
○ Burgesia nazionalista errrepublika alde 
○ Kleroa matxinatuen aurka 
○ Gerra-egoeraren isolamenduari esker → Euzko Gudarostea antolatu zen. 
○ Araba eta Nafarroa matxinadaren alde 
● Lau euskal probintziek hartu zuten jarrera eta garraren bilakaeraz 
Beraz, altxamendua gertatu zenean, Araban eta Nafarroan biztanleria zibilaren 
gehiengoaren babesa izan zuen. Izan ere, lurralde horeietan ekonomiak 
nekazaritza-oinarria zuen, eskuinak nagusigoa zeukan eta Elizaren eragina handia zen. 
Nafarroan ​Emilio Mola jenerala akordiora iritsi karlismoarekin, honek bere laguntza 
eta Reketeena eman. horrela lurralde osoa kontrolatu. Errepresioa eta garbiketa ankerrak 
eta zabalak etorri. Eremua kontrolatuta, Iruñetik iparraldera jo Gipuzkoa menpean jartzeko. 
Araban​ Oriol kazikeak, 1.300 boluntarioz osaturiko milizia karlista baten laguntzaz, 
probintzia ia osoa kontrolatu, iparraldea, Aiara eta Aramaio haranak- izan ezik. 
Gerra-frontea Legution ezarriko zen. 
Gipuzkoan​ Loiolako kuartelak altxatu nahi izan, baina ezkertiarrek Defentsa 
Batzordeak antolatu eta ez utzi. Hala ere, Gipuzkoa laster Nafarroatik sarturiko matxinatuen 
agindupean. Donostia irailaren 13an erori zen matxinatuen kontrolpean, bertako 
Defentsa-batzordeak alde egin ondoren. Laster kontrolatu zuten Gipuzkoaren barrualde 
osoa eta gerra-frontea Bizkaia aldera aldatuz joan zen. 
Bizkaian​ ez zen altxamendurik gertatu, herrialde honetan zeuden unitate militar 
gehienek Errepublikarekiko leial iraun baitzuten. Halaz ere, eta aurre neurri gisa, Defentsa 
Batzorde bat eratu zen. 
2.2. Gerraren garapena 
2.2.1. Lehenengo Eusko Jaurlaritza eta e ​ uskal oasia 
1936ko urriaren 7an, lehen euskal gobernu autonomoa zuzendu, Jose Antonio Agirre 
lehendakari zela. 
Agirreren gobernuan errepublikaren aldeko ia alderdi guztiak zeuden.  EAJ-k jaso 
zituen gerra garairako sail garrantzitsuenak: Defentsa, Barne Arazoak, Ogasuna eta 
Justizia,​ hau da, gerraren zuzendaritza, ordena publikoa eta politika ekonomikoa. 
Eusko​ ​Jaurlaritza​ i​ nguru​ ​zailean​ e ​ ratu​, izan ere, lurraldearen bi herenak 
matxinatutako militarren esku zeuden, horregatik, lurraldearen bakantzeak Euskal herriari 
autonomia handiarekin jarduteko aukera eman zion eskumen batzuk, adibidez, 
E​rtzantzaren sorrera.  
Gainera, ​gerra​ e ​ goera​ ​zela​ ​eta​, Euskadiri e ​ z​ z​ egozkion​ b ​ este​ e​ skumen​ batzuk ere 
bereganatu​ zituen, ​Tx​ anpona sortu, E ​ ​uzko Gudarostea antolatu, E ​ ​uzkadiko herri Auzitegia, 
P​olitika diplomatikoa… H ​ orri​ e
​ sker​, j​ ustizia ohiz​ ​kanpokoa​, eta inguru frankistan zein 
errepublikazalean hain ohikoak ziren h ​ ilketak​ eta ​estalitako​ m ​ endekuak​ s​ aihestu​ zituzten. 
Hain zabala zen egitez Euskal Herriaren autonomia Gerra Zibilaren garaian, euskal 
oasia bezala ezagutzen zen. 
 
2.2.2. Borroka Bizkaian 
Hiru​ ​etapa​ nabarmendu. ​Lehenengoa​ g ​ erra piztu zenetik euskal gobernua osatu 
zen arte​ hemen, lurraldearen defentsa Defentsa Batzordeen esku egon zen. Orduan, 
Gipuzkoak, erreketeen erasoak jasan zituen eta nazionalen esku erori zen.  
Bigarren​ e ​ tapa boterea Eusko Jaurlaritzaren esku​. Defentsa sailak, Bizkaiko 
presioa arintzeko, Legutioko erasoa agindu, baina porrota jasan. 
Azken​ ​etapa​ 1​ 937ko​ a ​ piriletik​ ​ekainerartekoa​. ​Hasieran​ l​ asaitu frankisten presioa​, 
Madril zutelako helbutu. ​Bitartean J ​ aurlaritzak Euzko Gudarostea eratu eta Bilboko 
babesak, “​Burdinazko gerrikoa​”, gotortu zituen. 1937.ko udaberrian, Madril oraindik ezin 
zutela hartu onartuta, ​Francok behin-betiko erasoa egin zuen Bizkaia menperatzeko​. 
Taktika militar berri batzuk erabili zituzten fase honetan. Frankistak 1937.ko 
ekainaren 15ean sartu z​ iren​ Bilbon, “Burdinazko gerrikoa” gainditu ondoren, E ​ usko 
Gudarostearen hondarrak Santander aldera abiatzen ziren bitartean. 
Bilbo​ e​ rori​ o
​ ndoren​ batailoi nazionalistak italiarren eskuetara ​errenditu​ ziren 
Santoñako​ I​ tunaren​ b ​ itartez​, 1937.ko abuztuak 22an. E ​ AJak​ n​ ahi​ago izan zuen ​bakea 
Espainiako​ ​Errepublikatik​ ​aparte​, horrela ​bere​ a ​ ldetik​ s​ inatu​, ​erregimen demokratikoari 
traizioa eginez​. Hala ere, ​Francok​ ​ez​ zuen ​ituna​ e ​ rrespetatuko​. 
Euskal batailoi sozialista, komunista eta anarkistek, bestalde, Errepublikaren alde 
iraun zuten borrokan, Asturias erori zen arte, 1937.ko urrian. José Antonio Agirre 
lehendakaria Bartzelonan finkatu zen gerra amaitu arte. 
 
2.2. Gerraren ondorioak eta Euskal Herri frankista gerra zibilean (1937-1939) 
Ez zen bakea izan, garaipena baizik. 
● Demografikoak:  
○ 600 000 hildako 
● Ekonomikoak:  
○ Suntziketak hiri eta herriak; azpiegiturak; ekoizpena jeitsi; zorrak; prezioen 
gorakada… → errekuperazioa zaila, gerraoste zaila. 
● Poitikoak:  
○ Erregimen diktoriala, sistema demokratikoa galdu; askatasun politikoak galdu; 
adierazpen askatasunak galdu; jazarpenak; espetxeratuak … 
○ Autonomia bertan behera: Gipuzkoa + Bizkaia probintzia traidoreak → 
Kontzertu Ekonomikoak ezabatu (16.iruzkina); Araba + Nafarroa aldaketarik ez. 
● Sozialak:  
○ Premiazko produktoen gabeziaren ondorioz, oinarrizko elikagaiak lortzeko 
nekazaritza hedatuko da. 
○ Errepublikaren aldeko langileak kalera. 
○ Errepresio gogorra 
○ Estraperloa (Kontrabandoa) 
● Kulturalak 
○ Erbesteratzeak → kulturan eta zientzietan atzeratze handia 
○ Herri hizkuntzen azterketa eta erabilera debekatua  
○ Apaizgo nazionalistaren aurkako errepresioa + fusilamenduak → 
altxamenduaren aldeko Eliza katolikoak pribilejiozko egoera lortu zuen.